Zuidwolde, om te beginnen

�

Diep in de prehistorie moeten er langs de oevers van de Reest al mensen gewoond hebben. Hun woonplaatsen raakten onbewoon-baar toen vijfduizend jaar geleden het veen een steeds groter deel van het Reestdal ging bedekken en de mensen verjaagde. Het duurde tot in de dertiende eeuw voordat er zich weer mensen in het gebied waagden. Ze kwamen uit over-bevolkte delen van het Drents plateau en kozen als hun woon-plaats de stuwwal die geologen de Rug van Zuidwolde noemen. De naam Suthwolda – het bos in het zuiden – kwam in 1275 het eerst voor.

In het Suthwolda ontwikkelden zich zeven buurtschappen op een lange rij. Van noord naar zuid waren dat Ten Arlo, Steenbergen, Kerkenbosch, Linde en Nolde aan de rand van het

beekdal van de Reest. Iets meer naar het zuidwesten – door het Middelveen gescheiden van de noordzuidas – ontstonden Drogt en Bazuin. Later trokken de pioniers nog verder het Reestdal in en ontstonden er op gunstig gelegen rivierduinen allerlei ‘losse’ erven. De Wildenberg is een van de oudste. De naam kwam in �38� voor het eerst voor.

Burggraaf Hendrik van Borculo gaf het Suthwolda in ��75 als leen aan heer Rudolf van Echten die op het Huis te Echten bij de toegang tot de stuwwal woonde. Deze kreeg daarmee het recht op de grove en smalle tienden. Het ging om een tiende deel van de oogst die jaarlijks in natura aan de landheer betaald moest worden. Als landheer en incasseerder van de tienden had Van Echten belang bij zoveel mogelijk nieuwe inwoners van het Suthwolda. Hetzelfde patroon liet

Foto

: Han

s D

ekke

r

3

Zuidwolde, Linde en omgeving

Cafés en restaurantsHotel-restaurantBuitenHerberg

TerLinde, Ommerweg 68, 79�� TE Zuidwolde, (05�8) 37 05 �6, www.buitenherbergterlinde.nl

TheehuisTeaTime, Ommerweg 59, 79�� TB Zuidwolde, (05�8) 37 �0 5�, www.teatime.nl

OvernachtenOp SVR-boerderijcamping ‘Achter ’t

Koeienpad’ van de familie Van Arragon kunt u direct aan de Knapzakroute uw tent opslaan!Achter ’t Koeienpad, Nolderweg 7,79�5 PE Linde, (05�3) 65 6� 86, www.achtertkoeienpad.nl

Kijk op www.knapzakroutes.nl voor de meest recente informatie over accommodaties

Kijk voor de vakantiewoningen van Stichting Het Drentse Landschap op www.drentslandschaplogies.nl

StreekinformatieInformatiecentrum’tEnde,

Stapelerweg �0, 7957 NB de Wijk, www.drentslandschap.nl

NatuurinformatiecentrumDeWheem, Oud Avereest ��, 7707 PN Balkbrug, www.landschapoverijssel.nl

StreekmuseumDeWemme, Burg. Tonckensstraat 49, 79�� KB Zuidwolde, (05�8) 37 33 3�, www.dewemme.nl

zich in deze periode van de middel-eeuwen op allerlei plaatsen aan de randen van het Drents plateau zien. Het was een periode van systematische ontginningen op initiatief van een landheer, een klooster en soms zelfs van de bisschop van Utrecht in hoogst eigen persoon. Door de geschiedenis heen is de invloed van de familie Van Echten in het Suthwolda groot gebleven. Zo was men in �3�6 betrokken bij de stichting van het eerste kerkje in de buurtschap die Kerkenbosch zou gaan heten. De buurtschap groeide in de loop van de tijd uit tot het huidige centrum van het dorp Zuidwolde.

Een goed overzicht van de ontwikke-lingen van de verschillende buurt-schappen hebben we uit het jaar �654. Toen telde het kerspel Zuidwolde in totaal 64 erven, waarvan er acht verspreid in het Reestdal lagen. Linde telde op dat moment vier erven, de buurtschap Nolde drie. Samen waren de Zuidwolder erven op dat moment goed voor ruim 350 inwoners. De grotere, rijkere erven lagen vooral in Ten Arlo en Steenbergen, ook een aantal Reesterven hoorden in dat rijtje thuis. De twee westelijke buurt-schappen Drogt en Bazuin bestonden goeddeels uit keuterijen.

EendiepgravendelandschapsstudieoveronderanderehetkerspelZuid-woldevindtuin‘Weerbarstigland’(Groningen,1998),delijvigedissertatievanHansElerie.AlsmedewerkervandeBredeOverleggroepKleineDorpeninDrenthestondEleriein1983aandewiegvandeKnapzakroutes.

6

7

Het landschap van Zuidwolde

De Knapzakroute Linde Zuidwolde voert over de Rug van Zuidwolde en door het Reestdal. De gletsjers van de Saale-ijstijd schoven de grond op enorme stuwwallen. Drenthe kreeg haar Hondsrug en haar Havelterberg plus tal van geringere ‘rimpelingen’ in het land-schap, waaronder deze Rug van Zuidwolde. Het bewoonde gedeelte van de stuwwal heeft een lengte van ongeveer acht kilometer. Op dit eiland in het veen ontstond in de middeleeuwen een kleinschalig esdorpenlandschap rond een rij buurtschappen.

Toen het ijs aan het eind van het Saalien ging smelten, ontstonden in deze streken de stroomdalen van de rivieren. Ten zuiden van het grond-gebied van onze huidige provincie Drenthe lag van oost naar west het oerstroomdal van de Vecht. Later nestelde het riviertje de Reest zich in het noordelijke deel van het Vechtdal. De veenmoerassen tussen Hooge-veen en Coevorden voorzagen de Reest van water. Vanaf de zeventiende eeuw begon de vervening vanuit ‘Echtens Hoogeveen’. De boermarken van de buurtschappen op de Rug van Zuidwolde verkochten hun turfland aan ondernemers die profijt zagen in het bruine goud. Na de vervening ontstonden ten oosten van de Rug van Zuidwolde grootschalige landbouw-gebieden. Hetzelfde gebeurde ten westen van Zuidwolde waar in de loop van de twintigste eeuw vrijwel alle heide-velden ontgonnen werden.

In scherp contrast met de rechtlijnig-heid van het ontginningslandschap kronkelt de Reest zich haar weg door het dal. De grens van Drenthe en Overijssel volgt de Reest in al haar grillen. Het gebied wordt gekenmerkt door kleinschaligheid en een eeuwen-oude menselijke maat.

DezekaarttoontdesituatieinNoldeenomgevingrondhetjaar1900.GoedtezienisdatdebuurtschappenDrogtenBazuineeneindjetenwestenvandebebouwingsasopdeRugvanZuid-woldeliggen,ervangescheidendoorhetMiddelveen.HetNolderveldwasnognietontgonnen. Lindewordtopdekaartnogopzijnoudeplekaangegeven( 1inderoute).ZowelLindealsNoldezijnnoggoedherkenbaaralskleineesdorpenmeteigenessenengroenlanden.Hierendaarzijnopdeesreedsdeeersteesbosjesaangeplant( 16).DewegvanZuidwoldenaarBalkbrugwasnogmaartothetbeginvandeNoldigerdijkverhard.OverdeReestlageenbrugdiedeSteenenPijpgenoemdwerd. AlsudeReestendeReestlandenopdezekaartvergelijktmetdehuidigesituatie(kaartachterin),zalhetopvallendaterinruimhonderdjaaropheteerstegezichtnietveelveranderde.

��

In plaats van de Reest 4

Vanuit de landbouw werd in de jaren zestig van de vorige eeuw steeds vaker aangedrongen op ingrijpende maatregelen om wateroverlast van de Reest in de toekomst te voorkomen en de grondwaterstand beter beheersbaar te maken. De standaardoplossing was in die tijd een normalisatie van de beek. Het feit dat de Reest een grensrivier was, maakte beide provincies echter kopschuw om het initiatief voor de normalisatie te nemen. Voor je d’r erg in had, zat je immers dingen te betalen die voor rekening van de buurman waren… Sinds �97� neemt de zogeheten Reestvervangende leiding een deel

van de taken van de Reest over. Via de leiding stroomt het overtollige Reestwater bij de Ossesluis de Hooge-veensche Vaart in. Deze oplossing ging het toenmalige waterschap overigens lang niet ver genoeg. Daar bleef men het waterpeil in het Reestdal veel te hoog vinden. Een verlaging van het peil zou echter betekenen dat de waar-devolle natte Reestlanden ten dode opgeschreven waren. De strijd om het voortbestaan van de Reest is tot in de jaren tachtig voortgezet. Onder andere dankzij de inzet van Het Drentse Land-schap en Landschap Overijssel kon het gevaar uiteindelijk afgewend worden en bleef het Reestdal behouden. beekdal

Op de zogeheten Hugueninkaart (ca.

�8�5) is goed te zien dat aan de Drentse

kant van de Reest veel minder grond

in gebruik was dan aan de Overijsselse

kant. Ten zuiden en westen van Nolde

voerden veldwegen en paadjes over

het moerassige veld naar de Reest en

verder. De belangrijkste verbinding van

Zuidwolde naar Balkbrug was de weg die

via Nolde naar het zuiden over de Reest

(�) leidde. Dat werd later de straatweg

met een brug over de Reest. Deze werd

de Steenen Pijp (pijp = duiker) genoemd.

In �8�5 brachten paadjes over de hei je

naar het Jodenvonder (�), naar Den Kaat

(‘Cate’) (3), langs Rabbinge (4) en over

het Kerkvonder (5) naar Oud-Avereest.

1

2

3

4

5

kerkhof gestaan. Waarschijnlijk omdat het zo ongeveer van ellende in elkaar stortte, werd het oude kerkje in �853 vervangen door de huidige kerk. Een van de vijf oude erven van Avereest was de pastorieboerderij De Wheem. Pastoors en dominees van dorpen als Avereest moesten er zelf een boerenbedrijf op na houden om rond te komen. Later werd De Wheem een boerderij-herberg waar vooraf-gaand aan de kerkdienst de stoven werden klaargemaakt en waar de gemeente na afloop een borrel dronk. Ook de vergaderingen van de kerken-raad werden destijds in De Wheem gehouden. In �979 restaureerde Land-schap Overijssel De Wheem en richtte er een bezoekerscentrum in. reeweg

Het middeleeuwse erf op ‘Den Wijldenbarghen’

11 Vanuit de verte zie je De Wildenberg al liggen: een oude rietgedekte boer-derij, omgeven door een op de ‘woeste berg’ gelegen ‘eenmans-es’ in een zee van Reestlanden. In de archieven van het klooster van Dickninge bij de Wijk dook de naam ‘Den Wijldenbarghen’ in �38� voor het eerst op. De Wildenberg

�5

hoort daarmee tot de oudste bewoonde plekken van het Reestdal. In �999 kocht Het Drentse Land-schap De Wildenberg van de familie Zanting die in de buurt van het dorp Fort een betere plek voor een modern melkveebedrijf gevonden had. Bij de restauratie werd de oude boerderij ontdaan van alle moderne bedrijfs-gebouwen. De huidige bewoner heeft een bed-and-breakfast accommodatie in de boerderij ingericht. Het Drentse Landschap verhuurt twee fraaie appar-tementen in de kapschuur naast De Wildenberg.

Foto

: Han

s D

ekke

r

KerkhofOud-Avereest

ReconstructievandeoudekerkvanOud-AvereestdoorJacobDrent

�0

��

jaar oud worden. Op het land-goed Dickninge bij de Wijk staan enkele buitengewoon forse exemplaren.De Latijnse naam van de kastanje luidt Aesculus hippo-castanum. Aesculus betekent eetbaar en dit slaat op de kastanjes. Die smaken van zichzelf echter bitter, maar geiten en varkens malen daar niet om. In Turkije voerde men kastanjes graag aan drachtige merries die last van hoest hadden. Vandaar de naam paardenkastanje, een letter-lijke vertaling van hippocas-tanum. De paardenkastanje is overigens geen familie van de ‘echte’ kastanjes als de tamme kastanje. Deze horen tot het geslacht Castanea. In tegen-stelling tot tamme kastanjesis het hout van de paarden-kastanje licht en verrot het snel. Daarmee is het voor veel doeleinden ongeschikt.

Een bekende volksgewoonte is een kastanje op zak te dragen als middel tegen reumatiek en jicht. Wie voor alle zekerheid drie kastanjes in zijn zak deed, had meteen geen last meer van duizeligheid…

p grote boerenerven horen grote bomen thuis. Net als de rode

beuk was vroeger ook de paar-denkastanje het visuele bewijs dat er welvaart op het erf heerste. Ook waren de witte en rode kastanje typisch Neder-landse ‘schoolpleinbomen’. ‘Ach, zou die school d’r nog wel zijn, kastanjebomen op het plein’, zong Don Quishocking.Deze majestueuze piramide-vormige boom, ook wilde kastanje genoemd, heeft een relatief korte geschiedenis in Nederland. Van oorsprong komt hij voor in Zuidoost-Europa en Klein-Azië. Wellicht brachten de Romeinen hem aan het begin van de jaartelling mee naar het noorden. Andere verhalen geven de kruisvaar-ders een belangrijke rol bij de verspreiding van de kastanje. Zeker is in elk geval dat de boom vanaf ongeveer 1600 geliefd werd bij eigenaren van landgoederen en parken. Zijn omvang en vorm en de sierlijke tooi van honderden bloemtrossen in het voorjaar maakten de paardenkastanje tot een begeerde sierboom.

De forse zaden kiemen zonder problemen en in humusrijke grond ontwikkelt de kastanje zich snel. In onze streken kan een kastanjeboom 200 tot 250

Gezond voer voor drachtige paardenO