Kinderen en jongeren rouwen ook

Door: Petra Penning

Orthopedagoog/GZ-psycholoog/Trainer/Docent

Praktijk ‘Kind en Afscheid’ te Badhoevedorp

petrapenning@ziggo.nl

Verbonden aan:

RINO-Noord Holland te Amsterdam

Deugdenproject Nederland

Een paar cijfers

Per jaar:

Verliezen 5000 kinderen een ouder

2000 kinderen een broertje of zusje

2250 kinderen overlijden

Bij het verlaten van de basisschool is ¾ van de kinderen al geconfronteerd geweest met de dood

Dood is een ontwrichtende gebeurtenis voor het hele gezin

Stichting Achter de Regenboog

Opgericht in 1993

KaraLeela Oderkerk i.s.m. een aantal netwerkleden

Taken nu: Informatieve website

Informatie en advieslijn

Lotgenotencontact

Doorverwijzingen

Problemen uiten zich:

Somatisch: buik- en hoofdpijn , duizelig, eet- of slaapproblemen, misselijkheid

Emotioneel: angsten, boosheid, verdriet, schuld, stress, verward, kwetsbaar

Gedragsmatig: agressief, teruggetrokken, te lief, claimend, zorgen voor gezinsleden

Cognitief: ongeconcentreerd, slechtere prestaties

Vier Rouwtakenvan J.W. Worden

1. Realiseren dat het echt gebeurd is

2. Ervaren van de pijn van het verlies

3. Het aanpassen aan een leven en omgeving waarin de overledene ontbreekt

4. De overledene een nieuwe emotionele plek geven en de draad van het leven weer oppakken

0. Het leren leven met verliezen (Uit ‘Het leven duurt een leven lang”)

Kinderen gaan anders met problemen om

1. Door de cognitieve en emotionele ontwikkeling verandert de beleving

2. Ze uiten gedachten en gevoelens in gedrag en spel en meestal niet met een ‘goed gesprek’

3. Kinderen voelen pijn ‘in stukjes’.

4. Kinderen zijn afhankelijk van volwassenen

Reacties zijn geen proces

Manieren van reageren op/ coping met een zeer ingrijpende situatie

De reacties kunnen voorkomen; hoeft niet per se

Zijn geen fasen die je in bepaalde volgorde doorloopt

0-2 jaar: Begrip

‘Weten’ niet dat iemand dood is maar registreren wel alle gevoelens zoals onrust en angst, zijn zeer sensitief

Registreren gescheiden te zijn van ouder(s)

0-2 jaar: Reacties

Vastklampen

Meer huilen

Zoekend gedrag

Regressie

Woedeaanvallen

Geagiteerd en nukkig reageren

0-2 jaar: Behoeften

Regelmaat in dagelijkse zorg en rituelen

Bij voorkeur een vaste verzorger (voor de veiligheid)

Veel fysiek contact

Observatie spel en daarop inspelen

Uitleg in simpele woorden m.b.v. handpoppen

Maken van herinneirngen omdat het ontbreken van levende herinneringen later problemen kan geven

2-5 jaar: Begrip

Zien de dood nog als iets tijdelijks

Denkt magisch; alles leeft, sprookjes

Egocentrisch; alles heeft betrekking op zichzelf

2-5 jaar: Reacties

Regressie (bedplassen, duimen, babytaaltje brabbelen)

Angst voor donker, monsters vreemden, scheiding van de ouder etc.

Nachtmerries

Stotteren

Hyperactiviteit en apathie

2-5 jaar: Behoeften

Wees helder en duidelijk over de dood, gebruik de daarvoor bestemde begrippen

Gebruik prentenboekjes bij de uitleg over de dood, gebruik ook knuffels en poppen

Praat over gevoelens zoals schuld

Zorg dat ze dagelijks goed bewegen en zich fysiek kunnen uiten

6-12 jaar: Begrip

Begrijpen steeds meer dat de dood niet tijdelijk is

Zijn geïnteresseerd in wat de dood precies is, de concrete details

Door de cognitieve groei realiseren zij zich steeds meer dat zij niet het middelpunt van het leven zijn

6-12 jaar: Reacties

Verdrietig, bezorgd, schuldig, jaloers, angsten, moeite met concentreren,

Gevoel van hulpeloosheid is vaak verstopt in dwangmatig zorgen voor anderen of bazig/controlerend reageren

Neiging om gevoelens te verbergen omdat die ‘kinderachtig’ zouden kunnen zijn

Psycho-somatische klachten zoals hoofd-en buikpijn,

Ontwikkelen van een schoolfobie

Teruggetrokken of juist prikkelbaar gedrag

Moeite met veranderingen

6-12 jaar: Behoeften

Gebruik boeken bij de uitleg over de dood

Praat over leven en dood in het dagelijkse leven (seizoenen)

Praat over de schuldgevoelens!

Stel ze gerust over de dagelijkse gang van zaken

Neem tijd en luister

Durf alles te benoemen en sta open voor de vragen

13-18 jaar: Begrip

Zijn in staat om abstract te denken over leven en dood

Kunnen zich inleven zonder het meegemaakt te hebben

Ontwikkeling in begrip van de kwetsbaarheid van mensen

Hebben de neiging angst te ontkennen om discussie te vermijden

13-18 jaar: Reacties Willen onafhankelijk zijn van de volwassenen,

gericht op leeftijdgenoten (proces van losmaking onder druk)

Boos en rebels, bang, depressieve symptomen, teruggetrokken, apatisch

Bekritiseren het handelen van de volwassenen in het omgaan met het verlies

Houden hun gevoelens vaak voor zich

Willen niet ‘anders’ zijn

13-18 jaar: Behoeften

Aanmoediging om vriendschappen en activiteiten te blijven onderhouden

Ze parkeren vaak het verlies, stel ze gerust daarin

Praat over (rol)veranderingen in het gezin

Stel redelijke grenzen

Geef ze niet veel extra verantwoordelijkheden

Laat ze zowel in woord als gebaar merken dat je om ze geeft

3 Vragen van kinderen en jongeren

1. Is het mijn schuld? Kan ik er iets aan doen?

2. Is het besmettelijk? Ga ik er ook aan dood?

3. Wie gaat er nu voor mij zorgen?

Aandachtspunten bij begeleiding gezin I

Elk gezin heeft eigen gezinsstructuur en –cultuur

Verlies door dood geeft verandering van rollen

Kinderen nemen rollen over

Kinderen zijn deskundig

Aandachtspunten bij begeleiding gezin II

Veiligheid, betrokkenheid en eerlijke communicatie

Regelmaat en structuur

Oog hebben voor alle sociale groepen

Kinderen drukken zich anders uit

Aandachtspunten bij begeleiding gezin III

Belang van herinneringen en rituelen

Alert zijn en blijven op klachten

Oog hebben voor de onderlinge verschillen tussen kinderen

Dood geeft veel reacties

Mogelijke werkvormen

Werken met gevoelens

Spelen met materialen waarmee kinderen zich extra kunnen uiten

Bezig zijn met de dagelijkse activiteiten

Aandacht hebben

Mindfulness en yoga oefeningen

Mogelijke werkvormen (vervolg)

Spel Álle Sterren van de hemel’ , Niet hier, wel dichtbij of Sterrenregen spelen

Zorgenboom maken

Voorlezen

Dromenvangers maken

Van Zorgenboom naar Levensboom!