kassa.bnnvara.nl · Web viewPreambule. Op woensdag 21 november 2018 publiceerde de Stichting...

Preambule

Op woensdag 21 november 2018 publiceerde de Stichting Wetenschappelijk onderzoek Verkeersveiligheid, SWOV een rapport van een onderzoek naar de veiligheid van scootmobielen.

Het betref het resultaat van een diepteonderzoek met een doorlooptijd van meer dan twee jaar, door zes onderzoekers van de SWOV.

Tussen februari 2015 en oktober 2017 onderzocht SWOV 35 ernstig ongevallen met scootmobielen en vatte deze samen in vier subtypen of ongevalsscenario’s.

De scenario’s laten zien hoe dergelijke ongevallen met scootmobielen ontstaan en welke aspecten van infrastructuur, gedrag en voertuig daarbij een rol spelen.

De vier scenario’s zijn als volgt omschreven:

1. De scootmobielrijder knijpt de gashendel in om te remmen, terwijl deze moet worden losgelaten om te stoppen; de scootmobielrijder komt in het water terecht.

2. De scootmobiel raakt uit balans na contact met een obstakel of oneffenheid, waarna de scootmobielrijder ten val komt.

3. Een uitwijkmanoeuvre van de scootmobielrijder voorkomt een botsing maar leidt tot een val uit zijn scootmobiel.

4. Een overstekende of rechtdoor gaande scootmobielrijder komt in botsing met kruisend gemotoriseerd snelverkeer. In het eerste geval heeft de scootmobielrijder geen voorrang, in het tweede geval wel.

Maatregelen

In het rapport noemt SWOV kansrijke maatregelen die de verkeersveiligheid voor scootmobielrijders kunnen vergroten. Deze maatregelen richten zich zowel op een veiliger wegomgeving als op veiliger voertuigen:

Smalle fietspaden verbreden en krappe bogen in fietspaden herinrichten zodat ze (minstens) voldoen aan de geldende CROW-richtlijnen (wegomgeving);

Trottoirbanden langs fietspaden verwijderen of markeren en afvlakken (wegomgeving);

Opvallendheid van en zicht op oversteekvoorzieningen vergroten (wegomgeving);

Verkeerslichten conflictvrij regelen en de groentijd van fietserslichten afstemmen op de rijsnelheid van scootmobielrijders (wegomgeving)

Scootmobielen voorzien van een rem waarmee de gebruiker actief kan remmen (voertuig);

De stabiliteit van de scootmobiel verbeteren door het voertuigontwerp aan te passen en stabielere scootmobielen te verstrekken (voertuig);

Scootmobielen voorzien van stuurhoekbeveiliging (voertuig).

Volgens SWOV zijn bovengenoemde maatregelen niet allemaal in de nabije toekomst te realiseren. Dat geldt wel voor het conform richtlijnen inrichten van fietspaden, het obstakelvrij maken van fietspaden en het conflictvrij regelen van verkeerslichten. Deze maatregelen hebben bovendien als voordeel dat ze ook een gunstig effect hebben op de veiligheid van fietsers.

Eisen aan bestuurder

Eisen aan de vaardigheden of geschiktheid van de bestuurder staan niet tussen de kansrijke maatregelen. Voor de scootmobiel worden in Nederland geen eisen gesteld aan de bestuurder. Dat is een bewuste keuze, zodat ook mensen met lichamelijke beperkingen zelfstandig mobiel kunnen blijven.

In combinatie met de lichamelijke beperkingen van de scootmobielrijders stelt dat hoge eisen aan de gebruiksvriendelijkheid en veiligheid van het voertuig. Een scootmobiel moet na een korte instructie door iedereen veilig te bedienen zijn.

Voertuigeisen

De 'Regeling voertuigen' beschrijft de eisen waaraan voertuigen in Nederland moeten voldoen en hoe deze voertuigen bij een keuring worden beoordeeld. De eisen die de 'Regeling voertuigen' aan scootmobielen stelt zijn zeer summier.

De normen voor de scootmobiel als medisch hulpmiddel zijn strenger maar navolging daarvan is niet verplicht. Door in de 'Regeling voertuigen' meer eisen op te nemen voor de minimale uitrusting van een scootmobiel, wordt het mogelijk om toezicht te houden op de veiligheid van scootmobielen die in Nederland op de openbare weg rijden, ongeacht of ze door de gemeente (Wmo) worden verstrekt of particulier aangeschaft.

SWOV geeft met betrekking tot aanvullende eisen aan scootmobielen:

voorzie scootmobielen van een rem waarmee de gebruiker actief kan remmen;

verbeter de stabiliteit van de scootmobiel door het voertuigontwerp aan te passen en stabielere scootmobielen te verstrekken;

voorzie scootmobielen van stuurhoekbeveiliging.

Het voorliggende rapport van C+B advies en expertise BV is het resultaat van een onderzoek naar de technische veiligheid van scootmobielen. Daarmee is het voorliggende onderzoek complementair aan het onderzoek van de SWOV.

Onderzoek van vier scootmobielen

Een indicatieve beoordeling van de technische veiligheid van scootmobielen

B . V . B u r o “ C + B ”O v e r h o r s t 3 75707 PP K He lmondtel: 0492 – 54 21 82e-mail: [email protected] Eindhoven 54510

Onderzoek van vier scootmobielen

Een indicatieve beoordeling van de technische veiligheid van scootmobielen

Opdrachtgever:

onderzoekers:

Redactie Kassa BNN VARA consumentenprogrammade heer Rens Broekhuis, journalistEvelien Vehof, verslaggeefster

Hans ErensPeter Coppes, eindverantwoordelijke

Referentie:

Helmond:

PP1811210121 november 2018

mailto:[email protected]

Inhoudsopgave

1. Toelichting 3

2. De vragen van de redactie van Kassa 5

3. Methode van onderzoek 6

4. De bronnen 18

5. Verklaring 19

6. Beantwoording van de vragen 207. Toelichting bij het antwoord op de vragen 22

8. Commentaar op het concept onderzoeksrapport 37

9. Commentaar onbewerkt 46

1. Toelichting

Op 8 november 2011 presenteerde de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid, SWOV, een verslag over een veiligheidsonderzoek betreffende een aangewezen bromfiets, de Stint.

Bij de algemene beschrijving staat in het verslag vermeld:Wanneer de gashandel wordt losgelaten treedt het remmechanisme in werking. Ook bij stilstand wordt het voertuig geremd om te voorkomen dat het voertuig een helling afrolt.Deze remtechniek wordt ook toegepast bij diverse typen elektrisch aangedreven gehandicaptenvoertuigen (de zogenaamde scootmobielen).

In het verslag wordt verder geen aandacht gegeven aan het remmechanisme. Kennelijk ging de SWOV er van uit dat de bestaande remtechniek van een scootmobiel veilig is en ook geschikt is voor de Stint.

Op 20 september 2018 wordt Nederland geconfronteerd met een vreselijk bericht over een spoorwegongeval in Oss.

In de discussie die na dit vreselijke ongeval onder deskundigen en in de media ontstaat, wordt al snel melding gedaan over het remmechanisme dat bij het ongeval met de Stint een rol zou kunnen hebben gespeeld. Dit remmechanisme is ook aanwezig op vele scootmobielen.

Er komen ook ongebruikelijk veel brieven, mails en telefoongesprekken binnen bij zowel de redactie van KASSA als bij C+B advies en expertise BV. Deze brieven gaan grotendeels over een scootmobiel. Deze brieven zijn afkomstig van:

gebruikers van een scootmobiel; juristen omdat ze belangen behartigen van slachtoffers van ongevallen

waarbij de scootmobiel betrokken is; een ingewijde in de branche van fabrikanten, dealers en verkopers van een

scootmobiel, die komt met uitgebreide belangwekkende informatie.Ook de sociale media staan bol van opmerkingen over de veiligheid van de scootmobiel.

Het centrale thema bij nagenoeg al die reacties is de ontevredenheid over de scootmobiel en in het bijzonder over het remsysteem. In meerdere reacties is sprake van een scootmobiel die niet meer wordt gebruikt omdat de gebruiker de scootmobiel te gevaarlijk vindt. De scootmobiel staat dan ongebruikt in de berging.

Medio oktober 2018 komen cijfers beschikbaar waaruit blijkt dat de scootmobiel een levensgevaarlijk voertuig kan zijn.

3

Kijken we naar de cijfers, dan vielen er in het jaar 2010 19 doden. Dit aantal is opgelopen tot 38 in het jaar 2016. In dat jaar belandden er 1.600 scootmobiel gebruikers op de spoedeisende hulp terecht.Enig rekenwerk met correcties voor het aantal gebruikers, leerde dat er 15 tot 22 keer meer doden vallen door scootmobiel ongevallen dan door fietsongevallen. Ook vallen er meer doden ten gevolge van scootmobiel ongevallen dan ten gevolge van auto ongevallen, namelijk 4,5 tot 7 keer zoveel. Daarmee is de scootmobiel het gevaarlijkste vervoermiddel in Nederland, zo schreef de redactie van VARA BNN, consumentenprogramma KASSA.

De oorzaken van ongelukken met de scootmobiel worden vaak toegeschreven aan de hoge leeftijd van de gebruikers van een scootmobiel. Er zijn ook aanwijzingen dat de oorzaak van de ongelukken aan het remsysteem of aan de techniek van de scootmobiel kan liggen.

Reden voor de redactie van het consumentenprogramma om meerdere onderzoeken te starten:

een consultatie van de heer G. Tertoolen, verkeerspsycholoog; een enquête onder de kijkers; een technisch onderzoek.

Het voor u liggende rapport is het resultaat van het onderzoek dat is uitgevoerd door C+B advies en expertise BV en betreft het technisch onderzoek.

4

2. De vragen

De redactie van het consumentenprogramma Kassa verzoekt door middel van onderzoek de volgende vragen te beantwoorden:

vraag 1Functioneren de remsystemen van de scootmobiel goed?

vraag 1a.Kan de scootmobiel op hol slaan als gevolg van een defect remsysteem?

vraag 2Kan de scootmobiel veilig worden gebruikt, gelet op de mechanische constructie?

vraag 3Kan de scootmobiel veilig worden gebruikt, gelet op de traditionele elektrotechniek?

vraag 4Kan de scootmobiel veilig worden gebruikt, gelet op de invloed van elektromagnetische straling?

vraag 5Is er verder nog iets dat de onderzoekers wensen op te merken.

Doel van het onderzoek door C+B advies en expertise BV is nadrukkelijk uitsluitend het beantwoorden van de hierboven genoemde vragen.

5

3. Het onderzoek

3.1 De representativiteit van de enquête

Op de enquête die in opdracht van BNNVARA, ten behoeve van het consumenten-programma KASSA, is uitgevoerd, kwam een response van 1.780 reacties.De response kon veel hoger zijn doch om pragmatische redenen is de inzendtermijn beperkt tot een week. Ervaring met gelijksoortige enquêtes leerde dat de response weliswaar veel groter kan zijn doch dat het beeld dat uit de response kan worden afgeleid daardoor niet anders wordt.

De enquête is niet maatschappij breed uitgezet maar alleen uitgezet onder de kijkers van het consumentenprogramma Kassa.Bij de oproep tot deelname aan de enquête is bovendien gebruik gemaakt van negatieve formuleringen zoals: Ben jij in het bezit van zo’n gruwelijk wegmonster? Doe dan mee aan deze enquête.

De enquête is daarom niet representatief en niet geschikt voor grootschalige conclusies.De enquête kan wel gebruikt worden als indicatief instrument om te bepalen of er wellicht sprake is van een item:

dat nader moet worden onderzocht; als richtinggevend instrument bij een zoektocht naar argumenten voor de

antwoorden op de vragen; dat van belang kan zijn voor de fabrikanten van scootmobielen.

Het onderzoek is vooral bedoeld om te onderzoeken welk model scootmobiel het meeste wordt gebruikt – zie punt 3.2 hieronder. De enquête is daar ook voor bedoeld. Nimmer heeft BNNVARA het voornemen gehad een representatief en wetenschappelijk verantwoorde enquête uit te voeren. Daarom is de enquête ook niet gepubliceerd.

Bij het onderzoek door C+B advies en expertise BV worden de resultaten van de enquête gebruikt binnen de beperkingen die zijn af te leiden uit bovenstaande informatie.

6

3.2. De representativiteit van het onderzoek door C+B advies en expertise BV

Uit de enquête is een lijst samengesteld van de scootmobielen waarover de respondenten rapporteerden. Uit die totale lijst is vervolgens een top tien lijst vastgesteld.Op die lijst staan de 10 verschillende types scootmobielen waarover door de respondenten het meest wordt gerapporteerd.

Vervolgens heeft de redactie van KASSA overleg gevoerd met de brancheorganisatie Firevaned, de branchevereniging voor aanbieders van revalidatie- en mobiliteitshulpmiddelen en bijbehorende dienstverlening. Namens Firevaned werd overlegd met de heer Leander Leijh, voorzitter Commissie Kwaliteit, Veiligheid en Opleidingen. In dit overleg is een voorbereidende vergadering gepland.

Op dinsdag 13 november 2018 heeft te Hilversum de voorbereidende vergadering plaats gevonden, waarbij naast de vertegenwoordigers van KASSA en de onderzoekers, de vertegenwoordiger van de branche, vijf vertegenwoordigers van drie verschillende fabrikanten/leveranciers van scootmobielen aanwezig waren.

De vertegenwoordigers van de fabrikanten/leveranciers zijn: Life & Mobility, de heer Joost Schipper; Life & Mobility, de heer Harmen Leskens; Sunrise Medical, mevrouw Catharine Meijer; Sunrise Medical, de heer Dick Legeland; Invacare, de heer Jacques van den Groenendaal.

De aanwezige vertegenwoordigers van de fabrikanten hebben nadrukkelijk verklaart dat de top tien lijst representatief is voor de markt. In samenspraak tussen:

de redactie van KASSA, gelet op de resultaten van de enquête; de vertegenwoordigers van de fabrikanten / leveranciers,

is uit de top-tien lijst een selectie gemaakt van vier verschillende scootmobielen die tezamen een representatief beeld geven voor alle scootmobielen die in Nederland thans op de markt worden aangeboden.

Vervolgens is expliciet unaniem vastgesteld dat wanneer deze vier geselecteerde scootmobielen worden onderzocht er een betrouwbaar beeld ontstaat.

7

3.3. Het indicatieve onderzoek door C+B advies en expertise BV

Door de onderzoekers zijn vier domeinen onderzocht. de mechanische constructie; het gas/rem systeem; de traditionele elektrotechniek; de gevoeligheid voor elektromagnetische straling.

Bij het onderzoek is uitsluitend gekeken naar de items die relevant kunnen zijn en waardoor het veilig gebruik van een scootmobiel kan worden belemmerd.

Niet onderzocht is: de goede werking; de betrouwbare werking, tenzij het een veiligheidsitem betreft; de duurzaamheid; het comfort bij het gebruik; het energieverbruik; de eco-print bij het vervaardigen, het gebruik en bij de vernietiging; de toegankelijkheid voor service en onderhoud; de scootmobiel in gebruik in gebouwen en openbare ruimte; de scootmobiel in het verkeer, op voetpad, fietspad en rijweg; de stabiliteit.

Er is alleen sprake van een visuele controle waarbij, met betrekking tot de elektrische veiligheid, gebruik is gemaakt van de inspectiemethode zoals die genormeerd is in de Nederlandse norm NEN 3140+A1:2015.

Er is ook, in beperkte mate, gekeken naar de administratieve bescheiden die bij elke scootmobiel wordt meegeleverd, of meegeleverd moeten worden.

De onderzochte scootmobielen zijn allen voorzien van een gecombineerd gas/rem systeem. Gecontroleerd is of het gas/rem systeem goed functioneert. Niet is gekeken naar eventuele bezwaren tegen de bediening van een dergelijke gas/rem systeem, zoals onder punt 3.4 beschreven.

Voor een uitputtend onderzoek was organisatorisch en financieel geen ruimte. Bovendien is een uitputtend onderzoek deels destructief.Bij een uitputtend onderzoek ontstaat een grotere mate van zekerheid dat de situatie is zoals die in het voorliggende rapport beschreven is.

Er is door de onderzoekers van C+B advies en expertise BV alleen een indicatief onderzoek uitgevoerd. Op grond van de resultaten van het indicatief onderzoek ontstaat het gerechtvaardigde vermoeden dat de situatie is zoals die in het voorliggende rapport is beschreven.

3.4. De bediening van het gas/rem systeem

8

De onderzochte scootmobielen zijn allen voorzien van een gecombineerd gas/rem systeem.

Tegen de bediening van dergelijke gas/rem systemen zijn gedurende meer dan tien jaar vele bezwaren geuit:

door meerdere wetenschappelijke onderzoekers; door Veilig Verkeer Nederland; door belangenbehartigers; door aanbieders van cursussen; door gebruikers van scootmobielen.

De bezwaren zijn steeds nagenoeg gelijkluidend en zijn duidelijk verwoord in de uitzending van Kassa door de verkeerspsycholoog, de heer G. Tertoolen.

Veelal wordt gewezen op de hoge leeftijd van de meeste gebruikers, maar er zijn aanwijzingen dat het ook aan het remsysteem kan liggen. Ik leg in het programma uit hoe onze hersenen ons gedrag aansturen via 2 systemen:

het snelle intuïtieve systeem 1; en

het langzame rationele systeem 2. Als techniek zo is vormgegeven dat het indruist tegen systeem 1 dan is dat vragen om moeilijkheden. Bij scootmobielen en stints moet je het stuur en gas loslaten om te remmen. Onze reflex in een panieksituatie zal juist ‘vastgrijpen’ zijn, waardoor het voertuig vooruit schiet.

Bij Veilig Verkeer Nederland zijn de problemen met het gas/rem systeem op de meeste scootmobielen bekend. Als remedie tegen dit probleem worden cursussen aangeboden. Verkeerspsycholoog de heer G. Tertoolen verklaart dat dergelijke cursussen zinvol zijn maar het probleem van het de gas/rem systeem niet kunnen wegnemen. De reflexen in het eerste systeem zijn als het ware aangeboren en kunnen niet met een eenvoudige cursus teniet worden gedaan.

De onderzoeker Peter Coppes verklaart in de uitzending van Kassa dat het zeer onnatuurlijk is om een gashandel los te laten als je wil remmen. Een knijpreflex bij gevaar is immers vanaf de eerste kinderfiets ingegroeid.Hij pleit voor een gas/rem systeem dat aansluit bij de natuurlijk gegroeide reflexen zoals dat te vinden is op fietsen, scooters, bromfietsen e.d.

Tijdens de voorbereidende vergadering waarbij de vier fabrikanten/leveranciers en een vertegenwoordiger van de branche aanwezig waren, is het gas/rem systeem uitvoerig en zorgvuldig besproken.

Bij de vier onderzochte scootmobielen is steeds sprake van een gecombineerd gas/rem systeem, zoals bij de meeste scootmobielen.

9

Door de redactie van KASSA wordt er op gewezen dat in het verleden meerdere wetenschappelijke onderzoeken zijn uitgevoerd waarin het gebruik van het huidige gecombineerde gas/rem systeem als mogelijke oorzaak voor de vele ongelukken met de scootmobiel wordt aangevoerd.

Door de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid, SWOV, is in 2016 een onderzoek naar de veiligheid van de scootmobiel gestart. Het resultaat van dat onderzoek is op 21 november 2018 gepubliceerd. In het rapport van dit onderzoek wordt de bediening van het remsysteem als een van de meest voorkomende factor bij ongevallen aangewezen.

De voorbereidende vergadering besluit unaniem dat: tijdens het onderzoek wordt alleen gekeken naar de goede werking van het

gas/remsysteem; de bediening van het gas/rem systeem buiten het voorliggende onderzoek

blijft; er een oproep wordt gedaan om een gedegen onderzoek uit te voeren om te

bepalen welk gas/rem systeem juist is.

3.5. Het onderzoek van de mechanische constructie

3.5.1. Het frame

De constructieve basis onder elke scootmobiel is een metalen frame. Dit frame moet stabiel, degelijk vervaardigd en corrosiebestendig zijn en in staat zijn de radiale en axiale krachten die tijdens het rijden met de scootmobiel op te vangen. Bij één van de onderzochte scootmobielen is sprake van twee framedelen die onderling verend en schokgedempt kunnen bewegen.

Ook de stuurinrichting is door een stuurkolom op het frame verbonden. De stuurkolom moet eveneens stabiel en gelijktijdig verstelbaar zijn, maar ook in staat zijn de stuurbewegingen door te geven. Ook dienen de kabels die nodig zijn voor elektronische en elektrische voorzieningen en voor een eventuele mechanische rem, doorgegeven te worden.Aan de stuurkolom kan meestal een eenvoudig mandje worden gehangen voor een kleine tas, losse boodschappen of een klein hondje.

In het metalen frame zijn door elektrisch lassen of met bouten en moeren verbindingen gemaakt.De lasverbindingen moeten zorgvuldig zijn uitgevoerd en de bouten en moeren moeten zijn geborgd tegen onbedoeld losdraaien. Dit is vooral van belang bij beweegbare verbindingen.

Het metalen frame moet corrosiebestendig zijn. Kwetsbare beweegbare delen moeten zijn afgeschermd tegen vervulling, waardoor de beweging zou kunnen worden belemmerd.

10

Bij het onderzoek is naar al deze items gekeken.

3.5.2. Het gecombineerde gas/rem systeem

De vier onderzochte schootmobielen hebben allen een gecombineerd gas/rem systeem.Om te gaan rijden, we noemen dat gasgeven, moet de hand worden gesloten, waardoor men een hendel of knop verplaatst. Om te remmen moet de hand worden geopend. De rem komt in werking doordat de hendel of knop, door een veertje, in ruststand wordt gebracht.

In alle scootmobielen was de gas/rem handel of knop aan de rechterzijde geplaatst.Er waren voorzieningen aanwezig om de handel of knop links te plaatsen.

Bij alle scootmobielen wordt elektrisch geremd.Mechanische remmen zijn niet op alle scootmobielen aanwezig.

Door middel van remproeven is gekeken naar de effectiviteit van het gas/rem systeem.Gekeken is naar de remweg wanneer bij maximale snelheid elektrische wordt geremd, mechanisch wordt geremd of een combinatie van beide remsystemen wordt gebruikt.

Er is zijn tevens collectieve remproeven uitgevoerd waarbij de vier scootmobielen gelijktijdig over een bepaalde afstand rijden en op commando remmen. Vervolgens is de afgelegde remweg opgemeten en geregistreerd.Van die collectieve remproeven zijn, in opdracht van de redactie van KASSA, video-opnames gemaakt.Bij deze collectieve remproeven zijn er te veel onnauwkeurigheden opgetreden om de remwegen te vergelijken en conclusie te trekken.Wel kan worden geconcludeerd dat alle scootmobielen, bij maximale snelheid, binnen de genormeerde maximaal toegestane remweg tot stilstand komen. De onderzoekers van C+B advies en expertise leggen de resultaten van de collectieve remproeven, voor de beoordeling van de individuele scootmobielen, terzijde. De fabrikanten/leveranciers onderschrijven dit. Aan de verkregen meetresultaten wordt geen waarde toegekend. Deze resultaten worden daarom ook niet in het voorliggende rapport opgenomen.

3.6. Is het gas/rem systeem failsafe

Een belangrijke vraag is of de scootmobiel op hol kan slaan bij een defect in het gas/rem systeem, zoals bijvoorbeeld bij een draadbreuk.Gelet op de maatschappelijke discussies over de gevolgen van een op hol geslagen elektrisch voertuig, is aan de beantwoording van deze vraag veel aandacht gegeven.

Op internet vinden we zeer vele incidenten waarbij scootmobielen door etalageruiten reden, personen verwonden, winkelrekken omreden, in een vijver reden, of waarbij de

11

berijder zwaar gewond werd in het verkeer of zelfs de dood vond. Is hierbij de scootmobiel op hol geslagen door een technisch defect?

Ook vanuit de juridische wereld komen berichten over incidenten over schades en dodelijke ongevallen waarbij het vermoeden wordt geuit dat de scootmobiel op hol is geslagen.

Door analyse van de elektrische bedrading, met een bedradingsschema en door een demonstratie waarbij defecten werden geïntroduceerd, is dit fenomeen onderzocht.Het onderzoek was relatief eenvoudig omdat bij drie van de vier scootmobielen dezelfde regelaar was toegepast.

3.7 De traditionele elektrische installatie

In elke scootmobiel wordt door twee accu’s van 12 V de energie geleverd. Deze accu’s zijn in serie geplaatst, waardoor de spanning moet worden opgeteld. De drijvende spanning is dan 24 VDC.Onderzocht is of de traditionele elektrische installatie volgens de regels van goed vakmanschap is aangebracht.Daarbij is gebruik gemaakt, met betrekking tot de inspectiemethode, van de Nederlandse inspectienorm NEN 3140+A1:2015 en als referentiekader voor de technische uitvoering is de internationale norm NEN EN IEC 60204-1:2016 voor machineveiligheid gehanteerd.

Er is alleen visueel geïnspecteerd.

Er is gekeken naar: de mechanische bevestiging van de accu; de aanwezigheid van een noodstop; de afschermingen en omhullingen gelet op aanrakingsgevaar, vocht en stof; de beschermingsmaatregelen tegen overstroom* in de bedrading; de beschermingsmaatregelen tegen overstroom* door kortsluiting van de

accu; de juiste geleider keuze; de warmteafvoer van de elektrotechnische voorzieningen; de beschermingsmaatregelen tegen mechanische beschadiging; zijn de elektrische verbindingen goed en geborgd; liggen er geen elektrische geleiders tegen scherpe randen; is de isolatie voldoende beschermd tegen UV stralen of is de isolatie daar

tegen bestand; overige items.

* Overstroom is de verzamelnaam voor overbelastingsstroom en kortsluitstroom.

3.8 De gevoeligheid voor elektromagnetische straling

12

In alle vier onderzochte scootmobielen werkt de aandrijvende motor op 24 V gelijkstroom, aangeduid met 24 VDC.Om de snelheid van de scootmobiel te regelen is een regelaar nodig. Dit is een elektronische voorziening die in elke scootmobiel aanwezig is.Alle scootmobielen, op één na, hebben dezelfde regelaar.

Elektronische regelaars werken met signalen van lage spanningen, kleine stroompjes en verschillende frequenties. Elektronische regelaars kunnen worden verstoord en verkeerd werken als, ten gevolge van elektromagnetische straling vanuit de omgeving, deze signalen worden verminkt of vernield. Dit is ongewenst en onaanvaardbaar. Daarom moeten er technische maatregelen worden genomen om dit te voorkomen.

De elektromagnetische straling kan afkomstig zijn van andere elektrische apparaten, van elektrische kabels en leidingen en van zendmasten en draagbare zendapparatuur, zoals bijvoorbeeld een eenvoudige GSM telefoon of een andere scootmobiel. Ook nabij spoorwegen, op perrons, overwegen en nabij trams en metro’s komt elektromagnetische straling met verschillende frequenties en grote veldsterkte, door de zeer grote rijstromen, voor. We noemen dit de ElektroMagnetische Compatibiliteit, afgekort met EMC.Het doel van EMC is om storingen te beperken en de invloeden tussen elektrische apparatuur te beperken of te voorkomen. De hoeveelheid straling die een apparaat afgeeft aan de omgeving noemen we emissie. De mate waarin een apparaat bestand is tegen elektromagnetische storingen van elders wordt immuniteit genoemd.

Er zijn meerdere stralingsniveaus genormeerd voor emissie en immuniteit. Dit is afhankelijk van de omgeving en de wijze waarop hinder of gevaar kan ontstaan.

Uit pragmatische overwegingen hebben we gekozen om bij de visuele controle alleen te kijken naar de maatregelen die genomen zijn voor immuniteit.Als de maatregelen voor immuniteit goed zijn gekozen, zullen de maatregelen voor emissie ook wel in orde zijn, zo is de pragmatische redenatie.

Daarbij speelt ook een rol dat de fabrikanten/leveranciers hun schootmobielen door onafhankelijke testbureaus hebben laten beoordelen op EMC.

Het wetsbesluit Medische Hulpmiddelen geeft de mogelijkheid zelf te bepalen of voldaan wordt aan de EMC eisen. Bij de bedrijven in deze branche ontbreekt echter daartoe de kennis en de noodzakelijke kostbare apparatuur. Dit is begrijpelijk en gebruikelijk. Ook uit commerciële overwegingen wordt gekozen voor een extern onderzoeksinstituut voor het bepalen of aan de EMC eisen wordt voldaan.

De beoordeling van de EMC eisen in het voorliggend onderzoek beperkt zich niet tot de bepaling van de validiteit van het rapport van het EMC onderzoek van het externe onderzoeksinstituut.

13

Door het op de juiste manier kiezen van elektrische componenten en het monteren overeenkomstig de montagevoorschriften van de fabrikanten van die componenten, kunnen EMC problemen voorkomen worden. Ook zijn er elementaire montagemethoden die de kansen op problemen met betrekking tot de EMC problemen in belangrijke mate reduceren of geheel wegnemen.

De onderzoekers rekenen het tot goed vakmanschap als bij het ontwerp en de realisatie van de scootmobiel de elementaire montagemethoden juist worden toegepast.

Indien deze elementaire montagemethoden niet juist worden toegepast kan bij het onderzoek door een extern onderzoeksinstituut de scootmobiel nog steeds positief worden beoordeeld. Dit omdat bij het onderzoek door het extern onderzoeksinstituut uitsluitend onderzocht wordt volgens een internationaal genormeerde methode.

Nieuwe technologische ontwikkelingen maken deze methode wellicht kwetsbaar. Bovendien kun je zeer marginaal aan de genormeerde methode voldoen. In dat geval kan een externe oorzaak of een montagefoutje er de oorzaak van zijn dat niet meer aan de EMC eisen wordt voldaan.

Om die reden wordt gecontroleerd of de elementaire montagemethoden juist zijn toegepast.

Er is alleen visueel geïnspecteerd.

Er is gekeken naar: de afscherming van magnetische straling, vooral van onder uit; de afscherming van elektrische straling, vooral bij de geleiders; de kabelkeuze gelet op het montagevoorschrift van de fabrikant van de

regelaar; de invoering in omhullingen van afgeschermde kabels; of de filters en ferrietkralen zijn juist geplaatst; de inductieve en capacitieve koppelingen tussen geleiders; de functieloze, ongebruikte draden; de oppervlakte van de stroomkringen, gelet op de natuurkundige wet van

Maxwell;

3.9 Het rapport

In het voorliggende rapport zijn alle vragen beantwoord en zijn de achterliggende argumenten, onder verwijzing naar de gehanteerde bronnen, gegeven.

Gehanteerde notatie

14

Rechte teksten zijn teksten van de onderzoekers.Cursieve teksten zijn afkomstig uit de bronnen.

De Nederlandse taal en het metrisch maatstelsel worden zo veel mogelijk gebruikt.

De Nederlandse norm NEN 5050:2006 - Goed taalgebruik in bedrijf en techniek- wordt slechts gedeeltelijk gehanteerd omdat het voorliggende rapport bestemd is voor een zeer breed, gedeeltelijk niet-technisch geschoolde doelgroep.Steeds heeft de begrijpbaarheid voorop gestaan.

3.10 De beoordelingen

De technische argumenten die tot een beoordeling hebben geleid worden in het rapport slechts zeer beperkt gegeven.

Het onderzoek heeft op 15 november 2018 in aanwezigheid van vertegenwoordigers van de fabrikanten van scootmobielen plaatsgevonden. Steeds zijn bij het onderzoek de technische argumenten gegeven en is, wanneer de onderzoekers een beoordeling vaststelden, deze uitvoerig toegelicht.

De fabrikanten hebben daardoor kennis over de argumenten die geleid hebben tot de beoordeling, en kunnen die kennis gebruiken om hun product aan te passen of verbeteren.

Bovendien is toegezegd dat de onderzoekers bereid zijn, buiten de openbaarheid van het voorliggende rapport, de fabrikanten nader te informeren en een toelichting te geven over de beoordelingen.

Wel worden toelichtingen gegeven waar dit omwille van de leesbaarheid en begrijpelijkheid van het rapport zinvol of noodzakelijk is.

In het voorliggende rapport wordt door de onderzoekers de beoordeling gegeven volgens onderstaande indeling.

15

Beoordelingen in dit rapport

De vaststelling van aanwezigheid Zonder enige beoordeling De vaststelling van afwezigheid De beoordeling of een maatregel voldoet aan hetgeen mag worden verwacht gelet op de veiligheid. (*)

Neen, in aanzienlijke mate ✖✖Neen ✖Voldoet ✔Ja ✚Ja, in aanzienlijke mate ✚✚

(*) meer over veiligheid in hoofdstuk 7

3.11 De onderzochte scootmobielen

A. model: SoloIn de handel gebracht / fabrikant: Life & Mobility te Doetinchem

B. model: Comet In de handel gebracht / fabrikant: Invacare BV te Ede

C. model: TrophyIn de handel gebracht / fabrikant: Sunrise Medical BV te Helmond

D. model: EliteIn de handel gebracht / fabrikant: Sunrise Medical BV te Helmond

Voor de selectie van de onderzochte scootmobielen zie paragraaf 3.2.

16

Solo Comet

Trophy Elite

17

4. De bronnen

Het onderzoek is uitgevoerd met behulp van de volgende bronnen:

1. de enquête zoals uitgevoerd voor de redactie van BNN VARA KASSA met als titel Enquête veiligheid schootmobiel gedateerd 18-10-2018;

2. de voorbereidende vergadering te Hilversum met fabrikanten en een vertegenwoordiger van de branche op 13 november 2018;

3. de onderzoeken van vier scootmobielen op 16 november 2018 te Helmond in aanwezigheid van alle betrokken fabrikanten en de branche;

4. de documenten zoals de conformiteitsverklaringen die beschikbaar zijn gesteld, ter inzage zijn gegeven en waarvan in beperkte mate kopieën zijn gemaakt;

5. de informatie op de websites van de fabrikanten van scootmobielen;6. de Nederlandse norm NEN 3140+A1:2015, Bedrijfsvoering elektrische

installaties;7. de internationale norm NEN-EN-IEC 60204-1:2016, Veiligheid machines,

elektrische uitrusting van machines, als referentiekader.8. de Europese norm NEN-EN 12184:2014, Elektrisch aangedreven rolstoelen,

scooters en bijbehorende laadapparaten - Eisen en beproevingsmethoden;9. het kennisdomein en de ervaring van de onderzoekers.

18

5. Verklaring

Het onderzoek en de opstelling van het voorliggende rapport is uitgevoerd, in collegiale samenwerking, door de onderzoekers Hans Erens en Peter Coppes.

Beide onderzoekers zijn deskundigen op elektrotechnisch technisch gebied en zijn werkzaam als onafhankelijke deskundigen, gedurende vele jaren, in de Nederlandse elektrotechnische normalisatie.Beide onderzoekers zijn tientallen jaren actief als lid van meerdere normcommissies.

De onderzoeker Peter Coppes is daar en boven eerste graads docent in de werktuigbouwkunde en heeft gedurende 8 jaar gedoceerd aan de toenmalige Hogeschool te Eindhoven.

De onderzoekers verklaren dat de vermelde feiten, zoals beschreven in het voorliggende rapport, zijn gebaseerd op de vermelde bronnen en dat de bevindingen zijn gebaseerd op die vermelde bronnen en het eigen kennisdomein van de onderzoekers.

Het onderzoek is uitgevoerd overeenkomstig de gewenste zorgvuldigheid, gelet op het doel van het onderzoek.

De onderzoekers verklaren dat er geen enkele relatie bestaat met betrokkenen, anders dan als onderzoeker.

Het vaststellen van de vermelde feiten en het beantwoorden van de vragen heeft plaatsgevonden zonder last of ruggenspraak, met wie dan ook.

De onderzoekers zijn bereid de vaststelling van de vermelde feiten en de beantwoording van de vragen voor de camera te bevestigen en toe te lichten.

Aldus naar waarheid opgemaakt.

Helmond, 18 november 2018

Hans Erens Peter Coppes onderzoeker onderzoeker, eindverantwoordelijke

19

6. Beantwoording van de vragen

De toelichting bij de antwoorden worden gegeven in hoofdstuk 7.

Vraag 1Functioneren de remsystemen van de scootmobiel goed?

Antwoord op vraag 1.De remsystemen van de vier onderzochte schootmobielen functioneerdengoed.

Vraag 1a.Kan de scootmobiel op hol slaan als gevolg van een defect remsysteem?

Antwoord op vraag 1a.In alle onderzochte scootmobielen zijn doelmatige maatregelen genomen om op hol slaan, bij een defect remsysteem, te voorkomen.

Vraag 2Kan de scootmobiel veilig worden gebruikt, gelet op de mechanische constructie?

Antwoord op vraag 2.Alle onderzocht scootmobielen kunnen veilig worden gebruikt gelet op de mechanische constructie.

Vraag 3Kan de scootmobiel veilig worden gebruikt, gelet op de traditionele elektrotechniek?

Antwoord op vraag 3.De scootmobiel kan veilig worden gebruikt, gelet op de traditionele elektrotechniek, doch het veiligheidsniveau kan substantieel worden verhoogd als: een noodstopschakelaar wordt aangebracht in een autonoom

veiligheidssysteem; beschermingsmaatregelen tegen overstroom worden aangebracht.

Dringend wordt aanbevolen deze beschermingsmaatregelen aan te brengen op elke bestaande en nieuwe scootmobiel.

20

Vraag 4Kan de scootmobiel veilig worden gebruikt, gelet op de invloed van elektromagnetische straling?

Antwoord op vraag 4.Alle onderzocht scootmobielen kunnen veilig worden gebruikt, gelet op de invloed van elektromagnetische straling.

Vraag 5Is er verder nog iets dat de onderzoekers wensen op te merken.

Antwoord op vraag 5.De onderzoekers zien geen bezwaar tegen het gebruik van de scootmobiel.

Mocht zich onverhoopt de situatie voordoen dat de onderzoekers aangewezen zullen zijn op een scootmobiel, dan zullen ze die zonder enige zorg of angst gebruiken.

De gevaren die verbonden zijn aan het gebruik van een scootmobiel komen niet voort uit de techniek van de scootmobiel.

Over de toegepaste gas/rem combinatie op scootmobielen adviseren de onderzoekers een multidisciplinair onderzoek uit te laten voeren waaraan deskundigen deelnemen zoals: Een verkeerspsycholoog; een geriater; een fysiotherapeut; een reumatoloog; een ergotherapeut; een ervaringsdeskundige; technici van buiten de branche; technici vanuit de branche; vertegenwoordigers van belangenorganisaties van de gebruikers van

scootmobielen.

Opmerking:Het onderzoek van de stichting wetenschappelijk onderzoek verkeersveiligheid, SWOV, gepubliceerd op 21 november 2018, voldoet niet aan dit advies.

21

7. Toelichting bij het antwoord op de vragen

7.0 Algemene informatie vooraf, wat is veiligheid?

Veiligheid is een containerbegrip. Bij veiligheid komen allerlei onderwerpen aan de orde zoals: computerveiligheid, sociale veiligheid, veilige privacy, brandveiligheid, verkeersveiligheid, voedselveiligheid of negatief geformuleerd: besmettingsgevaar, hygiëne, onaanvaardbaar gedrag, inbraakpreventie, brandbestrijding, enzovoorts.

Van oudsher zijn er zeer veel wetten, regels, richtlijnen, normen en praktijkvoorschriften die gaan over de veiligheid. Vormen van samenleven en leefgemeenschappen, zoals landen, steden, woongroepen, ontstaan omdat veiligheid in collectiviteit kan worden gevonden. Binnen de collectiviteit bestaan geschreven en ongeschreven regels voor de (sociaal) gewenste veiligheid. In belangrijke mate zijn die regels de bestaansgrond voor het collectief.

Voor de juridische wereld is vooral sprake van geschreven regels voor veiligheid, echter in het dagelijks leven zijn vooral de ongeschreven regels voor veiligheid bepalend. Pas als er conflicten ontstaan zijn de geschreven regels bepalend. De geschreven regels zijn ook essentieel om conflicten te voorkomen. In die geschreven regels vinden we immers wat we hebben afgesproken.Dat geldt ook voor het containerbegrip Veiligheid.

In het voorliggende rapport wordt onder veiligheid verstaan: de mate van afwezigheid van potentiële oorzaken van een gevaarlijke

situatie of

de mate van aanwezigheid van beschermende maatregelen tegen deze potentiële oorzaken.

Veiligheid is een relatief begrip, aangezien niets onder alle omstandigheden volledig zonder gevaar is. Een scootmobiel is van zichzelf onveilig, evenals een autoped, een fiets, een motor, een auto, een boot, een trein, een vliegtuig of een boot.

Het begrip veiligheid bestaat zowel irrationeel als rationeel. Iemand kan zich veilig of onveilig voelen maar rationeel gezien hoeft dat niet zo te zijn. Er is veel sprake van schijnveiligheid en schijnonveiligheid.

Het is aan de fabrikanten van elk denkbaar product dat ze op de markt wil brengen om rekening te houden met de irrationele en rationele veiligheid.

Rationeel staan ons allerlei methoden ter beschikking om te bepalen of een product, dienst of een situatie veilig is.

22

Met betrekking tot technische producten, zoals een scootmobiel, vinden we die methoden in:

de internationale en nationale productnormen; de internationale en nationale richtinggevende aanpalende normen; de ervaring bij het gebruik; de deskundigheid en ervaring van de medewerkers van de fabrikanten; de deskundigheid en de ervaring bij onderzoeksinstituten.

In het voorliggende rapport wordt alleen gekeken naar rationele veiligheid zoals hierboven beschreven.

Daarmee staat vast dat de gebruikers van de scoormobiel een andere beleving van veiligheid kunnen hebben dan de veiligheid zoals die hier wordt vastgesteld.Dat kan zowel negatief als positief zijn, in die zin dat de onderzoekers onveiligheid kunnen rapporteren waar de gebruikers deze onveiligheid in het geheel niet herkennen en omgekeerd.

7.1. Toelichting bij het antwoord op vraag 1

Antwoord op vraag 1.

De remsystemen van de vier onderzochte schootmobielen functioneerden goed.

Toelichting bij het antwoord op vraag 1.

De beproevingsmethode voor remmen van scootmobielen is genormeerd in de internationale norm NEN-EN 12184:2014 met een maximumsnelheid van niet meer dan 15 km/h en één persoon. De maximale toegestane lengte van de remweg bij een snelheid van 15 km/uur bedraagt 4,5 meter. De testmethode is gedetailleerd voorgeschreven.

Bij het onderzoek hebben we de scootmobielen bij de maximale snelheid van 15 km/h, rijdende op een droge klinkerbestrating, op commando laten remmen.

Deze testmethode komt niet overeen met hetgeen genormeerd is.Er is daarom alleen een indicatie verkregen over de goede werking van de remsystemen.

23

Indicatief onderzoek scootmobielenelektrisch remmen

Model Genormeerde maximale lengte remweg.

Snelheid bij aanvang remmen

De gerealiseerde remweg

Beoordeling Noot

[m] [km/h] [m]Solo 4,5 15 1,90 ✔ 1

Comet 4,5 15 3,30 ✔ 1

Trophy 4,5 15 2,25 ✔ 1

Elite 4,5 15 3,20 ✔ 1

Noot 1De verschillen tussen de kortste en de langste remweg ontstaan door de verschillen in de massa van de berijders en door de onnauwkeurigheid in de onderzoeksmethode.

Conclusie

Er kunnen uit de verschillen tussen de gerealiseerde remwegen geen conclusies worden getrokken anders dan:

Alle scootmobielen remmen ruimschoots binnen de eisen zoals vastgelegd in de norm EN-EN 12184:2014.

Resultaat tabel 1: de gerealiseerde remweg bij elektrisch remmen

24

Indicatief onderzoek scootmobielenAlleen mechanisch remmen




Beoordeling Noot

[m] [km/h] [m]Solo 4,5 15 ✖ 1

Comet 4,5 15 3,30 ✖ 4

Trophy 4,5 15 2,60 ✖ 1 / 3

Elite 4,5 15 2,90 2

Noot 1.Er is geen mechanische rem aanwezig.Als de elektrische rem faalt en de scootmobiel moet tot stilstand worden gebracht, bijvoorbeeld op een helling, is men alleen aangewezen op de mechanische rem.Als de scootmobiel onbedoeld van een helling afrijdt zal de regelaar ingrijpen op een ingestelde lage snelheid.

Het ontbreken van een mechanische rem die de functie van de elektrische rem kan overnemen, wordt als negatief beoordeeld door de onderzoekers.

Noot 2.Als mechanisch wordt geremd, wordt automatisch gelijktijdig ook elektrisch geremd.Aan de uitkomst kan geen waarde worden toegekend met betrekking tot het mechanisch remmen.

Noot 3.Een mechanische parkeerrem is optioneel aanwezig.Tevens is er een extra mechanische rem voorzien op de aandrijfmotor.

Noot 4Er is alleen een vrijlooprem aanwezig. Deze is niet geschikt om een functionerende motor af te remmen maar wel om extra te remmen als het gas wordt losgelaten.

Resultaat tabel 2: de gerealiseerde remweg bij mechanisch remmen

26

Indicatief onderzoek scootmobielenRemmen met alles wat mogelijk is en gelijktijdig maximaal gas geven.




Beoordeling Noot

[m] [km/h] [m]

Solo 4,5 15 1,90 1

Comet 4,5 15 3,30 2

Trophy 4,5 15 2,60 1

Elite 4,5 15 2,90 2

Noot 1.Er is alleen een elektrische rem beschikbaar die de aandrijving altijd uitschakelt.Bij remmen wordt de elektrische aandrijving automatisch uitgeschakeld.

Noot 2.Als er mechanisch wordt geremd, wordt er automatisch ook elektrisch geremd en wordt de aandrijving uitgeschakeld.

Resultaat tabel 3: remmen met alles wat mogelijk is

Aanvullende toelichting bij het antwoord op vraag 1.

Twee fabrikanten hebben een systeem toegepast waarbij bij het gebruik van de mechanische rem ook automatisch elektrisch wordt geremd. Omdat de elektrische rem de grootse remkracht heeft is die bepalend.

Als de elektrische rem faalt en de scootmobiel moet tot stilstand worden gebracht, bijvoorbeeld bij het afdalen op een helling, is men alleen op de mechanische rem aangewezen. Het ontbreken van een mechanische rem die de functie van de elektrische rem kan overnemen, wordt door de onderzoekers als negatief beoordeeld.

Aanbevelingen met betrekking tot het antwoord op vraag 1.

27

Met klem wordt aanbevolen alle scootmobielen uit te voeren met een elektrische rem èn een mechanische rem.

Bij het gebruik van de mechanische rem moet de elektrische aandrijving automatisch worden uitgeschakeld.

7.2 Toelichting bij het antwoord op vraag 1a

Antwoord op vraag 1a.In alle onderzochte scootmobielen zijn doelmatige maatregelen genomen om het op hol slaan, bij een defect remsysteem, te voorkomen.

De onderzoekers hebben zich voor de beantwoording van deze vraag uitvoering laten informeren.

Het onderzoek werd vereenvoudigd omdat bij drie van de vier onderzochte scootmobielen het centrale regelsysteem gelijk en van dezelfde fabrikant is.Bij de vierde scootmobiel was weliswaar sprake van een andere regelaar, van een andere fabrikant, maar de gekozen methoden was identiek.

Maatregelen tegen het risico van falen van het gas/rem systeem in de vorm van onbedoeld gaan rijden of op hol slaan zijn afdoende en bestaan uit een continue monitoring van de verbindingen tussen de regelaar en de bedieningsorganen en het bedieningsorgaan zelf. Bij elk mogelijk optredend defect zal de scootmobiel tot stilstand komen.Bovendien is de kans dat een dergelijk defect optreedt in de verbindingen tussen de regelaar en de aandrijfmotor verwaarloosbaar.

De maatregelen zijn gedemonstreerd door een drietal mogelijke defecten te simuleren. Steeds stopt de aandrijfmotor en wordt er geremd.

Daarmee kan vraag 1a worden beantwoord.

Indicatief onderzoek scootmobielenKan de scootmobiel bij een defect op hol slaan?

28

Model Beoordeling Noot

Solo Neen ✔ 1

Comet Neen ✔ 1

Trophy Neen ✔ 1

Elite Neen ✔ 1

Noot 1.Maatregelen bestaan uit een continue elektronische monitoring van de verbindingen tussen de regelaar en de bedieningsorganen en het bedieningsorgaan zelf.

De kans dat een dergelijk defect optreedt in de verbindingen tussen de regelaar en de aandrijfmotor is verwaarloosbaar.

Resultaat tabel 4: Kan de scootmobiel bij een defect op hol slaan?

7.3 Toelichting bij het antwoord op vraag 2

Antwoord op vraag 2.Alle onderzochte scootmobielen kunnen, gelet op de mechanische constructie, veilig worden gebruikt.

De onderzoekers hebben gekeken naar: de constructieve basis, het metalen frame; de stabiliteit van het frame; de corrosiebestendigheid; de mogelijkheid om radiale en axiale krachten op te vangen; de stuurinrichting en de verbinding met het frame; de lasverbindingen; de verbindingen met bouten en moeren; de borging van de verbindingen; de bevestiging van de schokdempers en van de vering.

Alle onderzochte details worden door de onderzoekers als positief beoordeeld. Het geheel voldoet aan hetgeen mag worden verwacht. Bij alle beoordelingen worden kwalificaties gegeven zoals: goed, super, keurig, mooi, perfect, subliem. De beoordelingen van de vier scootmobielen met betrekking tot de mechanische constructie zijn nagenoeg gelijkluidend. Daarom kwalificeren de onderzoekers de mechanische constructie voor alle vier de scootmobielen gelijk.

29

Daarmee kan vraag 2 worden beantwoord.

Indicatief onderzoek scootmobielenDe mechanische constructie


Solo Goed, super, keurig, mooi, perfect, subliem. ✔ 1

Comet ✔ 1

Trophy ✔ 1

Elite ✔ 1

Noot 1.De beoordelingen van de vier scootmobielen zijn nagenoeg gelijkluidend.Daarom kwalificeren de onderzoekers de mechanische constructie voor alle vier de scootmobielen gelijk.

Resultaat tabel 5: De mechanische constructie.


Antwoord op vraag 3.De scootmobiel kan veilig worden gebruikt, gelet op de traditionele elektrotechniek, doch het veiligheidsniveau kan substantieel worden verhoogd als: een noodstopschakelaar wordt aangebracht in een autonoom

veiligheidssysteem; beschermingsmaatregelen tegen overstroom worden aangebracht.Dringend wordt aanbevolen wordt deze beschermingsmaatregelen aan te brengen op elke bestaande en nieuwe scootmobiel.

A. Beschermingsmaatregelen tegen overstroom van de accu’s.In alle vier onderzochte scootmobielen bevinden zich twee traditionele accu’s welke in serie zijn geschakeld. Steeds zijn op gebruikelijke wijze beide accu’s beschermd tegen overstromen. Daarmee is op doelmatige wijze voorkomen dat accu’s defect raken of erger.B. Beschermingsmaatregelen tegen overstroom van de draden en overige

geleiders.

30

De van de accu’s afgaande hoofdvoedingsleidingen zijn qua kerndoorsnede voldoende zwaar en zijn door de beschermingsmaatregel van de accu’s ook voldoende beschermd tegen de gevolgen van overstromen.

Op de zware hoofdvoedingsleidingen zijn dunnere leidingen aangesloten. We noemen dat een verjonging.

De dunnere leidingen en de daarop aangesloten elektrische voorzieningen zijn niet voorzien van een beschermingsmaatregelen tegen overstroom. Bij een eventueel defect in een leiding, tussen leidingen onderling of in een voorziening, kan daardoor brand ontstaan bij een overstroom.

De onderzoekers beoordelen deze situatie als brandgevaarlijk en onaanvaardbaar doch de kans op brand is klein.

C. De noodstopschakelaarNiet op elke scootmobiel is een noodstopschakelaar aanwezig.

De onderzoekers beoordelen het ontbreken van een noodstopschakelaar als gevaarlijk en onaanvaardbaar.

Het gebruik van de contactsleutel als noodstopschakelaar wordt door de onderzoekers beoordeeld als geen goede oplossing.

D. Het systeem van de noodstopschakelaarDe wel gemonteerde noodstopschakelaars zijn verkeerd in het systeem opgenomen.Noodstopschakelaars moeten elke vorm van gevaar weg nemen. Feitelijk is de noodstopschakelaar geïnstalleerd als een elektrische rem.

Aan het gebruik van scootmobielen zijn meer gevaren verbonden, zoals beknellingsgevaar en brandgevaar. Ook door het falen van de elektronica, bijvoorbeeld ten gevolge van een onvoorzien EMC probleem, kan gevaar ontstaan.Door de bediening van de noodstopschakelaar moet de elektrische verbinding met de accu’s direct worden onderbroken met een autonoom systeem, onafhankelijk van de functionerende regelaar, sensoren en bedrading.

De onderzoekers beoordelen deze verkeerd in het systeem opgenomen noodstopschakelaar als ongewenst en onaanvaardbaar.

E. Overige opmerkingenDe onderzoekers hebben tijdens het onderzoek collegiaal en open met vertegenwoordigers van de fabrikanten van de onderzochte scootmobielen gesproken.

31

Bij het onderzoek zijn meerdere kleine tot zeer kleine omissies aangetroffen die eenvoudig weggenomen kunnen worden en voor het voorliggende rapport niet relevant zijn.Deze kleine tot zeer kleine omissies hebben nagenoeg geen invloed op de veiligheid en betrouwbaarheid van de scootmobielen.

De fabrikanten hebben unaniem aangegeven dat ze bij de verdere ontwikkeling en de komende modificaties van de scootmobielen deze omissies bij het ontwerp zullen weggenemen. De gemaakte opmerkingen werden als leermomenten aanvaard.In het voorliggende rapport wordt verder geen aandacht gegeven aan deze items.

Daarmee kan vraag 3 worden beantwoord.

32

Indicatief onderzoek scootmobielenDe traditionele elektrotechniek

Beschermingsmaatregelen tegen overstroom na verjonging van draden


Solo Neen ✔Comet Neen ✖ 1

Trophy Neen ✖ 1

Elite Neen ✖ 1

Noot 1.Door het ontbreken van de juiste beschermingsmaatregelen tegen de gevolgen van overstroom kan bij een defect brand ontstaan.

Resultaat tabel 6: Beschermingsmaatregelen tegen overstroom na verjonging van draden

Indicatief onderzoek scootmobielenDe aanwezigheid van een noodstopschakelaar


Solo Neen ✔Comet Neen ✖ 1

Trophy Neen ✖ 1 / 2

Elite Neen ✖ 1

Noot 1.Aangegeven wordt dat de contactsleutel als noodstopschakelaar altijd bruikbaar is.De onderzoekers beoordelen dit als geen goede oplossing.

Noot 2.De plaatsing van een noodstopschakelaar is wel voorbereid en kan als optie worden geplaatst.

33

Resultaat tabel 7: De aanwezigheid van een noodstopschakelaar

Indicatief onderzoek scootmobielenIs de noodstopschakelaar op de juiste wijze in het systeem geïntegreerd?


Solo Neen ✖Comet Neen 1

Trophy Neen ✖ 2

Elite Neen 1

Noot 1.De noodstopschakelaar is niet aanwezig

Noot 2.De noodstopschakelaar is niet aanwezig doch de optie is wel voorbereid.De beoordeling betreft deze voorbereiding.

Resultaat tabel 8: Is de noodstopschakelaar op de juiste wijze in het systeem geïntegreerd?

Dringend wordt aanbevolen met betrekking tot het antwoord op vraag 3.

Breng bij elke verjonging in de bedrading en de voorzieningen een beschermingsmaatregel aan tegen de gevolgen van overstroom.

Monteer op elke scootmobiel een noodstopschakelaar. Monteer de noodstopschakelaar in een autonoom systeem, zodat bij nood

de verbinding met de voedende accu’s onderbroken kan worden.


Antwoord op vraag 4Alle onderzocht scootmobielen kunnen veilig worden gebruikt gelet op de invloed van elektromagnetische straling.

A.

34

Alle onderzochte scootmobielen zijn, met betrekking tot de elektromagnetische compatibiliteit, bij erkende onderzoeksinstituten onderzocht.Bewijzen daarvan zijn overlegd.De onderzoekers zien geen enkele reden om aan de elektromagnetische compatibiliteit te twijfelen.Er kan niet anders geconcludeerd worden dan dat de scootmobielen veilig kunnen worden gebruikt, gelet op de invloed van de elektromagnetische straling.De scootmobielen zullen andere elektrotechnische producten of installaties door elektromagnetische straling niet storen, noch daardoor gestoord worden.

B.Gelet op de technologische ontwikkelingen in de nabije toekomt is onderzocht of de elementaire montagemethoden juist worden toegepast.

Nieuwe technologische ontwikkelingen maken dat wellicht de EMC eisen moeten worden verzwaard, omdat de intensiteit van de straling en de frequentie zullen toenemen.In dat geval kan een externe oorzaak of een montagefoutje de oorzaak zijn dat er geen sprake meer is van compatibiliteit.

B.1Een belangrijk onderwerp is de keuze van de bedrading in de scootmobiel. Deze bedrading kan als antenne functioneren en zo spanningen en stromen in het systeem introduceren. De bedrading kan goed tegen elektrisch en magnetische straling worden afgeschermd. Gekeken is op welke wijze, bij de realisatie van de scootmobiel, rekening is gehouden met die afscherming.

B.2Tevens is gekeken naar de beschermingsmaatregelen tegen magnetische straling.

B.3.In de scootmobiel worden draden over relatief korte lengten samengelegd in draadbomen. Gekeken is of in die draadbomen geen draden dusdanig worden gelegd dat capacitieve en inductieve koppelingen tussen de draden kunnen ontstaan. Er wordt ook gekeken naar eventuele compenserende maatregelen zoals twisten of afschermen.

B.4.Er wordt gekeken of er geen onnodige grote stroomkringen zijn gemonteerd, gelet op de natuurkunde wet van Maxwell.

C. Overige opmerkingenDe onderzoekers hebben tijdens het onderzoek collegiaal en open gesproken met vertegenwoordigers van de fabrikanten van de onderzochte scootmobielen.Bij het onderzoek zijn meerdere kleine tot zeer kleine omissies aangetroffen, met betrekking tot de elektromagnetische compatibiliteit, die eenvoudig weggenomen kunnen worden en voor het voorliggende rapport niet relevant zijn.

35

De fabrikanten hebben unaniem aangegeven dat ze bij de verdere ontwikkeling en de komende modificaties van de scootmobielen deze omissies bij het nieuwe ontwerp zullen wegnemen. De tijdens het onderzoek gemaakte opmerkingen werden als leermomenten aanvaard.In het voorliggende rapport wordt verder geen aandacht besteedt aan deze items.

Indicatief onderzoek scootmobielenDe compatibiliteit tegen elektromagnetische straling

Resultaat van de onderzoeken door extern onderzoeksinstituutVoldoet de scootmobiel aan de EMC eisen?


Solo Ja ✔Comet Ja ✔Trophy Ja ✔Elite Ja ✔

Resultaat tabel 9: Voldoet de scootmobiel aan de EMC eisen?


Zijn de draden gearmeerd of getwist?


Solo Ja ✚✚ 1

Comet Neen Trophy Neen ✚ 2

Elite Neen Noot 1: De kabel is gearmeerd.

Noot 2: De kabel is getwist.

37

Resultaat tabel 10: Zijn de draden gearmeerd of getwist?


Geen onnodige grote stroomkringen gelet opde natuurkundige wet van maxwell


Solo Ja ✚ 1

Comet Neen 2

Trophy Neen 2

Elite Neen 2

Noot 1.Er zijn geen grote stroomkringen aanwezig waardoor beïnvloeding door externe elektromagnetische straling verwaarloosbaar is.

Noot 2Er is bij de realisatie onvoldoende rekening gehouden met de natuurkunde wet van Maxwell.

Resultaat tabel 11: Geen onnodige grote stroomkringen gelet op de natuurkunde wet van Maxwell.

Aanbeveling met betrekking tot de elektromagnetische compatibiliteit

Aanbevolen wordt de draden met zwakke en kwetsbare stuursignalen altijd te armeren.

De draadbomen zoveel mogelijk binnen het metalen frame te leggen. Geen draden met zwakke kwetsbare stuursignalen in een bundel te

combineren met elektrotechnische voorzieningen zoals verlichting, de rem en de voeding van de DC motor.

Geen onnodige lussen aan te brengen en de geleiders van dezelfde stroomkring steeds bij elkaar te leggen en de omhulde oppervlakte zo klein mogelijk te maken.

38

8. Commentaar op het concept onderzoeksrapport

8.1 Reactie Firevaned, branchevereniging hulpmiddelen

De tekst is gedeeltelijk ingekort. Voor de complete tekst wordt verwezen naar hoofdstuk 9.

8.1.1 Commentaar.Bepaalde delen moeten worden geschrapt.

VerwerkingDit is juist. Het betreft tekst uit een bespreking waarbij afgesproken is dat daarover niet zou worden gepubliceerd.De tekst is verwijderd.

8.1.2 CommentaarWij zouden willen voorstellen dat altijd titel en toepassingsgebied van genoemde normen kenbaar gemaakt wordt.

VerwerkingBij de bronnen is dit gedaan.

8.1.3 CommentaarEr worden op diverse punten grondbeginselen genoemd. Fabrikanten passen deze in de brede zin toe, tevens worden deze onafhankelijk getoetst.

VerwerkingHet commentaar geeft geen reden om de tekst aan te passen.

8.1.4 CommentaarTen aanzien van de verschillende aanbevelingen in het document willen wij erop wijzen dat er reeds door fabrikanten verschillende maatregelen getroffen zijn om aan de benoemde doelstellingen te voldoen. Wij zouden u dan ook willen vragen deze aan te passen.

VerwerkingBeschreven is wat is aangetroffen.Het commentaar geeft geen reden om de tekst aan te passen.

8.1.5 CommentaarPagina 3: Ten aanzien van de laatste zin: Wij herkennen ons niet in deze stelling en merken op dat er vooruitgelopen wordt op feitelijke bevindingen.

39

VerwerkingWat er staat is feitelijk juist en voldoende genuanceerd.Het commentaar geeft geen reden om de tekst aan te passen.

8.1.5 CommentaarTen aanzien van de representativiteit van het onderzoek is namens Firevaned geen verklaring afgegeven. De leden bevestigen dat zij zich in het beeld van de enquete herkennen qua diversiteit en voorkomendheid.

VerwerkingDe tekst is aangepast.

8.1.6 CommentaarDe bediening is in veel gevallen zowel links/rechts voorbereid maar was ingesteld op rechtshandig.Er waren ook modellen aanwezig welke met de duim bediend konden worden.Er wordt gesteld dat een mechanische rem niet op alle middelen aanwezig was, wat wel het geval is.

VerwerkingDe fabrikanten hebben op dit punt commentaar gegeven dal we hebben verwerkt.

8.1.7 CommentaarOp basis van de laatste conclusie in paragraaf 3.5.2 lijkt het ons gepaster geen waarden op de te nemen qua remwegen. Het lijkt zuiverder te redeneren vanuit de stelling: voldoet aan de maximum norm of niet.

VerwerkingTijdens het onderzoek is afgesproken dat geen resultaten worden vermeld van de collectieve remproef.Bij de individuele remproeven is naar het oordeel van de onderzoekers de tekst juist en voldoende genuanceerd.De tekst is niet aangepast.

8.1.8. CommentaarEr is een verkeerde foto gebruikt bij Trophy, hier is de Mezzo van Life&Mobility afgebeeld.

Verwerking De foto is aangepast.

8.1.9. CommentaarHet antwoord genoemd onder vraag 3 doet geen recht aan de uiteenzetting verder in het document bij de uitwerking.

40


8.2 Reacties van Life & Mobility


8.2.1 CommentaarOpmerking tabel 2: Het gestelde in noot 1 is feitelijk onjuist. Er is geen handbediende mechanische rem aanwezig.Er is wel een automatisch werkende mechanische rem aanwezig. Het remsysteem bestaat uit twee onafhankelijke systemen. Primair wordt geremd met de motor. Indien deze optie faalt wordt vanzelf geremd op de mechanische schijfrem. Het remsysteem kan worden bediend door de gashendel los te laten, het contact uit te zetten of door de noodstopknop in te drukken.Er is dus altijd een tweede manier om tot stilstand te komen.

VerwerkingDe noodstopknop en de contactsleutel zien de onderzoekers niet als tweede of derde remmogelijkheid. Waar het om gaat is dat er een mechanische rem aanwezig is die onafhankelijk van de elektrotechniek kan remmen. Dat is een rem die met de hand wordt bediend, eventueel via een versterker. Deze rem is niet aanwezig.De tekst is niet aangepast.

8.2.2 CommentaarIn de tabel staat bij de solo geen remafstand vermeld. s.v.p. 1.90 of ruim voldoende vermelden.

VerwerkingDe remweg is niet gerealiseerd door een mechanische rem en kan daarom niet vermeld worden. De tekst is niet aangepast.

8.2.3 CommentaarPg 26: opmerking aanbevelingen vraag 1: de solo voldoet hier dus aan. zie opmerking tabel 2.

Verwerking Als 8.2.2De tekst is niet aangepast.

41

8.2.4 Commentaar Punt B vraag 3: Bij de Solo zijn op plaatsen waar de bedrading wordt verjongd wel een overeenkomstig gedimensioneerde zekeringen geplaatst.

De bedrading tot deze zekering is zo kort als mogelijk gemaakt. In tabel 6 op pg 31 zou daarom een vinkje moeten staan bij de solo.


8.2.5 CommentaarPg 30: opmerking punt D vraag 3: In op de weg rijdende voertuigen is een noodstop niet gebruikelijk. Het wegnemen van alle gevaar op de wijze zoals door de onderzoekers beschreven heeft in onze ogen ongewenste neveneffecten. Het leidt o.a. tot het uitvallen van de verlichting, inclusief de alarm lampen en de mogelijkheid om b.v. met de claxon de aandacht te trekken. Daarnaast zal door het direct wegvallen van de voeding, de mechanische rem worden geactiveerd. Waardoor de scooter zeer bruusk tot stilstand komt. Wij verkiezen een gecontroleerd afremmen zoals dat met de huidige noodstop functie is gerealiseerd.

VerwerkingDit kun je oplossen door preferente en secundaire stroomkringen.De opmerkingen kunnen meegenomen worden bij de komende ontwikkelingen

De tekst is niet gewijzigd.

8.2.6. CommentaarPg 31 alinea 1: Wij nemen dit uiteraard in overweging.

VerwerkingVoor kennisgeving aangenomen.

8.2.7 CommentaarPg 32: opmerking tabel 7 Hier moet ja staan bij de solo.

VerwerkingDe onderzoekers nemen aan dat hier tabel 8 wordt bedoeld.Er is geen sprake van een autonoom systeem.De tekst is niet aangepast.

8.2.8. CommentaarPg 33: opmerking tabel 8 Conclusie “neen” in tabel heroverwegen n.a.v. opmerking op vraag 3D.

VerwerkingZie 8.2.5.De tekst is niet aangepast.

42

8.2.9. CommentaarPg 33: opmerking aanbeveling vraag 3 Bullits 1 en 2 zijn in de Solo al zodanig uitgevoerd. Bullit 3:

VerwerkingZie hierbovenDe tekst is niet aangepast.

8.3 Reactie van Invacare


8.3.1 CommentaarBlz. 25; Gebruikte Noot 2 bij Comet is niet van toepassing. Er is geen fysieke mechanische rem aanwezig. Wanneer de scooter een vrijloopsituatie heef, bestaat er de mogelijkheid om de vrijlooprem te gebruiken. Deze is echter niet geschikt om een functionerende motor af te remmen.


8.3.2 CommentaarBlz. 26; Gebruikte Noot 2 bij Comet is ook hier niet van toepassing, zie ookopmerking blz. 25 Opmerking bij blz. 25 en 26;

VerwerkingReeds verwerkt.

8.3.3 CommentaarRem functies en metingen worden uitgebreid onderzocht volgens EN12184:2014 sectie 10.2 en 12.6. Comet voldoet aan deze norm.

VerwerkingDat is juist.De tekst is niet aangepast.

8.3.4 Blz. 29-30; Punt B Accu bedrading gezekerd middels zekering. Tevens heeft u kunnen constateren dat er ondanks de verjonging van de kabels er verder op naar de motor en powermodule een aanvullende zekeringen zijn geplaatst.

43

VerwerkingDat is juist maar laat onverlet dat er ook onbeschermde delen van geleiders zijn aangetroffen.De tekst is niet aangepast.

8.3.5 CommentaarElectrische systeem wordt op veiligheid getest volgens EN12184:2014 sectie12 test standaard ISO 7176-14:2008.

VerwerkingDe genoemde norm betreft de vereisten en bijbehorende testmethoden voor de macht en controle systemen van elektrisch aangedreven rolstoelen en scooters. Zo worden de krachten die nodig zijn om controles te verrichten bepaald.

Het betreft niet de beschermingsmaatregelen tegen overstroom en de juiste wijze van installeren van een noodstopschakelaar.

De tekst is niet aangepast.

8.3.6 CommentaarPunt D. Gesteld wordt dat geconstateerde kleine omissies nagenoeg geen effect hebben op de veiligheid en betrouwbaarheid. Dat is een correcte constatering! Het vervolg op blz. 31, met daarin de opmerking in de tabel 6, is dan naar mijn mening ook niet de juiste.

VerwerkingDe geciteerde opmerking heeft betrekking op omissies welke niet beschreven zijn maar wel bij de fabrikanten bekend zijn.Het staat er juist.De tekst is niet aangepast.

8.3.7 Commentaar 2*Wel zullen wij bij een doorontwikkeling uw adviezen zeker in overweging nemen.


8.3.8 CommentaarTabel 7, Noodstopschakelaar is aanwezig volgens EN12184:2014 sectie 12.6.

Verwerking

44

De tabel is aangepast.

8.4. Reactie van Sunrise Medical


8.4.1 CommentaarTabel 1: Gerealiseerde remweg verwijderen: zoals op pag 12 wordt gesteld “Aan de verkregen meetresultaten wordt geen waarde toegekend”. Meetmethode was te onnauwkeurig.

VerwerkingZie onder 8.1.7.

8.4.2 CommentaarTabel 2: Gerealiseerde remweg verwijderen: zoals op pag 12 wordt gesteld “Aan de verkregen meetresultaten wordt geen waarde toegekend”. Meetmethode was te onnauwkeurig.

VerwerkingZie onder 8.1.7.

8.4.3 CommentaarIn de tabel vermelden dat bij Trophy de mechanische parkeerrem optioneel aanwezig is.Tevens is er een extra mechanische rem voorzien op de aandrijfmotor.

VerwerkenDe tekst is aangepast.

8.4.4 CommentaarVoetnoot 2 van toepassing bij de Elite.


8.4.5 CommentaarAls de motorrem faalt kan de scooter onbedoeld van een helling rijden, de controller zal ingrijpen door tot een ingestelde lage snelheid.


45

8.4.6 Zin verwijderen: “Aan de uitkomst kan geen waarde worden toegekend” als de elektrische rem wordt ingeschakeld remt het product binnen de beoogde remweg.

VerwerkingDe tekst is niet gewijzigd maar aangepast.

8.4.7 Commentaartabel 3: Gerealiseerde remweg verwijderen.

VerwerkingZie 8.1.7.

8.4.8 CommentaarVoetnoot 2 van toepassing bij de Elite.

VerwerkingDe tekst is aangepast

8.4.9 CommentaarVoor het afzekeren van scootmobielen is productnorm EN12184 toegepast. De controller bewaakt de motorstroom.

Het is mogelijk de voedingslijnen naar de controllers extra af te zekeren.We zullen deze aanbeveling onderzoeken en eventueel toepassen in de scooterontwerpen.

VerwerkingDat is juist.De voorgestelde beschermingsmaatregelen hebben geen betrekking op de batterijkabels. Dat staat ook in de tekst.De tekst is niet aangepast.

8.4.10 CommentaarDit ligt aan de definitie die je aan een noodstop geeft. Op voorhand lijkt deze ontwerpkeuze voor een noodstop in een autonoom systeem ook diverse sterke nadelen in zich te herbergen.

VerwerkingDe onderzoekers onderschrijven deze redenatie niet.De tekst is niet aangepast.

46

8.4.11 CommentaarPagina 31, eerste zin: “deze omissies zullen wegnemen” verbeterpunten en voortschrijdend inzicht zullen wij altijd meenemen in volgende ontwikkelingen.


8.4.12 CommentaarTabel 6: Zie opmerking bij punt B. Naar onze mening zijn functie en veiligheid gewaarborgd.


8.4.13 CommentaarTabel 9: De uitleg van de voetnoten ontbreekt.

VerwerkingDe tekst is aangepast

8.4.14 CommentaarTabel 10: Trophy heeft een digitaal communicatie systeem tussen de elektronische componenten, waardoor bij eventuele verstoring hierop ingegrepen wordt. Daarom zou naar ons inzicht de Trophy een ++ verdienen in de beoordeling.

VerwerkingHelaas kan dit niet in deze tabel worden opgenomen, het betreft immers de aanwezigheid van een armering of het twisten van draden.De door u gekozen oplossing is daarmee niet vergelijkbaar.Dat laat onverlet dat dit een goede voorziening kan zijn.

8.4.15 CommentaarElite heeft shiellded cables, wat in hoofdlijnen gelijk is aan gearmeerd. Shielding is vervolgens aan het frame geaard. Daarom zou naar ons inzicht de Elite ++ moeten krijgen in de beoordeling.

VerwerkingEr zijn door de onderzoekers geen shiellded kabels vastgesteld.Dat het frame is geaard hebben de onderzoekers gezien, doch dit is geen EMC maatregel, gelet op de wijze waarop die aarding is aangebracht.Dat laat onverlet dat dit een goede voorziening is.

VerwerkingEr is geen wijzing aangebracht.

47

9. Commentaar onbewerkt

9.1 Firevaned

48

9.2 Life & Mobility

49

9.3 Invacare

51

9.4 Sunrise Medical

52

kassa.bnnvara.nl · Web viewPreambule. Op woensdag 21 november 2018 publiceerde de Stichting...

Documents

Transcript of kassa.bnnvara.nl · Web viewPreambule. Op woensdag 21 november 2018 publiceerde de Stichting...