1 Maak met je docent een woordweb op het bord. In het midden staat de naam ‘Johannes Calvijn’. Waar denken jullie aan bij deze naam?

Het is 10 juli 1509 als in de Franse plaats Noyon een jongen wordt geboren. Jean heet hij. Een gewone jongen, zoon van een vader die zich vanuit een eenvoudige positie opgewerkt had tot een aanzienlijk burger. De jonge Jean, die opgroeit in de Rooms-katholieke Kerk, wordt een reformator. Dat is iemand die de kerk en wat de kerk leert op-nieuw vormt. Nu, 500 jaar later herdenken wij de ge-boortedag van deze Jean, ook wel Johannes Calvijn genoemd.

Maar wie is Johannes Calvijn eigenlijk? Heb je al wat over hem gehoord of gelezen? In deze lesbrief maak je nader kennis met hem. Daarvoor moet je natuurlijk bepaalde dingen uitzoeken. Aan het einde van deze lesbrief vind je een aantal websites waarop je informatie kunt vinden voor de opdrachten in de lesbrief.

2 Iemand waar we 500 jaar nadat hij geboren is nog aan denken, moet wel belangrijk geweest zijn. Waarom

was Johannes Calvijn zo belangrijk?

___________________________________________________

___________________________________________________

Calvijns ouders

De vader van Johannes Calvijn is Girard Cauvin. Hij is de secretaris van de bisschop van Noyon en geeft advies aan geestelijken en aan edelen. Er wordt over deze man geschreven dat hij een heel goed verstand had, dat hij wist wat hij wilde en dat hij daarom erg geliefd was bij

NivEau 1 NivEau 2 NivEau 3 NivEau 4In

stap Instap Instap In

stap

Verwer

king

J o h a n n e s Ca l v i j nH e t l e v e n v a n e e n h e r v o r m e r

L1-N3

de belangrijke edelen uit de streek waar hij woonde. In het jaar 1496 trouwt Girard met Jeanne le Franc. Samen krijgen zij zes kinderen, vier jongens en twee meisjes. Hun kinderen zijn Charles, Jean (die wij beter kennen als Johannes), Antoine, François, Marie en nog een meisje van wie de naam niet bekend is. Het geboortehuis van Johannes Calvijn in Noyon staat hier afgebeeld.

Calvijns naam

Zoals je al zag kreeg Johannes bij zijn geboorte de naam Jean mee: Jean Cauvin heet hij dus.

Als Jean later in Parijs op het gymnasium komt, veran-dert hij zijn naam in het Latijn. Dat vonden de mensen in die tijd deftig: Johannes Calvinus. Toen deze naam weer naar het Frans vertaald werd, is dat Jean Calvin gewor-den. In het Nederlands is daarvan de naam Johannes Calvijn afgeleid.

3 Welke namen heb jij allemaal? (Misschien heb je naast je roepnaam ook nog wel andere namen, bijvoorbeeld een bijnaam of een doopnaam.)

___________________________________________________

Calvijns geboorte en jeugd

Noyon, een stad die ten noordoosten van Parijs ligt, is dus de geboorteplaats van Calvijn. in die stad wordt hij ook gedoopt. Calvijn is van de zes kinderen uit het gezin de meest begaafde. Zijn vader merkt dat op en doet zijn best om Jean een zo goed moge-lijke opvoeding te geven.

Hij zorgt ervoor dat Jean niet alleen onderwijs krijgt op de gewone stadsschool, maar dat hij ook het onder-wijs mag volgen dat aan de kinderen van een adellijke familie in Noyon gegeven wordt. De reden hiervoor is dat Girard Cauvin graag wil dat zijn zoon Jean in de Rooms-katholieke kerk gaat werken. De invloed van Jeans moeder is vooral te merken op het gebied van het geloof: zij is het die hem meeneemt naar de kerk. De moeder van Jean is niet oud geworden, daar-door moet hij zijn moeder al op jonge leeftijd missen.

Calvijn als student

Op veertienjarige leeftijd gaat Jean naar het gym-nasium van het Collège de la Marche in de hoofd-stad van Frankrijk: Parijs.

Het geld daarvoor ont-vangt hij via een kerke-lijke studiebeurs, die zijn vader voor hem geregeld heeft. In deze tijd veran-dert Jean zijn naam in de

Verwer

king

Geboortehuis van Calvijn

Parijs

Calvijn

Latijnse naam Johannes Calvinus. Later gaat hij naar een ander gymnasium: het Collège de Montaigu. In het jaar 1528 is Johannes klaar met zijn studie aan het gymnasium. Zijn vader heeft dan ruzie gehad met de kerk, daarom wil hij niet meer dat zijn zoon in de kerk gaat werken.

Vader Gírard denkt dat Johannes meer geld kan verdie-nen als hij rechten gaat studeren. Daarom stuurt hij zijn zoon naar de universiteit van Orleans. In Orleans blijkt Johannes niet alleen geïnteresseerd te zijn in de rechtenstudie. Hij houdt zich daarnaast na-melijk bezig met het lezen van de Bijbel en geschriften van filosofen. Een jaar later, in 1529, gaat Johannes stu-deren in Bourges, waarheen ook zijn leraar Grieks was verhuisd. In Bourges is hij waarschijnlijk al meester in de rechten geworden. Dat betekende niet dat hij een meester was zoals jij die kent, maar dat hij zijn studie rechten had afgerond.

In het jaar 1531 wordt Johannes plotseling weggeroe-pen uit Bourges naar Noyon, omdat zijn vader ernstig ziek is. Op 26 mei overlijdt zijn vader. Nu is Johannes vrij in zijn studiekeus, terwijl voorheen zijn vader bepaalde welke studie hij moest doen. Calvijn gaat dan verder stu-deren in de letterkunde (het bestuderen van verschillen-de teksten in een bepaalde taal) en de filosofie. Filosofie wordt ook wel wijsbegeerte genoemd, dat betekent: verlangen naar wijsheid.

Calvijn is een groot theoloog (dat is iemand die de we-tenschap over God en de Bijbel bestudeert) ge-worden, doordat hij heel veel zelf de Bijbel en boeken daarover bestudeerd heeft. In plaats van naar de universiteit te gaan, verzamelt hij zelf alle kennis die hij nodig heeft als theoloog.

4 Zou jij dat ook kunnen: door zelf te studeren zo- veel kennis verzamelen dat je evenveel weet als iemand die op de universiteit gestudeerd heeft? Waarom wel of waarom niet?

___________________________________________________

___________________________________________________

Bekering van Calvijn

Calvijn is van huis uit Rooms-katholiek, maar later breekt hij hiermee. Het is niet precies bekend wan-neer Calvijn gebroken heeft met de leer van de Rooms-katholieke kerk en hoe dat gegaan is. Calvijn schrijft zelf over een ‘plotselinge bekering’. Maar wat is eigenlijk een bekering?

5 Wat betekent volgens jou bekering?

___________________________________________________

___________________________________________________

6 Zoek in het woordenboek op wat bekering betekent en schrijf het hieronder.

___________________________________________________

___________________________________________________ Ook al weten we weinig over de bekering van Calvijn en schrijft hij er zelf ook weinig over, we kunnen er wel iets over vinden. In het woord vooraf bij zijn uitleg van het Bijbelboek Psalmen schrijft Calvijn het volgende: ‘Eerst was ik de bijgelovigheden van het pausdom zo hard-nekkig toegedaan, dat het niet gemakkelijk was, mij uit die diepe afgrond te trekken. Maar door een plotselinge bekering heeft God mijn hart, dat voor mijn leeftijd al zeer verhard was, tot gehoorzaamheid onderworpen’.

7 Dat is geen eenvoudig taalgebruik! Stel je voor dat jij dit aan jouw vriend of vriendin zou moeten uitleggen. Hoe zou je dat doen? Het is belangrijk dat je het in je ei-gen woorden vertelt. Hieronder wordt alvast een begin gemaakt, jij maakt het af.

‘Eerst was ik een felle aanhanger van het bijgeloof van de paus. Daarom was het erg moeilijk om mij _______

___________________________________________________

___________________________________________________

Calvijn zegt dus van zichzelf dat hij tot dan toe geen echt geloof had, maar dat hij bijgelovig was. Nu God hem ‘tot gehoorzaamheid onderwerpt’ komt hij pas echt tot geloof, zegt hij eigenlijk. Daar-bij gaat hij anders denken over een heleboel din-gen, bijvoorbeeld over de Rooms-katholieke kerk.

Verwer

king

Verwer

king

Verwer

king

8 Wanneer vond de ommekeer bij Calvijn plaats? Ga op zoek naar het jaar waarin Calvijn onverwacht bekeerd wordt. Je mag hiervoor boeken uit de bibliotheek gebruiken of je raadpleegt het internet. Vul hieronder jouw antwoord in.

In het jaar _______ vond de onverwachte ommekeer van Calvijn plaats.

Na zijn bekering verlaat Calvijn met pijn in zijn hart de Rooms-katholieke kerk. Lange tijd blijft hij nog in ge-sprek met belangrijke mensen uit deze kerk. Het is uit-eindelijk de Rooms-katholieke Kerk die het de mensen verbiedt om met Calvijn in gesprek te gaan. Calvijn en zijn volgelingen worden zelfs bedreigd met de dood.

9 Bespreek in groepjes van vier de volgende stelling: ‘Als Calvijn echt respect had voor de Rooms-katholieke Kerk, dan had hij zich daar weer bij moeten voegen.’ Verdeel onder elkaar de volgende taken: voorzit- ter, notulist, tijdbewaker en presentator. De notulist schrijft de mening van de groep op en noteert daarbij ook de argumenten, zodat de presen- tator deze voor de klas kan presenteren.

Genève - Straatsburg

Omdat de protestanten in Frankrijk vervolgd wor-den, moet Calvijn vluchten uit Frankrijk. Hij gaat dan naar de stad Basel en in 1536 komt hij aan in de Zwitserse plaats Genève. De dominee daar wil heel erg graag dat Calvijn in die stad predikant wordt, wat Calvijn vervolgens ook doet.

In Basel verschijnt in 1536 voor het eerst de Institutie van Calvijn. Dit is zijn meest bekende boek. Deze eer-ste uitgave heeft vooral het doel om gewone gelovigen onderwijs te geven over de Bijbel. Calvijn vindt het erg belangrijk dat gewone mensen goed weten wat er in de Bijbel staat. Dit is één van de dingen waarover hij heel anders denkt dan de Rooms-katholieke Kerk. Die vond dat vooral de geestelijken de Bijbel moesten kennen, niet de ‘leken’. Later breidt Calvijn de Institutie steeds verder uit en wordt het boek vooral gebruikt door theologiestuden-ten als handboek bij het lezen van Bijbelcommentaren

(boeken waarin de Bijbel wordt uitgelegd).

10 Waar gaat de Institutie over?

______________________________

_______________________________

________________________________

11 Wat voor een soort boek is de Institutie volgens jou in de latere uitgaven?

___________________________________________________

Calvijn vindt dat de kerk op zichzelf moet staan, zodat ze niet steeds naar het bestuur van de stad hoeft te luisteren. Het bestuur van de stad Genève is het daar-mee niet eens. De stadsbestuurders willen zich zelfs be-moeien met de vraag wie de kerk wel en niet aan het Heilig Avondmaal moet toelaten. Als Calvijn zich daar-tegen verzet, wordt hij de stad uitgestuurd. Van 1538 tot 1541 is hij predikant van een gemeente in de stad Straatsburg. Deze gemeente bestaat uit mensen die uit Frankrijk weggevlucht zijn vanwege hun geloof.

12 Nog steeds zijn er mensen die vanwege hun geloof uit hun land moeten vluchten. Dat betekent dat er in zulke landen geen vrijheid is om te geloven wat je zelf wilt. Zoek vijf landen op waar geen vrijheid van godsdienst is. Je kunt hiervoor bijvoorbeeld de website van Open Doors (www.opendoors.nl) of van Amnesty Internatio-nal (www.amnesty.nl) gebruiken.

Landen waar geen vrijheid van godsdienst is:

___________________________________________________

___________________________________________________

Noyon

Verwer

king

Verwer

king

Verwer

king

Verwer

king

Terug naar Genève

in 1541 vraagt de raad van de stad Genève of Calvijn weer terug wil komen. Hij luistert daarnaar, gaat te-rug naar die stad en blijft daar tot aan zijn dood.

In Genève preekt Calvijn en geeft hij onderwijs aan stu-denten. Bij dat onderwijs staat de Bijbel centraal en niet wat de kerk zegt. Dat lijkt hetzelfde, maar is het niet! Bij Calvijn heeft de Bijbel het hoogste gezag en niet wat de belangrijke mannen in de kerk zeggen en leren. De Rooms-katholieke Kerk vond dat laatste juist wel be-langrijk. Omdat Calvijn dat wil veranderen, wordt hij een reformator genoemd. Daarmee wordt bedoeld dat hij de kerk hervormt, dat wil zeggen opnieuw vormt. Cal-vijn doet dat omdat hij gelooft dat de kerk er uit moet zien zoals God dat in de Bijbel voorschrijft. Door wat de reformator leert aan zijn studenten, maar ook door zijn preken in de kerk, verandert de kerk.

13 Zoek in deze lesbrief alle plaatsen op waar Calvijn is ge-weest. Waar hij geboren is, waar hij gestudeerd heeft etc. Zoek deze plaatsen op de landkaart op en geef daarbij door middel van een lijn aan, waar Cal-vijn in zijn leven geweest is. Begin bij zijn geboor-testad en eindig bij de stad waar hij overleed.

Het huwelijk van Calvijn

Misschien heb jij ze wel, vlinders in je buik. Na alles wat Calvijn tot nu toe heeft meegemaakt, komt het moment dat hij gaat trouwen.

Of Calvijn echt vlinders in zijn buik heeft, weten we natuurlijk niet. We hebben nog wel een brief van hem, waarin hij aan zijn grote vriend Farel over zijn huwelijks-plannen schrijft: ‘Van mijn huwelijksplannen wil ik nu wat meer zeggen. Ik weet niet of iemand de naam van mijn geliefde al genoemd heeft waarover ik schreef in een andere brief. Maar jij weet in elk geval wat ik van haar verwacht. Ik behoor namelijk niet tot het uitzinnige soort verliefden, die ook de fouten van hun geliefden prijzen wanneer ze eenmaal door haar schoonheid meegesleept zijn. Dit is de enige schoonheid, die mij aantrekt, wanneer ze ijverig zijn, gehoorzaam, niet hoogmoedig, geduldig, en ik hoop dat ze ook voor mijn ge-zondheid zorg draagt’.Dit fragment schrijft Calvijn niet over de vrouw met wie hij uiteindelijk getrouwd is. Toch laat dit zien hoe hij over de liefde denkt.

14 Wat vind jij van de manier waarop Calvijn over de liefde denkt?

______________________________________________

15 Wat kun jij van hem leren als het over de liefde gaat? Noem twee punten.

_____________________________________________

_____________________________________________

_____________________________________________

_____________________________________________

16 Vul bij de volgende opdracht de ontbrekende woorden in en streep van de schuingedrukte woorden door wat niet van toepassing is. Je mag hiervoor internet raad- plegen of boeken gebruiken.

Calvijn trouwt in het jaar _______ met Idelette van Buren. Idelette is afkomstig

uit de Nederlanden, om precies te zijn uit het gebied waar nu België ligt. Idelette

was eerder getrouwd met Jean Stordeur, met wie zij woonde in ________. Jean

was handwerksman / meubelmaker, hij was daardoor goed in staat om zijn gezin

te onderhouden. Tot groot verdriet van Idelette, stierf haar man.

Het overlijden van Jean was voor Idelette een groot gemis. Idelette en Jean

Verwer

king

Verwer

king

De St. Pierre in Genève, de kerk waar Calvijn preekte

Calvijn en vriendschap

In de tijd vlak na het overlijden van Idelette, zoekt Cal-vijn steun bij zijn vrienden. Calvijn staat er om bekend een betrouwbare vriend te zijn. Hij steunt zijn vrienden door dik en dun. Ook deelt hij veel met zijn vrienden. Vriendschap is het delen van elkaars diepste interesses. Calvijn deelt zijn diepste interesses met zijn grote vrien-den Martin Bucer en Pierre Viret.

17 Kun jij zelf ook je diepste interesses met al je vrienden of met één van je vrienden delen? Waarom wel /waarom niet?

___________________________________________________

___________________________________________________

18 Een bekend spreekwoord luidt: ‘Zeg me wie jouw vrienden zijn en ik zal zeggen wie jij bent. Wat wordt hier volgens jou mee bedoeld?

___________________________________________________

___________________________________________________

19 ‘De ogen van een vriend zijn als een spiegel.’ Als iemand met één van jouw vrienden gaat praten, krijgt hij dan een goed beeld van jou? Waarom wel/ waarom niet?

___________________________________________________

___________________________________________________

Johannes Calvijnschool

hadden_____ kind/kinderen, het zou erg moeilijk worden voor Idelette om dit kind/deze kinderen te onderhouden.

Het was vooral voor een weduwe uit die tijd van groot belang om getrouwd te zijn. De zekerheid van de vrouw in die

tijd was een goede echtgenoot en een veilig huis. Kan Calvijn dat aan zijn Idelette geven? Idelette heeft een goed

hart, ook is het een knappe vrouw. Calvijn en Idelette hebben een goed huwelijk, ze houden veel van elkaar. Helaas

zijn er ook zorgen in hun huwelijk. Terwijl Calvijn afwezig is, slaat in Straatburg, waar hij op dat moment woont, de

_______ toe. Calvijn zit dag en nacht over Idelette en zijn kind/kinderen in. Hij is blij als hij weer naar huis kan gaan.

Spoedig nadat hij thuiskomt verhuist hij naar _______. Idelette en Judith, haar dochter, komen snel. Hun zoon blijft

bij familie in Straatsburg. Calvijn en Idelette krijgen samen nog één kind. Hij heet Jacques en heeft twee weken / twee

jaar geleefd. Vanaf zijn overlijden gaat de gezondheid van Idelette achteruit, ondanks de goede zorg van haar dokter.

Op 29 maart _________ overlijdt Idelette. Het overlijden van Idelette valt Calvijn erg zwaar. Hij schrijft daarover aan

zijn vriend Viret: ‘De beste levensgezel is van mij weggenomen. Als

mij iets ergs overkomen was, zou zij niet alleen gewillig verbanning

en armoede met mij gedeeld hebben, maar zelfs de dood.’

Verwer

king

invloed van Calvijn

Calvijn verzet in zijn leven ontzettend veel werk. Zo schrijft hij veel boeken. Deze boeken zijn ook nu nog erg belangrijk. Ze worden nog steeds gelezen door men-sen uit heel Europa en andere delen van de wereld. In Genève oefent Calvijn veel invloed uit. Ook in Nederland heeft Calvijns gedachtegoed veel invloed gekregen. Uit heel Europa komt waardering voor zijn wijsheid. Daar-door is zijn invloed van blijvende betekenis. Zijn invloed is nog steeds merkbaar, vooral op de gebieden van de kerk, cultuur, politiek en theologie. Over deze onder-werpen wordt in andere lesbrieven meer verteld.

20 Geef in een tekening weer wat jij tot nu toe hebt geleerd van deze lesbrief van Calvijn. Teken bijvoorbeeld een strip over het leven van Calvijn, of geef in een tekening weer hoe Calvijn vriendschap zag. Een ander voorbeeld is dat je weergeeft hoe de invloed van Calvijn nu nog steeds merkbaar is. Gebruik je creativiteit en laat zien wat jij hebt geleerd van Johannes Calvijn.

Het einde nadert

Het einde van Calvijns leven nadert. Hij heeft heel veel gedaan. Als hij vierenvijftig jaar oud is beginnen zijn krachten af te nemen. Op woensdag 2 februari 1564 houdt hij zijn laatste college, op zondag 6 februari zijn laatste preek. Calvijn weet dat zijn einde nadert. Als hij nog één keer alles uit zijn leven in een flits aan zich voor-bij laat gaan, zegt hij tegen het college van predikanten: ‘U hebt veel gebreken van mij moeten verdragen, maar ik kan zeggen dat ik het goede gewild heb.’ Op vrijdag 19 mei houden de predikanten hun wekelijkse vergade-ring en maaltijd. Calvijn wordt in een draagstoel binnen gedragen, hij geniet van het samenzijn. Daarna gaat het hard achteruit. Op de avond van 27 mei 1564 sterft Cal-vijn. Het is onbekend waar hij begraven is. Calvijn wilde namelijk niet dat een grafsteen aanwees waar hij is be-graven, zodat mensen hem na zijn dood niet konden gaan vereren.

21 Denk nog eens na over het leven van Calvijn. Wat heb je van Calvijn geleerd? Noem ten minste één punt.

___________________________________________________

___________________________________________________

22 In deze lesbrief heb je veel gelezen over Johannes Calvijn. In de onderstaande opdracht heb je al deze kennis nodig. Zoek de antwoorden van de volgende vragen op in de tekst die hierboven staat. Streep deze woorden door in de woordzoeker hieronder. De woorden staan in alle richtingen in de woordzoeker. Als je het goed doet, vind je aan het eind de oplossing door alle letters die nog over zijn achter elkaar te zetten. Deze oplossing vertelt ons iets over wie Johannes Calvijn was. De oplossing is:

___________________________________________________

1. Wat is de voornaam van de moeder van Johannes Calvijn? ___________________________________________

2. In welke plaats is Johannes Calvijn geboren? ______________________________________________________

3. Wat is de achternaam van de vader van Johannes Calvijn? ___________________________________________

4. In welke maand overlijdt de vader van Johannes Calvijn? ____________________________________________

5. Ten noordoosten van welke stad ligt de geboorteplaats van Johannes Calvijn? ___________________________

6. Het tweede gymnasium waar Johannes Calvijn heen gaat is het gymnasium van ____________________________

7. Hoe heet de oudere broer van Johannes Calvijn? __________________________________________________

8. Hoe is de Latijnse achternaam van Johannes Calvijn? _______________________________________________

9. Hoe heet het zusje van Johannes Calvijn van wie we de naam weten? __________________________________

plaats voor een tekening

Verwer

king

Verwer

king

Verwer

king

10. Hoe oud is Johannes Calvijn als hij voor het eerst naar het gymnasium gaat? _____________________________

11. In welke stad is Johannes Calvijn als hij weggeroepen wordt omdat zijn vader ziek is? _____________________

12. Nadat Johannes Calvijn in Parijs gestuurd heeft gaat hij naar __________________________________________

13. In welke maand wordt Johannes Calvijn geboren? __________________________________________________

14. Calvijn werd op de ….de dag van die maand geboren. ______________________________________________

15. De moeder van Johannes Calvijn nam hem vaak mee naar de______________________________________________

16. Hoeveel kinderen kregen de ouders van Johannes Calvijn? ___________________________________________

17. Het jaar 2009 is het Calvijn … ___________________________________________________________________

18. Oorspronkelijk was Johannes Calvijn lid van de Rooms-… kerk _______________________________________

19. Toen Johannes Calvijn uit Parijs wegvluchtte ging hij eerst naar de stad __________________________________

20. Als je in een land niet zelf mag weten wat je gelooft is er geen ________________________________________

21. Wat was de voornaam van de vrouw van Johannes Calvijn? __________________________________________

22. Een grote vriend van Johannes Calvijn was Martin ___________________________________________________

23. Wat houdt Johannes Calvijn voor het laatst op 6 februari 1564? Hij houdt zijn laatste_______________________

24. De achternaam van de vrouw van Johannes Calvijn is: … Buren _______________________________________

25. Een andere vriend van Johannes Calvijn was Pierre _________________________________________________

26. De ouders van Johannes Calvijn hadden … zoons. __________________________________________________

internetsites:www.calvijn2009.nlwww.calvijn.orgwww.google.nlwww.wikipedia.nlwww.opendoors.nlwww.amnesty.nlwww.ville-noyon.fr

Verwer

king

‘Calvijn biografisch’, door J. Reijersen van Buuren en E. Schilder, is lesbrief 1, niveau 3, uit een serie van acht lesbrieven op vier niveaus (PO en vO) over Calvijn en het calvinisme. Niveau 3 is bedoeld voor de onderbouw van havo/vwo en de bovenbouw van het vmbo.

Deze lesbrief maakt deel uit van het educatieve materiaal dat ontwikkeld is door de Werkgroep Jongeren Educatie 500 jaar Calvijn, een initiatief van het Instituut voor Reformatieonderzoek te Apeldoorn. Behalve de lesbrievenserie is er een documentaire en een

opstelwedstrijd beschikbaar. Zie de website www.calvijn2009.nl voor aanvullend lesmateriaal, lesideeën en handreikingen voor de docent.

De tekeningen in deze lesbrief zijn gemaakt door Christian Zomer. Er is zorgvuldig geprobeerd de rechthebbenden van de andere afbeeldingen te achterhalen. Mocht iemand desondanks menen op een van de afbeeldingen rechten te kunnen laten gelden, dan kan hij

contact opnemen met het Instituut voor Reformatieonderzoek.

Opmaak en drukwerk: drukkerij verloop, alblasserdam.