jodenenwoorden

Amos Oz en Fania Oz-Salzberger

jodenenwoorden

Vertaald door Saskia van der Lingen

2014De Bezige BijAmsterdam

De vertaler ontving voor deze vertaling een werkbeurs van het Nederlands Letterenfonds

Copyright © 2012 Amos Oz en Fania Oz-SalzbergerCopyright Nederlandse vertaling © 2014 Saskia van der Lingen

Oorspronkelijke titel jewsandwordsOorspronkelijke uitgever Yale University Press, New Haven

& LondenOmslagontwerp Studio Jan de Boer

Omslagbeeld © Julie Fisher/Getty ImagesFoto auteurs Ben Weinstein Photography

Vormgeving binnenwerk Adriaan de JongeDruk Bariet, Steenwijkisbn 978 90 234 8366 3

nur 320

www.debezigebij.nl

How oddof Godto choosethe Jews

– William Norman Ewer

Not so odd: the Jews chose God– Anoniem

The Jews chose God and took his lawormade God up, then legislated.What did come first we may not knowbut eons passed, and they’re still at it:enlisting reasoning, not awe,and leaving nothing un-debated.

Inhoud

Woord vooraf 9Woord van dank 11

1 Continuïteit 152 Mondige vrouwen 753 Tijd en tijdloosheid 1274 Ieder mens heeft een naam; of, Hebben Joden boodschap

aan het Jodendom? 173

Epiloog 219Bronnen 235Nawoord bij de Nederlandse vertaling 261Register van namen 265

9

Woord vooraf

Dit boek is een essay. Het is speculatieve non-fictie. Een on-gepolijste, hier en daar speelse poging iets enigszins nieuwste zeggen over een onderwerp met een immense voorge-schiedenis. We leggen u onze persoonlijke kijk voor op eenvan de wezenskenmerken van de Joodse geschiedenis: hetfeit dat Joden iets hebben met woorden.

De auteurs zijn vader en dochter. De een is schrijver en li-teratuurwetenschapper, de ander historica. Al sinds de jong-ste van ons een jaar of drie was, praten en discussiëren wemet elkaar over de onderwerpen die in dit boek aan de ordekomen. Toch willen we hier duidelijk maken waarom we hetper se samen hebben willen schrijven.

De beste manier om dat te doen is vooraf uitspellen wat wemet dit essay willen zeggen. Wij menen dat de Joodse ge-schiedenis en het Joodse bestaan een uniek continuüm vor-men, dat etnisch noch politiek is gedefinieerd. Zeker, onzegeschiedenis is mede langs etnische en politieke lijnen verlo-pen, maar dat zijn niet de hoofdaderen. De nationale en cul-turele genealogie van de Joden is altijd afhankelijk geweestvan het doorgeven van verbale inhoud door de ene generatieaan de volgende. Het doorgeven van geloof, vanzelfsprekend,maar nog veel wezenlijker het doorgeven van teksten. Het isveelbetekenend dat deze teksten al heel lang op schrift staan.Het is veelzeggend dat controverse van begin af aan is inge-bakken. Joodse eerbied op z’n best heeft een oneerbiedigkantje. Joodse eigendunk op z’n best gaat gepaard met zelf-

10

onderzoek, nu eens bitter, dan weer hilarisch. Geleerdheid isenorm belangrijk, maar familie is nog belangrijker. Vaak val-len deze twee pijlers samen. Vaders, moeders, leraren. Zo-nen, dochters, leerlingen. Tekst, vraag, debat. Hoe het metGod zit weten we niet, maar het voortbestaan van de Jodenwas altijd geplaveid met woorden.

Om die reden is ons geschiedverhaal zo’n schitterend ver-haal. In feite zijn in de Joodse annalen vele geschiedenissenen talloze verhalen met elkaar verweven. Vele geleerden enschrijvers hebben zich in dit doolhof gewaagd. In dit boekslaan we samen enkele van die paden in, combineren we deblik van de schrijver met die van de historica en voegen onsgeluid toe aan de onafzienbare massa discussiërende stem-men.

We hebben er niet naar gestreefd in dit boekje het hele sca-la van Joodse teksten aan de orde te laten komen, zelfs nietper se de bekendste of de invloedrijkste. Er zijn trouwensheel wat teksten die we niet hebben gelezen. Een essay is eengeschikte vorm voor een compacte, panoramische behande-ling van een breed onderwerp, maar tegelijkertijd ligt het ge-vaar van selectief lezen, persoonlijk vooroordeel en een arro-gante neiging tot generaliseren levensgroot op de loer. Niet-temin nemen we de volle verantwoordelijkheid voor moge-lijke aan het genre inherente tekortkomingen, plus de veleandere die de lezer mocht tegenkomen. Dat is nog iets watwe in dit essay willen uitdragen: dat in de Joodse traditie elkelezer een corrector is, elke student een criticus, en dat elkeschrijver, de Auteur van het universum incluis, uitvoerigmoet worden bevraagd. Als deze suggesties overtuigendklinken, dan is ons gezamenlijke vader-dochterproject zin-vol geweest.

11

Woord van dank

Vanzelfsprekend is dit boekje gevoed door de wijsheid en ad-viezen van vele personen, en door uiterst nuttige kritiek.Onze eerste en grootste dank gaat uit naar onze familie: NilyOz, Eli Salzberger en Galia Oz lazen het manuscript aan-dachtig en plaatsten scherpzinnige opmerkingen; Daniel Oz,Dean Salzberger en Nadav Salzberger roerden zich meerdan eens in zinvolle, pittige en bijzonder plezierige interge-nerationele discussies.

Felix Posen was degene die met het idee kwam voor ditproject, en zowel hij als zijn zoon Daniel sterkte ons met huntrouwe vriendschap, toewijding en bemoediging. Het lijktmisschien vreemd dat wij als moedertaalsprekers van hetHebreeuws ons eigen culturele erfgoed in het Engels te lijfgaan, maar we zijn ervan overtuigd dat dit boek perfect pastin de Posen Library of Jewish Culture and Civilization. Velevoortreffelijke geleerden zijn bij deze tot nu toe uit tien de-len bestaande reeks betrokken, en hun werk was een inspira-tie voor het onze. We kunnen ons goed vinden in de bredeopzet van de ambitieuze serie, die de Joodse geschiedenis op-vat als een gelaagde vindplaats van veelsoortige stemmen,waardoorheen allerlei belangrijke lijnen van continuïteit lo-pen. De rijkdom aan culturele verscheidenheid doet niet afaan de samenbindende grondslagen. Religie is daar slechtseen van.

Diverse collega’s en vrienden waren zo vriendelijk het ma-nuscript te lezen en van commentaar te voorzien. Ze hebben

12

ons behoed voor feitelijke vergissingen, beoordelingsfoutenen andere uitglijers; mochten er nog foutjes zijn blijvenstaan, dan zijn die geheel voor onze rekening. Onze hartelij-ke dank aan Yehuda Bauer, Menachem Brinker, Rachel Elior,Yosef Kaplan, Deborah Owen, Adina Stern en een anoniememeelezer bij Yale University Press.

Ook zijn we dankbare erkentelijkheid verschuldigd voorde intellectuele inzichten die we in de loop der jaren hebbenopgedaan, meestal via onvergetelijke gesprekken of lezin-gen. Sommigen van de hierna genoemde personen zijn zicher misschien niet van bewust dat ze ons tot dit boek hebbengeïnspireerd, maar toch is het zo: Shlomo Avineri, ChaimBe’er, Susannah Heschel, Ora Limor, Anita Shapira, DanielStatman, Yedidia Stern, Michael Walzer en A.B. Yehoshua.Verschillende deelredacteuren van de Posen Library stuur-den ons relevant materiaal toe; nogmaals onze hartelijkedank aan Ora Limor en Yosef Kaplan, evenals aan DavidRoskies en Elisheva Carlebach.

Het grootste deel van dit boek werd geschreven tijdens Fa-nia Oz-Salzbergers dubbele aanstelling aan de Universiteitvan Haifa en het Australian Centre for Jewish Civilisationvan Monash University vanwege de Leon Liberman Chair inModern Israel Studies. Hartelijk dank aan de Australischevrienden Lee Liberman, Les Reti en Ricci Swart. Veel dankook aan het bestuur, de staf en de studenten van het Univer-sity Center for Human Values van Princeton Universityvoor een enthousiasmerend jaar van intellectueel avontuurin 2009-10.

Sarah Miller en Dan Heaton van Yale University Pressleenden dit boek hun minutieuze en opmerkzame redactio-nele aandacht, waarvoor grote dank. Joyce Rappaport enYael Nakhon-Harel van de Posen Foundation zorgden voorredactionele ondersteuning. Tammy Reznik verdedigde in-

13

tussen het fort bij Monash University. Aan de Universiteitvan Haifa waren Ela Bauer, Lee Maanit, Boaz Gur en AlonKol zeer behulpzaam tijdens diverse stadia van onderzoeken schrijven; de administratieve ondersteuning van KalanitKleemer was van onschatbare waarde.

De tijdens het schrijven geraadpleegde literatuur is vermeldin de lijst met bronnen, evenals de gepubliceerde bronnenvoor de citaten. Een handjevol websites verdient speciale ver-melding. Mechon-mamre.org bood ons een nuttige tweetali-ge Bijbel in Hebreeuws en Engels. De Talmoed is in een En-gelse vertaling van L. Miller online te raadplegen in de Sonci-no-editie onder redactie van rabbijn dr. Isodore Epstein,www.come-and-hear.com/talmud/. Waar nodig hebben wijbestaande vertalingen opgepoetst of zelf een nieuwe verta-ling gemaakt. Veel baat hadden we bij maägar sifroet hako-desj, de voortreffelijke zoekmachine voor heilige teksten vande website Snunit van de Hebreeuwse Universiteit van Jeru-zalem op kodesh.snunit.k12.il. Van al even grote waarde isde website van het Center for Educational Technology (cet)op cet.org.il, gesponsord door de Rothschild Foundation.Ook heel nuttig is het project benyehuda.org, een door vrij-willigers bijgehouden collectie e-books met Hebreeuwse lite-ratuur uit het publieke domein. Internet is, zoals de historicaonder ons de romanschrijver onder ons voortdurend pro-beert te overtuigen, een labyrintische letterenbibliotheek,een gigantisch web dat wemelt van betekenissen en dus eenbij uitstek Talmoedische ruimte.

We benadrukken nogmaals dat alle fouten die in dit boekzijn blijven staan voor onze rekening komen, maar hopendat ze van het type zijn dat eerder debat uitlokt dan hoon. Navan zoveel gesprekspartners te hebben geleerd, verheugenwe ons op nieuwe gesprekken, vooral van het kritische soort.

15

1Continuïteit

In tweeëndertig mysterieuze paden der wijsheid schreef deHeer, de Heer der Heerscharen, de Almachtige, Barmhartigeen Genadige God; Hij is groot en verheven en zetelt eeuwig inden Hoge, zijn naam is heilig, Hij is verheven en heilig. Hijschiep zijn universum door middel van de drie uitdrukkings-vormen: Getal, Schrift en Verhaal. Tien getallen, de Sfirot, entweeëntwintig letters, die de grondslag zijn van alle dingen.

Het voortbestaan van de Joden is altijd afhankelijk geweestvan gesproken en geschreven woorden, van een almaar uit-dijend labyrint van interpretaties, debat en meningsverschil-len, van een uniek menselijke verstandhouding. In de syna-goge, op school en niet te vergeten thuis heeft het altijd ge-draaid om diepgaand gesprek tussen twee of drie generaties.

Onze genealogie is geen bloedlijn maar een tekstlijn.Abraham en Sara, raban Jochanan, Glikl van Hamelen en deschrijvers van dit boek hebben een heel concrete gemeen-schappelijke stamboom. Het bestaan van een dergelijke con-tinuïteit is niet lang geleden nog door diverse auteurs aange-vochten: er bestond geen ‘Joodse natie’, willen ze ons wijsma-ken, voordat die op slinkse wijze door moderne ideologenwerd verzonnen. Nou, daar zijn wij het niet mee eens. Nietomdat we nationalisten zijn. Eén doel van dit boek is aan-spraak maken op onze afstamming, maar een ander doel isuitleggen wat voor soort afstamming naar onze mening demoeite waard is om aanspraak op te maken.

16

Het gaat niet om stenen, stammen of chromosomen. Jehoeft geen archeoloog of antropoloog of geneticus te zijnom het Joodse continuüm te traceren en te concretiseren. Jehoeft er geen gelovige jood voor te zijn. Je hoeft er niet eensJood voor te zijn. Ook geen antisemiet, trouwens. Het enigewat je hoeft te zijn is een lezer.

De in 2000 overleden Israëlische dichter Jehoeda Amichaischreef in zijn prachtige gedicht ‘De Joden’:

De Joden zijn niet een historisch volkniet eens een archeologisch volk, de Jodenzijn een geologisch volk met scheurenen slenken en magma en gloeiende lava.Hun annalen worden berekendop de schaal van een ander stelsel.

Een geologisch volk: deze unieke metafoor zou weleens eendiepe waarheid kunnen bevatten over nog heel wat anderenaties. Hij geldt niet per se voor de Joden alleen. Maar hijvindt bij ons een heel sterke weerklank wanneer we de Jood-se continuïteit in de eerste plaats opvatten als een conti-nuüm van teksten. Het verhaal van de ‘historische’, etnische,genetische Joodse natie is er een van scheuren en rampen.Het is een landschap van geologische catastrofe. Kunnen wijonze biologische afkomst rechtstreeks terugvoeren tot, latenwe zeggen, de Joden uit het Romeinse Galilea? We betwijfe-len het. Daarvoor vloeit waarschijnlijk te veel bloed van be-keerlingen en vijanden, van de spreekwoordelijke Khazarenen Kozakken door onze aderen. Aan de andere kant leert demoderne genetica ons dat sommige van onze genen al heelwat eeuwen meegaan.

Interessant. Maar met ons betoog heeft het niets te maken.Er ís een afkomstlijn. Onze annalen kúnnen worden te-

17

ruggerekend, onze geschiedenis kan worden verteld. Maaronze ‘schaal van een ander stelsel’ bestaat uit woorden. Datis waar dit boek over gaat.

We willen hier meteen ondubbelzinnig duidelijk maken watvoor soort Joden wij zijn. We zijn allebei seculiere Joodse Is-raëli’s. Met deze zelfgekozen omschrijving wordt een aantalzaken gezegd. Ten eerste: we geloven niet in God. Ten twee-de: Hebreeuws is onze moedertaal. Ten derde: onze Joodseidentiteit wordt niet gevoed door religie. We lezen al onshele leven Hebreeuwse en niet-Hebreeuwse teksten; dat zijnde culturele en intellectuele wegen waarlangs we de wereldtegemoet treden. Maar we hebben geen aasje religie in onslijf. Ten vierde: we leven tegenwoordig in een cultureel kli-maat – in het moderne, seculiere deel van de Israëlischemaatschappij – waarin Bijbelcitaten, verwijzingen naar deTalmoed of zelfs maar belangstelling voor het Joodse verle-den steeds meer wordt gezien als het bekennen van politiekekleur, op z’n gunstigst van atavisme, in het ergste geval vantriomfantelijk nationalisme. Voor deze ‘vooruitstrevende’neiging zich verre te houden van alles wat Joods is zijn aller-lei redenen, sommige daarvan best begrijpelijk, maar het iswel verkeerd.

Wat houdt secularisme voor Israëlische Joden in? Duide-lijk meer dan voor andere moderne ongelovigen. Verlichtedenkers van de negentiende-eeuwse Haskala tot en met He-breeuwse auteurs van nu hebben er boekenplanken over vol-geschreven en zo steeds meer ruimte gecreëerd voor vrije ge-dachtevorming. We geven hier één pareltje als voorbeeld, uithet essay ‘De moed om seculier te zijn’ van Yizhar Smilansky,de grote Israëlische schrijver die zijn boeken uitgaf onderhet pseudoniem S. Yizhar:

18

Secularisme is geen vrijbrief voor losse moraal, geen wet-teloze chaos. Het wijst traditie niet af en is niet onverschil-lig voor cultuur en de invloed en successen daarvan. Zulkebeschuldigingen zijn weinig meer dan goedkope demago-gie. Secularisme is een andere kijk op de mens en de we-reld, een niet-religieuze kijk. Het is niet vreemd dat demens van tijd tot tijd de behoefte voelt God te zoeken. Hóéwordt gezocht is niet belangrijk. Er zijn geen kant-en-kla-re antwoorden, er is geen kant-en-klaar respijt, voorver-pakt en direct te gebruiken. En de antwoorden die er zijn,zijn valkuilen: geef je vrijheid op om gemoedsrust te vin-den. Gods naam is rust. Maar zodra de rust zal zijn ver-dampt, is de vrijheid verspild. En wat dan?

Zelfbewuste seculieren zoeken geen gemoedsrust maar in-tellectuele rusteloosheid en houden meer van vragen danvan antwoorden. Seculiere Joden als wij zien de HebreeuwseBijbel als een grandioze menselijke schepping. Een schep-ping van de mens alleen. Wij houden van de Bijbel en stellenkritische vragen.

Sommige archeologen van nu beweren dat het Bijbelse ko-ninkrijk Israël wat betreft voortbrengselen van materiëlecultuur een onbeduidende dwerg was. Zo is bijvoorbeeld debeschrijving in de Bijbel van de grote bouwwerken van Salo-mo een pure politieke fictie van later tijd. In allerlei discipli-nes wordt een directe lijn tussen de oude Hebreeërs en de he-dendaagse Joden in twijfel getrokken. Misschien is dat watAmichai bedoelde toen hij zei dat we ‘niet eens een archeolo-gisch volk’ zijn. Maar al die wetenschappelijke benaderin-gen, of ze nu gelijk hebben of niet, zijn voor lezers als wijdomweg niet relevant. Ons soort Bijbel heeft goddelijke oor-sprong noch materieel bewijs van node, en onze aanspraakerop heeft niets te maken met onze chromosomen.

19

De Tanach, de Bijbel in de oorspronkelijke Hebreeuwsetekst, is adembenemend.

‘Begrijpen’ we hem van A tot Z? Zeer zeker niet. Zelfs demeest taalgevoelige sprekers van het modern Hebreeuwszullen zich in de oorspronkelijke betekenis van veel woor-den uit de Bijbel vaak vergissen, omdat ze in ons vocabulaireeen heel andere betekenis hebben gekregen dan in het klas-siek Hebreeuws. Neem dit schitterende beeld uit Psalm104:17: ‘De vogels bouwen daar hun nesten’, ‘chasida bros-jiem beta’. Voor een moderne Israëli betekenen deze driewoorden ‘de ooievaar maakt zijn huis in de cipressen’. (Letintussen even op de bekoorlijke spaarzaamheid van het klas-siek Hebreeuws, dat maar drie woorden nodig heeft vooreen bijna drie keer zo lange volzin in de vertaling. En hoekleurrijk en smaakrijk zijn ze stuk voor stuk: drie zelfstandi-ge naamwoorden, alle drie boordevol betekenis!) Maarterug naar ons betoog. Tegenwoordig maken ooievaars in Is-raël geen nesten in cipressen, moet u weten. Ooievaars nes-telen hier überhaupt zelden, en wanneer ze met duizendentegelijk neerstrijken voor een overnachting op weg naar Eu-ropa of Afrika, kiezen ze daarvoor bij voorkeur niet die ke-gelvormige prikbomen.

We hebben het dus kennelijk mis: óf de chasida is geenooie vaar, óf de brosj is geen cipres. Maar wat doet het ertoe.Het gaat in elk geval over een vogel en een boom en het iseen prachtig beeld in een fraaie lofzang op Gods scheppingof – zo u wilt – de schoonheid van de natuur. Psalm 104schenkt de Hebreeuwse lezer een brede beeldspraak en eencompacte, fijn afgestemde bron van verrukking, vergelijk-baar met de magie van de poëzie van Walt Whitman. Of hetin vertaling ook zo werkt, weten we niet.

Daarmee is de Bijbel meer dan alleen een heilig boek. Hetis schitterende literatuur, bestand tegen zowel wetenschap-

20

pelijke ontleding als vrome bestudering. De Bijbel is ontroe-rend en aangrijpend als alle wereldliteratuur, nu eens alsHomerus, dan weer als Shakespeare, dan als Dostojevski.Maar de historische invloed ervan reikt verder dan die vandeze grote werken. Er is meer grote literatuur die heeft geïn-spireerd tot religies, dat is waar, maar geen ander literairwerk heeft zo effectief een juridische codex opgesteld, zoovertuigend normen en waarden geformuleerd.

Het is natuurlijk ook een boek waaruit ontelbaar veel ande-re boeken zijn voortgekomen. Alsof de Bijbel zelf gehoorheeft gegeven aan het daarin aan God toegeschreven gebod‘wees vruchtbaar en word talrijk’. Dus zelfs als de weten-schappers en critici gelijk hebben en de oude Israëlieten geenpaleizen bouwden en geen wonderen meemaakten, dan nogwas hun literaire productie wonderbaarlijk en groots als eenpaleis. En dat bedoelen we in strikt seculiere zin.

Even voor de goede orde: we kunnen allerlei liefdevolleuitspraken doen over Joodse eigenaardigheden, maar ditboek is uitdrukkelijk niet bedoeld als huldiging van separa-tisme of superioriteit. De Joodse cultuur heeft zich nooit af-gesloten voor niet-Joodse invloeden. Ook al deden Jodenweleens schamper over ideeën van buiten, in hun hart on-derschreven ze die vaak toch wel. Naar onze mening is Tol-stoj een even grote reus als Agnon en doet Thomas Mannniet onder voor Bashevis Singer. Veel van de ‘gojse’ litera-tuur is ons dierbaar, terwijl er heel wat is in de Joodse watons niet bevalt. In veel Joodse geschriften, inclusief sommi-ge van de meest eloquente Bijbelpassages, worden standpun-ten verkondigd die wij niet kunnen volgen en regels gestelddie we niet kunnen gehoorzamen. Al onze boeken zijn feil-baar.

21

Het Joodse model van debat tussen de generaties verdientnadere aandacht.

Twee cruciale categorieën worden in de klassieke He-breeuwse teksten telkens weer paarsgewijs genoemd: ouderen kind, leraar en leerling. Deze twee koppelingen wordenkennelijk zelfs nog belangrijker geacht dan die tussen manen vrouw. Het woord dor, generatie, komt in zowel Bijbel alsTalmoed tientallen keren voor. Beide tekstcorpora zijn ver-zot op opsommingen van generaties, teruggaand tot het ver-re verleden en vooruitwijzend naar de verre toekomst. Steedsweer wordt de belangrijkste verbindingsschakel benoemd,die tussen vader en zoon. (Heb nog even geduld wat betreftmoeders en dochters, ook zij bevolken dit boek.) Van Adamen Noach tot aan de vernietiging van de koninkrijken Judaen Israël zoomt de Bijbel telkens kort of uitgebreid in op spe-cifieke vaders en zonen, die meestal deel uitmaken van eennauwkeurig uitgewerkte genealogie.

Daar is op zich weinig unieks aan. Veel culturen, vermoe-delijk alle culturen, baseren hun collectieve geheugen, my-thologie, normen en waarden en kunst op het paradigmavan de vader-zoonverhouding. De talloze Bijbelse drama’sover vaders en zonen zijn gebed in een universele context:de eeuwige verhalen over liefde en haat, trouw en verraad,overeenkomst en verschil, vererving en onterving. Bijna allesamenlevingen koesteren de overdracht van verhalen van deene generatie op de volgende. Bijna alle culturen verheerlij-ken het doorgeven van de fakkel door de ouderen aan de jon-geren. Dat is altijd een van de eerste plichten geweest van hetmenselijk geheugen – binnen de familie, de stam en laterbinnen de natie.

Maar bij de Joden heeft die universele plicht een speciaaltrekje. ‘Geen enkele klassieke beschaving,’ schrijft MordecaiKaplan, ‘hamert zo hard als de Joodse op de noodzaak de

22

jongeren te onderwijzen en hen te doordingen van de tradi-ties en gebruiken van hun volk.’ Doet zo’n generalisering welrecht aan andere klassieke beschavingen? Wij weten er nietgenoeg vanaf om daar een uitspraak over te doen. Wat wewel weten is dat Joodse jongetjes, en beslist niet alleen de rij-ke en bevoorrechte, al op onthutsend jonge leeftijd met hetgeschreven woord in aanraking werden gebracht.

Een van de verbazingwekkende constanten in de Joodsegeschiedenis is dat sinds minstens de tijd van de Misjna (om-streeks het begin van de gangbare jaartelling) iedere jongenvan z’n derde tot z’n dertiende naar school moest. De ge-meenschap controleerde of jongens en hun ouders zich aande leerplicht hielden en bekostigde in veel gevallen het on-derwijs. Op school, meestal één kleine ruimte met één leraarvoor leerlingen van alle leeftijden door elkaar, leerden de jon-gens Hebreeuws – niet hun moedertaal, en ook in de tijd vande Talmoed al geen levende taal meer – op voldoende niveauom het te kunnen lezen en schrijven. Deze tienjarige studiewas verplicht voor iedereen, ongeacht klasse, afkomst ofmiddelen. Ongetwijfeld zullen sommige jongens al voor hunbar mitswa zijn afgehaakt, maar niemand bleef analfabeet.

De truc was hun op zo jong mogelijke leeftijd zo veel mo-gelijk bij te brengen en hun snoepjes te geven om op te sabbe-len bij het herkauwen van het alfabet. Waar jongens in ande-re culturen bij moeder thuis bleven tot ze oud genoeg warenom een ploeg te duwen of een zwaard te hanteren, kregenJoodse peuters het oude verhaal met de paplepel ingegotenzodra ze, vanaf een jaar of twee, woorden konden verstaan,en waren ze vaak op de aanvallige leeftijd van drie jaar al instaat ze te lezen. Het onderwijs begon kortom meteen na hetspenen.

Typisch Joods was dus ook de vorm waarin de kleintjeshet oude verhaal kregen voorgeschoteld. Al heel vroeg in

23

onze geschiedenis begonnen we ons te verlaten op geschre-ven teksten. Op boeken. Het overkoepelende verhaal met deingebouwde geboden werd van generatie op generatie door-gegeven op stenen tabletten, papyri, perkamenten en papier.Tegenwoordig, schrijvend aan dit boek, checkt de historicaonder ons al onze bronvermeldingen op haar iPad, en zevindt het een grappig idee dat het cirkeltje van de Joodsetekstkritiek, alle tekstkritiek in feite, weer rond is: van tabletnaar tablet, van boekrol naar scroll.

Zo komen we bij ons tweede tweetal: leraar en leerling. Elkeop boeken gebaseerde cultuur brengt dit soort koppels voort.

Wie waren onze eerste leraar en leerling? De Joodse tradi-tie schuift Mozes naar voren als leraar aller leraren, maar Aäron noch Jozua, naderhand als Mozes’ leerlingen bestem-peld, gedraagt zich als leerling. En geen van beiden is laterzelf een geweldige leraar geworden. Wat ons betreft vormende priester Eli en zijn hulpje, de latere profeet Samuel, hetoerkoppel leraar-leerling. Opmerkelijk genoeg gingen Eli’sbeide biologische zonen het slechte pad op, terwijl zijn gees-telijke zoon Samuel het er bijzonder goed afbracht. Dit illus-treert een pijnlijke waarheid: kinderen kunnen erg tegenval-len, maar een goede leerling stelt zelden teleur.

Leraar en leerling, rabbi en talmied, zij vormen de ruggen-graat van de Joodse na-Bijbelse literatuur tot op heden. Hetis een vrijwillig aangegane relatie – ‘verschaf je een leraar’houdt de Misjna ons veelzeggend voor – en verschilt dus opsommige punten van het biologische koppel vader en zoon,maar heeft er ook veel overeenkomsten mee. Rabbi’s werdenuiteraard over het algemeen met grote eerbied behandeld,maar ook leerlingen kregen dikwijls respect. In de Talmoedwint de mening van een slimme student het soms van dievan zijn meester. Beroemde rabbi-talmiedkoppels, zoals Hil-

24

lel en Jochanan ben Zakai, of Akiva en Meïr, zijn goede voor-beelden van dergelijke relaties: wederzijdse liefde en bewon-dering afgewisseld met een stevige woordenwisseling nu endan, en zo moet het ook. Verschil van menig hoort er tot opzekere hoogte bij. Een goede student is in staat tot gefundeer-de kritiek op zijn leermeester en opent daarmee de weg naarnieuwe, betere interpretatie.

Rabbi en leerling stonden als paar natuurlijk niet op zich-zelf. Van studenten wordt verwacht dat ze op hun beurt weerleraar worden en zo een keten van geleerdheid smeden overvele generaties heen. De locus classicus van de Misjna luidt:‘Mozes ontving de Tora van Sinaï, en gaf haar door aan Jo-zua; Jozua gaf haar weer door aan de ouden, de ouden aan deprofeten; en de profeten leverden haar over aan de mannenvan de Grote Vergadering.’

Deze Misjnaïsche keten, zegt Rachel Elior, doet de Israëli-tische priesters en Levieten geen recht. Zij waren de eersteschrijvers en leraren van de Tora. Er loopt een diepe scheurtussen hun langdurige traditie en de wijzen uit de tijd van deTweede Tempel, die de geschreven canon verzegelden enverdere toevoegingen verboden maar daarmee tevens deweg vrijmaakten voor een nieuwe, mondelinge Tora. Metdeze term word gedoeld op de uitvoerige rabbijnse discus-sies die uiteindelijk uitmondden in de Misjna en de Tal-moed. Volgens eigen overlevering zouden die al zijn begon-nen meteen nadat de geschreven Tora op de berg Sinaï wasgeschonken, maar het is waarschijnlijker dat de debatten ende vastlegging daarvan een gevolg waren van het afsluitenvan de Bijbel. Daarop ontwikkelde zich een nieuwe vormvan gesprek en raakten de gecanoniseerde boeken bijna be-dolven onder de vrije discussies, interpretaties en geleerdespeculaties. In de loop der eeuwen werden ook deze conver-saties te boek gesteld.