Jeugd & Natuur

Kinderen en natuur, 2 een natuurlijke combinatie Natuurbeleving in de BSO, 4 een aantal voorbeelden Hoe veilig is natuur? 6

Verder met natuurbeleving 7 in uw BSO? Adressen & links 8

Kansen voor buitenschoolse opvang

www.ivn.nl

Natuur is belangrijk voor kinderen. Daar is een aantal experts het over eens: Richard louv, schrijver

van het boek Het laatste kind in het bos, omgevingspsycholoog Agnes van den Berg en pedagogisch medewerkers Frau-ke de Gruijter en Floor Bakkum.Richard louv maakt zich zorgen over de gezondheid van kinderen en over de na-tuur. ‘Gaan we op weg naar het laatste kind in het bos? Er is zoveel prikkeling van buitenaf. Kinderen hebben ook vaker last van depressiviteit. Zouden er zoveel kin-deren met ADHD zijn, omdat ze de kalme-rende invloed van de natuur missen? On-derzoek toont aan dat kinderen die buiten zijn geweest, zich daarna beter kunnen concentreren. En kinderen vertonen meer creativiteit en samenwerking op natuur-lijke speelplaatsen. Betrek ouders bij het aanpassen van schoolpleinen, dan voelt het veilig.’ louv gelooft niet dat het te laat is. Ouders zijn vooral geïnteresseerd in de gezond-heid van hun kinderen. louv noemt daar-

bij de volgende voordelen van spelen in de natuur:- betere concentratie, en dus betere leer-

prestaties; - stimuleren van zintuigen;- aanspreken van creativiteit;- minder stress, agressie en

depressiviteit; - bestrijden van overgewicht. ‘Zolang er nog kinderen zijn die niet het bos in willen, omdat daar geen stopcon-tacten zijn, is er nog een hoop werk voor ons. Het is een omslag in het denken over de natuur’, aldus louv.

kansen op welzijnOmgevingspsycholoog Agnes van den Berg houdt zich vanuit haar werkgebied veel bezig met het onderwerp kinderen en natuur. ‘Mijn idee is dat je kinderen kan-sen op welzijn ontneemt als je niet met ze de natuur in gaat. Het nadeel is, dat er geen direct voordeel verbonden is aan met kinderen de natuur ingaan. Maar je kunt wel een direct gezondheidsnadeel

Kinderen en natuur, een natuurlijke combinatie

Sinds de Nederlandse verschijning van het boek Het laatste kind in het bos in 2007 van Richard

Louv, is de belangstelling voor het onderwerp kinderen en de natuur toegenomen. Waarom

komen kinderen eigenlijk steeds minder in de natuur? Ligt dat aan de tv en de computer, is er

te weinig natuur of bieden we ze te weinig aan? Kinderen zitten steeds vaker in huis en langer

binnen de schoolmuren. Met de brede scholen breidt de naschoolse opvang zich uit. Waarom

zijn een natuurlijke speelplaats en natuuractiviteiten belangrijk voor naschoolse opvang?

2 - JEUGD & nATUUR

zien, zoals vallen, teken of schrammen. Op-voeden is kansen bieden en de natuur biedt een enorm rijke bron van kansen. Een kind vindt zijn weg toch wel. Maar zijn ontwikke-ling kun je ook een zetje meegeven en dat doe je heel gemakkelijk met natuur.’van den Berg ziet verschillende gebieden waarop voordelen te behalen zijn. ‘Denk bij-voorbeeld aan het emotionele gebied; je wordt er vrolijk en blij van, de natuur is een goede ontstresser. Kinderen worden ont-spannen, je hoeft er niets voor te doen. Mo-torisch gezien dagen watertjes, bomen en takken uit om te klauteren en te ravotten. Cognitief biedt de natuur intrigerende en fascinerende elementen, zoals een kikker die wegspringt of een rondcirkelende roof-vogel. Dit heeft ook een positieve invloed op de weerbaarheid, angst en zelfvertrou-wen. want een kind vindt een grote enge tor ook fascinerend, waardoor de angst om er-mee om te gaan minder wordt, ook in het dagelijkse leven. natuurbeleving is een makkelijke manier om een topervaring te beleven waaruit je later weer troost haalt. Daarnaast zorgt de fysieke beweging voor minder kans op overgewicht. Met weinig moeite bereik je dus heel veel met kinderen in de natuur.’

natuurliefdeFrauke de Gruijter is pedagogisch mede-werker in een groene buitenschoolse op-vang. ‘Kinderen kunnen zich beter ontwik-kelen met alle mogelijkheden die de natuur hun biedt. Hierbij moet je denken aan soci-

aal emotionele en creatieve ontwikkeling, want spelen zonder speelgoed nodigt uit tot samenspel en creativiteit. verder stimu-leert spelen in de natuur ook de motorische ontwikkeling, de lichamelijke weerstand en het leren inschatten van risico’s. En het is natuurlijk goed voor de natuur als aan de volgende generatie ook veel natuurliefde is meegegeven.’

behoeftesFloor Bakkum is pedagogisch medewerk-ster bij een kinderdagverblijf en buiten-schoolse opvang. Ze geeft in samenwerking met Bart de Koning workshops natuurbele-ving met jonge kinderen. ‘Kinderen zijn in deze tijd van computers, spelcomputers en televisie snel geneigd tot passief spel met weinig beweging en weinig direct contact met elkaar. Als je met kinderen naar buiten gaat, kun je ze met simpele activiteiten of een uitdagende omgeving net zo goed prik-

kelen en tegelijk aan belangrijke behoeftes voldoen.’volgens Bakkum kun je in de natuur in een aantal behoeftes van kinderen voorzien:- bewegen: laat ze hun eigen grenzen leren

kennen door bijvoorbeeld te klimmen en te rennen;

- fantasie uiten: hutten bouwen en natuur-materiaal verzamelen prikkelt de fantasie;

- samen spelen: vrij of begeleid spel waarbij sociaal gedrag nodig is, stimuleert de ont-wikkeling.

Bakkum: ‘in een tijd waarin we veel waarde hechten aan ons milieu, ben je afhankelijk van de generaties die volgen. Als je als kind hebt geleerd te genieten van de natuur om je heen, zul je later zuiniger met je omge-ving omgaan. Dan is het vreemd om afval gewoon op straat te gooien. leer kinderen spelenderwijs met de natuur omgaan. Dan zullen ze later nog meer genieten van de na-tuur om hen heen.’

Kinderen en natuur, een natuurlijke combinatie

JEUGD & nATUUR - 3

De vrijetijdsbesteding van de huidige generatie kinderen wordt steeds meer beïnvloed door de televisie, computer en ‘beton en asfalt’. natuurbeleving geeft hierin een goed tegenwicht. natuurbeleving stimuleert en draagt bij aan de fysieke, mentale en sociale ontwikkeling van kinderen. En natuurbeleving is waardevol bij het bevorderen van een zorgvuldige omgang met de natuurlijke omgeving. De buitenschoolse opvang (BSO) is een kansrijke plek om betrokkenheid en draagvlak voor de natuur te vergroten. Steeds meer kinderen bezoeken immers de BSO. Een aantal BSO’s heeft in het activiteitenaanbod al aandacht voor de natuur. wat veelal ontbreekt, is de structurele inbedding van natuur(beleving) in het pedagogisch beleid. Deze publicatie is bedoeld voor de pedagogische medewerkers binnen de BSO om een goede start te maken met natuurbeleving. Maar ook de organisaties die natuurbeleving aanbieden, kunnen uit deze publicatie tips en suggesties halen om hun aanbod goed pasbaar te maken voor de BSO.

Natuurbeleving in de buitenschoolse opvang

Er zijn verschillende mogelijkheden om kinderen de natuur te laten bele-ven op de BSO:

- met kant-en-klare producten (te bestellen);

- activiteiten met kinderen buiten de BSO;- inrichting van uw BSO.Hieronder vindt u enkele voorbeelden die u zo kunt gebruiken. Op de achterzijde van deze brochure vindt u adressen en links voor mogelijkheden bij u in de buurt.

kant-en-klare productennatuurkidsdozenBij Stichting natuurleuk kan een BSO zoge-naamde ‘natuurkidsdozen’ huren. De dozen hebben verschillende thema´s zoals ‘De Kruidenkoning’ en ‘Slakken’. Met deze leer-zame en vooral speelse dozen kunt u zon-der voorbereiding een aantal weken lang een fantastisch en betaalbaar natuurproject draaien. in de dozen zit in ieder geval ge-noeg materiaal voor twintig kinderen op de BSO en voor één tot twee groepen op een kinderdagverblijf.

De natuurkidsdoos…… is een kant-en-klare doedoos voor

kinderen van 2 tot 12 jaar;… haalt de natuur binnen op elk

dagverblijf;… past bij de natuurbeleving van kinderen;… bevat een flexibel programma:

de leidster bepaalt wat ze wil doen;… is eenvoudig in het gebruik; er is geen

4 - JEUGD & nATUUR

natuurbeleving in de BSO, een aantal voorbeelden

kennis van de natuur nodig;… bevat altijd vijf onderdelen: info & levend

materiaal, proefjes, koken, knutselen en spelletjes.

Bij het slakkenpakket krijgt u een bak met slakken. Uit de praktijk blijkt dat de kinde-ren zich erg aan de slakken gaan hechten. verder kunnen de kinderen bijvoorbeeld met de knutseldoos flink aan de slag om een parcours te maken dat de slakken ver-volgens afleggen.

Kijk voor meer informatie op www.natuurkids.nl.

koolwitjes in de bsovlinders vormen door hun mooie uiterlijk en opvallende gedaanteverwisseling een boei-end en leerzaam onderwerp. Daarom heeft De vlinderstichting materiaal ontwikkeld. Met behulp van dit materiaal kunt u zowel kleine als grote vlinderprojecten opzetten. Alle suggesties zijn namelijk op zichzelf staande opdrachten. U kunt dus zelf gemak-kelijk bepalen welke opdrachten u wel en welke u niet wilt behandelen en hoeveel tijd u aan vlinders wilt besteden.U ontvangt een pakketje met eitjes, rupsen en poppen van het koolwitje. Zo kunnen de kinderen de hele ontwikkeling van eitje naar vlinder in vier weken bij de BSO volgen. Een bijzondere ervaring waardoor kinderen en-thousiast raken voor vlinders en natuur!

Kijk voor meer informatie op www.vlinderstichting.nl.

activiteiten buiten de BSOEr zijn ook activiteiten die u met de kinde-ren buiten de BSO kunt doen. Denk aan ex-cursies en activiteiten op locatie. vooral in de vakanties zijn dit soort uitstapjes erg leuk voor kinderen. Dit kan bij een natuur- en milieueducatiecentrum, nationaal Park

of ivn-afdeling bij u in de buurt. Daarnaast zijn er vrijwilligers die bij de BSO komen om de kinderen kennis te laten maken met de natuur. neem contact op en informeer of ze een product of dienst aanbieden dat ook geschikt is voor BSO.

uilenballen pluizenMilieu Educatief Centrum watermolenbeek in Roosendaal heeft een les uilenballen pluizen. Kinderen krijgen uitleg over uilen-ballen, het herkennen van verschillende uilenballen en het uitpluizen van uilenbal-len. Ook kunnen ze de botjes die uit de ui-lenballen komen, vinden op een zoekkaart. En de botjes mogen mee naar huis! Deze les wordt gegeven bij MEC watermolen-beek, maar kan ook georganiseerd worden bij de BSO.

Kijk voor meer informatie op www.mecroosendaal.nl.

kabouter- en hommelpadMilieu Educatie Centrum Eindhoven heeft verschillende opdrachten die de kinderen daar buiten kunnen doen. Er is bijvoorbeeld een kabouterpad voor kinderen van 4 tot 7 jaar. verspreid langs het kabouterpad staan kabouters met seizoensgebonden opdrach-ten. Het hommelpad is eveneens voor kin-deren van 4 tot 7 jaar en kan gedurende de lente en de zomer worden gereserveerd, zo-lang er hommels vliegen! De richting van het pad wordt door hommels aangewezen. Kinderen maken bij de opdrachten gebruik van al hun zintuigen. Bij slecht weer kan het hommelpad binnen in het centrum worden uitgezet.

Kijk voor meer informatie op www.mecehv.nl.

inrichting van uw bsoEn dan nu aan de slag met het speelplein.

want ook daar valt genoeg te beleven als u het maar op een leuke, creatieve en speel-se manier inricht. De meeste pleinen zijn grijze en betegelde pleinen, waar weinig tot geen natuur te ontdekken en te beleven valt. De kans daar een worm, pissebed of vogel te zien, is vrij klein. Maar het is toch heerlijk om, na een ochtend binnen in een lokaal te hebben gezeten, lekker buiten te spelen op een plein dat je zintuigen prik-kelt? Hoe kan zo’n natuurplein ingericht worden?

struikhuisjes en vogelbosjesStruiken en bosjes zijn voor kinderen vaak de lievelingsplekken om te spelen. Ze kun-nen zich ertussen verstoppen en geheimen uitwisselen. Een ideaal speelbosje heeft open plekken tussen en onder de struiken en kruip- en sluipdoorpaadjes (een jungle pad). nog spannender is het als er lianen groeien en er kuilen en greppels zijn. Ook bieden struiken en bosjes de mogelijkheid om hutten te bouwen.

Kijk voor meer informatie op www.springzaad.nl.

huisje, boompje, beestjeinsecten horen in een natuurlijke speel-plaats thuis. Om uw speelplaats aantrekke-lijk te maken voor insecten, kunt u een in-sectenhotel plaatsen, oorwormpotjes in de boom hangen, dood hout opstapelen en nog veel meer. Door al die kriebelende in-secten zijn er ook vogels in de buurt. voor hen kunt u ook een huisje ophangen. wie weet gaan de vogels erin broeden. Plant ook een vlinderstruik en zie maar hoe mooi die vlinders zijn. En bouw een wormenbak en zet die in de BSO. Kortom: er zijn ideeën genoeg.

Kijk voor meer informatie op www.devogelpot.nl.

JEUGD & nATUUR - 5

natuurbeleving in de BSO, een aantal voorbeelden

Wat zijn de gevaren van activiteiten in de natuur? Denk bijvoorbeeld aan teken of uit een boom vallen.

De experts zien het allemaal niet zo som-ber: ‘Risico is overal, zolang je maar aan je zorgplicht denkt, zowel binnen als buiten de muren van de buitenschoolse opvang.’

aandacht voor veiligheidMet spelen in de natuur heeft Erna van de wiel, Senior Beleidsmedewerker Recreatie van Staatsbosbeheer, dagelijks te maken.

De speelbossen van Staatsbosbeheer wor-den druk bezocht. ‘De risico’s van de natuur worden overschat, de meeste ongelukken gebeuren in huis. Een tekenbeet is meestal ongevaarlijk maar kan leiden tot de ziekte van lyme. Controleer de kinderen bij terug-komst en verwijder de teek, dan is er niets aan de hand. Sommige terreinbeheerders richten speelnatuur in om kinderen uit te nodigen van daaruit de natuur te verken-nen. Er is geen toezicht. Het is verstandig zelf afspraken met de kinderen te maken over wat wel en niet mag. Zorg daarnaast voor vrijwilligers die verbonden zijn aan een organisatie en bepaal daarna hoe professi-oneel de begeleiding is. we moeten toe-groeien naar een goede balans tussen de meerwaarde voor kinderen om te spelen in de natuur en zo vertrouwd te raken met hun leefomgeving en de aandacht voor veilig-heid.’ .

huisregelsFrauke de Gruijter is als mede-eigenaar van Struin, een buitenschoolse opvang in de na-tuur, vaak met kinderen buiten. ‘Een blauwe plek hoort bij spelen. Echte risico’s moet je natuurlijk uitsluiten. wij hebben experts ge-raadpleegd en zelf de nodige ervaring opge-daan. En veilige maar wel spannende nor-men afgesproken. Medewerkers moeten

die goed hanteren. En ouders weten hoe we over risico’s in de natuur denken. Ook onze verzekering heeft de huisregels geaccep-teerd. De regels werken goed, want er is na twee jaar Struin slechts één keer een jon-gen door ons naar de huisarts gebracht voor de behandeling van een snee in zijn vinger.’Gelukkig heeft Struin geen ervaring met aansprakelijkheid. Frauke: ‘ik ken ook geen andere organisaties die met kinderen in de natuur spelen en daarbij problemen hebben gehad op het gebied van aansprakelijkheid. Als je de ouders goed informeert over de bij het spel horende risico’s en zelf goed oplet, dan zal een rechter je volgens mij niet aan-sprakelijk stellen wegens nalaatbaar ge-drag.’

natuur is gezondJan van Eijck, manager jeugdgezondheids-zorg en jeugdarts bij GGD Hart voor Bra-bant, is heel duidelijk. ‘ik denk dat spelen in de natuur heel gezond is voor kinderen. De kans dat een meteoriet of een dennenappel op je hoofd valt, is niet zo groot. Kinderen moeten hun grenzen leren kennen en de vrije ruimte verkennen. Tot negen jaar heb-ben kinderen nog begeleiding nodig, daarna kunnen ze ook prima zelf een speurtocht uitzetten. laten we vooral niet binnen blij-ven zitten!’

Hutten bouwen, slootlessen of in bomen klimmen, dat wil ieder kind. Toch zijn er maar weinig

brede scholen met buitenschoolse opvang (bso’s) die dat bieden. Wettelijke veiligheidseisen

en de aansprakelijkheid lijken spelen in de natuur in de weg te staan.

6 - JEUGD & nATUUR

Hoe veilig is natuur?

JEUGD & nATUUR - 7

ivn biedt op aanvraag BSO-organisaties een natuurleuke training aan voor pedago-gische medewerkers. Deze training, die ivn voor meerdere instellingen in een regio or-ganiseert, bevat:- een goede inleiding op nut en noodzaak

van natuurbeleving door kinderen;

- een concrete natuurbelevingsactiviteit voor de deelnemers (een korte onder-dompeling over wat natuurbeleving is);

- een markt met concrete producten en diensten die in de eigen regio voorhanden zijn ter ondersteuning van uw eigen activiteiten.

Heeft u belangstelling of wilt u een prijs- opgave? neem dan contact op met het consulentschap in uw provincie. Kijk voor meer informatie op www.ivn.nl of bel ivn nederland 020 - 622 8115.

Bent u enthousiast geworden van wat u tot nu toe gelezen heeft over natuurbeleving en de verschil-

lende voorbeelden? Dan wilt u vast zelf aan de slag met natuurbeleving! IVN kan u helpen met een

passend antwoord op vragen zoals ‘Wat is er aan ondersteuning in mijn eigen regio te vinden?’ en

‘Hoe kan ik mijn pedagogische medewerkers enthousiast en vaardig maken om met natuurbeleving

aan de slag te gaan?’

verder met natuurbeleving in uw BSO?

algemeen- www.ivn.nl- www.speeldernis.nl- www.stichtingoase.nl- www.veldwerknederland.nl- www.waarde.nl

natuurbeleving en gezondheid- Het laatste kind in het bos van Richard

louv (www.hetlaatstekindinhetbos.nl)- natuuractiviteiten van Frederic

lisak&Jean-Claude Pertuze- vrij spel voor natuur en kinderen van

willy leufgen&Marianne van lier- www.agnesvandenberg.nl. (omgevings-

psycholoog Agnes van den Berg)

veiligheid- www.speelbossen.nl (over de veiligheid

en zorgplicht bij spelen in het bos) - www.vwa.nl (over eisen aan

speelmateriaal)

kant-en-klare producten- www.bbbbuitenboek.nl - www.educatheek.nl- www.natuureducatie.com/

peutersindenatuur.pdf (lesmateriaal) - www.natuurkids.nl- www.veldwerknederland.nl- www.vlinderstichting.nl

aanbieders bso op locatie- www.ivn.nl, voor alle ivn-afdelingen - www.nationaalpark.nl - www.podiumonline.nl/adreswijzer

(een overzicht van alle aanbieders van natuur- en milieueducatie)

- www.struin.nl

inrichting speelpleinen- www.devogelpot.nl- www.groenetakken.nl- www.ovaalspeelconcepten.nl- www.springzaad.nl- www.wildeweelde.nl

Adressen & links COlOfON

‘Jeugd & natuur; kansen voor buitenschoolse opvang’ is een uitgave van ivn Consulentschappen Brabant, limburg en Zeeland.

Met medewerking van Janneke Krommendam, wim Ruis, Marieke wingens en Jolanda Pikkaart (www.schrijven.net)

De uitgave is mede mogelijk gemaakt door:

8 - JEUGD & nATUUR

Deze uitgave is gedrukt op FSC-gecertificeerd papier, gemaakt van houtpulp. De kunststof omslag is recyclebaar en levert na verbranding geen schade lijke reststoffen op.

Voor informatie en nabestellingen: ivn Consulentschap BrabantRechterstraat 555281 BT BoxtelT 0411 614 111E consulentschap.brabant@ivn.nl

IVN is een van de goede doelen van de Nationale PostcodeLoterij. www.postcodeloterij.nl

SCS-COC-00970