Jaarverslag Maatschappelijk Verantwoord Beleggen 2019Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten

Inhoudsopgave1 Introductie 3

2 ToelichtingESG-beleid 5

3 Screeningvandebeleggingen 9

4 Betrokkenaandeelhouderschap 134.1 Stemgedrag 134.2 Dialoog(engagement) 154.3 Betrokkenheidmetvermogensbeheerders 21

5 Klimaat 235.1 Ontwikkelingeningroeneobligaties 245.2 BeleggingeningroeneobligatiesvanStiPP 24

6 MVBbinnenniet-genoteerdvastgoed 266.1 GRESB 266.2 OntwikkelingeninNederlandsvastgoed 266.3 VastgoedportefeuillevanStiPP 27

7 Bijlage:Uitsluitingenlijstpereind2019 28

2

1 IntroductieMaatschappelijkverantwoordbeleggenstondookin2019indebijzonderebelangstellingvandepolitiek,depubliekeopinieenuiteraardbijinstitutionelebeleggers,zoalspensioenfondsen,zelf.DitgoldeveneensvoorStiPP,watondermeerbleekuitresultatenvaneenonderzoekonderonzedeelnemers–alsookuitdeagendavanhetbestuur.StiPPisprimairverantwoordelijkvoordeuitvoeringvandepensioenregelingenenhetbeheervanhetpensioenvermogen.Maarhetpensioenfondsonderkenttevenszijnverantwoordelijkheidvoordemaatschappijenondersteuntdebeginselenvanduurzaamheid.Dezeverantwoordelijkheidwordtbovendiensteedsmeervastgelegdinwet-enregelgevingwaarhetpensioenfondsaanmoetvoldoen.

StiPPbeschouwtmaatschappelijkverantwoordbeleggendaaromalseenintegraalonderdeelvanhetbeleggingsbeleid.

Alsaandeelhouderinenobligatiehoudervanveleinternationaleondernemingenkanhetpensioenfonds–vaakinsamenwerkingmetanderebeleggersenvermogensbeheerders–invloeduitoefenenopdewijzewaaropbedrijveninvullinggevenaanmaatschappelijkverantwoordondernemen.Hetpensioenfondshanteerthiertoeeeneigenmaatschappelijkverantwoordbeleggingsbeleid,waarvanhetdeuitvoeringheeftuitbesteedaandefiduciairmanagervanhetfonds,KempenCapitalManagement.

Ontwikkelingengedurende2019

IInditESG1-jaarverslagrapporteertStiPPoverdeuitvoeringvanhetESG-beleidvanhetpensioenfonds.Naastdemaatregelendiehetfondsalneemtophetgebiedvanonderandereuitsluiting,engagementenhetuitoefenenvanstemrecht,heeftStiPPstappengenomenomtoteenverdereverdiepingvanhetbeleidtekomen.Zoheefthetbestuurzicheind2019uitgesprokenvooreenhogereambitievanhetESG-beleid.Hetbestuuriszichhierbijervanbewustdatverduurzamingvandeportefeuillehandinhanddienttegaanmetfinancieelrendementenkostenbewustzijn.

Binnenhetbeleggingsbeleidisverantwoordbeleggeneengeïntegreerdonderdeelvandeselectieenmonitoringvanvermogensbeheerders.In2019heeftbinneneenaantalbeleggingscategorieëneentransitieplaatsgevondennaareenduurzamerevermogensbeheerder.Hierbijspeeldenookanderefactorenalskosten,rendementeneneenaanpassingvanderegio-allocatieeenrol.

Binnendecategorie‘aandelenopkomendelanden’ishetVanguardEmergingMarkets-fondsomgezetnaarhetNorthernTrustEmergingMarketsCustomESG-fonds.DaarnaastishetbesluitgenomenomhetactiefbeheerdeT.RowePriceEmergingMarkets-fondstevervangendoorhetNorthernTrustEmergingMarketsESGLeaders-fonds,metimplementatieinkwartaal12020.DitlaatstefondslegtdelatopESG-gebiednogwathogerdoorvrijweluitsluitendtebeleggeninde50%bestpresterendebedrijvenophetgebiedvanESG,waarbijookspecifiekeeisengesteldwordenaanbijvoorbeeldalcohol-entabaksproducenten.

3

1.Environmental,Social&Governance:milieu,socialenormenenbestuur.Dedriekerncriteriawaaropmaatschappelijkverantwoordbeleggenwordtvormgegeven.MVBenESGwordeninhetspraakgebruikvaakalssynoniemgehanteerd,zoookinditjaarverslag.

4

VoorpassiefbeheerdebedrijfsobligatiesmetpassendeESG-integratieisin2019,tegenaanzienlijkelagerebeheerskosten,overgegaanopeennieuwbeleggingsfondsvandezelfdebeheerder,Blackrock.Daarnaastiseenactiefbeheerdbedrijfsobligatiefondsvervangenvoordeduurzamevariantvandezelfdebeheerder(Kempen).Indecategorie‘hoogrentendeleningenvanlanden’(EMD)isgebruikgemaaktvandenieuweontwikkelingenindiecategorie,waardoorpassieveoplossingenmetESG-integratiemogelijkzijngeworden.Hierisvanaf2019inbelegd.

Vooruitblik2020

In2020wordthetESG-beleid2.0uitgewerktenzaltevensgekekenwordennaardeconcretestappendiehetfondsvervolgenskannementenaanzienvanimplementatie.DeIORPII-richtlijnenvereisendaarnaastdathetpensioenfondscommuniceertoverESGaanzijndeelnemersendatinkaartwordtgebrachtwatbestaandeentoekomstigemaatschappelijkerisico’szijn.DitonderschrijfthetbelangomESG-risico’s(bijvoorbeeldheteffectvanklimaatverandering)intoekomstigeALM-studiesenrisico-inschattingenmeetenemen.

Verderrichthetpensioenfondszichin2020opbeleidsvormingenvastleggingvanderolalsactieveaandeelhouderendebetrokkenheidvanvermogensbeheerdersinlijnmetdeherziendeShareholderRightsDirective-richtlijn(SRDII).

5

2 ToelichtingESG-beleidOnderstaandetoelichtingheeftbetrekkingophetESG-beleidvanStiPPdatgedurende2019vankrachtwas.

Governance

HetESG-beleidvanStippin2019wasinbelangrijkemategebaseerdopderesultatenvanhetdeelnemersonderzoekuit2016.Hetbestuurstreefternaaromditonderzoekelkedriejaarteherhalen,watin2019ookgebeurdis.BinnenhetESG-raamwerkisereenfocusopdesocialeengovernancefactoren.DedeelnemersvanStiPPhebbenaangegevendathetbeleggingsbeleidvanhetpensioenfondszichvooralmoetrichtenophettegengaanvancorruptieenhogebeloningen(governance-G)alsmedeophetverbeterenvanarbeidsomstandighedenenhetbeschermenvandegezondheid(sociaal-S).

Belangrijkethema’sbinnendezefactorenzijntabak,wapensenkinderarbeid.Dit,aangeziendefondsdeelnemersspecifiekhebbenaangegevenniettewillenbeleggeninbedrijvenwaarkinderenwerkenennietindetabaks-enwapenindustrieën.Alssectorenwaarinvooralwélmoetwordenbelegd,zijngenoemdalternatieveenergie,Nederlandsebedrijven,hypothekeneninfrastructuur.StiPPbelegtinhypothekeneninNederlandsebedrijven.StiPPbelegtvooralsnognietinalternatieveenergieeninfrastructuurvanwegedehogerekostenendeoperationeleenjuridischecomplexiteitvandezecategorieën.Bijeenvolgendeevaluatievandebeleggingscategorieënwordeninfrastructuurenalternatieveenergieopnieuwmeegenomen.

In2019iseennieuwdeelnemersonderzoekuitgevoerd,waaruitbleekdatookdeonderwerpenklimaatbeheersing,duurzameenergieplusgezondheidenwelzijnalsspeerpuntenvanhetESG-beleidmoetenwordenbeschouwd.DezedoelstellingenzijnafgeleidvandeSDG’s2vandeVerenigdeNatiesenzullenin2020naderewordenuitgewerktineenhogerambitieniveauinhetESG-beleidvanStiPP.

2.Sustainabledevelopmentgoals:https://www.un.org/sustainabledevelopment/sustainable-development-goals/

6

Visie&uitgangspunten

StiPPheefttendoelbinnendewerkingssfeervandeverplichtgesteldepensioenregelingtevoorzienineenoudedagsvoorzieningvoordewerknemers(uitzendkrachtenengedetacheerden)indeuitzendbranche.Vooreenpensioenfondsishetbeleggingsbeleid,naastanderefinanciëlesturingsmiddelen,vancruciaalbelangvoorhetverschaffenvaneengoedenbetaalbaarpensioen.DevisievanStiPPisdatverantwoordbeleggenbijdraagtaanhaarlangetermijndoelstellingenonderdeelisvanhaarfiduciairetaak.OpbasisvandevisieendebeleggingsovertuigingmetbetrekkingtotduurzaambeleggenheeftStiPPdevolgendeuitgangspuntenvoorduurzaambeleggengedefinieerd:• StiPPgelooftdatbedrijvendieindebedrijfsvoeringrekeninghoudenmetESG-maatstavenopdelangetermijn

betereresultatenbehalendanbedrijvendiedatnietdoen.• DuurzaambeleggenmaaktintegraalonderdeeluitvanhetbeleggingsbeleidvanStiPP.Bij

beleggingsbeleidsbeslissingenisdeverwachteESG-impactonderdeelvandebesluitvorming.• StiPPiszichbewustvandeinvloeddiezijalsbeleggerkanuitoefenenenziethetalshaarmaatschappelijke

verantwoordelijkheidombijvoorbeeldhaarstemrechtuitteoefenen.• StiPPvoerteenuitsluitingenbeleideneenengagementbeleidwaaroververantwoordingwordtgegevenen

waarhetfondsopaanspreekbaaris.• StiPPheeftookaandachtvoordemogelijkenegatieveconsequentiesdieeen(te)striktMVB-beleidkan

hebbenopdeomvangvanhetbeleggingsuniversumenhetkostenniveau.• StiPPlegtoverhaarverantwoordbeleggingsbeleidverantwoordingafaanhaarstakeholders. StiPPisvanmeningdatverantwoordbeleggeneenleerprocesisdatnognietvolgroeidis,nochbijheteigen

fondsnochindemarktvanwegeeengebrekaangoededata.

7

Doelstelling

HetESG-doelvanStiPPistweeledig:1 Portefeuilledoelstelling:MetESG-beleggenstreeftStiPPerindeeersteplaatsnaarrekeningtehoudeninde

daadwerkelijkebeleggingsportefeuillemetbovengenoemdewensenvandedeelnemers.DitbetekentdatStiPPmeerwensttebeleggeninbedrijvenenlandenmeteenS-enG-scoresenminderofzelfsinbedrijvenenlandenindetabaksindustrie,wapenhandelpluslandenenbedrijvendiebetrokkenzijnbijkinderarbeid.StiPPheefthiermeetendoeldatdebeleggingsportefeuillebeterpresteertopESG-factorendaneenportefeuillewaarbijgeenrekeningwordtgehoudenmetESG-factoren.

2 Invloedsdoelstelling:StiPPwilinvloeduitoefenenopdebedrijvenwaarinhetbelegt.OokhiergeldtdatdefocusligtophetbetervoldoenaandeS-endeG-criteria.Deinstrumentendiehierbijwordeningezetzijnstemmenenhetaangaanvangesprekkenmethetbedrijf/landoverwatvoorStiPPbelangrijkis(engagement).

IntegratieESGbinnenhetbeleggingsbeleidendebeleggingsprocessen

Indebeleggingsprocessenvanhetfonds–metnamebijdeselectieenmonitoringvanvermogensbeheerders–wordtheteffectvanESG-factorenopdebeleggingsrisico’senhetrendementexplicietmeegewogenconformhetgedefinieerdeESG-beleid.HetfondsverwachtvanzijnvermogensbeheerdersdatzijeenESG-beleidhebbendatnietofnauwelijksvanhetESG-beleidvanhetfondsafwijktendatnietleidttottehogerisico’s.

Implementatie

StiPPbelegtinbeginselnietinbedrijvendiezichschuldigmakenaanbepaaldecontroversiëlegedragingenofactiviteiten.OmdatStiPPinbeleggingsfondsenbelegt(ennietindiscretionairemandaten)isStiPPvoorhaarESG-beleidafhankelijkvandebeleggingsfondsenwaarhetinbelegtenkanhetnietzelfindividueleondernemingenscreenenopdevoorStiPPbelangrijkethema’s.StiPPkanechterwelbeleggeninbeleggingsfondsendieondernemingenuitsluitenopbasisvaninternationalestandaarden(zoalsUNGlobalCompact).OmdatditaansluitbijdeESG-ambitiesvanStiPP,sluitStiPPopbasisvanKempensuitsluitingenlijst,GlobalCompact-Failscoresentabaksproductieen-distributieuit.IneenlaterstadiumzalStiPPmogelijkaanvullendeconcreteuitsluitingenenuitsluitingscriteriadefiniërenopdevoorStiPPbelangrijkethema’s.Hetuitsluitingsbeleidwordttoegepastopdebeleggingscategorieënaandelenenbedrijfsobligaties.

Stembeleid

StiPPstemtopaandeelhoudersvergaderingenominvloeduitteoefenenophetbeleidvandebedrijvenwaarinzijbelegt.StiPPisvanmeningdatstemmenopaandeelhoudersvergaderingenbijdraagtaanhetrisico-rendementsprofielvandebedrijvenenziethetuitoefenenvanhaarstemrechtalseenconcretiseringvanhaarmaatschappelijkeverantwoordelijkheid.StiPPdoetditnietzelf,maarzoektdesamenwerkingmetdevermogensbeheerder(s).Enerzijdsomdathetpraktischerisomdituittebesteden–gezienhetbescheidenvermogenvanhetfonds,anderzijdsomdatStiPPeringelooftdatdeimpactdangroteris.

InditESG-jaarverslagwordtverantwoordingafgelegdoverdewijzewaaropisgestemddoorhetpensioenfonds,zieparagraaf4.1.

8

Uitsluiting

Hetbestuurheeftvastgesteldwaarinnietmagwordenbelegd.Ditbetreftiniedergevalondernemingendieactiefzijnindeproductieen/ofverkoopvan:• Controversiëlewapens3:• Tabak

Daarnaastwordenbedrijvenuitgeslotendiezijnbijernstigeschendingenvanmensenrechten(waaronderkinderarbeid).AandezeambitiewordtinvullinggegevendoorondernemingentemijdendieinstrijdhandelenmetdeGlobalCompactvandeVerenigdeNaties(weergegevenmet‘Fail-score’).

Indebijlagevanditjaarverslagiseenactueeloverzichtvandeuitsluitingenopgenomen.Denalevingvandeuitsluitingslijstisonderdeelvandemonitoringvandevermogensbeheerders.Alsertocheenpositieineenuitgeslotenondernemingwordtopgenomen,danwordtdebeheerdergevraagdomhierafscheidvantenemen.

Engagement

StiPPwildoormiddelvanhetaangaanvandedialoogmetbedrijven(engagement)positieveveranderingenbewerkstelligenbijdebedrijvenwaarinhetbelegtenzodoendeondernemingenstimulerenommaatregelenophetgebiedvanmaatschappelijkverantwoordondernementenemen.StiPPvindthetbelangrijkomdedialoogaantegaanomdekansoppositieveveranderingtebenutten.StiPPdoetditnietzelf,maarzoekt–netzoalsbijhetstemmenopaandeelhoudersvergaderingen–desamenwerkingmetdevermogensbeheerder(s).

Groeneobligaties

Binnendebeleggingscategorie‘staatsobligaties’heeftStiPPdemogelijkheidtebeleggeninzogehetengroeneobligaties.Uitgangspuntvoorbeleggingenindezebijzondere,duurzamevormvanbeleggingenisdatderisico-rendementsverhoudingminimaalgelijkwaardigmoetzijnaandievan‘reguliere’staatsobligaties.

3.Clusterammunitieenlandmijnen;biologische,chemischeennucleairewapens

9

3 ScreeningvandebeleggingenStiPPheeft–zoalshierbovenvermeld–eenverantwoordbeleggingsbeleidopgesteldwaarinintegratievanESG-criteriainhetvermogensbeheerendeuitsluitingvanbeleggingendienietvoldoenaandecriteriavanhetfonds,belangrijkeuitgangspuntenzijn.Doormiddelvaneenperiodiekescreeningwordtdoorlopendinzichtelijkgemaaktofdebeleggingenvanhetpensioenfondsaanditbeleidvoldoen.Indithoofdstukwordendeuitkomstenvandezescreeninggerapporteerd.Descreeningistoegepastopdebeleggingeninaandelenenin(investmentgrade)bedrijfsobligatiesmetpeildatum31-12-2019.

DeGlobal Compact ScreeninghoudtindatbeoordeeldisofbedrijvenvoldoenaandenormenenprincipeszoalsopgesteldindeUnitedNationsGlobalCompactPrinciples(UNGC),deInternationaleLabourOrganisation’s(ILO)ConventionsendeUnitedNationsGuidingPrinciplesonBusinessandHumanRights(UNGPBHR).DezebeoordelingisuitgevoerddoorMSCI4eentoonaangevendeindexproviderenresearchinsitituut.

BedrijvenkrijgennascreeningvanincidenteneenPass-,Fail-ofWatchList-scoretoegekend.EenFailbetekentdathetbedrijfbetrokkenisbijcontroversiëlezakendieopgroteschaalschadeveroorzaken.EenWatchList-scorewordttoegekendwanneerhetbedrijfbetrokkenisbijeencontroversiëlezaakdie(nog)nietdirectalsschendingvandeGlobalCompactbeoordeeldkanworden,bijvoorbeeldomdateenzaaknogonderwerpisvaneengerechtelijkeprocedure.Bij‘Pass’ishetbedrijfnietbetrokkenbijcontroversiëlezaken.ConformhetbeleidvanStiPPwordternietbelegdinbedrijvenmeteenUNGCFail-score.

8%9%

83%

PassWatch ListOnbekendFail

Figuur.1:GlobalCompactScreening

4.MorganStanleycapitalmarketinternational:https://www.msci.com/

10

DaarnaastzijnerMSCI ESG-ratings.DezeMSCIESG-ratingszijnontworpenominvesteerderseenbeeldtegevenvandeESG-risico’sendekansenwaaraanbedrijvenblootgesteldstaanenhoezijhiermeeomgaan.Eind2019bevattedebeleggingsportefeuillevanStiPPvoor1%aanlaagscorendebedrijven(CCC).

BedrijvenwordenbeoordeeldopbasisvandedriepijlersvanESG:environment,socialengovernance.Elkepijlerisonderverdeeldineenaantalthema’senbijbehorendeissueszoalsCO2-uitstoot,bedrijfsethiek(fraude)enwerkomstandigheden,waarhetbedrijfopgescreendwordt.Deuitkomstwordtvervolgensafgezettegenhetgemiddeldevandesectorvanhetbedrijf,waarnaeenscoretussenAAA(hoogstescore)enCCC(laagstescore)toegekendwordt.

Dezemaatstafkijktzowelnaarhetniveauvanblootstellingaanrisico’salsnaarhoedezerisico’sbeheerstwordenenisvergelekenmetdeGlobalCompactScreeningderhalvemeergerichtopdetoekomst.

DeverschillenindeMSCIESG-ratingsperbeleggingscategoriezijnbeperkt.DeESG-ratingsvanbedrijfsobligatiesen‘aandelenontwikkeldelanden’liggengemiddeldvrijwelophetzelfdeniveau.Eriseengroterverschilzichtbaarindecategorie‘aandelenopkomendelanden’:degemiddeldeESG-ratingvandezesubportefeuilleissignificantlager.Ditkomtdoordathetbeleggingsuniversuminopkomendelandenoverhetalgemeenlagerscoortwatduurzaamheidbetreftdanontwikkeldelanden:erisindezelandennogminderaandachtvoormaatschappelijkverantwoordondernemen.Vanaf2020verwijdertStiPPeenbeleggingsfondsdatgeenaandachtschenktaanESG-factoren(Vanguard)vooreenbeleggingsfondsmeteensterkduurzaambeleid.HierdoorzaldetoepassingvanhetESG-beleidvanStiPPzichtbaartoenemen.

8%

1%

21%

12%6% 10%

17%

23%

Figuur2:MSCIESGRating–Totaal

7%

1%

18%

15%

2%13%

18%

28%

Figuur3:MSCIESGRating–Bedrijfsobligaties

4%

1%

22%

12%

7% 11%

19%

24%

Figuur4:MSCIESGRating–Aandelen ontwikkeld

10%4%

35%

13%

9%

11%

18%

AAAAAABBBBBBCCCOnbekend

Figuur5:MSCIESGRating–Aandelen opkomend

10%4%

35%

13%

9%

11%

18%

AAAAAABBBBBBCCCOnbekend

11

Indeonderstaandetabelzijndevermogensbeheerdersvandeaandelen-enobligatiebeleggingsfondsenvanStiPPopgenomen.Indekolommendaarnaisperbeleggingsfondsweergegevenoferbeleggingeninditbeleggingsfondszijndieonvoldoendepresterenopeenvandegehanteerdecriteria,teweten:• Global Compact Fail:erisin2019nogbelegdinondernemingendieeenGlobalCompactFail-score

binnendecategorie‘aandelenopkomendelanden’.Gedurende2019isbeslotenovereenanderebeleidsimplementatiewaarinookdezeuitsluitingeneenplekhebbengekregen.Indegrafiekhierbovenisalzichtbaardaterpereind2019geenondernemingenmeteenUNGCFail-scoremeerindebeleggingsportefeuillevanStiPPaanwezigzijn.

• Controversiële wapens:erzijndrieondernemingenindebeleggingsfondsenwaarinStiPPbelegtdiebetrokkenzijnbijdeproductieofdistributievancontroversiëlewapens.Dezebeleggingenmakenonderdeeluitvaneenbeleggingsfondsdatin2020nietmeerindebeleggingsportefeuillevanStiPPvoorkomt.Hiervanisbewustafscheidgenomen.

• Tabak:erzittenookondernemingendiebetrokkenzijnbijdeproductieofdistributievantabak,indebeleggingsportefeuillevanStiPP.Dezebeleggingenmakentevensonderdeeluitvanhetbeleggingsfondsdatin2020nietmeerindebeleggingsportefeuillevanStiPPvoorkomt.

• MSCI ESG CCC-rating:StiPPbelegtmetnamebinnendecategorie‘aandelenopkomendelanden’indirectinondernemingenmeteenlageESG-rating(CCC).HoeweldebeleggingeninontwikkeldemarktenookeenaantalCCC-scoreskennen,liggenzeindezelaatstecategoriemeerinlijnmetdeambitievanStiPPomnietinbedrijvenmeteendergelijkelageratingtebeleggen.Ookbinnendebeleggingscategorie‘bedrijfsobligaties’isereenaantalCCC-scores.StiPPzalin2020actieondernemenomdebeleggingeninbedrijvenmetdergelijkelageduurzaamheidsscoresdrastischteverminderen.

12

Global Compact

‘Fail’ Status

MSCI ESG ‘CCC’

Rating

Contro- versiële wapens

Tabak

Beleggingsfonds of discretionair mandaat / belegging

# % totale port.

# % totale port.

# % totale port.

# % totale port.

AandelenNorthernTrustEuropeValueESG 0 0.00% 0 0.00% 0 0.00% 0 0.00%NorthernTrustGlobalREIT 0 0.00% 3 0.05% 0 0.00% 0 0.00%NorthernTrustN.A.ValueESG 0 0.00% 1 0.00% 0 0.00% 0 0.00%NorthernTrustN.A.CustomESG 0 0.00% 16 0.04% 0 0.00% 0 0.00%NorthernTrustEMKCustomESG 0 0.00% 117 0.37% 0 0.00% 0 0.00%NorthernTrustEuropeCustomESG 0 0.00% 1 0.01% 0 0.00% 0 0.00%NorthernTrustPacificCustomESG 0 0.00% 7 0.07% 0 0.00% 0 0.00%T.RowePriceEmergingMarkets 1 0.00% 6 0.19% 0 0.00% 0 0.00%VanguardEmergingMarkets 10 0.00% 143 0.00%5 3 0.00% 6 0.00%Totaal Aandelen 11 0,03% 294 0.72% 3 0,00% 6 0,00%

BedrijfsobligatiesiSharesESGScreenedEuroCorpBondIndex

0 0.00% 21 0.09% 0 0.00% 0 0.00%

Kempen(Lux)EuroSustainableCredits 0 0.00% 0 0.00% 0 0.00% 0 0.00%L&GESGEMGov.bonds(USD)Index6 0 0.00% 0 0.00% 0 0.00% 0 0.00%TotaalBedrijfsobligaties 0 0.00% 21 0.09% 0 0.00% 0 0.00%Totaal 11 0,03% 315 0.81% 3 0.00% 6 0.00%

5.InhetVanguardEmergingMarketsfondszijnrelatiefveelMSCIESG‘CCC’ratingszichtbaar,maardezehebbeneentotaalgewichtvan0.00%.Deredenhiervanisdatdebeleggingeninditfondsin2019afgebouwdwerden.Per31-12-2019werderdoorStiPPnogeenzeerkleinbedragbelegdinditbeleggingsfonds,waardooroptotaalniveaudewegingvandezenamen0%was.

6.EnkeldepositiesdiegeclassificeerdwordenalsbedrijfsobligatiesindeEMD-beleggingsfondsenwordenmeegenomeninditoverzicht.InhetEMDLC-fondszittenmaarvijfondernemingenmetdezeclassificatie;hiervanisgeenESG-databeschikbaar.DerhalvewordtinditoverzichtalleenhetEMDHC-fondsgetoond.

4 BetrokkenaandeelhouderschapStiPPiseenlangetermijnbeleggereneenbetrokkenaandeelhoudervan(beursgenoteerde)ondernemingen,inlijnmetdeDutchStewardshipCode.Indithoofdstukwordtgerapporteerdoverdewijzewaaropaandezeuitgangspuntenin2019invullingaanisgegeven.Voornamelijkdoormiddelvanhetstemmenopaandeelhoudervergaderingenenhetvoerenvaneendialoogmetondernemingen(engagement).

4.1 Stemgedrag

HetbestuurvanStiPPachthetvanbelangomzichalseenbetrokkenaandeelhoudertegedragen.Datbetekentdatactiefgebruikwordtgemaaktvanhetstemrechtopaandeelhoudersvergaderingenvandeondernemingenwaarinhetpensioenfondsbelegt.Aangezienerwordtgeparticipeerdinbeleggingsfondsen,bepaaltechternietStiPPmaardevermogensbeheerderhetstembeleid.StiPPziettoeopdeuitvoeringhiervan.

IndevolgendetabelzijnaandehandvanbeleggingsfondsenvanvermogensbeheerderNorthernTrustvoorbeeldengegevenopwelkemaniereneropaandeelhoudersvergaderingengestemdis.Hetbetrefthierpassiefbeheerdebeleggingsfondsenvoordebeleggingscategorieën‘aandelenopkomendelanden’,‘aandelenontwikkeldelanden’en‘beursgenoteerdvastgoed’.

HetbestuurvanStiPPachthetvanbelangomzichalseenbetrokkenaandeelhoudertegedragen.Datbetekentdatactiefgebruikwordtgemaaktvanhetstemrechtopaandeelhoudersvergaderingenvandeondernemingenwaarinhetpensioenfondsbelegt.Aangezienerwordtgeparticipeerdinbeleggingsfondsen,bepaaltechternietStiPPmaardevermogensbeheerderhetstembeleid.StiPPziettoeopdeuitvoeringhiervan.

IndevolgendetabelzijnaandehandvanbeleggingsfondsenvanvermogensbeheerderNorthernTrustvoorbeeldengegevenopwelkemaniereneropaandeelhoudersvergaderingengestemdis.Hetbetrefthierpassiefbeheerdebeleggingsfondsenvoordebeleggingscategorieën‘aandelenopkomendelanden’,‘aandelenontwikkeldelanden’en‘beursgenoteerdvastgoed’.

13

14

Hetstemrechtisin2019alsvolgtuitgevoerd:

Stemgedrag 2019Aantal Percentage

Northern Trust Pacific Custom ESGAantalagendapuntenomoptestemmen 4.777Aantalkeervoormanagementgestemd 4.443 93%Aantalkeertegenmanagementgestemdofonthoudenvanstemmen 334 7%Aantalkeernietgestemd 0Northern Trust Europe Custom ESG Index FundAantalagendapuntenomoptestemmen 7.735Aantalkeervoormanagementgestemd 6.895 89%Aantalkeertegenmanagementgestemdofonthoudenvanstemmen 585 8%Aantalkeernietgestemd 255 3%Northern Trust Developed Real Estate Index FundAantalagendapuntenomoptestemmen 3.872Aantalkeervoormanagementgestemd 3.581 92%Aantalkeertegenmanagementgestemdofonthoudenvanstemmen 229 6%Aantalkeernietgestemd 62 2%Northern Trust Emerging Markets Custom ESGAantalagendapuntenomoptestemmen 16.873Aantalkeervoormanagementgestemd 15.108 90%Aantalkeertegenmanagementgestemdofonthoudenvanstemmen 1.676 9%Aantalkeernietgestemd 109 1%Northern Trust Europe Value ESGAantalagendapuntenomoptestemmen 2.385Aantalkeervoormanagementgestemd 2.173 91%Aantalkeertegenmanagementgestemdofonthoudenvanstemmen 92 4%Aantalkeernietgestemd 120 5%Northern Trust North America Custom ESGAantalagendapuntenomoptestemmen 8.334Aantalkeervoormanagementgestemd 7.908 95%Aantalkeertegenmanagementgestemdofonthoudenvanstemmen 394 5%Aantalkeernietgestemd 32 0%Northern Trust North America Value ESGAantalagendapuntenomoptestemmen 1.908Aantalkeervoormanagementgestemd 1.833 96%Aantalkeertegenmanagementgestemdofonthoudenvanstemmen 73 4%Aantalkeernietgestemd 2 0%

ErzijndiverseredenenwaaromNorthernTrustin2019bijdiverseondernemingentegenvoorstellenvanhetmanagementheeftgestemd.Devoornaamsteredenenhebbenbetrekkingopovername-beschermingsmechanismen,reorganisaties,vergoedingenvoorhetmanagementennieuweaandelenuitgiften.DaarnaastheeftNorthernTrustvaaktegenvoorstellenvanandereaandeelhoudersgestemddieeennegatieveimpactzoudenhebbenopdemaatschappijen/ofhetmilieudanwelminderpassendzijnbijgoedondernemingsbestuur.

4.2 DeuitvoeringvanhetstembeleiddoordebeheerderNorthernTrustisinmeerdetailtevindenopdevolgendewebsite:https://web-xp2b-pws.ntrs.com/asset-management/europe/proxy-votingDialoog(engagement)

ViadevermogensbeheerdersbenadertStiPPdebedrijvenwaarinwordtbelegdactiefindiendaaruitoogpuntvanmilieu,maatschappij,ondernemingsbestuurofarbeidsomstandighedenaanleidingtoeis.Dethema’swaaroverdedialoogwordtaangegaanzijnonderandereklimaatverandering,beloningsbeleid,ondernemingsbestuur,transparantieoverESG-onderwerpenenverantwoordintegraalketenbeheer.HiermeewordtbedoelddatdereikwijdtevanhetESGbeleidvaneenondernemingzichookuitstrekttotbelangrijketoeleveranciers.

DezeengagementactiviteitenwordenuitgevoerddoordebeheerdersvandebeleggingsfondsenconformhunMVB-beleidenzijndaarnaastdoorStiPPuitbesteedaandefiduciairevermogensbeheerdervanhetpensioenfonds.Defiduciairevermogensbeheerder,KempenCapitalManagement,isbetrokkenbijdiversecollectieveengagementinitiatieven,waaronderPlatformLivingWageFinancials(PLWF)enClimateAction100+.InitiatievendieaansluitenbijdeESG-thema’svanhetpensioenfonds.PLWFisbijvoorbeeldgerelateerdaanarbeidsomstandighedenenketenbeheer,enClimateAction100+sluitaanbijdeklimaatdoelstellingeninlijnmethetKlimaatakkoordvanParijs.Hieronderwordendezeengagementinitiatieventoegelicht.

4.2.1 PlatformLivingWageFinancials–‘Leefbaarloon’

‘Leefbaarloon’iseenuniverseelmensenrechtenniethetzelfdealseenminimuminkomen:eenleefbaarloonsteltnamelijkiemandinstaatomindebasisbehoeftenvanzichzelfenvanzijngezintekunnenvoorzien.Inarbeidsintensieveindustrieënwaarveelhandmatigwerkwordtverricht(kledingindustrie,voedingendrank,consumentenelektronica,maarookdedetailhandel),verdienenwerknemersvaaknietgenoegominhunbasisbehoeften(voeding,kleding,huisvesting,gezondheidszorgenscholing)tekunnenvoorzien.Uitonderzoekblijktdathuninkomenvaakduidelijkonderdeschattingenvaneenleefbaarloonofzelfsdearmoedegrensligt.

Platform Living Wage FinancialsSindsdeoprichtinginseptember2018hebben13Nederlandsefinanciëleinstellingen–waaronderdefiduciairevermogensbeheerdervanStiPP–zichaangeslotenbijhetPlatformLivingWageFinancials(PLWF).DitinitiatiefrichtzichopdeondernemingenwaarindePLWF-ledenbeleggenentrachtdezeondernemingenaantemoedigen,teondersteunenentemonitorenzodanigdatdewerknemersvanbedrijveninhuntoeleveringsketenseenleefbaarloonontvangen.VolgensdeOESOisleefbaarlooneenfundamenteelmensenrecht.Dezekwestiespeeltmetnameindemeestarbeidsintensievesectorenzoalsdetextielindustrie.Eenleefbaarloonkaneenkatalysatorzijnomookanderearbeidsomstandighedenteverbeteren.Dekansopkinderarbeidneemtbijvoorbeeldafalsdeoudersvaneengezingenoegverdienen.Daaromishetbelangrijkommetondernemingenindialoogtegaanenzeteblijvenondersteunen,beoordelenenmonitorenopdewegnaareenleefbaarlooninhunproductieketen.

Hetplatformrichtzichopdemeestearbeidsintensieveindustrieën.Ineersteinstantiewasditdetextielindustrie,maarsinds2019richthetPLWFzichookopanderesectoren,zoalsdelandbouwendefood-endetailhandel.EendialoogovereenleefbaarloonpastbinnencommitmentvanStiPPaandeUnitedNationsGuidingPrinciples(UNGP’s)endeGuidelinesforMultinationalEnterprisesvandeOESO.Hierinwordtaanfinanciëleinstellingengevraagdommensenrechtenterespecterenennegatievegevolgentenaanzienvanmensenrechtenwaarinzijeenaandeelhebben,aantepakken.DaarmeezetStiPPzichindirectinvoordeduurzameontwikkelingsdoelen(SDG’s)vandeVerenigdeNaties,vooralSDG1‘Geenarmoede’enSDG8‘Fatsoenlijkebaneneneconomischegroei’.

15

Methodiek voor leefbaar loonEenvandevoornaamsteinstrumentendiehetPlatformLivingWageFinancials(PLWF)hanteertomondernemingenaantemoedigenisdebeoordelingvandeondernemingenopbasisvaneenmethodiekdiedeUNGuidingPrinciplesenhetbijbehorendeReportingFrameworkvandeVNnauwgezetvolgt.Hiermeewordenondernemingenaangemoedigdomvooruitgangophetgebiedvanleefbaarloonteboeken.Nadebeoordelinggaandebijhetinitiatiefaangesloteninstellingeningesprekmetbedrijvendievolgenshetraamwerkslechtopbepaaldeonderdelenscoren.

Voortgang in 2019Vanindividueleondernemingenkannietverwachtwordendatzijeensysteemprobleemzoalseenleefbaarloonzelfstandigkunnenoplossen.JuistdaarombeoordeelthetPLWF23beursgenoteerdekleding-enschoenenbedrijven.Dedialoogmetondernemingeninanderesectorenwordtgevoerdmaardebeoordelingervanisnoginontwikkeling.

Hetplatformgaatmetbedrijveningesprekenprobeerttebegrijpeninhoeverrebedrijvenhunbeleidvoorleefbaarloonindebedrijfsvoeringintegrerenomhiervoorverbetermogelijkhedenteidentificeren.Daarbijwordtgebruikgemaaktvaneen‘benchmark’omdemeestenminstvooruitstrevendeondernemingentekunnenaanwijzen.Zowordtgetrachtde‘achterblijvers’temotiverenomhunbeterpresterendesectorgenotentevolgen.

Deresultatenover2019wordeninonderstaandplaatjegetoond.Hierinstaanvierfases.Hetbeleidvandemeestekleding-enschoenenbedrijvenbevindtzichindeontwikkelfase(‘developing’)ofindegevorderdefase(‘maturing’).Ditbetekentdatdemeestekleding-enschoenenproducentendiedoorhetPLWFbeoordeeldworden,eenleefbaarloonalseenprangendekwestiezienenhiervoordefinitiesenbeleidopstellen.Tenopzichtevan2018hebbenAdidasenPVH,hetmoederbedrijfvanonderandereCalvinKleinenTommyHilfiger,zichontwikkeldtottoonaangevendeondernemingenophetgebiedvanleefbaarloon.

DeontwikkelingenrondomditthemaresulterennietdirectineenveranderingindebeleggingsportefeuillevanStiPP.Welwordternaargestreefdomdeondernemingenverantwoordelijkeromtelatengaanmetditonderwerp.

16

17

7.Ganaarwww.livingwage.nlvoormeerinformatie

18

4.2.2 Climateaction100+/Klimaatverandering

EenanderbelangrijkinternationaalinitiatiefindefinanciëlesectorisdeInstitutionalInvestorsGrouponClimateChange(IIGCC).Hierinsprekeninstitutionelebeleggersbedrijvenenoverhedenaanophunverantwoordelijkhedentenaanzienvanklimaatverandering.

Climate Action 100+

EenbelangrijkinitiatiefdathetIIGCCbinnenEuropacoördineertisdeClimateAction100+.Inditinitiatiefgaatsindsdecember2017eengrotegroepassetmanagersenkapitaalverschaffers,waaronderpensioenfondsen,dedialoogaanmetruim150bedrijveninCO2-intensievesectoren–gezamenlijkverantwoordelijkvoortweederdevandewereldwijdeuitstoot–omdetransitietemakenrichtingeenklimaatneutraleeconomie.Hierbijishetnaasthetdaadwerkelijkondernemenvanactiebelangrijkhetbestuurlijkeraamwerkenwijzevanrapporteringbijbedrijventeverbeteren.DaarmeezetStiPPzichindirectinvoordeduurzameontwikkelingsdoelen(SDG’s)vandeVerenigdeNaties,vooralSDG7‘Betaalbareenduurzameenergie’enSDG12‘Verantwoordeconsumptieenproductie’.

Voortgang 2019InditkaderzijnondermeeraandeelhoudersbesluitengesteundwaarmeeondernemingenzoalsShell,PetroChinaenGlencorewerdenaangemoedigdomhundoelstellingenvoorhetverminderenvandeCO2-uitstootoplange,middellangeenkortetermijnaantescherpen.

ShellneemtalsgevolgvandegevoerdedialooginhaarreductiedoelstellingdeCO2-uitstootbinnendeheleproductieketeninclusiefanderepartijenmee(dezogehetenscope3-uitstoot).PetroChinaheefteenstrategieontwikkeldgerichtopklimaatveranderingensluitmetdezestrategieaanbijhetKlimaatakkoordvanParijs.Glencore,degrootsteexporteurvanthermischekolenterwereld,heeftingestemdmeteenmaximalekolenproductieperjaar.Ditmaximumligtophetzelfdeniveaualsdehuidigeproductie,145miljoenton.

Naastdezevoorbeeldenwaarbijgoedevoortganggeboektis,zijnerookbedrijvenwaarruimtevoorverbeteringblijft.Daarmeewordthetbelangvanditinitiatiefonderschreven8.OndanksdateenmeerderheidvandebedrijvenCO2-uitstootreductiedoelstellingenhanteert,circa70%,heeftslechts18%eendoelstellingwaarvandeambitieaansluitbijhetKlimaatakkoordvanParijs,tewetenhetbeperkenvandeopwarmingvandeaardetot2° Celsius.Eenderdevandezebedrijvenheeftdelatvoorzichzelfzelfshogergelegdenstreeftnaareengroterebeperking,bijvoorbeelddoorteeenklimaatneutralebedrijfsvoeringteambiëren.

4.2.3. Dialoogmetindividueleondernemingen

IndepraktijkwordtdedialoogmetindividueleondernemingengevoerddoordefiduciairvermogensbeheerderendevermogensbeheerdersvandebeleggingsfondsenwaarStiPPinparticipeert.Zoweldefiduciairalsdevermogensbeheerdersleggenverantwoordingaf,ondermeerdoorpublicatiesophunwebsites.

8.Ganaarhttps://climateaction100.wordpress.com/progress-report/voormeerinformatie

19

Northern TrustNorthernTrustmaaktvoordedialoogmetondernemingeninhunbeleggingsfondsengebruikvanengagementmanagerHermes.Hermeshanteerteen‘milestone-systeem’omdeprogressievandeengagementsdiezijaangaantekunnenvolgenendezeaftezettentegenovervoorafgesteldedoelstellingen.Demilestonesdiezijhanterenzijndevolgende:

• Milestone1:bewustzijngecreëerdbinnenhetbedrijfophetjuiste(management)niveau• Milestone2:hetbedrijferkentdekwestie(s)waarophetgeattendeerdisalsvanbelangvoorinvesteerders• Milestone3:hetbedrijfontwikkelteenstrategieen/ofnieuwedoelstellingenomdekwestie(s)teadresseren• Milestone4:hetbedrijfimplementeertdestrategieen/ofmaatregelen

InonderstaandetabelwordtperESG-themaweergegevenhoeveelengagementcaseserultimo2019inbehandelingwarenenwatdaarintermenvanbehaaldemilestonesdestatusvanwas.

Thema Thema Engagement casus status Gesloten cases

Doel gesteld

Mile- stone 1

Mile- stone 2

Mile- stone 3

Mile- stone 4

Gesloten

Milieu 23 0 4 9 7 2 1Sociaal&Ethiek 15 1 4 2 4 2 2Governance 8 0 3 3 1 1 0Strategie,risicoencommunicatie

14 0 2 2 6 4 0

Totaal # engagements 60 1 13 16 18 9 3

Deafbeeldinghierondergeeftdegemaakteprogressiegedurende2019weer.

Strategie, risico en communicatie

Governance

Sociaal & Ethiek

Milieu 7

9

2

4

16

6

6

10

Geen veranderingPositieve progressie (engagement is minstens 1 milestone opgeschoven gedurende het jaar)

Figuur6:Gemaakteprogressiegedurende2019

MeerdetailsoverdeengagementcasesistevindenviadewebsitevanNorthernTrust,metkwartaalrapportenjaarverslag9.

KempenOokKempenisdedialoogmetindividuelebedrijvenaangegaan,zowelvanuitdehoedanigheidalsfiduciairvermogensbeheerdervanStiPP,maarookalsfondsenhuis.In2019heeftKempenmet84bedrijveneendirectedialooggevoerd,isermet180bedrijveneencollectieveengagementaangegaanenzijnermet25beleggingsfondsengesprekkengevoerd.Hierbijiseronderscheidtemakentussendrietypeengagements:engagementsgerichtopbewustwording,gerichtopveranderingengerichtopoverheidsbeleid&samenwerking.

HierondervolgteentoelichtingopeenvandecaseswaarbijKempenin2019betrokkenwas.

Royal Dutch Shell – voorbeeld engagement casusAlsmondiaalenergieconcernisShelleenvandegrootsteuitstotersvanbroeikasgasterwereld.KempenenStiPPhechtendaarombelangaandeplannenvanShellomdeCO2-uitstootteverminderen.HiervoorheeftKempendevolgendeengagementdoelengesteld:• ShellertoebewegenomdegezamenlijkeverklaringinzakededoelenvanhetKlimaatakkoordvanParijsten

uitvoertebrengen• Shellstimulerenomeenlangetermijnambitie(2050)teformulereninlijnmethetscenariovanhet

IntergovernmentalPanelonClimateChange(IPCC)omdeopwarmingvandeaarde(ruim)onder2gradenCelciustehoudenenhieroverterapporteren(cf.hetKlimaatakkoordvanParijs).

Engagementresultaten• In2017maaktShelldeambitiebekendomtot2050denettoCO2-voetafdrukvanzijnenergieproducten

ongeveertehalveren,metalstussenstapeenreductievan20%in2035.• Shellsteldealseersteinternationaalolie-engasconcernookvoorscope3(uitstootvanverkochte

energieproducten),eenzogehetenNCF-ambitie(netcarbonfootprint),vast.• Indecember2018maakteShellineengezamenlijkeverklaringmetCA100+beleggers(onderwieKempen)

verderestappenbekendomdeactiviteitenopdedoelenvanhetKlimaatakkoordvanParijsaftestemmen.Ditbetrefto.a.dekoppelingvankortetermijndoelenaandebeloningvanbestuurdersendetoetsingofhetlidmaatschapvanbrancheorganisatiesstrooktmethetklimaatbeleidvanhetconcern.

• Shellpubliceerdein019dekortetermijndoelenenzegdetoehetlidmaatschapvanbrancheorganisatiestebeëindigenindienhunkilmaatvisiesstrijdigzijnmetdeklimaatstrategievanhetconcern.

Vervolgstappen• Hetvoortzettenvandedialoogomdeimplementatievandeindegezamenlijkeverklaringgenoemdestappen

temonitoren.• WestimulerenShellomaantetonendatdelangetermijnambitieinlijnismethet‘2gradenCelcius-scenario’

vanhetIPCCenomhieroverterapporteren

InonderstaandeafbeeldingisdevoortgangzichtbaardieKempenin2019geboektheeftbinnenengagementcasesgerichtopverandering.DemilestonemethodiekisgelijkaandievanHermeszoalshierboventoegelicht.

20

9.https://web-xp2b-pws.ntrs.com/asset-management/europe/uk-stewardship-proxy-voting

MeerdetailsoverdeactiviteitenvanKempenophetgebiedvanESGistevindenopdewebsite:https://www.kempen.com/nl/asset-management/responsible-investment

Opdezewebsiteishetjaarverslagvandefiduciairevermogensbeheerdergepubliceerd.Hierinwordtinzichtindedialoogmetindividueleondernemingengegeven(naastdeinformatietenaanzienvandecollectieveinitiatieven).

4.3 Betrokkenheidmetvermogensbeheerders

StiPPisviadefiduciairvermogensbeheerderdooreencontinuedialoognauwbetrokkenbijdewerkzaamhedenvanvermogensbeheerdersvandebeleggingsfondsen.Dedialoogmetvermogensbeheerdersiseencontinuproceswaarineenaantalstappenteonderscheidenis.VanhetbepalenhoeeenvermogensbeheerdermoetbijdragenaandebeleggingsstrategievanStiPP,deuitvoeringvandezestrategie,hettoezichtopdevermogens-beheerdertotaandebeoordelingofeenvermogensbeheerderdoetwathetpensioenfondswilenofbijsturingnodigis.

Bijiederestapspeeltmaatschappelijkverantwoordbeleggen,naastanderefactorenzoalsrendement,risicoenkosten,eenbelangrijkerol.Erwordtexplicietstilgestaanbijinhoeverreeenvermogensbeheerderbijdraagtaanlangetermijnwaardecreatieenhijhandeltinhetbelangvandeuiteindelijkebelanghebbenden,depensioendeelnemersvanStiPP.

InhetbeginvanhetprocesbepaalthetpensioenfondsbijvoorbeelddateennieuwevermogensbeheerdervaneenbepaaldbeleggingsfondshetKlimaatakkoordvanParijsofdePrinciplesofResponsibleInvestment(PRI)ondertekendmoethebben.PRIiseeninitiatiefdatzichrichtopdeintegratievanmaatschappelijkverantwoordbeleggenbinnenhetvermogensbeheerdoor–naastrendementenrisico–onderanderesocialeenmilieu-eigenschappenmeetenemeninlangetermijnbeleggingsbeslissingen.EenanderewensdiegesteldkanwordenisdateenvermogensbeheerderzelfbeschiktovereenMVB-beleiden/of-jaarverslag,ofdatde(prestatie-)beloningvandevermogensbeheerderinlijnmoetzijnmetdebelangenvandepensioendeelnemers.Dezewensenzijndoorhetpensioenfondsperbeleggingscategorie,zoalsaandelenenbedrijfsobligaties,vastgelegdinhetESG-beleidenwordenvooriederebeleggingscategorieminstenseenkeerperdriejaarbinnenhetpensioenfondsbesproken.Indienhieraanleidingvooris,gebeurtditvaker.

21

0 5 10 15 20 25

Milieu Maatschappij Governance

0

1

2

3

4

Figuur7:Totaalgerealiseerdevoortganginmijlpalen

22

InhettoezichtopenbijdebeoordelingvaneenvermogensbeheerderevalueertStippinhoeverredeMVB-activiteitenvandevermogensbeheerdernogbijdewensenendoelstellingenaansluiten.Bijdebeoordelingwordtgetoetstofeenbeleggingsfondsnogbijdraagtaandebeleggingsstrategievanhetpensioenfonds,bijvoorbeeldmetbetrekkingtothetbeheersenvanhetrenterisicoindematchingportefeuilleofhetbehalenvan(extra)rendementinderendementsportefeuille.Indienblijktdatditniethetgevalis,bijvoorbeelddoordatdeMVB-doelstellingenambitieuzergewordenzijndanhetbeleidvandevermogensbeheerderinkwestie,danwordendewensenaangegeven.Alshetpensioenfondsuiteindelijkoordeeltdateenvermogensbeheerdernietpastbinnendestrategievanhetfondsen‘passendheid’metnieuweafsprakennietbinnenafzienbaretermijngerealiseerdkanworden,wordtdevermogensbeheerdervervangenenwordtdedialoogmetdenieuwevermogensbeheerdervervolgd.

Eenvoorbeeldvaneenvermogensbeheerderbinnendebeleggingscategorie‘bedrijfsobligaties’diehetbeleidrecentelijkaangescherptheeft,isBlackRock(iShares).BijdezebeheerderheefthetpensioenfondsaangegevennietmeertewillenbeleggeninbedrijvendieeenUNGC-Fail-scorehebben,zoalstoegelichtinhoofdstuk3.BlackRockheefthiernaargeluisterdeninsamenwerkingmetdefiduciairevermogensbeheerderishetbeleggingsbeleidaangepast.DoordezeaanscherpingsluithetbeleggingsfondsvanBlackRocknuveelbeteraanbijhetMVB-beleidvanStiPP.

BijvermogensbeheerderVanguardheeftdegevoerdedialooguiteindelijknietgeleidtoteenverduurzamingvanbeleggingen.StiPPheeftopbasishiervanincombinatiemetdebeoordelingvananderebelangrijkefactoren,zoalsrendement,risicoenkosten,uiteindelijkbeslotendeVanguard-beleggingsfondsentevervangendoorbeleggingsfondsenvanNorthernTrust.NorthernTrustiseenbeheerderdiebereidisominlijnmetdewensenvanhetpensioenfondsdebeleggingsfondsenverderteverduurzamen.BeideontwikkelingenzorgenervoordatdebeleggingsportefeuillebeteraansluitbijdelangetermijnstrategievanStiPPophetgebiedvanESG.

23

5 KlimaatKlimaatiseenbelangrijkmaatschappelijkthemametmateriëleimpactopdebeleggingenvanhetpensioenfonds.InhetKlimaatakkoordvanParijs(COP21)isin2015afgesprokendatdeopwarmingvandeaardewordtbeperkttotminderdantweegradenCelsiustenopzichtevanhetpre-industriëletijdperk.Hetwerkelijkestrevenisomdeopwarmingbeperkttehoudentotanderhalvegraad.

InstitutionalShareholderServices(ISS)heeftonderzoekgedaannaardeklimaatimpactvandeondernemingenwaarinStiPPbelegt(vooraandelenenvoorinvestmentgradebedrijfsobligaties).Ditiseengrootdeelvandebeleggingen(caEUR1,04mld.),vertegenwoordigtwaarschijnlijkhetgrootstedeelvandeklimaatimpactenismogelijkerwijsaantepassen.Ongeveer55%vandeondernemingenwaarinwordtbelegd,rapporterenoverhunCO2-emissies;intotaalvormenzijmeerdan80%vandewaardevandebeleggingeninaandelenenbedrijfsobligaties.

DetotaleCO2-voetafdrukvandezeondernemingenpereind2019was110.262tonCO2-equivalent(tCO2e).Ditisongeveer4%hogerdandetotaleCO2-voetafdrukpereind2018,dezewas105.940tCO2e.DeCO2-voetafdrukligtpereind2019welietslagerdandebenchmark(116.353tCO2e).

Alsdeuitstootvanleveranciersenafnemersookwordtmeegenomen(scope3),danligtdevoetafdrukeenstukhoger:417,985tCO2epereind2019.Pereind2018wasdit413,385tCO2e;ookhierisdeuitstootietsgestegen.Dedoelstellingconformhetgenoemdeklimaatakkoordisomdezevoetafdrukper2050afgebouwdtehebbentotnihil.

EenanderemanieromdeuitstoottebeoordelenisomtekijkennaarderelatieveCO2-uitstootpermiljoengeïnvesteerdeeuro’s.Pereind2019bedroegdezeuitstoot98,65tCO2e,ruim20%lagerdandeuitstootvan123,7 tCO2epereind2018.Dezeberekeninglaatziendatdeabsoluteuitstootduswatgestegenisvanwegedeforseportefeuillegroeivanhetfonds,maardatinverhoudingtothetbelegdevermogen,deCO2uitstootisgedaald.Circa24%vandebeleggingenisgealloceerdnaarondernemingenmeteenexpliciete‘2°Ccommitment’,watbetekentdatdezeondernemingenzichcommitterenaaneendoelstellingtenaanzienvanhunCO2-uitstootwelkedemondialeopwarmingonderde2°Choudttot2050.Maar19%vandebeleggingenindeportefeuilleisgeïnvesteerdinbedrijvenzonderklimaatstrategie.Hetistwijfelachtigofdezebedrijveneendergelijkestrategiegaanontwikkelen;waarschijnlijkzoudendezebedrijvenindetoekomstuitgeslotenmoetenworden,wilStiPPaandeklimaatdoelenkunnenvoldoen.

Verderishetbelangrijkomklimaatrisico’sinhetoogtehouden,zowelfysiekerisico’sopdeportefeuillealsgevolgvanbijvoorbeeldextreemweer,alstransitierisico’swaarbijhetfondsoptermijnkanblijvenzittenmetbeleggingeninbedrijvenwaarvandewaardenihilisgeworden(‘strandedassets’).Zois4,75%vandebeleggingenvanStiPPgerelateerdaanfossielebrandstoffen,eenenergiebrondieopzijnretouris.

10.InclusiefbeursgenoteerdOG

11Ditbetreftscope1&2-uitstoot:deuitstootdiedeondernemingzelfheeftveroorzaaktindeproductiefaciliteiten,kantoren,logistiek,personeelsreizenetc.

24

5.1 Ontwikkelingeningroeneobligaties

HetNederlandsekabinetheeftmeteenvanhetKlimaatakkoordvanParijsafgeleideeigenklimaatakkoordeencentraaldoelgeformuleerd:hetterugdringenvandeuitstootvanbroeikasgasseninNederlandmettenminste49procentin2030tenopzichtevan1990.Definanciëlesectorinclusiefpensioenfondsen(hierbijvertegenwoordigddoordePensioenfederatie)heefttoegezegdeenbijdrageteleverenaanditdoelinhetklimaatakkoord.Concreetbetekentditdatdefinanciëlesectorvanaf2020zalrapporterenoverdeklimaatimpactvanfinancieringenenbeleggingen,enuiterlijkin2022actieplannenzalhebbenopgesteldomdezeimpacttebeperken.

StiPPdraagtviabeleggingeningroeneobligatiesalindirectbijaanhetterugdringvandeuitstootvanbroeikasgassen.Eengroeneobligatieiseenobligatiediewordtuitgegevenomkapitaalaantetrekkenvoormilieuprojecten,zoalsbeperkingvandeCO2-uitstoot.VoordebeleggingeningroeneobligatieshanteertStiPPdezogeheten‘greenbondprinciples’alsstandaard.

In2019werdereenrecordhoeveelheidaangroeneobligatiesuitgegeven(terwaardevanUSD258miljard),51%meertenopzichtevan2018.Erkwamen250nieuweaanbiedersopdemarkt.DegrootstehoeveelheidaanuitgifteistevindeninEuropa,die45%voorhaarrekeningneemt.BinnenEuropakomendegrootsteuitgeversuitFrankrijk,gevolgddoorDuitslandenNederland.DeNederlandsestaat,kwamin2019alseerstelandmeteenAAA-ratingmeteengroeneobligatienaardemarkt.Erwerdeengroeneobligatiemeteenlooptijdvan20jaaruitgegeven,waarmee€6miljardwerdopgehaald.Ditgeldzalindekomendejarengebruiktwordenvoordefinancieringvanduurzameprojecten.Deoverheidnoemthierbijondermeerhernieuwbareenergieproductie,isolatievanhuurwoningenenuitgavenaandespoorinfrastructuur.

Voor2020wordtereenverderegroeivandegroene-obligatiesmarktverwacht.Duitslandheeftaangegevendatzein2020meteengroeneobligatienaardekapitaalmarktwil.HetDuitseagentschapgafaanomindetweedehelftvan2020metobligatiesvoortweeverschillendelooptijdentekomen,intotaalvanrondde€10miljard.

5.2 BeleggingeningroeneobligatiesvanStiPP

StiPPbelegt,zoalsvermeld,binnendestaatsobligatieportefeuilleingroeneobligaties,waarbijhetfondsstreeftnaareenallocatievancirca20%binnendezeportefeuillevoordezeobligatiesoort.Eenkenmerkvandezeportefeuilleisdehogekredietwaardigheid,watookbetekentdateralleengroeneobligatiesmeteenhogekredietwaardigheidaangekochtworden.

Eenoverzichtvanhetgedeeltegroeneobligatiesindezeportefeuille,inclusiefuitsplitsingnaaruitgeverenlandvanuitgifteisweergegeveninonderstaandefiguren.Daarnaastiseenuitsplitsingnaardoeleindenvandegroeneobligatiesweergegeven.Eenaantalobligatiesdientbijvoorbeeldterfinancieringvandeverduurzamingvanvastgoedofgroeneenergiewinningviawindmolensenzonnepanelen.

12.Injanuari2014heefteengroepfinanciëleinstellingen–bestaandeuituitgevendeinstellingen,beleggersendeinvesteringsbanken–vrijwilligestandaardenopgesteldvoordeuitgiftevangroeneobligaties,dezogehetenGreenBondPrinciples.Zijonderscheidenviersoortengroeneobligaties:1)obligatieswaarvandeopbrengstvoorgroenedoelenwordtgebruikt(enverhaalopdeuitgevendeinstellingmogelijkis);2)obligatiesmetgroeneopbrengsten(waarbijgeenverhaalopdeemittentmogelijkis);3)groeneprojectobligaties;4)groenegesecuritiseerdeobligaties.Zieook:https://www.icmagroup.org/green-social-and-sustainability-bonds/green-bond-principles-gbp/

25

19%

81%

NormalGreen bond

Figuur8:Overzicht–Staatsobligaties

5%13%

5%

8%

7%3%

8%

41%

9%

1%

UKBelgiumFranceGermanyIrelandNetherlandsNON-EUOther EUScandinaviaOther

Figuur9:Overzicht–Landen

33%

3% 5%12% 10%

1%

33%

2%

Water managementClean transportationDistrict heatingEnergy e ciencyGreen buildingLiving resources & land useOtherRenewable energy

Figuur10:Overzicht–Doeleinden

26

6 MVBbinnenniet-genoteerdvastgoedIndithoofdstukwordttoegelichtopwelkewijzeindeilliquidevastgoedportefeuillevanStiPPinvullingisgegevenaanduurzaamheid.DezeinvullingwordtinzichtelijkgemaaktaandehandvaninformatievanGlobalRealEstateSustainabilityBenchmark(GRESB).

6.1 GRESB

GRESBiseenonafhankelijkeorganisatiedieeenwereldwijdeduurzaamheidsstandaardvoorvastgoedheeftontwikkeld.Intotaaldeden1.005vastgoedbeleggingsfondsenmeedoorhundatatedelenmetGRESB.GRESBmeetdeduurzaamheidsprestatiesenbrengtdezeprestatiesopverschillendemaniereninkaart.VoorbeeldenvandezemanierenzijndeGRESB-score,eentotaleduurzaamheidsscore,endetoekenningvanmaximaalvijfsterren.

InhunanalysemeetGRESBnaasthoeduurzaameengebouwis,ookhoedeorganisatie,bijvoorbeelddevermogensbeheerderofdelokalebeheerdervaneenwinkelcentrum,omgaatmetmilieu-,socialeengovernance-aspecten.Degedachteganghierbijisdatvoorverdereverduurzamingvanvastgoedhetjuistebeleid,gekwalificeerdemensen,transparantie,systemenenmeetgegevensnodigzijn.

6.2 OntwikkelingeninNederlandsvastgoed

VoordedoorStiPPgeselecteerdebeleggingsfondsendieinNederlandsewoningenbeleggen,staatESGhooginhetvaandelenwas2019eenjaarwaaringoedevooruitgangophetgebiedvanduurzaamheidisgeboekt.DitblijktonderandereuitdehogeGRESB-scoresdiedeNederlandsebeleggingsfondsen(ookinternationaalgezien)in2019behaaldhebben.NoemenswaardigisdeGRESB-scorevanhetAlteraVastgoedWoningenfonds.DitbeleggingsfondsheeftdehoogsteGRESB-scorebehaaldvanallewoningfondsen(12)inWest-Europa.SowiesoiserinditsegmentveelaandachtvoorESG:viervandezevenNederlandseinstitutionelewoningfondsenhebbenhethoogsteaantalvanvijfsterrengescoord.Geenvandezevenbeleggingsfondseneenlagerescoredanviersterren.

DehuidigeaandachtinNederlandrichtzichmetnameophetmilieuaspectenomdebelangrijkstefactorenhiervanzoalsCO2-uitstoot,water-en(groen)energieverbruikenafvalproductie(automatisch)temeten.Demeestebeleggingsfondsenzijninmiddelsineenvergevorderdstadiumenwillenin2020concreteredoelstellingenvastleggen.DefiduciairevermogensbeheerderisaandehandvandedialoogbetrokkenenbekijktbijvoorbeeldofdedoelstellingenaandebroeikasuitstootdoelstellingeninlijnzijnmetdergelijkedoelstellingenvandeEuropeseUnie.

27

6.3 VastgoedportefeuillevanStiPP

StiPPheeftindebeleggingsportefeuillebeleggingeninhetNederlandsewoningfondsvanAlteraVastgoed.Dezebeheerderheefttenopzichtevanvorigjaarin2019eengrotestapgezetinzakedeverduurzamingvandeportefeuille.

AlteraVastgoedheeftdiverseverbeteringendoorgevoerdentevensduurzaamvastgoedaanhetbeleggingsfondstoegevoegd.Ongeveer52%vanallewoningeninportefeuillehebbenhethoogsteenergielabel(A)endedoelstellingisditteverhogentotbovende60%in2022.Devermogensbeheerderrealiseertditbijvoorbeelddoormeerzonnepanelenteplaatsenenappartementenaantesluitenopeencollectief(vollediggroen)energiesysteem.Ditvergrootdeduurzaamheidvandewoningenenverlaagtdekostenvandehuurdersaanzienlijk.DaarnaastheeftAlteraVastgoedverbeteringendoorgevoerdommeerinzichttekrijgeninhetwatergebruikenafvalproductievanallewoningen.Dedekkingvanbeidefactorenis91%in2019.Dedekkingvanhetenergiegebruikisvolledig.

Fonds Marktwaarde (per 31-12-2019)

GRESB Score 2019

GRESB Score 2018

AchmeaDutchOfficeFund 13,676 n.v.t. 74AlteraVastgoed–Woningen 53,333,407 93 79Uitstaandecommitment 1,308,916Totaal 54,656,000

7 Bijlage:Uitsluitingenlijstpereind2019

Controversiële wapens Global compact failBedrijf BedrijfAecom JacobsEngineeringGroup BayerAktiengesellschaftAnhuiGreatWallMilitaryIndustry KoreaAerospaceIndustries BhpGroupLimited*ArytIndustries LarsenAndToubroLimited BhpGroupPlcAshot–AshkelonIndustries Larsen&ToubroInfotech BraskemS.a.AvibrasIndustriaAeroespacial L&TFinance Freeport-McmoranInc.BharatDynamics L&TInfrastructure GmkNoril‘skiyNikel’PaoBoeingDistributionServices L&TShipbuilding GrupoMexico,SociedadAnonima

BursatilDeCapitalVariableBwxTechnologies L&TTechnologyServicesLtd JbsS.a.ChinaAerospaceScienceAndTechnologyCorporation

LeidosHoldings JiangxiCopperCompanyLimited

ChinaNorthIndustriesGroupCorporation

LigNex1Co.,Ltd. NovartisAg*

ChinaNorthIndustriesCorporation LockheedMartin PetroleoBrasileiroS.a.–Petrobras

ChinaSpacesat MotovilikhaPlantsJsc PorscheAutomobilHoldingSe*ElbitSystems NabhaPower RoyalDutchShellPlc*FluorCorporation NationalPrestoIndustries SocieteAurifereBarrickGeneralDynamicsCorporation NorthropGrummanCorp. South32Limited*HanwhaAerospaceCo. NorthropGrummanInnovation

Systems,Inc.SouthernCopperCorporation

HanwhaCorp NorthropGrummanSystemsCorporation

TokyoElectricPowerCompanyHoldings,Incorporated

HanwhaEngineering&Construction Poongsan ValeS.a.HoneywellInternational PoongsanHoldings VolkswagenAg*HuntingtonIngallsIndustries RoketsanRoketSanayiVeTicaret

AnonimSirketiWalmartInc.

InnerMongoliaNorthHeavyIndustriesGroup

SercoGroup ZijinMiningGroupCompanyLimited

ImiSystems TheBoeingCompany

28

*.HetESG-commiteevanKempensluitdezebedrijvenmetbijvoorbeeldoogopengagement(nog)nietuit

29

Overig (schending mensenrechten, arbeidsrechten en milieu en corruptie)Bedrijf BedrijfBarrickTzLimited MmcFinanceLtd. TheGeoGroupCorecivic Ocp VedantaLimitedEnergyTransferLp OdebrechtFinance VedantaResourcesPlcEnergyTransferOperatingLp PetrochinaCompanyGail(India)Limited PetroleosMexicanos

30

TabakBedrijf Bedrijf22ndCenturyGroup,Inc. GodfreyPhillipsIndiaLimited ScandinavianTobaccoGroup7-ElevenMalaysiaHoldingsBerhad GoldenTobaccoLtd Schweitzer-MauduitInternational,

Inc.Al-EqbalInvestmentCompanyPlc GotseDelchevTabacAd ShanghaiIndustrialHoldingsLimited

AltriaGroup,Inc. HealthierChoicesManagementCorp.

SheenTaiHoldingsGroupCompanyLimited

AmconDistributingCompany HuabaoInternationalHoldingsLimited

ShenzhenJinjiaGroupCo.,Ltd.

B.a.tCapitalCorporation ImperialBrandsFinancePlc ShinerInternationalIncB.a.t.InternationalFinance ImperialBrandsPlc ShumenTabacAdBadecoAdriaD.d.Sarajevo ItcLimited SinnarBidiUdyogLtdBizimToptanSatisMagazalariAnonimSirketi

JapanTobaccoInc. SlantseStaraZagoraTabakAd

BrightPackagingIndustryBhd JerusalemCigaretteCoLtd SmokefreeInnotecIncBritishAmericanTobacco(Malaysia)Berhad

JordanianDutyFreeShopsPsc SocieteIvoirienneDesTabacsSa

BritishAmericanTobacco(Zambia) JtInternationalFinancialServices StandardDiversifiedInc.BritishAmericanTobaccoBangladeshCo.Ltd.

KareliaTobaccoCompanyIncSa SwedishMatchAb

BritishAmericanTobaccoKenyaPlc KhyberTobaccoCompanyLtd TaiwanFamilymartCoLtdBritishAmericanTobacco Kt&GCorporation TanzaniaCigaretteCompanyLtdBritishAmericanTobaccoUganda Kuk-IlPaperMfgCo.,Ltd TheWestIndianTobaccoCompany

LimitedBritishAmericanTobaccoZimbabwe(Holdings)Ltd

MajestyGolf&Co.,Ltd TongyangmoolsanCo.,Ltd

BulgartabacHoldingAd Mccoll’sRetailGroupPlc TriPackFilmsLtdCarrerasLtd McigInc TslLtdCatLoiJsc MedigreenHoldingsCorporation TtcmChina,Inc.

CeylonTobaccoCompanyPlc MiquelYCostas&Miquel,S.a. TurningPointBrands,Inc.ChinaFlavorsAndFragrancesCompanyLimited

MudanjiangHengfengPaperCo.,Ltd

TutunskiKombinatAdPrilep

CokaDuvanskaIndustrijaAdCoka NewToyoInternationalHoldingsLtd

UnionInvestmentCorporationPsc

CompaniaDeDistribucionIntegralLogistaHoldings,S.a.

NicotianaBtHoldingAd UnionTobaccoAndCigaretteIndustriesCompanyPsc

CongTyCoPhanNganSon NtcIndustriesLtd UniversalCorporationCore-MarkHoldingCompany PakistanTobaccoCompanyLtd VaporGroupIncCtoPublicCompanyLtd PazardzhikBtmAd VaporHubInternationalIncDuvanskaIndustrijaAdBujanovac PhilipMorris(Pakistan)Ltd VectorGroupLtd.DuvanskiKombinatAdUStecajuPodgorica

PhilipMorrisCrAs VelesTabakAdVeles

EasternCompanySae PhilipMorrisInternationalInc. VienDongInvestmentDevelopmentTradingCorp

31

ElectronicCigarettesInternationalGroup,Ltd.

PhilipMorrisOperationsA.d.Nis VprBrandsLp

EssentraPlc PtBentoelInternationalInvestamaTbk

VstIndustriesLimited

EurocashSpolkaAkcyjna PtGudangGaramTbk Wee-CigInternationalCorpFyoloTechnologyCorp PtHanjayaMandalaSampoerna WismilakIntiMakmurTbkPtGillaInc. PyxusInternational,Inc. YuriGagarinAdGlobrandsGroupLtd ReynoldsAmericanInc. SilaHoldingPlc

Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten (StiPP)Postbus 4343700 AK Zeiststippensioen.nl

20-11666 juli 2020