J A A R B O E K VAN H E T

KONINKLIJK NEDERLANDSCH GENOOTSCHAP

VOOR

MUNT- EN PENNINGKUNDE O N D E R D E Z I N S P R E U K

„ C o n c o r ö i a r e s p a r v a e c r e s c u n t "

T E

A M S T E R D A M

C o m m i s s i e v a n R e d a c t i e :

M r . J . V A N K U Y K ( ' s - G r a v e n h a g e ) .

D r . W . F . B A X ( A m s t e r d a m ) ,

D r . J . W . A . V A N H E N G E L ( U t r e c h t ) ,

D r . J . H . J O N G K E E S ( B u s s u m ) .

XXXIII-XXXIV 1946-1947,

T W E E D E G E D E E L T E .

A M S T E R D A M

UITGAVE VAN H E T GENOOTSCHAP 1947

KORTE MEDEDEELINGEN EN BERICHTEN

Muntvondst te E i s t ( 1 9 4 7 ) — Bij de Nederl . Hervormde Kerk te E i s t ( O v e r b e t u w e ) werden twee kleine zilveren muntjes ge­vonden door den Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek te ' s -Gravenhage , welke deze stukken voor onderzoek ter beschik­king stelde van het Koninklijk Penningkabinet aldaar. He t zijn — zooals wij na onderzoek meenen te mogen aannemen — kleine stedelijke muntjes van Ut rech t en van Nijmegen, welke als tot dusverre onbekend mogen worden beschouwd. D e beschrijving is als volgt :

1.

Stad U t r e c h t ~

V z . beeldenaar niet met zekerheid nader te omschrijven; om­schrift: <%> M O N ( E T ) A ( r oos j e ) T R A I E C T .

Kz. kruis binnen parelrand; omschrift: >%> C ( I V I ) T A S ( r o o s j e ) T R A I E C T .

2.

Stad Nijmegen —

V z . S t . S teven, ten halven lijve, binnen parelrand; omschrift: S A N C T E N E * P T M of P T R (p ro tomar ty r ) .

Kz. s tadswapen van Nijmegen (dubbele adelaar met bors t -schi ldje) binnen parelrand; omschrift: . . . . M O N E T A O N O V A O

N ( O V I M A ) G E N S .

D e munt van Nijmegen staat in verband met het — uit de ver­zameling van Michie ls van Verduynen afkomstige — stuk bij van der Chijs , De Munten der voormalige Heeren en Steden van Gelderland, blz . 262 ( P I . X X I I I , 6 ) .

137

Waarsch i jn l i jk zijn de stukken te stellen in de vijftiende eeuw. het Ut rechtsche wellicht in het einde der veertiende. — E i s t was in de middeleeuwen georiënteerd op Ut rech t en op Ni jmegen ; de proosdij van Eis t behoorde aan het Ut rech t sche Domkapi t te l .

J . v. K . * *

*

D e vondst van W i t t m u n d — In 1859 werd het Koninklijk P e n n i n g k a b i n e t 1 ) verrijkt met een aantal , grotendeels zeer zeld­zame H e eeuwse groten, verkregen door ruiling met het Konink­lijk Muntkabinet te Hannover . D e stukken werden do'or de toen­malige Directeur, Mei jer , uitvoerig gepubliceerd in het Verslag van het Koninklijk Kabinet over 1859 , blz. 1—5, en korter in de Algemeene Konst- en Letterbode voor 1 8 6 1 , blz. 2 7 9 , terwijl hij de belangrijkste stukken nogmaals bekend maakte in de Revue beige, 1860, blz. 1 4 9 — 1 6 5 . Over de vindplaats is hem blijkbaar niets naders bekend geweest; in de administratie van het Kabinet staan de stukken vermeld als „gevonden in Hannover" .

Nu is door H . Dannenberg in het Zeitschrift für Numismatik, X ( 1 8 8 3 ) , blz. 2 2 3 — 2 3 2 , een door hem gevonden inventaris be ­kend gemaakt van een vermoedelijk in 1858 bij W i t t m u n d in Oos t -F r i e s l and aan de dag gekomen en bij het Muntkab ine t te Hannover ingeleverde vondst. U i t de gegeven beschrijving is met zekerheid vast te stellen, dat de door Mei je r verworven stukken uit deze vondst afkomstig zijn geweest .

D e vondst bevatte 103 verschil lende soorten van groten, ge­slagen in de Noordeli jke en Zuideli jke Neder landen en in W e s t -Duitsland; het aantal exemplaren van iedere soort wordt niet ver­meld. V o o r het H a a g s e Kabinet werden hieruit ruim twintig stukken verworven, namelijk een exemplaar van iedere Noord-Neder landse soort. Deze kunnen dus thans als afkomstig uit de vondst van Wi t tmund , die ook elders meermalen wordt aangehaald , aangeduid worden. H . E . v. G .

1 ) Zie: ] . van Kuyk, Geschiedenis van het Koninklijk Kabinet van Munten, Penningen en Gesneden Steenen te 's-Gravenhage, blz. 48.

138

D e Muntvondst te Driebergen — Bij de beschrijving van de in 1941 door het Koninklijk Penningkabinet gekochte vondst van D r i e b e r g e n 1 ) wees ik er reeds op, dat waarschijnli jk niet de ge­hele vondst in het bezit van het Kabinet gekomen was . T h a n s is een tweede partij aan de dag gekomen, welke volgens mededelin­gen van de eigenaar in dezelfde tijd en op dezelfde plaats ge­vonden is. D e samenstelling van deze vondst, waarvan de heer A . van der W i e l in de gelegenheid was een beschrijving te maken, die hij zo vriendelijk was mij ter beschikking te stellen, maakt het waarschijnlijk, dat wij hier met een gedeelte van dezelfde vondst te maken hebben.

Deze partij bevat te:

2 Z e e u w s e rijksdaalders ( 1 7 9 1 en 1 7 9 4 ) 87 Sta tenschel l ingen, waaronder te herkennen waren:

Gelder land ( 1 6 9 1 ) 2

Ni jmegen ( 1 6 8 6 , 1689 , 1690 , 1 6 9 1 ) 24

Zu t fen ( 1 6 8 8 , 1 6 9 0 ) 8 Ut rech t ( 1 6 8 6 ) 2

Overi jsel ( 1 6 7 9 , 1689 , 1 6 9 1 )

in

Deven te r ( 1 6 8 5 . 1686 , 1688 , 1689 , 1 6 9 0 ) 19 Kampen ( 1 6 8 9 , 1690, 1 6 9 1 ) 7 Zwo l l e 4

S t a d en Lande ( 1 6 9 1 )

in

Groningen ( 1 6 9 0 , 1 6 9 1 ) 5 J Roos-schel l ing van W e s t - F r i e s l a n d ( 1 6 2 9 ) V e r k . 71,5 1 Scheepjes-schel l ing van W e s t - F r i e s l a n d ( 1 7 2 7 ? ) V e r k . 72 ,5

In het algemeen blijkt dus de tweede partij dezelfde munt­soorten te bevat ten als de eerste; ook de verdeling over de ver­schillende jaar ta l len vertoont hetzelfde beeld. S lech ts de geredu­ceerde Sta ten-schel l ingen Zut fen 1690 , Deventer 1689 , Kampen 1690 en Groningen 1690 kwamen in de eerste groep niet voor.

Opmerkel i jk is, dat drie schellingen hierbij gevonden werden, die niet als alle andere tot de minderwaardige — in 1693 tot

1) Jaarboek, X X X - X X X H (1943-5) , blz. 89-103.

139

5X/2 stuiver gereduceerde — schellingen behoren, S ta ten-schel l ing van Overi jsel 1679 (zonder de klop van 1694 , dus ook 5}/? stuiver waard 1 ) ) en twee schell ingen van W e s t - F r i e s l a n d van geheel ander type. D e beide laatste waren wel zo afgesleten, dat het verschil wellicht niet opgemerkt is.

V o o r de beoordeling van het karakter van de vondst als ge­heel maakt het vinden van deze tweede partij m.i. geen verschil .

H. E . v. G .

Oortjes en duiten van Fries land — Naschri f t — T o e n ik in 1941 het artikel over de Fr iesche oortjes en duiten schreef, had ik door de tijdsomstandigheden geen gelegenheid om het Kon. Kabinet of het Kabinet van 's R i jks -Munt te bezoeken en beloofde ik later de vereischte aanvullingen te zullen geven. D a n k zij de bereidwilligheid der betrokken directeuren, kan ik thans deze belofte nakomen en tevens enkele andere toevoegingen geven.

1. Oortjes .

V a n No . 2c berust in het K ( a b i n e t ) R ( i j k s ) M ( u n t ) een variant met een extra kruisje N O B I S C V M X X

V a n N o . 3a berust in het K . R . M . -een variant zonder kruisje tusschen het leeuwtje en N i s i .

No. 8a* leeuwtje N I S I . D O M I N V S . N O B I S C V M . T h a n s in mijn bezit, leeuwtje M O N E - N O V A : O R D I N V M : F R I : 1 6 1 6

No. 8b Hiervan kwam een exemplaar in mijn bezit, dat dui­delijk N O V A : O R D I N V M : F R I S I heeft.

No . 8c* A l s No . 8c , maar op de voorzijde: leeuwtje: N I S I : D O M I N V S : N O B I S C V M : K . R . M .

No . 8d Als V e r k . 2 1 6 - 2 kwam inmiddels in mijn bezit. D e

eerste alinea na No . 8d kan dus nu vervallen.

N o . 9b Als No . 9, maar drie punten i.p.v. een beugel boven

de kroon en F R I S I A K . K . (zilveren Piedfort 6.8 g r a m ) .

N o . 10a kwam inmiddels i n mijn bezit.

!) T.ap., blz. 98.

140

N o . 12b leeuwtje N I S I . D O M I N V S . N O B I S C U M . K .K . , Br i tsch M u s .

1620 MO.NOVA.ARG.ORDiN.FRi V i e r k a n t zilver 7,2 gram

N o . 13e Als No . 13c, maar rozet i.p.v. leeuwtje. K . K .

N o . 13f NISI.DOMINVS.NOBISCVM K . K .

.MO.NOVA.ARG.ORDIN.F

N o . 14d .NISI.DOMINVS.NOBISCVM K . R . M .

.MO.NOVA.ARG.ORDIN.F

N o s . 14b en 15a zijn in het K . R . M . , de eerste kwam ook in mijn bezit.

V a n N o . 16c berust een zilveren afslag ( 6 , 8 g ram) in het K . K .

N o . 16d* Als 16d, maar , F R K . R . M .

N o . 17b met . F . 1 6 4 6 . in het K . K . en eigen verzameling.

No . 18 He t vraagteeken achter 1647 kan geschrapt worden, het exemplaar in het K . K . heeft het jaar tal zeer dui­delijk.

Naboots ingen.

No. Ia* A l s a, maar M O N . N O V A . C O M . R E C H K . K .

No . Ia** Als a, maar : M O N . N O V A R E C H . K . R . M .

No . I lb is in het K . K .

II . Duiten.

No. 21b A l s a, maar zonder leeuwtje, de M recht boven de kroon en voor N I S I een dikke punt of rozet. K . K .

141

No. 22d* & - N I S I . D N S . - & - & - N O B I S C U M - 6 6 K . K .

F R I - S I A - 1604 in krans ( A 1 ) No . 23d Hiervan heeft het K .K . een zilveren afslag ( 4 , 5

g r a m ) .

No . 24b* A l s N o . 24b , maar krans A^ v.d. W . , K . K . (zilver, 5,3 g r a m ) .

No . 2 4 b * * N I S I J I N - N O B I S C V K . K . F R I - S I A - 1 6 0 6 in krans ( A 1 )

No. 25d N I S I . D N S X N O B I S C K . K .

N o . 25e N I S I . D N S - N O B I S C - V M . ( roze t ) v. d. W . F R I - S I A - 1 6 1 1 in krans ( B l )

No. 2 6 A 1612 (gewone kroon) .N N O B I S K . K .

. l e e u w t j e . F R I - S I A - 1 612

No. 3 5 c .Nis i .DNS.NOBiscvM K . K . (zilver 3,4 gram)

No . 3 5 A 1627 N I S I . D N S . N O B I S C V . . . K . K .

F R I - . S I A . - 1 6 2 7 in krans ( C 2 ) M u s . Nijm. 24

No. 3 6 A 1645 N I S I . D N S K .K .

F R I - S I A - 1 6 4 5 in krans ( A ^ )

No. 3 7 a * Als a, maar punt boven F R I en onder het jaar ta l . K . K .

N o . 3 9 d Het vraagteeken achter het jaar ta l kan geschrapt wor­den, een exemplaar met duidelijk jaar ta l kwam in mijn bezit.

No . 4 0 a M e t punt onder het schild K . K . (goud 3,5 g ram)

No . 4 0 d Hiervan bezit het K . K . een zilveren afslag (3 ,7 gram)

No . 4 0 A 1663 N I S I . D N S K . K .

F R I - S I A - 1 6 6 3 in krans ( C )

No. 4 3 b Ingestempeld met een adelaar K . K .

N o . 4 7 c H e t jaar ta l tusschen x vormige rozetten. v. d. W .

142

N o , 4 7 A 1688

a Jaar ta l tusschen ronde rozetten K . K .

b Jaar ta l zonder rozetten K . K .

He t jaar ta l van dit laatste stuk is niet duidelijk, het

zou ook 1683 kunnen zijn.

D e nu volgende duit sluit zich bij de voorgaande serie aan, maar heeft het wapen eenvoudiger versierd. He t exemplaar van het K . K . is afkomstig uit de collectie W i g e r s m a en waarschijnlijk hetzelfde exemplaar , dat zich voordien in de verzameling van Baron Renger s bevond.

N o . 4 7 B 1690

Jaar ta l tusschen rozetten K . K . (zilver 2,8 gram)

No . 4 8 b A l s a, maar het jaar tal in kleine cijfers. K .K. , v. d. W . He t K . K . bezit hiervan ook een zilveren afslag (4 ,1 g r a m ) .

V e r d e r bevinden zich in het K . K . zilveren afslagen van Nos . 4 9 ( 1 , 7 en 4 ,6 g r a m ) , 50 (2 ,4 — 3,7 en 6,5 g r a m ) , 51a ( 2 , 2 g ram) en 51 b (2 ,2 g r a m ) . He t Fr iesch Museum bezit nog een gouden proef slag van N o . 50 .

Naboots ingen

a Di t stuk bevindt zich ook in het K . R . M .

b Kwam voor in het Kabinet Smidt van Gelder ( N o . 5 3 6 9 ) .

d Kwam voor in het Kabinet Smidt van Gelder ( N o . 5 3 7 0 ) .

k Hiervan bezit het K . K . een exemplaar, waarbij de twee laatste cijfers van het jaar tal vervangen zijn door twee rozetten.

k 6* A l s voren, maar jaar ta l 1632 (Smid t van Gelder 5 3 7 3 )

kwam in mijn bezit,

k 6** A l s voren, maar jaar tal 1636 K . K .

k 14 Hiervan bezit het K . K . een exemplaar, waarbij de tweede 5 van het jaar ta l 9 0 ° naar rechts gedraaid is ( l i g g e n d ) .

143

s T y p e r. maar K . Z . met . F R I . - . C I R . - 1 6 4 1 K . K .

t Gekroond Fr iesch wapen met versieringen K . K . F R I - G I R A - A . R . V . d. W .

z* Als z, maar K . Z . met F R I - D E R — 1 6 2 0 in krans, welke onderin i.p.v. de rozet een wapentje met den staanden leeuw heeft.

K . K .

In het K . K . bevindt zich voorts nog een duit, die op m gelijkt, maar op de V . z . een slechts gedeeltelijk leesbaar omschrift heeft, dat eindigt met I . R .

T e n slotte wil ik nog opmerken, dat de vrij s lecht bewaarde duit, dien ik vermeldde en afbeeldde onder *, waarschijnli jk gelijk is aan dien, welke door W . J . de V o o g t in zijn ,,Bijdragen tot de numismatiek van Gelderland", 2e stuk 1869 naar het plakkaat van 11 M a a r t 1627 werd afgebeeld en waarvan een exemplaar naar natura werd afgebeeld in het Tijdschrift, I V ( 1 8 9 6 ) , pl. V I I I .

A . V A N D E R W I E L .

Muntvondst te Sneek ( 1 9 4 7 ) — O p 6 Juni 1947 werd in een der oudste gedeelten van Sneek , aan de Havens t raa t , een laag gedeelte der stad, in een l icht-beschadigd potje een schat ge­vonden van 147 stuks zilveren munten uit de tweede helft der zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw. He t potje is geplaatst in het Scheepvaartmuseum der stad; de munten zijn door de welwillende medewerking van den Burgemees te r van Sneek aan het Koninklijk Kabinet tot onderzoek en beschrijving gegeven.

Een beschrijving van dezen belangrijken schat moge hieronder volgen.

Bijzondere beteekenis voor de geldgeschiedenis heeft — zoo­ver wij zien kunnen — de vondst niet. D e Neder landsche stukken zijn — behalve een zilveren gulden van Karei V uit den laatsten

144

tijd van diens regeering — alle uit den tijd van Philips I I . D e z e reeks van 33 Philippus-daalders en halve Philippus-daalders, in goede, soms zeer goede exemplaren, dateert voor een groot deel uit de eerste periode 1 5 5 7 — 8 . -

U i t de 16e eeuw twee zeldzame halve francs van Hendrik I I I (no . 3 6 - 7 ) ; hoe deze zoo zelden voorkomende F ransche stukken in deze vondst terechtkwamen, is niet te verklaren.

D e verdere vreemde munten hebben weinig beteekenis. B e ­langrijk uit wetenschappeli jk oogpunt is hieronder een reeks Spaansche realen uit de eerste helft der 17e eeuw; de beteekenis van deze — veelvuldig in ons land voorkomende — stukken, ook als muntmateriaal, is nog vast te stellen.

Kare i V .

Zi lveren Carolus-gulden.

B r a b a n t .

1. z. j . Antwerpen. — V z IIVP R O M

van der Chijs , X X I V , 8; vgl. de W i t t e , I I , blz. 2 0 9 , no. 667 .

Philips II .

Phil ippus-daalder 1 ) .

Holland (munt teeken Dordrech t : r o o s ) .

2. 1557 . — V z . P H I L I P P V S - D : G - H I S P - A N G - Z - R E X - C O - H O L - - 5 7

( r o o s ) ; Kz. D - O M I N V S M I H I • —ADI V T O R — ( r O O s ) .

van der Chijs , X X I X , 13.

1 ) De nummers voorzien van een ster, hebben een kop van den Koning naar rechts, de andere naar links. — De nummers 5—9 en 32 hebben in het omschrift een N in spiegelbeeld; de nummers 2—4, 11 — 13, 14—19, 22, 26—28 en 32 een Z met dwarsstreep; de nummers 2—13, 20 eni 32—33 een 5 zonder balk.

145

3. 1557. — V z . P H I L I P P * V S D : G H I S P - A N G - Z - R E X - C O H O L - ^ - - 5 7

( r o o s ) ; Kz . D - O M I N V S - M I H I - A - D I V T O R - ( r o o s ) .

M e t stempel Zee l and : Zeeuwsche leeuw op vierkant schild 1 ) . van der Chijs , X X I X , 13.

4. 1557 of 1558 . — V z . . . . H I S P A N G Z R E X - . . . -

Kz. - D O M I N V S - M I H I - A D I V T O R - ( r O O s ) .

van der Chijs , X X X , 17.

Gelderland (muntteeken : Geldersch k r u i s ) .

5. 1557. — V z . P H S D ' G ' H I S P ' A N G ' Z - R E X - D V X - G E L - ' 1 5 5 7 ;

Kz. D O M i N V S - M i c — H I - A D I V T O R (Ge ldersch k ru i s ) . van der Chijs , X X V , 9.

6. 1557 . — Gelijk vorig nummer.

7. 1557. — V z . P H S D - G - H I S P A N G Z R E X - D V X G E L - 1 5 5 7 .

8 - 9 . 1558 . — Geli jk vorig nummer, doch de omschriften met dub­belslag.

10. 1 5 6 1 . — V z . 0 P H I L P P V S D G H I S P A - R E X D V X G E L R - 1 5 6 1 .

van der Chijs , X X V , 11 .

11 .* 1 5 6 3 . — V z . P H S D : G H I S P Z R E X - D V X - G E L - - 1 5 (Ge ldersch

kruis) 63 — van der Chijs , X X V , 12.

12. 1573 . — V z . P H S D G H I S P - R E X - D V X - G E L - - 1 5 (Ge lde r sch kruis) 7 3 -van der Chijs, X X V , 13.

13. 1573 . — V z . P H S • D• G• Hisp• z• R E X • D V X • G E L — 15 (Ge lde r sch kruis) 73 —

van der Chijs , X X V , 13 .

Vlaanderen (munt teeken B r u g g e : l e l i e ) .

14.* 1557 . — V z . P H S D : G - H I S P A N G - Z - R E X - C O M E S - F L A N — 1 5 5 7 — ;

Kz. - D O M I N V - M I C H I - A D I V T O R - ( l e l i e ) . Revue beige de Num. 1925 , blz. 12, no. 4 .

l ) Zie: Jaarboek Genootschap, X X I (1934) , blz. 23.

146

15 .* 1 5 5 7 . . — Geli jk vorig nummer, doch Kz . - D O M I N V S -

16.* 1557. — Geli jk vorig nummer.

17.* Jaar ta l onleesbaar , afgesleten exemplaar, doch blijkens titel A N G behoorend tot de eerste emissie. — M e t stempel Hol land 1 5 7 3 : Holl . leeuw op s c h i l d 1 ) . Revue beige de Num. 1925 , blz. 15 no. 5 (pl . I, 3 ) : exemplaar van ander type ( V z . P H I L I P P V S - 1 5 5 7 ) met hetzelfde stempel.

18. 1576 . — V z . P H S : D G• H I S P Z R E X I C O M E S • F L A N — • 1 5 ( l e l i e ) 7 6 — ; Kz. • D O M I N V S • M I H I • A D I V T O R .

Revue beige de Num. 1925 , blz. 4 3 , no. 89 (pl . I I I , 7 ) .

Brabant (muntteeken A n t w e r p e n : h a n d j e ) .

19. 1557 . — V z . P H S D G - H I S P A N G - Z R E X - D V X - B R A B - 1 5 5 7 - ;

Kz. D O M I N V S M I C - H I A D I V T O R - ( h a n d j e ) . T y p e van der Chijs , X X V I I , 14; de W i t t e no. 7 1 0 — 4 .

2 0 . 1558 . — V z . P H I L I P P V S : D : G : H I S P - A N G Z - R E X - D V X - B R A B - 1 5 5 8 - ;

Kz. D O M I N V S M I C H I - A D I V T O R ( h a n d j e ) . T y p e de W i t t e no. 7 1 5 .

2 1 . 1558 . — Afgesle ten exemplaar. T y p e van der Chijs , X X V I I , 12; de W i t t e no. 709 .

22 . 1573 . — V z . P H S - D : G - H I S P z R E X - D v x - B R A - 1 5 ( h a n d j e ) 7 3 — ;

Kz . D O M I N V S - M I H I - A D I V T O R -

van der Chijs , X X V I I I , 17; de W i t t e no. 7 1 3 .

2 3 . 1574 . — Ze l fde type. Miss lag in omschrift V z .

24 . 1575 . — Zel fde type.

2 5 . 1 5 7 5 . — Ze l fde type, afgesleten exemplaar .

26 . 1 5 9 1 . — V z . P H S - D : G - H I S P z R E X D V X - B R A - — 1 5 ( h a n d j e ) 9 1 - .

de W i t t e no. 8 3 3 ; type geslagen vanaf 1586 tot het einde der regeering van den Koning, in groote hoeveelheid (zie : de W i t t e , I I , blz. 3 3 2 ) .

27 . 1 5 9 1 . — Gelijk vorig nummer.

! ) r.z.p., blz. 16.

147

2 8 . * (muntteeken Brussel : letter B ) . 1592 . V z . P H S - D : G H I S P Z R E X D V X - B R A 1 5 B 92 — • ,

de W i t t e no. 8 8 6 .

Artois ( m u n t t e e k e n : r a t ) .

2 9 . * 1587. — V z . P H S D G H I S Z - R E X - C A R T — 8 ( r a t ) 7 — Kleine kop; Kz. D O M I N V S M I H I - A D I V T O R .

3 0 . * 1592 . — V z . P H S D : G H I S P - Z R E X C O A R T — 1 5 ( r a t ) 9 2 — Groote kop.

Doornik (muntteeken : k a s t e e l ) .

3 1 . 1589 . — V z . P H S - D : G - H I S P - Z R E X D N S - T O R N A — • 1 5 ( k a s t e e l ) 8 9 . Revue de la Num. beige, 2e serie I I I ( 1 8 5 3 ) , blz. 2 4 9 . '

H a l v e Philippus-daalder.

Gelderland.

32 . 1564 . •— V z . P H S - D : G H I S P Z - R E X - D V X - G E L — 1 5 ( G e l d . kruis) 6 4 — . Kz. D O M i N v s - M i c - H i A D i v T O R - ( G e l d . k ru i s ) . V z . van der Chijs , X X V I , 16; Kz . X X V I , 17.

Overijssel.

3 3 . Jaar ta l onleesbaar , doch waarschijnlijk 1 5 6 3 . Deze halve daal­ders zijn, naar alle waarschijnlijkheid, slechts geslagen te H a s ­selt tusschen 1562 en 1565 (van der Chi js , blz. 3 8 0 v . ) . — V z . P H S D E I G H I S P R E X ' D - T R S - I S S V — 1 5 . . - M e t stempel Ho l ­land 1 5 7 3 : Holl . leeuw op s c h i l d 1 ) . van der Chijs , X I X , 7; het Kon. Kabinet bezit eenzelfde stuk met denzelfden klop, van het j aa r 1 5 6 3 .

Doornik ( m u n t t e e k e n : k a s t e e l ) .

3 4 . 1585 . — Geli jk^no. 3 1 . Revue de la Num. beige, 2e serie I I I ( 1 8 5 3 ) , blz. 2 5 0 .

*) t.z.p.. blz. 16.

148

V r e e m d e Munten .

Albertus en Isabella.

B r a b a n t ( A n t w e r p e n ) .

3 5 . Gulden, 1599 . — Zi lveren gulden van 2 0 s t , al léén met het j a a r 1599 •— in grooten getale — geslagen, de W i t t e no. 9 0 1 .

Hendrik III van Frankr i jk .

H a l v e franc (ges lagen vana f 1 5 7 6 ) .

3 6 . 1577 . — A t e l i e r : R (Vi l leneuve — S a i n t - A n d r é ) of E ( R o u e n ) . — V z . H E N R I C V S I I I - D : G - F R A N - E T - P O L O R E X - R ( B ) . -

Kz. • siT - N O M E N 'DOMiNi • B E N E D I C T • (mees ter teeken) 1577 . P O L O in de plaats van P O L is uitermate zeldzaam. Ciani no. 1 4 3 0 .

37 . 1582 . — Slech t ex. met vrijwel onleesbare omschriften. Op V z . onder den kop binnen den parelrand het j aa r 1582; zeei zeldzaam, onbekend Hoffmann en Ciani , zie echter C a t . de Marchévi l le no. 2 8 7 7 — 9 (atel ier B o r d e a u x ) . W e l is bekend een piéfort met het jaar ta l ( 1 5 7 7 ) onder den kop (Hoffmann no. 17; Ciani no. 1 4 2 4 - — 5 ) ; het omschrift der V z . vangt op de piéforts echter boven aan, op de gewone stukken beneden.

Philips II, als hertog van Mi l aan .

Ducaton .

3 8 . Z o n d e r j aa r . Corpus Nummorum Italicorum, V , blz. 277 v. (pl . X V I I , 6 ) .

149

Jacobus I van Enge l and .

Shilling.

3 9 / 4 0 . distel ( 1 6 0 4 ) . — V z . de Koning te paard; omschr i f t : I A C O B V S - D - ' G - ' M A G B R I T - F R A N - & - H I B R E X - ( d i s t e l ) ; Kz . wapen; omschr i f t : (d is te l ) - Q V / E - D E V S - C O N I V N X I T N E M O - S E P A R E T -

2 stuks.

Philips I I en I I I , Koning van Span je .

41—147. 107 ex. zilveren reaal en meervouden hiervan, voor het meerendeel zeer beschadigd.

J . V A N K U Y K .

E e n Romeinsch bronzen schijfje — In het voorjaar van 1940 werd in een boomgaard bij het dorpje D e M e e r n , ten W e s t e n van Utrecht , een proefgraving verricht, waarbij kwam vast te staan, dat hier ter plaatse een Romeinsch legerkamp had gelegen l ) . E e n viertal Romeinsche munten die hier werden gevonden staan in het verslag op blz. 25 vermeld. Aan deze vier dient nog te worden toegevoegd het op dezelfde blz. genoemde „bronzen schijfje ( incusum) met portret van Magnen t ius" , dat niet anders is dan een misslag zooals er meer voorkomen ( , , b r o c k a g e " ) . V e r d e r werd later in een totaal afgesleten zilverstukje een denarius van M . Antonius herkend, een exemplaar van de Legioenmunten ( 3 2 v. C h r . ) . Dergel i jke stukjes bleven nog zeer lang in den Keizerti jd in omloop.

O p genoemde bladzijde staat nog vermeld een „bronzen schijfje ( incusum) met portret van Tra ianus (diam. 2,7 c m ) . " Di t is geen misslag als de zooeven vermelde munt van Magnent ius ; hoewel

1 ) C. W . Vollgraff en G. van Hoorn, Verslag van eene proefgraving op de Hooyc Woerd bij De Meern, Med. Kon. Akad., deel 4, no. 6 ( 1 9 4 1 ) .

150

de voorzijde ongetwijfeld een muntbeeld weergeeft , is het stuk, dat de grootte heeft van een as, veel te dun om een munt te zijn. Een beschrijving moge volgen:

Kop van Tra i anus met lauwerkrans r.: I M [ P C A E S N E R V A E ]

T R A I A N O A V G G E R D A C P M T R P C O S V I P [ P .

Kz.: hetzelfde spiegelbeeldig en verdiept. Gee l koper, 27 mm, dik 0 ,75 mm ; gaaf rond.

E e n dergelijk plaatje, eveneens met den kop van Tra ianus , maar ditmaal 17 mm middellijn, werd gevonden bij B a d Driburg op de Oostel i jke helling van het Ebbegeberg te in W e s t f a l e n 2 ) . Zooa l s ons plaatje aan een as herinnerde, zoo herinnert dit plaat je aan een denarius. M . Bernhar t , wiens meening geciteerd wordt, schreef erover: „Bei dem eingesandten Bronzestückchen handelt es sich wohl um einen antiken Abschlag aus dem Stempel eines Dena r s vom Kaiser T r a j a n . . . . Derar t ige Absch läge sind selten und wohl als Proben der Münzstempelschneider aufzufassen". D e z e laatste verklaring is geheel onaanvaardbaar voor wie zich afvraagt hoe dergelijke proeven in de buitengewesten van het Romeinsche rijk verzeild zouden kunnen raken, ver verwijderd van een muntplaats. D e proeven die men meent te herkennen, zijn ook van geheel anderen aard en zeker geen incusen. W a a r o m ook zou een stempelsnijder opzettelijk een positieven stempel hebben gemaakt (voor de incuse keerzi jde) , alleen voor het maken van een proef?

*) P. J. Maringer, Germania 20 (1936) , blz. 269.

1 5 1

Bij beschouwing van het plaatje uit D e M e e r n blijkt het vol­

gende: He t plaatje is geslagen tusschen twee stempels, waarvan

de èene (voor de voorzijde) negatief, de andere (voor de keerzi jde)

positief was . Beide stempels vertoonen precies dezelfde e igenaar­

digheden: wat op de voorzijde onduidelijk is, is het ook op de

keerzijde. Kortom : beide stempels zijn gemaakt naar een en

hetzelfde origineel. Di t origineel was buiten iederen twijfel een

eenigszins gesleten as, dateerend uit de ja ren tusschen 112 en 117

na Chr . Vermoedel i jk heeft als positieve stempel (voor de keer­

zijde) deze as zelf dienst gedaan, terwijl de stempel voor de voor­

zijde van dezelfde munt is genomen.

O o k aangaande het gebruik van de plaatjes geeft het exemplaar

van D e M e e r n voldoende antwoord. Midden op de keerzijde

bevindt zich nog een stukje kopersoldeer. Bl i jkbaar heeft hier een

pennetje gezeten, waarmede het plaatje op hout of leer werd

bevestigd. N a a r alle waarschijnlijkheid is het beslag van leerwerk.

D e verzameling van het Provinciaal Ut rech tsch Genootschap

bezit een dergelijk plaatje van geel k o p e r 1 ) , maar dunner dan

het zooeven genoemde, met een zeer ruwe voorstelling van een

Vic to r i a r. loopend op een schip, een palmtak in de hand: deze

voostelling meet 15 mm middellijn, en is in een gladden rand

gevat, die de middellijn van het geheele plaatje op 23 mm brengt .

O o k dit plaatje is aan de achterzijde hol, maar zeker niet direct

van een munt gemaakt. In dit geval is echter het koperen pennetje

aan de achterzijde wel bewaard .

J . H. J . * *

*

Huwelijkspenning W i l l e m V en Wi lhe lmina v a n Pruisen —

D e heer van Kerkwijk wijst ons voor den penning, besproken op

blz. 6 8 / 9 van dit Jaarboek, op Vervo lg van Loon, 5e stuk, no. 4 0 6 .

M e t dank moge van deze aanvulling mededeeling worden gedaan.

1 ) [Gevonden in 1894 te Vechten, maar niet afzonderlijk beschreven in het verslag van de opgraving: Verslag van het Prov. Utrechtsch Genootschap 1895.

152

N I E U W E U I T G A V E N .

Munt - en penningverzamelingen te Bazel — Al s uitgave van het Historisch Museum te Bazel verscheen van de hand van H a n s Reinhar t een aantrekkelijke studie Basler Münzsammler ( B a s e l . 1 9 4 6 ) . W i j zijn over het reeds oude openbare kunstbezit van Bazel goed i n g e l i c h t ] ) ; ten aanzien van de numismatische verzameling wordt onze kennis belangrijk uitgebreid door deze studie van Reinhar t en de spoedig te verwachten geschiedenis van het door het Historisch Museum verworven Kab ine t -Schorn-dorff ( in de 18e eeuw gevormd) van de hand van J . K. Lindau.

He t beroemde Kabinet -Auerbach, waarin door erfenis het bezit van Erasmus overging, bevatte een belangrijke collectie munten en medailles. He t werd in het midden van de 17e eeuw door de stad gekocht en vormt de oude, rijke kern van haar kunst­bezit. In het Kabinet bevonden zich I tal iaansche medailles, Gr ieken en Romeinen, middeleeuwsche en moderne munten. O o k andere groote verzamelingen op numismatisch terrein zijn aangelegd, ' onder meer de beroemde verzamel ing-Faesch, in het begin der 19e eeuw door Baze l verworven en in het openbaar muntkabinet gekomen.

Neder landsche penningen — V a n de h a n d . v a n onzen voor­zitter, M r . J . W . Freder iks , verscheen in de Heemschut-ser ie (no. 5 2 ) een boek over Penningen, 143 blz. en 150 afb. M r . Freder iks doet een zeer belangrijke beschrijving van de wijzen van vervaardiging voorafgaan aan zijn leerrijke bespreking van de verschil lende soorten van penningen: portretpenningen, historiepenningen, familiepenningen, sier- en pronkpenningen, gilde- en vroedschapspenningen, prijspenningen, — om te beslui­ten met een kort woord over bet verzamelen van penningen. He t is j ammer dat het kort bestek tot gevolg had dat de tekst

1 ) Zie: Festschrift zur Eróffnung des Kunstmuseums (Basel 1936) , blz. 7 v.

153

van tijd tot tijd eenigszins tot een opsomming worden moest; de schrijver is een zoo goed kenner van Neder landsche, gelijk ook van vreemde penningen, dat wat meer groote en a lgemeene lijnen juist van zijn hand met mij stellig veel anderen genot en leering gegeven hadde. D e afbeeldingen zijn voor het meerendeel goed; voortreffelijk is b.v. die van een gegraveerden penning van de Gheyn (no . 1 9 ) . W i j hopen dat de Heemschut-ser ie door een deeltje over de Neder landsche „munt" zal worden vermeerderd.

Geld- en Bankwezen te Amsterdam in de zeventiende eeuw — V a n de hand van Dr . J . G. van Dil len verscheen, als hoofdstuk in het kortgeleden verschenen 2e deel van Zeven Eeuwen Amsterdam onder leiding van A . E . d 'Ail ly (blz . 1 2 3 — 1 4 7 ) , een belangri jke en leerrijke beschrijving van onze munt- en geld-geschiedenis in den bloeitijd der Republiek.

J . v. K.

Bibliotheek van het Koninklijk Penningkabinet — D e bibl io­theek ontving en houdt ter beschikking van belanghebbenden de volgende groote werken van antieke muntgeschiedenis:

1. Sylloge Nummorum Graecorum, de 1 9 4 2 — 1 9 4 6 verschenen 24 afleveringen over de collectie van het Nat iona le Museum

. te Kopenhagen .

2. Edward T . Newell , The coinage of the Western Seleucid Mints from Seleucus I to Antiochus III (Numismatic Studies no. 4 ) ; N e w Y o r k , T h e Amer ican Numismatic Soc ie ty , 1941 — 4 5 0 blz., 85 pi.

3. Coins of the Roman Empire- in the British Museum. V o l . I V : Antoninus Pius to Commodus ; London, T h e Bri t ish Museum,

1940 — C C , 9 4 6 blz., I l l pi.

154

Numismatische bibliographie — T h e Amer ican Numismat ic Soc ie ty te N e w Y o r k , heeft het voornemen een li teratuur-overzicht uit te geven waarin alles wat op numismatisch gebied verschijnt, in den ruimsten zin des woords, wordt verzameld. D e redactie verzoekt toezending in 2 ex . van alle numismatische publicaties. D e kosten zullen ongeveer een dollar per j aa r bedragen. Adres : Broadway , N e w Y o r k 32 N . Y .

155