Nr . 61 Çmimi : 50 den. Shtator 2014IS

SN

: 18

57-

671

0

A R M G J I T H M O N Ë D O T A M B R O J ËF L A M U R I N T O N Ë T Ë L I R I S Ë

S H Ë N O H e T S O L e M N I S H T 1 8 G U S H T I –D I T A e A R M A T Ë S S Ë R e P U B L I K Ë S S Ë M A Q e D O N I S Ë

R e v I S T Ë e M I N I S T R I S Ë S Ë M B R O J T J e S S Ë R e P U B L I K Ë S S Ë M A Q e D O N I S Ë R e v i s t ë e M i n i s t R i s ë s ë M b R o j t j e s s ë R e p u b l i k ë s s ë M a q e d o n i s ë

ARM – NATO RApORTiMe ARMATiM HisTORi UsHTARAke LOjëRA dHe siMULiMe

e rastin e përvjetorit të 71 të formimit të njësive të para dhe më të mëdha të Luftës Nacionalçlirimtare, Bataljoni “Mirçe Acev” para përmendores së Sllavej Pllaninës më 18 gusht të vitit 2014, nën patronazhin e Lidhjes

së Luftëtarëve së LNÇ-së 1941-1945 si dhe në praninë e qytetarëve të shumtë, u mbajt tubim solemn në shenjë kujtimi të kësaj date të rëndësishme historike, datë e cila shënohet dhe njihet si Dita e Armatës së Republikës së Maqedonisë.Në këtë solemnitet morrën pjesë një numër i madh i përfaqësuesve të Lidhjes së Luftëtarëve, pëfaqësues të pushtetit lokal nga komuna e Debarcës, shoqata qeveritare dhe joqeveritare, banorë vendor nga rrethina e kësaj komune si dhe delegacion i Armatës së Republikës së Maqedonisë. Njëherit ata vendosën kurrora me lule të freskëta para përmendores e cila paraqet dëshmi për vendin dhe kohën e formimit të bataljonit, për rezistencën dhe luftën për shtetin e Maqedonisë dhe në këtë mënyrë nderuan të gjithë ata të cilët dhanë jetën për vendosjen e themeleve të Republikës së Maqedonisë.

L.P.

Shënohet Dita e Formimit të Bataljonit

„Mirçe Acev“

NË REND DITE

SAMiti i NAtO-S Në UeLLS

18 GUSHTI

ë 18 gusht të vitit 2014 në Ohër, në qytetin që gjendet nën kalanë e Samoilit, në qyte-tin e bregut të liqenit të bukur të Ohrit, në

qytetin e UNeSCO-s, në qytetin e mendimatrëve të hershëm, qytetin e miqësisë, turistëve dhe dashamirëve të natyrës së bukur dhe të virgjër vërehej një lëvizje rreth çarshisë, kafeneve të mbushura me turistë dhe me kalimtarë rasti, ndërsa mes tyre edhe njerëz që në këtë ditë të bu-kur gushti dalloheshin përmes uniformës solemne të Armatës së Republikës së Maqedonisë. Këtë vit, manifestimi solemn me rastin e Ditës së Ar-matës së Republikës së Maqedonisë u mbajt në Qendrën për trajnim të Regjimenteve të ARM-së, që gjendet në vendin e quajtur Biljanini izvori në Ohër. Në këtë solemnitet, me rastin e ditëlindjes së 22 të Armatës së Republikës së Maqedonisë morrën pjesë krerët shtetëror në krye me kryetarin e shtetit, dr. Gjorge ivanov, ministrin e mbrojtjes dr. Zoran Jolevski, ministren e punëve të brendshme Gordana Jankullovksa, kryetarin e kuvendit trajko Veljanovski, shefin e Shtatmadhërisë së ARM-së general-nënkolonelin Goranço Koteski si nikoqir, si dhe shumë e shumë mysafirë tjerë të lartë nga MM, ARM, përfaqësues të korit diplomatik të akredituar në vendin tonë si dhe përfaqësues të pothuajse të gjitha mediave të vendit. Në momen-tin e fillimit të solemnitetit në Qendrën për trajnim të Regjimenteve në Ohër, qetësinë e kësaj dite të bukur gushti e prishi zhurma e fortë e fjalëve të thëna, gjë që të pranishmive u solli emocion dhe krenari të veçantë. „Arsyja e ekzistimit të Armatës është që ajo ta ru-ajë integritetin territorial dhe suverenitetin e vendit dhe lirinë tonë. Armata ekzisoton që më të dashu-rit tanë të frikësohen nga lufta dhe të kenë fëmijëri të lumtur. Armata e ruan modelin e bashkëjetesës në Maqedoni….Armata e Republikës së Maqedo-nisë në mënyrë të pakompromistë realizon pjesën e saj të punës dhe betimin e dhënë më parë nga ana e kryengritësve të ilindenit dhe KAÇKM-së. edhe sot, falë Armatës, paqa dhe siguria janë përditshëmria jonë. Ne jetojmë, punojmë, krijojmë, avansohemi dhe përparojmë falë bijvë dhe bijave guximtare në uniformën që ruan paqen dhe na e garanton sigurinë. Jetojmë një përditshmëri që është ende e paimagjinueshme për shumë njerëz të disa rajoneve turbulente të botës, rajone për të cilat dëgjojmë çdo ditë” – askush nga të pranish-mit nuk mbeti gjakëftohtë nga këto fjalë të kryet-arit të RM-së dhe njëherit komandantit suprem të ARM-së, dr. Gjorge ivanov... edhe ministri i mbrojtjes dr. Zoran Jolevski gjatë fjalimit të tij të parë me rastin e Ditës së Armatës së Republikës së Maqedonisë si ministër i mbro-jtjes, duke e theksuar punën e deritanishme dhe duke shpalosur të gjitha synimet e pjesëtarrëve të ARM-së dhe Ministrisë së Mbrojtjes, përdori simbole dhe metafora të shkelqyeshme për të shprehur gjërat e lartëpërmendura, metafora që ju përputhën në mënyrë të shkëlqyer ambientit atë ditë gushti në Ohër, duke përfshirë këtu edhe sim-bolikën e fillesave të kulturës sonë, gjuhës, traditës dhe synimeve liridashëse ... „Avancimi i mbrojtjes dhe sigurisë, paraqet një maratonë tempoja e së cilës patjetër duhet mba-jtur në nivel shumë të lartë… edhe pse padrejtë-sisht më shumë se gjashtë vite me rradhë jemi duke pritur ftesën e merituar për anëtarësim në NAtO, ne edhe më tej ngelim të fokusuar drejt ar-ritjes së këtij qëllimi. Popuj dhe shtete të fuqishme janë ato të cilat në momentin kur do të ballafaqo-hen me sfidat, në vend se të sillen në mënyrë de-fitiste, ato me krenari ballafaqohen me të njejtat. Përgjigja ndaj kësaj bllokade të padrejtë është vazhdimi edhe më i fuqishëm i implementimit të reformave me qëllim që të tregojmë dhe të dëshmojmë se vendi i Republikës së Maqedonisë është në NAtO dhe në Be “.Dhe më të vërtetë, sa i përket solemnitetit dhe momenteve të bukura dhe impozante të cilat shënuan manifestimin me rastin e 22 vjetorit të Armatës së Republikës së Maqedonisë në Ohër, por edhe në të gjitha njësitë dhe gazermat tjera, nuk kemi se çfarë të shtojmë. edhe ky 18 gusht i vitit 2014 dëshmoi edhe një herë se me të vërtetë me Armatën tonë, mund të krenohemi dhe të lavdërohemi para botës!

Dr. Zhanet Ristoska

VETËDIJA KULTURORE

PyetJe Dhe OPSiONe Në MëSiMiN e GJUhëVe të hUAJA

NATO DHE GJEORGJIA

VëShtRiM Në MARRëDhëNiet MiDiS NAtO-S Dhe GJeORGJiSë

LUfTA DHE KULTURA

NDiKiMi i KULtURëS MBi StRAteGJiNë, DOKtRiNëN Dhe tAKtiKëN e të LUftUARit

SpIUNËT E VËRTETË

AGJeNtët të CiLët LANë GJURMë Në hiStORiNë e NJeRëZiMit

fILIpI I II I MAQEDONISË UDhëheQëS LUftARAK Dhe KOMANDANt MAQeDONAS

NGA DITARI I USHTARIT - ALpINIST

PJeSëMARRJA e PJeSëtARit të ARM-Së Në ShteGUN 200 KiLOMetëRSh ALPiNiSt – tRANSVeRZALJA e MAQeDONiSë PeRëNDiMORe

4

23

34 10

42

44 18

49

56

faqja

faqja

faqjafaqja

faqja

faqja

faqja

faqja

faqja faqja

MBUROJA - Viti VI, numri 61, shtator 2014, del një herë në muaj BOTUES – MINISTRIA E MBROJTJES SË REpUBLIKËS SË MAQEDONISË

BORDI BOTUES emil Dimitriev (kryetar)Gjeneral-nënkolonel Naser Sejdini, kolonel Mirçe Gjorgovski, Dr. Zhanet Ristoska,kolonel Meri Rinxhova, Prof. Dr. Gjorgji Malkovski

REDAKTOR KRYESOR DHE pËRGJEGJËS Dr. Zhanet Ristoska

REDAKSIONIBiljana ivanova (redaktor teknik, artistiko-grafik),Kristina ilievska (gazetar), Mitko Vasilevski (gazetar), Asim Zaimi (redaktor gjuhësor), Aleksandar Atanasov (fotografi) Bujar Zulfiqari (perkthimi në gjuhën shqipe)

Shtyp: ,,Kosta Abrash“ - Ohër

ADRESA E REDAKSIONIT MiNiStRiA e MBROJtJeS – ReViStA „MBUROJA“Rr. „Orce Nikolov“ 116, 1000 Shkuptelefon: 02 3128 276www.morm.gov.mk; e-mail: stit@morm.gov.mk

3

ÇMiMi i NJë KOPJe ëShtë 50 DeNARëABONiM VJetOR 600 DeNARë

Llog. Bankare 05001001 1678720(Numri i referencës: 725939-10)Numri taksativ: 4030990271748ТС 100000000063095

26

28faqja 18 gusht –

dita e armatËs sË republikËs sË maqedonisË

Përmbajtja:M B U R O j A

4

hvillimi aktual i ngjarjeve në skenën ndërkombëtare të sigurisë kërkon adaptimin e vazhdueshëm të Aleancës. Në NAtO samitin e rradhës, krerët e

Qeverive dhe të shteteve anëtare të Aleancës do të duhet që t’i japin kahje politike aparatit ushtarak dhe burokratik të NAtO-s për të treguar se si ajo të ballafaqohet me rreziqet aktuale të sigurisë si dhe të gjindet gjuhë e përbashkët rreth zhvillimit të mëtejshëm të organizatës.Samiti i rradhës do të mbahet në fillim të shta-torit në Uells. Nga ngjarjet e paralajmëruara në këtë samit, vlen të përmendet se NAtO do të emërojë sekretar të përgjithshëm, do të shënohet njëzet vjetori i Partneritetit për Paqe si dhe tërheqja e njësive ushtarake nga Afganistani (nga misioni më i madh i Aleancës që nga ekzistimi i saj). Misioni në Afganistan kishte implikime të mëdha kur është në pyetje planifikimi ushtarak, organizimi i strukturës së forcave si dhe vendimet për furnizimin e më shumë se 50 aleatëve dhe partnerëve për një periudhë më të gjatë se një dekadë. Misioni ishte edhe si një arsyetim për aleatët europi-anë të NAtO-s për të mos e shkurtuar buxhe-tin e mbrojtjes nën trysninë e opinionit, duke i dhënë kështu rëndësi strategjike këtij mis-ioni. Megjithatë, përveç ngjarjeve ceremoniale, gjatë këtij samiti NAtO duhet të arrijë konsen-zus për disa çështje të rëndësishme: cila do të jetë e ardhmja e “partneriteteve” të NAtO-s, ku si duket se e kanë kaluar zenitin e tyre, si do të zhvillohen marrëdhëniet me Rusinë dhe si do t’i jepet kredibilitet politikës së “dyerve të hapura”, kur që nga viti 2009 nuk ka ftesa për anëtarësim të vendeve tjera. Apo thënë me fjalë tjera, cila do të jetë e ardhmja e Aleancës.

NË REND DITESamiti i NATO-s në Uells

mendimit se NAtO kishte qëndrim agresiv në raport me krizën në Libi. Administrata e Putinit nuk është e kënaqur nga ndikimi të cilin e ka në procesin e vendimarrjes në NAtO. Duke u nisur nga e gjitha kjo, kriza në Ukrainë ishte kapak i mosmarëveshjeve. të gjithë e kanë shumë të qartë se NAtO dhe Rusia nuk janë më “partnerë strategjik”, e se si do të vazhdojnë ti zhvillojnë marrëdhëniet e tyre ndoshta do t’a kemi më të qartë pas samitit që do të mbahet në Uells.edhe përkundër faktit se Rusia pozicionohet si oponent i perëndimit kur kemi të bëjmë me principet e demokracisë liberale, Rusia edhe më tutje është lojtare e rëndësishme në skenën ndërkombëtare. Gjeografikisht ajo është vendi më i madh i planetit, me fuqi të vendosjes së

MARRËDHËNIET ME RUSINËMarrëdhëniet e NAtO-s me Rusinë ishte njëra ndër çështjet të cilat u diskutua në samitet e fundit të Aleancës. Për shkak të krizës në Ukra-ninë marrëdhëniet me “partnerin strategjik” të NAtO-s Rusinë, janë në nivelin më të ulët që nga periudha e përfundimit të Luftës së ftohtë. Përveç çështjes së Ukrainës, NAtO dhe Rusia kanë pikpamje të ndryshme edhe sa i përket planeve të NAtO-s për vendosjen e “sistemeve antiraketore të mbrojtjes” në territory europian. Më pas, çështja e revizionit të marrëveshjes për forcat konvencionale në europë ngel edhe më tej e hapur. Pikpamjet e kundërta sa i përket si-tutatës në Siri vetëm se e përmbush mozaikun e çështjeve të hapura. Rusia gjithashtu ishte e

5

partnere bilateral me NAtO-n.Në fillim këto partneritete ishin shumë të suk-sesshme sa i përket vendosjes së standardeve të NAtO-s tek partnerët, zgjërimit të stabil-itetit, zgjidhjen e disa mosëmarrëveshjeve të ndjeshme mes partnerëve dhe më e rëndë-sishmja vështruar në aspektin e NAtO-s, mar-rja e përkrahjes nga ana e përtnerëve në mis-ionet në Afganistan, Libi dhe në Ballkan. Nga ana tjetër, një numër i madh partnerësh nga ra-jone të ndryshme me interesa dhe ambicie të ndryshme, sollën probleme të mëdha të cilat menaxhimin e partneriteteve e bënin tejet të vështirë dhe në të shumtën e rasteve edhe e komplikonin duke lënë për të dëshiruar për ar-ritjet e disa nga vendet partnere.Reforma më e madhe e politikës së partne-ritetit të NAtO-s e njohur si “Pakoja e Berlin-it” ndodhi në prill të vitit 2011. Qëllimi i gjithë kësaj ishte që të lehtësohet menaxhimi i partneritetit. fatkeqësisht për NAtO-n, edhe përkundër bashkëpunimit ushtarak që zhvil-lohet mirë, problemet politike mes partnerëve ngelin edhe më tej të pazgjidhura. Me përfudni-min e pjesës luftarake të misionit të NAtO-s në Afganistan kah fundi i vitit 2014 do të jetë edhe më vështirë të zgjidhen problemet politike për arsye se partnerët nuk do të kenë “arsye” që të takohen haptazi për të diskutuar këto çështjet e hapura mes tyre. Duke u nisur nga kjo sh-trohet pyetja se si këto të njejtit të grupohen dhe në çfarë formati të vazhdojnë takimet dhe partneriteti. A është e nevojshme që partnerët të grupohen në përputhje me kontributin të cilën e japin në misionet e NAtO-s, ose të gru-pohen në përputhje me orientimet politike të qeverive përkatëse, gjegjësisht sipas asaj se a i përkrahin edhe më tutje vlerat e NAtO-s.Në fillim, partneritet kanë qenë të organizuara në grupe gjeografike si që ishte programi i Partneritetit për Paqe në vitin 1994. Sot 28 vende anëtare të NAtO-s si dhe 22 vende part-nere takohen në formatin eAPS. Dialogu i Mes-dheut u lansua po në vitin 1994, si një kornizë bashkëpunimi me vendet e Mesdheut dhe të Afrikës Veriore. Dhjetë vite më vonë iniciativa e Stambollit për Bashkëpunim u promovua me qëllim të bashkëpunimit të vendeve nga hapë-sira më e gjërë e Lindjes së Mesme. Përveç këtyre strukturave formale, NAtO krijonte partneritete më së shumti në baza bilaterale, me vende si Australia, Japonia, Pakistani, etj. Për faktin se relacionet me këto partner nuk lidheshin në ndonjë rajon të caktuar gjeografik, e as që ishin të specifikuara në ndonjë forum të caktuar grupor, ato në përgjithësi emëroheshin si “partneritete globale”.Në vigjile të samitit të NAtO-s në Uells nëpër-mjet aleatëve parashtrohet pyetja dhe çështja për “partneritetet” si çështje politike me shumë komponenta të ndjeshme. Për shembull, cilat janë kriteret për t’u bërë vend partner i NAtO-s? A është NAtO më e brengosur për sistemin politik të vendit partner ose për kontributin që ky vend do t’ja ofrojë NAtO-s? Çka nëse ak-sionet e partnerëve janë në kundërshtim me obligimet që ata kanë ndërrmarë? Për shem-bull të gjithë partnerët e programit të PpP-së janë zotuar ti respektojnë vlerat e NAtO-s, si që janë respektimi i të drejtave themelore të njeriut dhe sundimi i së drejtës. Më tej, si part-nerët do të mund të ndikojnë në procesin e vendimarrjes në vend të kontributit të tyre në operacionet e NAtO-s? Dhe në fund, cilat janë implikimet për konsenzusin i cili po krijohet në NAtO në rast kur ndonjëra nga vendet anëtare nuk është në marrëdhnie të mira me ndonjë vend partner? Reformat e njohura si “Pakoja e Berlinit”, ofru-an koncept pragmatik i cili ishte mjaft fleksibil.

vetos pranë Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara dhe me pozita të fuqishme si furnizuese kryesore e gazit, karburanteve dhe mineraleve për europën Perëndimore. Duke u nisur nga kjo, mund të themi se edhe më tej Rusia do të luaj rol shumë të rëndësishëm në politikën botërore si forcë globale. edhe pse nga ana e liderëve të NAtO-s thuhet se Rusia më nuk është “partner strategjik” i Aleancës, prap se prap ekzistojnë çështje që janë në interesin përbashkët të të dyja palëve si që është shem-bulli me programin bërthamor iranian. Me siguri, për shkak të gjeografisë dhe trashëgimisë his-torike, në mënyrë individuale vendet anëtare të Aleancës do të kenë percepcione të ndryshme sa i përket pozitës së Rusisë. Vendet si Polo-nia apo estonia nuk do të kenë aspak disponim të mirë dhe miqësor, përderisa vendet si Gjer-mania, franca dhe italia do të angazhohen për zhvillimin e bashkëpunimit me Rusinë. Duke u nisur nga kjo, ende nuk është e qartë se çfarë qëndrimi do të ketë Aleanca ndaj Rusisë. A do të ngelë Rusia edhe më tutje “partner strategjik” ose do të jetë vetëm “partnere”nëpërmjet pro-gramit të PpP-së, apo do të llogaritet vetëm si “vend fqinjë” pa asnjë marrëveshje. Varianti më i padëshiruar është kthimi i kohës nga Lufta e ftohtë, kur Rusia llogaritej si “armik i përbetuar”. Si do të zhvillohen marrëdhëniet në të ardhmen nuk varet vetëm nga vendet anëtare të NAtO-s, por kjo varet edhe nga aksionet e Rusisë.

ZGJERIMI I NATO-SNë samitin e NAtO-s në Çikago në maj të vitit 2012, çështja se cilat vende kur do të

anëtarësohen në NAtO, ishte çështje e përsëri-tur e cila ndau aleatët. Sekretari shtetëror i Sh-BA-ve në atë kohë hillari Klinton paralajmëroi se samiti i Çigakos do të jetë samiti i fundit në të cilin do të debatohet në lidhje me zgjërimin. Shume vende europiane në mënyrë konsekue-nte morën të dhënat se parë nga këndvësh-trimi i ShBA-së, në të gjitha samitet vijuese, do të ketë anëtarësime të reja në Aleancë. Që nga ajo kohë, shumë vende anëtare dhe aleat-evunë në dyshim politikën sa i përket zgjërimit të mëtejshëm të NAtO-s dhe në këtë mënyrë u përpoqën që t’a anashkalojnë këtë çështje.Aktualisht vetëm katër vende kanë statusin e “aspirantit për anëtarësim”: Republika e Maqedonisë, Mali i Zi, Bosnja e hercegovina dhe Gjeorgjia. Republika e Maqedonisë ishte e gatshme që të merr ftesë për anëtarësim qysh në Bukuresht në vitin 2008, por ngeli jashtë Aleancës për shkak të bllokadës nga ana e Greqisë e cila insistoi në zgjidhjen e kontestit lidhur me emrin e Maqedonisë, si parakusht

kryesor për anëtarsim. Bosnja e Hercegovina ka probleme të brendshme lidhur me funk-sionimin e federatës, problem të cilat duhet ti zgjidh në qoftë se do të bëhet anëtare e NA-TO-s, përderisa Mali i Zi është vend relativisht i vogël dhe ekziston mundësia që të ftohet në momentin kur do t’i plotësojë kushtet e nevo-jshme.Sipas ekspertëve të NATO-s, çështje kritike është rasti i Gjeorgjisë. Në vitin 2008 ajo u përfshi në luftë me Rusinë në lidhje me rajonet e veta, Osetinë Veriore dhe Abhazinë. Duke u nisur nga kjo, Aleanca ka dyshime rreth asaj se a duhet të ftohet Gjeorgjia për të qenë pjesë e NATO-s, edhe pse kjo e fundit, ndoshta për shkak të trysnisë së SHBA-ve gjatë samitit të Bukureshtit në vitin 2008, u premtoi Gjerogjisë dhe Ukrainës se një ditë do të jenë pjesë e Aleancës. Që nga ajo kohë nuk ka lëvizje sa i përket çështjes së zgjërimit.Në ndërkohë, argumentet pro dhe kundër anëtarësimit të Gjerogjisë ndryshuan drastiki-sht. Numri i vendeve anëtare të cilat duan që t’a përbyllin procesin e zgjërimit, pësoi rritje. Argumentet të cilat vendosmërisht do të ha-sin në kundërshtim nga ana e Rusisë, gjë që do të sjellë edhe në tensionimin dhe ftohjen e marrëdhënieve mes NATO-s dhe Rusisë, marrëdhënie këto të cilat po zbehen gjithnjë e më tepër. Përkundrazi, disa vende anëtare duket se përkrahin fuqishëm Gjeorgjisë pikër-isht për faktin se kjo e fundit u kundërvihet interesave ruse. Edhe argument në lidhje me kontstin e pazgjidhur territorial me Rusinë, kon-test ky që mund të jetë pengesë e antërsimit të Gjeorgjisë, po e humb validitetin e vet. Në ndërkohë disa zëra në qeverinë gjeorgjiane, kur flitet për marrëdhëniet me Rusinë japin prag-matizëm dhe fleksibilitet më të madh. Por nga ana tjetër Gjeorgjia do që të dëshmohet si kon-tribues i fuqishëm në misionet e NATO-s, ajo u ofrua që me forcat e veta të jetë pjesëmarrëse në misionin për përgjigje të forcave të NATO-s.Sa i përket zgjërimit, naracioni i deritanishëm nga ana e NATO-s ishte se e gjitha kjo paraq-iste apo kishte të bënte me një “ëin-ëin pro-cess”. Për disa nga anëtaret e reja kjo ishte me të vërtetë ashtu, por nga ana tjetër disa vende tjera shumë shpejtë i harruan obligimet që dalin nga anëtarësimi dhe shumë pak kon-tribojnë në misionet e Aleancës dhe në kapac-itetet gjithpërfshirëse të saj. Duke u nisur nga kjo, para NATO-s, dalin dy dilema: E para, si ajo të sigurohet se vetëm vendet të cilat i shtojnë vlerën NATO-s dhe rrisin nivelin e sigurisë së zo-nës euroatlantike të jenë të ftuara në Aleancë? Dhe e dyta, cilat mekanizma mund t’i përdor NATO për të qenë e sigurtë se anëtaret e posa pranuara do t’i plotësojnë obligimet e tyre nga moment që do të marrin statusin e anëtares së plotë të Aleancë, gjegjësisht se si NATO do të jetë e sigurtë që aspirant i mirëfilltë do të bëhet edhe anëtarë i mirëfilltë?

RefoRma e „paRtneRiteteve“Më shumë se dy dekada NATO punon në ven-dosjen e një rrjeti të gjërë të marrëdhënieve partnere me vendet e Europës dhe më gjërë. Në shumë raste, vendet partnere nuk mund të aplikojnë për anëtarsim për shkak të kufizimeve të caktuara gjeografike ose nuk janë fare të in-teresuara për t’a bërë një gjë të tillë. Një sistem i sofistikuar i marrëdhënieve partnere u vendos gjatë këtyre viteve. Pjesa më e madhe e part-nerëve u grupua në disa aranzhmane kolektive si që janë Partneriteti për Paqe, Këshilli Eu-ropatlantik Partner, Dialogu Mesdhetar si dhe Iniciativa e Stabollit për Bashkëpunim. Përveç këtyre aranzhmaneve disa vende edhe pse në numër mjaft të vogël, zhvilluan marrëdhënie

6

idea ishte që partnerëve t’u ofroheshin opcione të ndryshme sa i përket angazhimit të tyre në formate të ndryshme fleksibile, të bazuara në interesin e tyre të përbashkët, duke përfshirë këtu temat si sajber kërcënimet, sigurinë en-ergjetike, si dhe luftën kundër terrorizmit.Reforma u vendos me qëllim që të rishikohen partneritetet nëpërmjet regullativave të mirë-fillta menaxheriale duke lënë anash politikën. Çështjet e ndjeshme politke u lanë anash me qëllim që të sigurohet pëlqimi i 28 vendeve anëtare. Vendosja e “formateve fleksibile” u bë me qëllim që të inkurajohen mendimet për vendosjen dhe krijimin e partneriteteve në bazë jorajonale për dallim nga partneritetet dhe programet e deritanishme (PpP, MM, iSB) programe dhe partneritete të definuara në mënyrë strikte.Dështimi i NAtO-s në procesin e transformimit të “partneriteteve” erdhi si rezultat i asaj se ajo nuk arriti të vendosë “kierarkinë” në mar-rëdhëniet ndërmjet partnerëve në përputhje me rëndësinë e partneriteteve. Duke i vënë të gjithë në një kategori, erdhi deri te mosar-ritja e pritshmërive të disa “parnterëve të angazhuar” siç janë Suedia dhe finlanda. Në kuadër të PpP-së ato ishin në nivel të njejtë me disa regjime autokrate (për shembull me Bjellorusinë) me të cilën nuk kanë asgjë të për-bashkët. Me reformat e vendosura, këto dy vende u gjendën në një kornizë më të gjërë nga korniza e kaluar. Më tej, me disa vende si Rusia, Ukraina dhe Gjeorgjia ekzistojnë partne-ritete të veçanta të cilat erdhën si rezultat i i kontestit të caktuar historik i cili më nuk ekzis-ton.Duke u nisur nga kjo, në NAtO mendon të gru-pojë partnerët në tre grupe apo në tre rrathë koncentrik: partnerë avancues, partnerë bash-këpunimi dhe partner dialogues. Partnerët avancues do ti zgjidhte NAtO dhe këto do të kishin qenë vende me “model avancues de-mokratik” të qeverisjes që do të kishin vullnet dhe do të ishin të afta të japin kontribut në misionet e NAtO-s. Kjo grupë e vendeve do të mund të përfshihej në debatet dhe konsul-timet e NAtO-s në bazë të rregullt, kur dis-kutohet për tema të interest të përbashkët. Por roli i tyre do të ishte i kufizuar kur kemi të bëjmë me procesin e përgaditjes së vendime-ve, ndërsa vendimarrja në NAtO do të mbetej në kuadër të Këshillit euroatlantik ku të drejtë vote kanë vetëm vendet anëtare. ftesa pëër anëtarsim në këtë partneritet avancues do të ishte arritur me koncenzus mes vendeve anëtare. Grupin e dytë do ta përbënin partnerë për bashkëpunim. Ajo do të ishte grup i për-bërë nga vendet të cilat janë shumë të intere-suara për partneritet dhe bashkëpunim me NAtO-n, për të cilin ekzisotn interes i ndërsjellë për çështje të caktuara. Kontributi në operacio-net e NAtO-s do të ishte i mirëseardhur por jo edhe i obligueshëm. Grupi i tretë i vendeve do të ishte grupi i vendeve të cilat do të donin të dialogojnë me NAtO-n. Çështjet për të cilat do të bisedohej do të zhvilloheshin ad hock. Kina dhe india do të mund të ishin vendet e këtij grupi. Bisedimet do të ishin zhvilluar në lidhje me tejkalimin e stereptipeve dhe ndërtimit të mirëbesimit mes partnerëve dhe NAtO-s. Çështja e adaptimit të politikës së partneritetit së NAtO-s gjatë periudhës pas përfundimit të misionit në Afganistan është një çështje shumë e rëndësishme sa i përket të ardhmes së Aleancës. Në periudhën pas Luftës së ftohtë njëri ndër storiet e suksesshme të NAtO-s ishte ajo e krijimit të miqësisë së af-ërt me kombet e planetit. Nëpërmjet Dialogut të Mesdheut dhe iniciativës së Stambollit për Bashkëpunim, NAtO u lidh me vendet e Af-

njëlloj si që janë të interesuar edhe aleatët amerikano verior, ShBA dhe Kanadaja.Rëndësia e kësaj çështje e cila imponohet për NAtO-n si institucion, hapë dilemat vijuese. A ka nevojë edhe NAtO si aleancës udhëheqëse e sigurisë ti ridefinojë prioritetet e saja strat-egjike dhe se a është e nevojshme që NAtO duhet të fokusohet më tepër drejt rajonit azi-atiko-pacifik dhe nëse është kështu, deri në çfarë niveli duhet të arrijë ky fokus? Më tej, nga këndvështrimi i NAtO-s çfarë do të thotë “të përqëndrojë vëmendjen” (të fokusohet)? Parimisht, a do të thotë kjo ndjekje e zhvillimit të ngjarjeve në rajonin aziatiko-pacifik dhe evetualisht të bëhen kosultime me partnerët nga ajo pjesë e botës, ose nga ana tjetër ajo do të thotë se NAtO do të veprojë në mënyrë kolektive? Nëse NAtO e ka ndërmend të ve-projë, cilat do të ishin vendet anëtare që kanë kapacitetet e njejta dhe çka nënkuptojnë ato me termin “veprim”? Në qoftë se NAtO e ka ndërmend të veprojë me forca ushtarake në rajonet më të largëta, është e qartë se për këtë qëllim do t’i nevojitet nga forca detare, e nëse është kështu, NAtO në këtë rast duhet të ketë strategji afatgjate për furnizimin e mjeteve dhe pajisjeve të duhura.Vakumi në kapacitetin të cilin e posedojnë vendet europiane anëtare të NAtO-s dhe ShBA-të është gjithnjë e më i madh. tashmë 20 vite inicohen iniciativa të ndryshme për zbutjen e këtij vakumi, por asnjëra nga këto të fundit nuk u tregua si e suksesshme. Në qoftë

se kemi parasysh se edhe më tutje ndjehen pasojat e krizës financiare në europë, është vështirë që në të ardhmen e afërt europianët do të ndërmarin hapa më serioz për tejkalimin dhe për zbutjen e këtij vakumi. Nga kjo, NAtO edhe më tej do të ballafaqohet me probleme në sigurimin e kapaciteteve të nevojshme sa i përket misioneve të saj. Mospasja e kapac-iteteve të duhura ishte njëra ndër arsyet se pse Aleanca nuk pati gatishmëri për të ndër-marur akson ushtarak në Siri.Çështja kyçe për NAtO-n do të jetë nevoja e arsyetimit të ekzistimit të saj. Me tërheqjen e trupave nga Afganistani, foukusimi i vë-mendjes së ShBA-ve në rajonin aziatiko-pacifik, ulja drastike e buxhetit të mbrojtjes te pothuajse të gjitha vendet anëtare të Aleancës dhe “puna” gjithnjë e më e pakët e NAtO-s në europë do të shtronte pyetjen: A kemi nevojë për një aleancë ushtarake e cila nuk do të angazhohej ushtarakisht dhe njëkohësisht do të arsyetonte egzistimin e saj. Kriza në Ukrainë është e mirëseardhur që Aleanca perëndimore ushtrake edhe më tej të ngel relevante ndaj vendeve anëtare të saj, sidomos ndaj atyre që gjenden afër, në fqin-jësi me Rusinë.

Prof. Dr. Stojan Sllaveski

rikës Veriore dhe Lindjes së Mesme. Në ske-nën globale, NAtO bashkëpunon me vende siç janë Australia, Japonia, Zelanda e Re dhe Korea e Jugut. Në të shumtën e rasteve, in-teresi ishte i përbashkët. NAtO siguronte ekspertizën nëpërmjet aksioneve multinacio-nale ushtarake duke përdorur procedura dhe standarde të përbashkëta. Nga ana tjetër, shumë partner kontribuan dhe ndikuan mbi suksesin e misioneve për menaxhim me kriza të kryesuara nga ana e NAtO-s. Partnerët global dhanë kontribut të rëndësishëm në misionin e NAtO-s në Afganistan.Në të ardhmen ky tregim i suksessëhem mund të jetë si rrjedhojë e dy arsyeve. Së pari, NAtO edhe më tutje nuk ka gjetur mekanizmin e duhur të bashkëpunimit me partnerët e saj global pas përfundimit të misionit në Afgani-stan pas vitit 2014. Deri tani Aleanca përdorte mbledhjet me vendet kontribuese në mision për të biseduar edhe për çështje që nuk kishin lidhje të drejtpërdrejtë me misionin. Pas vitit 2014, më nuk do të mbahen mbledhje të tilla. Duke u nisur nga kjo, ngel çështje e hapur se si partner të rëndësishëm të NAtO-s siç është Australia apo Japonia në procesin e vendimar-rjes në qoftë se nuk ekziston një kornizë insti-tucionale funksionale siç është Partneriteti për Paqe ose ndonjë operacion i përbashkët ush-tarak. idea për krijimin e një forumi të vecantë të bashkëpunimit me ata parterë të cilët janë të gatshëm të kontribuojnë dhe të cilat janë në një linje politike, pa dallim të lokacionit të tyre gjeografik (për shembull shtetet si Suedia, finlanda, Austria, Australia, Japonia dhe Korea e Jugut), përsëri e aktualizon çështjen për kri-jimin e një “Perëndimi Politik” apo një “Lidhje Demokratike” gjë që do ta pozicionjë Rusinë si antiperëndimore dhe antidemokratike.

DEfOKUSIMI I VËMENDJES DREJT LINDJES DHE E ARDHMJA E ALEANcËSParalajmërimi i ShBA-ve se në vitin 2012 do t’u kushtojë vëmendje më të madhe zhvillimit të ngjarjeve në rajonin aziatiko-pacifik paraqet një kthesë strategjike edhe për Aleancën. Ky “ribalancim” i resurseve si dhe vëmendja poli-tike drejt Lindjes së Largët, nuk është antieu-ropiane e nga ana tjetër nuk është as rigrupim i forcave të armatosura të tavolinës globale strategjike të shahut. Kjo në fakt paraqet një kthesë politike, ekonomike dhe ushtarake drejt pjesës tjetër të globit. Nga njëra anë, kjo do të thotë se kemi të bëjmë me shumë punë të papërfunduara në europë, gjë që paraqet shenjë dhe sinjal pozitiv. Ndërkaq nga ana tjetër, edhe administrata e kaluar e republika-nëve amerikënë, nën udhëheqjen e Xhorxh Bush të riut, i hapi perspektivat e Shtetve të Bashkuara të Amerikës drejt Azisë dhe ven-dosi lidhje të reja me indinë, indonezinë dhe Vietnamin. Presidenti Obama shkoi vetëm një hap më larg në theksimin e rëndësisë më eks-pilicite të rajonit aziatiko-pacifik.implikimet për NAtO-n do të jenë shumë domethënëse jo vetëm për faktin se Ale-anca nuk mund goditet nëse fuqitë e saj udhëheqëse i ridefinojnë prioritetet e tyre strategjike, por edhe për faktin se zhvillimi i ngjarjeve në Azi është shumë relevant edhe për vendet anëtare europiane të NAtO-s. Aleanca paralamëroi horizonte globale të veprimit të saj, duke e kuptuar që interest e sigurisë së vendeve anëtare të saj, nuk janë më të kufizuara nga kufijtë e tyre gjeografik. Aq më tepër, ekonomitë europianë me linjet e tyre prodhuesetë cilat i kanë në rajonin aziatik, janë gjithashtu tejet të interesuara për stabil-itetitn e këtij rajoni si dhe njëherit edhe për komunikimin e sigurt me këtë pjesë të botës,

7

inistri i Mbrojtjes së Re-publikës së Maqedonisë dr.

Zoran Jolevski zhvilloi takim me zëvendës shefin e Shtatmad-hërisë të Armatës Popullore Çlir-imtare të RP të Kinës, gjeneral-nënkolonel Vang Guanzong nga përbërja e e delegacionit kinez e cila ishte në vizitë zyrtare në Re-publikën e Maqedonisë. Në këtë takim, ministri Jolevski theksoi

ashkëpunimi në fushën e mbrojtjes në mes të Re-publikës së Maqedonisë

dhe Republikës Çeke është te-jet i zhvilluar dhe po zhvillohet në vazhdimësi, nënvizuan min-istrant e mbrojtjes të vendeve përkatëse, Zoran Jolevski dhe nikoqiri i tij, Martin Stropnicki gjatë takimit në Ministrinë e Mbrojtjes së Republikës Çeke. Siç theksoi ministri Jolevski pas

falenderua për përkrahjen që Re-publika Çeke i jep Republikës së Maqedonisë në përmbushjen e qëllimeve strategjike, anëtarësi-min në NAtO dhe në Be. Min-istrat e mbrojtjes të të dy vendeve, Jolevski dhe Stropnicki floën edhe për elementet të cilat dalin nga politika e përbashkët e mbrojtjes dhe sigurisë e Be-së, me theks të veçantë në grupet luftarake pjesë e së cilave në

takimit, bashkëpunimi qëndron mbi bazat e marrëveshjes së vitit 2000, marrëveshje e cila paraqet themelin e planeve vje-tore të bashkëpunimit i cili përf-shinë disa nënfusha si financat, logjistikën, resurset njerëzore, standardizimin e mbrojtjes, tra-jnimet e përbashkëta si dhe shkëmbimin e përvojave nga procesi i integrimeve euroatlan-tike. Njëherit, ministri Jolevski u

gjysmën e dytë të vitit 2012 ishin Maqedonia dhe Çekia. Në këtë kontekst ministrant biseduan edhe për përfshirjen e mundëshme të Republikës së Maqedonisë si pjesë e grupit luftarak të BE-së në vitin 2016. Kontributi jonë drejt sigurisë së Europës do të vazhdojë edhe në të ardhmen, potencoi ministri Jolevski duke vënë theks në gru-pet luftarake të BE-së.

KONTRIBUT NË SIGURINË EVROPIANE

INFO

BASHKËpUNIM I SHKËLQYESHËM

se në tërësi mbështet procesin e fuqizimit të bashkëpunimit të ndërsjellë në fushën e mbrojtjes për të cilën ai e vlerësoi si mjaft të suksesshme. Zëvendës shefi i Shtatmadhërisë së Armatës Popullore Çlirimitare të Kinës, general-nënkoloneli Guanzong zhvilloi takim edhe me shefin e Shtatmadhërisë së ARM-së, general-nënkolonelin Goranço Koteskin me të cilin bisedoi për mundësitë e zgjërimit të bashkëpunimit bilateral mes dy vendeve, për planet e ardh-shme të bashkëpunimit, ndërsa para delegacionit nga RP të Ki-nës u prezantuan disa prezan-time të transformimit të ARM-së, transformim ky i cili duhet të përfundojë në vitin 2015, si dhe u biesdua edhe rreth pjesë-marrjes së ARM-së në misionet ndërkombëtare.

inistri i mbrojtjes së Repub-likës së Maqedonisë, Zoran Jolevski zhvilloi takim me

sekretarin e marinës së ShBA-së, Rej Mabus i cili qëndroi për vizitë njëditore në Republikën e Maqe-donisë. Gjatë këtij takimi u shkëm-byen mendime në lidhje me an-gazhimin e ARM-së, në lidhje me përfudnimin e suksesshëm të mis-ionit iSAf, si dhe për gatishmërinë e Republikës së Maqedonisë për të vazhduar me kontributin e saj gjatë misionit post iSAf në Af-ganistan “përkrahje e vendosur”. Sekretari i marinës së ShBA-së, Rej Mabus, i cili përveç marinës së ShBA-së përgjigjet edhe për korpusin e marinerëve, theksoi se bashkëpunimi dhe mënyra që Republika e Maqedonisë dhe ShBA-ja punuan së bashku në irak dhe në Afganistan ishin një element krucial në partneritetin e ndërsjellë. Njëherit ai u ndal edhe në rëndësinë e simbolikës që sjell

ELEMENTI KRUcIAL I pARTNERITETIT

vendimi i Republikës së Maqedo-nisë për të qenë edhe më tej pjesë e misionit të ri në Afganistan pas vitit 2014, si dhe për nevojën që të gjitha mësimet e mara të trans-metohen dhe zbatohen edhe në të ardhmen. Kjo realizohet nëpermjet ushtrimeve të ndryshme, mes të cilave edhe nëpëmjet ushtrimit të sa përfunduar „Ujku prej Platinu-mi“, ku morri pjesë edhe Republika e Maqedonisë.

inistri i mbrojtjes së Repub-likës së Maqedonisë, Zoran Jolevski dhe shefi i Shtatmad-

hërisë së ARM-së general-nënkol-oneli Goranço Koteski vizituan repartin e diagnostifikimit, gomis-terimit si dhe hangarin kryesor të riparimit pranë Qendrës tekniko-riparuese të ARM-së në Shkup. “Për efikasitetin e ARM-së është shumë e rëndësishme të kemi armatim dhe pajisje moderne por gjithashtu është e rëndësishme edhe mirëmbajtja e mirëfilltë e pa-jisjeve momentale”, theksoi minis-tri Jolevski me këtë rast. Njëherit ai tha se të gjitha armatat që janë pjesë e NAtO-s posedojnë qendra të tilla dhe se ministria dhe ar-mata do të vazhdojnë edhe në të ardhmen të investojnë në njerëz

8

inistri i mbrojtjes së Repub-likës së Maqedonisë, Zoran

Jolevski bëri vizitë zyrtare në akademinë ushtarake “Gjeneral Mihajllo Apostollski” dhe qendërs rajonale për marrëdhënie me pub-likun me qëllim që të njihet me ak-tivitetet dhe me mënyrën e zhvil-limit dhe ecurisë së punës. Ministri Jolevski në Akademinë ushtrake u infromua në lidhje me përgatitjet për vitin e ri akademik 2014-2015 si dhe për planet për zhvillimin e këtij institiucioni të lartë arsimor. Minis-tri me këtë rast theksoi se qëllimi i akademisë ku mësimi do të zhvillo-het në gjuhën maqedonase dhe në atë angleze, është që kjo e fundit të avancohet në akademi më elite në rajon por edhe në Europë. Aka-demia ushtarake përveç studime-ve klasike ushtarke, theksoi minis-tri, do të avancohet dhe zhvillohet edhe në fushën e sajber-sigurisë dhe logjistikës. Njëherit ministri i mbrojtjes vizitoi edhe Qendrën Rajonale për Marrëdhënie me Pub-

VIZITË AKADEMISË USHTARAKE DHE QENDRËS RAJONALE pËR MARRËDHËNIE ME pUBLIKUN

likun, qendër kjo e cila është edhe NATO qendra e 26 partnere për trajnim dhe edukim, e vetme e këtill lloji në Republikën e Maqedonisë dhe në NATO rrjetin e qendrave për trajnim dhe edukim. Në procesin e edukimit dhe trajnimit të QPMPМ-së e cila po zhvillohet me ndihmën e Mbretërisë së Norvegjisë deri më tani janë përfshirë 859 pjësëmar-rës nga vendi dhe nga jashtë. Për nevojat e kësaj qendre deri më tani janë trajnuar 25 media tra-jnerë rajonal dhe vendor nga ana e shtëpisë për konsulente norveg-jeze “Media Loven”. Media trajnerët vinë nga Maqedonia, Kroacia, Bos-nja e Hercegovina dhe nga Kosova. Për kursin vijues, që nga koha kur qendra është avancuar në NATO qendër e trajnimit, që do të mbahet nga 15-19 shtatori i këtij viti gjer më tani ka kandidatë të interesuar nga Moldavia, Armenia, Ukraina, Bosnja e Hercegovina, Kroacia, Mali i Zi si dhe nga më shumë institucione nga Republika e Maqedonisë.

të cilët punojnë në këtë qendër, si dhe do të investojnë në arma-timin dhe pajisjen e saj. Duke thë-në se qendra tekniko-riparuese i shërben logjistikës dhe mbështet njësitë e ARM-së, shefi i Shtat-madhërisë, gjenerali Koteski theksoi se misioni themelor i tij është mirëmbajtja e autome-jteve luftarake dhe joluftarake të armatës, si dhe mirëmbajtja e armatimit të ARM-së. Sipas gjen-eralit, rëndësia e veçantë e kësaj qendre si qendër e tillë e vetme në Republikën e Maqedonisë, kërkon shumë përkushtim dhe mbështetje sa i përket sigurimit të pjësëve rezerve, por edhe sig-urimit të presonelit profesional që do ti realizojë misionet bazike të qendrës në fjalë.

VIZITË QENDRËS TEKNIKO-RIpARUESE TË ARM-SË

e rastin e 18 gushtit ditës së Armatës së Republikës së Maqedonisë, atasheu ush-

tarak i Republikës së Maqedonisë në Ankara, koloneli Zoran Xham-baski, organizoi pritje solemne. Pritja u realizua më 18 gusht të vitit 2013 në hapësirat e hotelit “ATLI

OTEL”, në Ankara, ku morën pjesë udhëheqës të lartë ushtarak të Shtatmadhërsë së Armatës së Re-publikës së Turqisë, ambasadorët e të gjitha vendeve fqinje të Re-publikës së Maqedonisë dhe të të gjitha vendeve të ish Jugosllavisë, zyrës ndërlidhëse së OA/VA, të gjithë OA/VA të huaja si dhe ndih-mës funksionar tjerë të akredituar në Ankara. Në këtë manifestim morrën pjesë rreth 300 mysafir. Në fillim të solemnitetit u intonuan himnet e Republikës së Maqedo-nisë dhe Republikës së Turqisë, ndërsa më pas përmes projektorit u prezantuan spote për Repub-likën e Maqedonisë dhe ARM-në dhe u dëgjuan disa pika muzikore në gjuhën maqedonase.

SHËNIMI I DITËS SË ARM-SË NË ANKARA

inistri i Mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë, Zoran Jolevski zhvilloi takim me ambasadorin e

Republikës së Greqisë në Republikën e Maqedonisë, haris Llallakos dhe me atashenë ushtarak, nënkol-onelin Arampacis. Në këtë takim, ministri Jolevski theksoi se bashkëpunimi mes dy vendeve në fushën e mbrojtjes është në nivelin më të lartë dhe se ekzis-

BASHKËpUNIMI I NIVELIT TË LARTË

ton gatishmëria që ky bashkëpunim të thellohet edhe më tepër. Si shembull për nivelin e besimit të ndërsjellë, ministri Jolevski përmendi edhe procesin e implementimit të administrimit të integruar të ku-fijve si dhe tërheqja e Armatës nga kufijtë e Repub-likës së Maqedonisë nga ana e fqinjëve të saj, ku ku-firi i parë nga i cili u tërhoq ARM-ja ishte pikërisht ai grek. Në kontekstin e bashkëpunimit ministri u ndal te kapacitetet që posedon Republika e Maqedonisë, si për shembull NAtO qendrën për trajnim dhe edu-kim në fushën e marrëdhënieve me publikun, ndërsa ambasadori Llallakos nga ana e tij përmendi edhe trjanimin në gjuhën greke i cili realizohet në Repub-likën e Maqedonisë Ministri Jolevski dhe ambasadori grek u pajtuan se mënyra e vetme për tejkalimin e çështjeve të hapura është intensifikimi i takimeve dhe inkurajimi për shkëmbimin e resurseve njerëzore gjë që do të ndikojë drejt avancimit të mirëbesimit të ndërsjellë.

inistri i mbrojtjes, Zoran Jolevski zhvilloi takim me atashenë e deritanishëm

dhe me atashenë e posazgjedhur ushtarak të Republikës së Turq-isë në Republikën e Maqedonisë, nënkolonelin Osman Nuri Jilldirim si dhe me nënkolonelin Gokhan Jigityrk. Në këtë takim ministri Jolevski atasheut të deritanishëm,

MBËSHTETJE E VAZHDUESHME

kolonelit Jilldirim së pari i shprehu mirënjohne për angazhimin dhe mbështetjen e tij për realizimin e të gjitha projekteve gjatë man-datit të tij në Republikën e Maqe-donisë dhe njëherit i uroj sukses në karrierën e tij më tej. Ministri Jolevski njëherit shtoi se marrëd-hëniet me Republikën e Turqisë janë në nivel të lartë dhe se duhet vazhduar më avancimin e partne-reitetit dhe thellimit të bashkëpun-imit të ndërsjellë. Koloneli Jilldirim u falenderua për bashkëpunimin e deritanishëm dhe shtoi se është i sigurt se bashkëpunimi mes dy vendeve do të vazhdojë të zhvil-lohet në nivele edhe më të larta. Në këtë kontekst, nënkoloneli Jill-

dirim tha se deri më tani gjithkund ku kanë pasur mundësi, e kanë mbështetur Republikën e Maqedo-nisë dhe se e njejta do të vazhdojë edhe në të ardhmen. Sa i përket atasheut të ri ushtarak, nënkol-onelit Jigityrk, nënkoloneli Jilldirim tha se paraardhësi i tij do të jetë edhe më i suksesshëm në realiz-imin e aktiveteteve të përbashkëta në të ardhmen. Ministri Jolevski e potencoi bashkëpunimin në mes të Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Turqisë si shembull se si duhet të bashkëpunohet me vendet e rajonit. Ai atasheut të ri ushtarak i uroi mirëseardhje, suk-sese dhe punë të frytdhënëse në Republikën e Maqedonisë.

9

AKSION HUMANITARTRAJNIM pËR SNAJpERISTË

jesëtarrët e bataljonit të 3. të mekanizuar këmbë-sorik (3.bmk) nga përbërja

e 1. e brigadës së mekanizuar këmbësorike gjatë periudhës nga 18.08 gjer më 22.08.2014 realizuan trajnim pesë ditor pro-fesional special “Kurs për snaj-peristë” pranë garnizonit “Ere-bino” në Tetovë. Qëllimi i këtij trajnimi është avancimi i dijenive të ushtarëve

snajperistë. Përgjegjës për kursin ishte rreshteri i vjetër i klasës së 1. Zoran ilievski i cili paraprakisht ka përfunduar kursin për snajperistë në R. e italisë. trajnimi u realizua sipas planit dhe në këtë rast edhe një herë u vërtetua se pjesëtarrët e ARM-së me sukses i imple-mentojnë përvojat nga trajni-met jashtë vendit me pjesëtar-rët e armatave tjera.

rimin e përmendores së Gjoko Llazarevskit nga f. Leshkë, i cili si pjesëtar i forcave të sigurisë u vra gjatë konfliktit të vitit 2001. Me këtë rast, ata në shenjë res-pekti ndaj ushtarit të rënë ven-dosën kurrora lulesh të freskëta, ndërsa nxënës të shkollës fil-lore “Kiril Pejqinoviq” nga fshati Tearcë lexuan dhe recituan poezi kushtuar jetës dhe veprës së ushtarit Gjoko Llazarevski.

TRADITA LIRIDASHËSERuajtja e traditave liridashëse dhe shënimi i ngjarjeve të rëndë-sishme, përkujtimi i heronjëve nga e kaluara jonë, paraqet një ndër aktivitetet prioritare të OORRM-së. Në kontekst të për-caktimeve të tilla programore dhe me rastin e 111 vjetorit të Kryengritjes së Illindenit, NJKM e OORRM-së nga Demir Hisari, më 2 gusht organizoi marsh kondicioni në relacion: man-astiri “Shën Jovan Preteça” (f.Slepçë) – manastiri “Shën Ilija” (f.Leskovë) – mnastiri “Shën Pjetri” (f.Smilevë) deri te për-mendora e Damjan Gruevit në distancë prej 16 kilometrash. Marshi tradicional “Pas hapave të kryengritësve të Ilindenit”, në fakt ishte pjesë e programit të vetqeverisjes lokale e Demir Hisarit “Ilindeni në Smilevë 1903-2014” me rastin e festës së madhe maqedonase Ditës së Ilindenit. Ky aktivitet i rëndë-sishëm në të cilin merrnin pjesë 50 oficer të rinj rezervë, anëtarë të shoqatës së pylltarisë “Bi-glla” nga Demir Hisari dhe për-faqësues të garnizonit të ARM-së në Kërçovë, u përkrah nga vetëqeverisja lokale. Në pjesën përfundimtare të marshit pjesë-marrësit para përmendores së Damjan Gruevit u përshënde-

AKSION MALOR I DENJË PËR RESPEKT Njësia Organizative Komu-nale (NJMK) e OORRM-së së Tetovës, me të cilën udhëheq kapetani rezervë Zoran Kiroski, përveç përvojave të shumta pozitive gjatë angazhimit dhe metodave të punës së saj, nji-het edhe për nga realizimi i suk-sesshëm dhe i vazhdueshëm i detyrave të planifikuara gjatë vitit përkatës kalendarik. Për udhëheqësinë dhe anëtarsinë e kësaj NJKM-je edhe gjatë peri-udhës së verës mundësohet or-ganizimi i programit vjetor.Dëshmi e kësaj është edhe ar-ritja së fundmi në majen e Lubo-tenit të malit Sharr i cili gjendet në 2.499 metra lartësi mbide-tare. Ky aktivitet në të cilën morrën pjesë 20 oficerë të rinj rezervë nga Tetova dhe nga ra-joni i Vratnicës, u organizua me rastin e 70 vjetorit të çlirimit të Republikës së Maqedonisë. Si-pas planit paraprak, arritja deri në majën Luboten ishte e plani-fikuar dhe e mendur që të real-izohet në dy pjesë. Në pjesën e parë, pjesëmarrësit u ngjitën deri te Shtëpia malore e shkol-lës fillore „Simçe Nastovski“ nga fshati Vratnicë në 1640 metra lartësi mbidetare, ku edhe kalu-an natën, ndërsa të nesërmen herët në mëngjes një ekip katër antarësh i përbërë nga: kryetari dhe sekeretari i këshillit ekze-kutiv të NJKM-së, kapitenëve rezervë Zoran Kiroski dhe mr. Radisllav Korunoski si dhe to-gerëve rezervë Tome Gjatovski dhe Sllobodan Sterjovski, në orën 8 e 45 minuta u ngjitën në majën e Lubotenit. Përveç këtij aktiviteti, përfaqësues të këshil-lit ekzekutiv të NJKM-së së Tetovës morrën pjesë në përu-

tën nga kryetari i komunës së Demir hisarit Lubço Bllazhevski ku me këtë rast pati nderin të ndajë disa mirënjohje dhe dhu-rata modeste. Në këtë solem-nitet mori pjesë edhe një del-egacion i OORRM-së i kryesuar nga kryetari i saj prof. dr. Gjorgji Mallkovski. Ditën paraprake më 1 gusht, delegacion i NJKM-së së Demir hisarit në përbërje: Vasko Mlladenovski, kryetar, Valentina talevska nënkryetare dhe prof.dr. Mende Sollunçevski anëtarë i Kuvendit të OORRM-së, ven-dosën kurrora me lule të freskë-ta pranë përmendores së dësh-morit të panjohur në parkun e Demir hisarit.

AKADEMIA GJUHËSOREMes aktivteteve më të rëndë-sishme të Konfederatës Aleate të oficerëve rezervë (CiOR), gjatë periudhës së verës u organizua akademi gjuhësore që ju dedi-kua oficerëve rezervë, ky ishte aktivitet i shoqatave nacionale nga vendet anëtare të NAtO-s dhe të PpP-së. Akademia gjuhë-sore si një formë institucionale ndërkombëtare e edukimit të oficerëve rezervë, organizohet me qëllim të mësimit të gjuhës angleze dhe asaj frënge në funk-sion të avancimit të nivelit të komunikimit të CiOR-NAtO. Në

fakt, në këtë mënyrë mundëso-het zhvillimi i shkathtësive gjuhë-sore , i aftësive të komunikimit interaktiv si dhe i drejtëshkrimit me theks të veçantë në termi-nologjinë ushtarake. Kjo akademi gjuhësore tradicionalisht organi-zohet që nga viti 2000 ndërsa OORRM me mbështetjen e plotë të MM-së dhe ShP të ARM-së ishte koorganizator i kësaj akad-emie në vitin 2007. Akademia e sivjeme, e 15 me rradhë u mbajt në qendrën e trajnimit të Kry-qit të Kuq të R. së Bullgarisë në Llozen të Sofjes nga data 11 deri në datën 22 gusht. Në aktin e hapjes së akademisë më 11 gusht fjalë rasti mbajtën edhe: kry-etari i Organizatës së Oficerëve Rezervë të Bullgarisë, gjenerali i penzionuar Stojan topallov dhe komodori Krill Mihajllov, drejtor i Drejtorisë për Operacione dhe Gadishmëri pranë MM-së së Bull-garisë, njëherit edhe kryetar i forcave reserve të NAtO-s. fjalë rasti mbajti edhe drejtori i aka-demisë gjuhësore, kapedani i kla-sit të parë të marinës ushtarake të ShBA-së Dejvid epstajn. Në kuadër të programit social pjesë-marrësit e akademisë vizituan edhe akademinë ushtarake “Vasil Levski” në Veliko tërnovo .

Zhivko Trajanovski

NGA AKTIVITETET E OORRM-SË

garnizonëve të: Kumanovës, Petrovecit, Shtipit, tetovës, Kërçovës, Prilepit dhe qytetit të Shkupit. Gjithashtu në këtë aksion si dhe në kuadër të bashkëpunimit ushtarako-civil me shërbimet dhe institucionet sociale të vendit, këtë vit ndi-hmë humanitare ju ofrua edhe familjeve që marrin ndihma so-ciale.

Lj.P.

i shumë herë më parë, edhe kësaj rradhe pjesëtarrët e ARM-së me vepër treguan

humanitetin dhe solidaritetin e tyre në kuadër të dhënies së ndihmës atyre që kanë më së shumti nevojë. Ksaj rradhe në mesin e aktiv-iteteve që organizohen për nder të ditës së 18 gushtit, Ditës së Armatës së Repub-likës së Maqedonisë, pjesëtar-rët e njësive dhe komandave të ARM-së dhanë kontributin e tyre në kuadër të mundësive në kuadër të aksionit humani-tar vullnetar për grumbullimin e veshëmbadhjes, mjeteve shkollore dhe shujtës ushta-rake. Mbi 75 pako me mjetet e mbledhura të cilat u dhanë nga ana e pjesëtarrëve të ARM-së ju dorëzuan organi-zatës së Kryqit të Kuq pranë

deja për miratimin e një rezolute të tillë del nga konkluzat e Këshil-lit të Sigurimit të OKB-së në lidhje me ndryshimin e aspekteve dhe

natyrës së luftuarit. Sipas këtyre konklu-zave numri i viktimave civile rritet në mënyrë drastike, përderisa gjinia femërore bën përjashtim në pjesëmarrjen e proce-seve paqësore në mjediset post-konfliku-toze ( rreth kësaj më detajisht mund të informoheni nga raporti i fondit zhvillimor të femrave pranë OKB-së, nga viti 2010). Duke u nisur nga kjo, qartësohet intenca sa i përket Rezolutës e KB-së 1325. Në këtë kontekst, do të themi se Rezolu-ta 1325 është një hap i cili ndryshon mënyrën në të cilën bashkësia ndërkom-bëtare ka për paqen dhe sigurinë. Në fakt, gjatë konferencës “Gratë dhe lufta”, konferencë e mbajtur nga 3-5 nëntor të vitit 2010 nga ana e opinionit akademik dhe ekspert, në masë të madhe u vër-tetua dhe u qartësua rëndësia dhe roli i gruas në përpjekjet post konfliktuoze dhe në ndërtimin e paqes dhe stabilitetit. Me këtë, për t’u qartësuar disa gjëra, siç tha edhe ambasadori Anvarull K Çovduri (Anëarul K. Chowdhury), i cili ishte kryetar i KS së KB gjatë kohës kur kjo rezulutë u miratua. “Çështja kyçe nuk është im-ponimi i një lufte më të sigurtë sa i për-ket gruas, por ka nevojë për strukturim të paqes në një mënyrë të cilën nuk do të lejojë kthim të konfliktit dhe luftës përsëri” (rreth intervistës së tij në Uashington më shumë mund të lexojmë në: http://www.peacexpeace.org/2010/11/women-at-the-center-of-peace-un-security-council-

GRATË, PAQjA DHE SIGURIA

REZOLUTA

1325resolution-1325/?org=334&l=100&ite=194&lea=57058&ctr=0&par=1). Megjithatë, edhe në këtë rast nuk ekzis-ton ndonjë lidhje serioze e cila do të ar-syetojë qasjen e cila u imponua në rajon, apo të paktë tash për tash nuk do t’a imponojë të njejtën duke u nisur nga kri-teriumet për rajonet post konfliktuoze ( me përjashtim të Kosovës, për këtë do të flasim më poshtë), kjo çështje nuk ka të bëjë me rajonin – dëshmi për këtë janë kri-teriumet e Be-së, ndërsa krejtësisht tjetër është rezoluta 1325. Në fakt, në qoftë se shkojmë sipas kritereve të rezolutës së lartëpërmendur, ne jemi në nivelin e duhur, por për këtë nivel nuk kemi nevojë. Në këtë mënyrë krijohet një fotografi e gabuar dhe nga kjo krijohet edhe një qasje

10

e çuditshme ndaj ndihmës së cilës duhet t’ua ofrojë kjo rezolutë. Paralelisht me këto konkluza do të kisha dashur të shpalos argumentet të cilat dalin nga hulumtimi komparativ i disa ra-porteve lidhur me këtë problematikë. Në fakt, nga analizat e raportit të studimit pranë departmentit të misioneve paqë-sore, edhe pse ekziston një mënyrë e të shkruarit me diplomaci, evident është fakti që implementimi i kësaj rezolute paraqitet si një sfidë e vështirë. është interesante se si masë për vlerësimin e efikasitetit nuk janë marë vendet e rajonit, për shkak se në këto vende nuk ekziston rregullimi post-konfliktuoz. Si vende në të cilat vlerësohet implementimi i rezlolutës 1325 përmen-den: Afganistani, Bregu i fildishtë, Sierra Leone, Republika Demokratike e Kongos, etj. Ajo që është më interesante nga ky studim paraqet fakti që vëretjet më të mëdha u përkasin pikërisht organizatave të cilat orvaten të ngadalsojnë implemen-timin e rezolutës 1325 për disa arsye. e para, njëra ndër dobësitë është ajo se organizatat dhe jo shtetet të cilat i imple-mentojnë përpjekjet postkonfliktuoze kanë mungesë të përfshirjes së gjinisë femërore në këtë problematikë. të tilla janë për shembull proceset e negocimit, proceset e vendimarrjes, etj. Si dëshmi për këtë është edhe raporti i sekretarit gjen-eral të NAtO-s në lidhje me implementimin e kësaj rezolute në të cilën ai duke u nisur nga konkluzat e Samitit të Çikagos nga viti 2012, flet haptaz për përparimin dhe tejkalimin e lëshimeve nëpërmjet emërimit të Meri Skare, si përfaqësuese speciale e

jta, është e qartë se të njejtat paraqesin sfidë serioze për arsye të ndryshme. Këto arsye janë religjioze, kulturore, politike, etj. Me fjalë tjera, të drejtat e gruas si të tilla studiohen me perspektivat kulturore të cilat më së shpeshti paraqesin problem në vendet ku duhet të implementohet rezoluta 1325. Ja pse. Do të marim sh-embull Afganistanin sepse për këtë shtet kemi informata më të reja të cilat nuk janë vetëm anekdota- që do të thotë ar-gumente të shkruara, por janë edhe doku-mente empirike nga mësimet e mara nga ana e ushtarëve dhe paqëruajtësve tanë. Njëri ndër problemet më madhorë për të ardhmen e Afganistanit është se si të bin-den talebanët për pajtim. Në këtë drejtim si pengesë më e madhe sipas shumë hu-

lumtimeve, mes tjerash përmenden edhe dallimet kulturore dhe pritjet e tyre për të ardhmen e shtetit të Afganistanit. Nëse kemi parasysh se në masën më të madhe negociatat e qershorit u vunë në çështjen se a do të heqin dorë talebanët nga lidhja me Al Kaedën, bëhet e qartë se për disa forma të kërkesave ose për pranimin e të drejtave të grave nuk mund të bëhet fjalë. ( më shumë për këtë mund të lexoni në Rebeca Lee Sanchez, (June 26, 2013), “Women’s rights at stake, taliban peace negotiation collapse” Los Angeles times, http://www.globalpost.com/dispatches/globalpost-blogs/rights/womens-rights-at-stake-if-afghan-taliban-peace-negotia-tions-colla). Konkretisht, si do të bisedonit me dikend në lidhje me avancimin e të dre-

jtave të gruas kur ai me të cilin duhet të bisedoni ka këndvështrime diametralisht të kundërta kulturore për vendin dhe rolin e gruas në shoqëri. Nëse ju nuk arrini që të dalloni qoftë edhe dallimet themelore të cilat paraqiten si sipërfaqësore sa i përket demokracisë, si mënyrë e rregullimit në të cilën do të thonit se do të arrini rezultat sa u përket të drejtave të gruas ( të cilat janë gjenerata e tretë e të drejtave dhe janë shumë larg implementimit në një vend si që është Afganistani), atëherë do të tregoni qasje tejet joserioze. Duke u nisur nga kjo, kuptohet se duhet të kërkohen alternativa tjera. Unë nuk kam problem rreth kësaj. Unë kam problem me qasjet e degjeneruara të cilat krijojnë huti më të madhe dhe nuk janë fare të dobishme.

Për dallim të këtyre përpjekjeve të imple-mentimit, si shembull që ka një platform serioze për përpjekje efektive të imple-mentimit të rezolutës 1325, është për-pjekja të cilën e bënë irlandezët. te ata kjo është e kryer, të paktën në mënyrë teorike, si document të cilën pata rastin ta shoh edhe vet. Së pari si udhëheqës i kësaj pjese paraq-itet Ministria e Jashtme, departamenti për rezolutat e konflikteve (apo zgjidhjes së tyre). e dyta, ata të drejtojnë syte te prak-tika e irlandës Veriore, por jo në pikpamje që dikush duhet t’u mbajë trajnime grave se çfarë të drejta duhet të kenë, apo se cilat janë të drejtat e tyre gjinore, por për të shkëmbyer mësimet e mësuara në lidhje me sukseset e arritura. Në këtë kontekst, nën patronazhin e Qeverisë së irlandës është bërë studimi në lidhje me procesin e të mësuarit sa i përket rolit gruas në ndërtimin e sigurisë dhe paqes mes përvo-jave të irlandës Veriore, timorit Lindor dhe Liberisë. Kjo është diçka krejtëisht tjetër nga mbajtja e trajnimve në të cilat do të mbledhnit gra dhe do ti habisnit edhe më tepër duke ua sqaruar se duhet të jenë të barabarta, do t’ju tregonit se ku gjithandej do të duhej të jenë të përfaqësuara dhe do të konstatonit se ka përparim dhe sukses pa nëdrmarë asnjë hap konkret. Besoj se do të pajtoheni me mua se është shumë e qartë që organet në Maqedoni dhe në ra-jon, e kanë përfunduar këtë ashtu si duhet. Por prap se prap qëllimi mbetet peng. Me trajnimet të cilat realizohen nuk është gje-tur zgjidhja për ata të cilët kanë më shumë nevojë për rezolutën 1325.

Dr. Metodi Haxhijanev

grave për paqe dhe siguri. Duke folur për këto përpjekje, arritjet kryesore në të cilat ndalet sekretari gjeneral i NAtO-s, janë pikërisht ato të Afganistanit dhe Kosovës, do të thotë aty ku NAtO ushtron menaxh-ment postokonfliktuoz apo sistem të ndërtimit të kombeve. Maqedonia, Shq-ipëria, Serbia, Mali i Zi, Kroacia, Bullgaria, Sllovenia, Rumania, etj, nuk janë pjesë e interest të tij. edhe pse ai flet për arritje, megjithatë në raport përveç përpjekjeve dhe marrëveshjeve për marrjen e masave për avansimin e pozitës së gruas dhe përf-shirjes së tyre aktive, realisht nuk kemi ndonjë rezultat tjetër. Ose nga ana tjetër siç thuhet edhe në raportin e studimit të departamentit për misionet paqësore, një grua në Afganistan ka qënë në kombinim

për t’u zgjedhur në pralamentin e vendit të saj. Dhe tani, nëse i krahasojmë pikat e arritjeve përmes të cilave matet efikasiteti dhe implementimi i tezës së avancuar në lidhje me arritjet në disa sfera jo aq të rëndësishme, ku në mënyrë sipërfaqë-sore duhet të implementohet kjo rezolutë, ndoshta bëhet e qartë se pse janë bërë aq shumë përpjekje për implementimin e saj në vendet tona në mënyrë joadekuate dhe joparimore. Në fund të ditës, besoj se do të pajtoheni me mua se dikush duhet të mër përgjegjësi për të përgaditur një ra-port në lidhje me atë se çfarë është punuar dhe në këtë mënyrë t’i arsyetojë mjetet e shpenzuara në lidhje me këtë. Megjithatë, nga e gjithë kjo, më tepër humb qëllimi përfundimtar për të cilin edhe po flasim, e ajo është gruaja në shoqëritë postkon-flikutoze si pikë kryesore e kësaj rezolute duke prëfshirë këtu edhe vajzat e reja.Këtu do të kisha dashur të kuptohem edhe për një çështje. është shumë e vështirë që të implementohet një rezolutë e cila shpreh diçka që është larg platformës reale me të cilën do të mund të implementohet. Për çfarë bëhet fjalë? Ata të cilët e njohin të drejtën ndërkombëtare do t’a kenë të qa-rtë se kjo rezolutë ka të bëjë me temë e cila është e lidhur me të drejtat e njeriut. Në kuadër të së drejtës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, të drejtat e gruas bëjnë pjesë në të a.q të drejta grupore apo gjenerata e tretë e të drejtave, të drejta këto në të cilat gjenden edhe pakicat edhe LGBt grupet, etj. Nga numërimi i atyre që janë marrë apo kanë pasur mundësi të lexojnë diçka më tepër për këto të dre-

11

12

„Mburroja” ju paraqetpËRVOJAT LUfTARAKE NGA LUfTA VIETNAMEZE KANË KONTRIBUAR QË NË VITIN 1966 fORcAT AJRORE USHTARAKE E SHBA-VE TË fILLOJË ME pROGRAMIN ZHVILLIMOR AX (ATTAcK EXpERIMENTAL) ME QËLLIM TË NDËRTIMIT TË NJË AVIONI TË fUQISHËM SULMUES. MË 18.12.1970 NGA pROJEKTET E OfRUARA SI fINALISTË JANË ZGJEDHUR KOMpANITË ‘fAIRcHILD-REpUBLIc’ ME AVIONIN YA-10 DHE ‘NORTHROp’ ME AVIONIN YA-9, ME ç’RAST KANË fITUAR TË DREJTËN TË pRODHOJNË NGA 2 pROTOTIpË. fLUTURIMIN E pARË YA-10 E KRYEN MË DATË 10.5.1972. pAS TESTIMEVE TË KRYERA TEK fLUTURAKET, ME 18.1.1973, fAU TË SHBA-VE ZGJODHËN fITUES AVIONIN YA-10. fLUTARAKJA ËSHTË pRODHUAR NË 715 MOSTRA, DHE MË pAS JANË ZHVILLUAR VERSIONET E ARDHSHME NJËULËSE YA-10, A-10A, OA-10A, A-10c DHE VERSIONET DYULËSE EKSpERIMENTALE A-10T, A-10B DHE A-10NAW. fUQINË E TYRE TË MADHE LUfTARAKE A-10 E DËSHMON NË DY LUfTËRAT E GJIRIT KUNDËR IRAKUT (NË VITIN 1991 DHE 2003), NË BOSNJË NË 1995, RS TË JUGOSLLAVISË NË 1999 DHE NË AfGANISTAN NË VITIN 2001..... NGA pAMJA E KONSTRUKSIONIT AVIONI A-10 ËSHTË NJËULËS, ME KRAHË TË ULËT, fLUTURAKE DY MOTORËSHE REAKTIV ME NJË KONSTRUKSION TË pAZANONTË AERODINAMIK, QË MUNDËSON TRAJTIM DHE STABILITET GJATË SHpEJTËSIVE TË VOGLA NË LARTËSI TË ULËT. pËR pËRpUNIMIN E fLUTURAKES JANË SHfRYTËZUAR MATERIALE KLASIKE. ME QËLLIM TË ZMADHIMIT TË MUNDËSISË pËR MBIJETESË TË AVIONIT, KONSTRUKSIONI ËSHTË I pROJEKTUAR TË DUROJË GODITJE DIREKTE NGA pREDHA TOpI pREJ 23 MM, NDËRSA SDISTEMET DREJTUESE JANË TË DYfISHTA. GJITHASHTU, pJESË TË SISTEMIT KONTROLLUES pËR fLUTURIM DHE KABINA E pILOTIT JANË TË MBROJTUR ME BLIND TITANIUMI ME TRASHËSI pREJ 38 MM, NDËRSA MBULESA E KABINËS SË pILOTIT MBRON NGA SHRApNELË DHE ARMË TË LEHTA KËMBËSORIKE. MBUROJA BLINDUESE ËSHTË VENDOSUR EDHE RRETH DAULLEVE pËR MUNIcION TEK TOpI, NDËRSA REZERVOARËT pËR KARBURANT NË RASTET KUR GODITEN VETËMBYLLEN, SI DHE pËR MBROJTJEN E TYRE ËSHTË VENDOSUR SISTEM AUTOMATIK pËR SHUARJE TË ZJARREVE. NGA ARSYE TË SIGURISË MOTORËT REAKTIV Tf34-GE-100 JANË TË VENDOSUR NË GONDOLA TË VEçANTA

jashtë anët e trupit. Kabina e pilotit i versionit më modern a-10C është i pajisur me 2 displej për më shumë qëllime me dimensione 12,7 х 12,7 mm, sistem shënjestre modern hud dhe Komanda drejtuese hotas, ndërsa helmet ii pilotit funKsionon me sistem të integruar informative-shënjestër, dhe në të mund të vendoset edhe pamje përgjuese për fluturim në erësirë. në Kabinën e pilotit instalohet ulëse Katapultuese aCes ii. avioni është i pajisur me sisteme KomuniKuese have-quiCK dhe jtrs, ndërsa për KomuniKim me njësitë luftaraKe toKësore shfrytëzon sistemin ‘data-linK’ - sadl. pajisja naviguese në a-10C është me sistemet taCan, gps/ins dhe terprom. për mbështetje të avioniKës a-10C është i pajisur me Kompjuterët iffCC dhe CiCu, sistem menaxhues digjital, magjistralja e të dhënave mil-std-1760 etj.А-10C posedon 11 bartës armësh (3 në trupin dhe nga 4 në Krahët) në të Cilat mund të vendoset peshë prej 7.258 Kg. nga armët e fiKsuara është instaluar top automatiK shtatëtytësh gau-8/a avenger, me Kalibër prej 30 mm, i Cili posedon shpejtësi të gjuajtjes prej 2.100 deri 4.200 granata në minutë. për vetëmbrojtje mund ta shfrytëzojë raKetën e dirigjuar me rreze iK me shtrirje të shKurtër aim-9l sideëinder. nga armët e dirjuara mund të shfrytëzojë bombat e dirigjuara lazer gbu-10, gbu-12 dhe gbu-24, bombat e dirgjuara me satelit të familjes jdam, raKetat e familjes agm-65b/d/g maveriC dhe bombolë me muniCion thërrmues Cbu-15 ëCmd. prej armëve jo të dirigjuara А-10 shfrytëzon bombat mK82,mK83, mK84 dhe m117, ndërsa nga bombat thërmuese shfrytëzon bl755, mlu-27/b, blu-dhe familjen Cbu-52/58/71/87/89/97, ndërsa prej raKetave jo të dirigjuara shfrytëzon lau-68 hydra me Kalibër prej 70 mm dhe zuni me Kalibër prej 127 mm. në bartësit mund të vendosen edhe tre 3 nën rezervoar për Karburant, Kontejnerët shënjestrues an/aas-35 pave penny, an/aaq-14 lantirn, sniper xr dhe rafael litening at, dhe Kontejnerët për Kundër masa eleKtroniKe an/alq-131 dhe an/alq-119(v).

Ivica Dameski

1. Gryka për mbushje me karburant gjatë fluturimit

2. Mbulesa e kabinës së pilotit që mundëson mbrojtje ndaj

veprimeve me armë të lehtë këmbësorike 3. Pajisja për mbushje me ,, gaz” tek

motorët reaktiv (për ritje të mbushjes tek motorët)4. Ulësja katapultuese ACeS ii5. Pllaka blinduese prej titaniumi për

mbrojtje të kabinës së pilotit 6. hapësira e avionikës 7. Rezervoari me karburant 8. Gondola për vendosje të motorit

reaktiv 9. elisa e motorit reaktiv tf34-Ge-10010. elisa të kompresorit 11. Dhoma e djegjes 12. Reaktori në motor 13. Motori ndihmës14. Priza e ngritjes hidraulike15. Stabilizatori i majtë horizontal 16. Konstruksioni i brendshëm i

stabilizatorit vertikal të majtë 17. Stabilizatori vertikal i majtë

Avioni sulmues A-10

1

2 3

333231

30

29 28 27

13

Avioni sulmues A-10

18. timoni drejtues i stabilizatorit vertikal të majtë 19. Koni i bishtit 20. Aileroni21. Konstruksioni i brendshëm i krahut 22. Bartësi i armëve 23. Bartësi i varur me 3 lançues për

raketa24. Raketa e dirgjuar AGM-64A Maverick25. Rrota e pasme statike për qëndrim26. Bomba thërmuese Rockeye Mk.20 27. Shkallë e palosur për ngjitje në kabinë 28. Shënjestra hUD29. Statika e pasme për qëndrim 30. Rrota e statikës së parme për qëndrim 31. topi automatik GAU-8/A me kalibër

prej 30 mm32. Varësja për shënjestrim Pave Penny

me lazer të instaluar për shënjestrim të objektivit

33. Prurës municioni për topin prej 30 mm34. Magazinë për grnatat prej 30 mm, me

kapacitet prej 1.350 granata35. Kontejner vartës për kundërmasa

elektronike AN/ALQ-119(V)36. Dirgjues lazerik për bomba Paveëay GBU 16B/B

KARAKTERISTIKAT TAKTIKO-TEKNIKE TË A-10

GJAtëSiA 16,26 m

LARtëSiA 4,47 m

ShtRiRJA e KRAhëVe 17,53 m

SiPëRfAQJA e KRAhëVe 47m²

PeShA ZBRAZët 11.321 kg

PeShA MAKSiMALe GJAtë NGRitJeS 23.000 kg

MOtORi 2 motorë reaktiv General electric tf34-Ge-100, secili me fuqi prej 40,32 kN

ShPeJtëSiA MAKSiMALe 706 km/h

ShPeJtëSiA LUNDRUeSe 555 km/h

ShPeJtëSiA e NGRitJeS 30 m/sek

RADiUSi LUftARAK од 463 km deri 1.000 km

NGRitJA MAKSiMALe 3.949 km

PLAfONDi 13.700 m

NGARKeSA Me ARMë 7.258 kg

4 5 6

7

8

9

10

11

12

1314 15

16

17

19

202122

23

18

242526

34 35

36

elikopteri „Z-10“ parësisht është i men-duar për misione sulmuese, apo së pari për misione kundërtankse (Anti-Armour аnd Battlefield Interdiction),

ndërsa si mision sekondar ka aftësinë për veprim „ajër-ajër“. I dizajnuar dhe zhvilluar nga Republika Popullore e Kinës, më saktë nga ‘Changhe Aircraft Industries Corporation (CAIC)’. Emri „Z-10“ apo „WZ-10“ („Wuzhuang Zhisheng-10“), si dhe helikopteri më i vogël „Z-19“, është marrë nga nga romanet klasike kineze.Në vitin 1979 ushtria kineze ka studijuar strategjinë e luftës kundër formacioneve të mëdha të blinduara. Ajo ka konkluduar se zgjidhja më e mirë konvencionale është të shfrytëzohen helikopterët luftarak. Tetë he-likopterë ‘Aerospatiale Gazelle’ janë blerë dhe janë shfrytëzuar për evaluim.Në mesin e viteve 1980 janë shfrytëzuar helikopterë civil për nevojat e ushtrisë. Këto helikopterë nuk kanë qenë të përshtatshëm për sulm, apo kanë qenë të përshtatshëm vetëm për misione të llojit të zbulimit. Pas kësaj, Kina ka vlerësuar helikopterin „Agusta A129 Mangusta“, ndërsa në vitin 1988 ka siguruar mjete dhe ka arritur marrëveshje me SHBA për blerjen e „AH-1 Cobra“, si dhe pat-entën për prodhim të predhave BGM-71 TOW (predha të dirigjuara). Me këtë Kina ka krijuar kushtet filestare për analiza krahasuese dhe zhvillim të helikopterit të vet.Pas protesteve dhe trazirave në qendrën Ti-ananmen në vitin 1989, KIinës i është vënë embargo për armë. Këto trazira kanë kon-tribuar në bllokimin e blerjes së armëve edhe nga Evropa Lindore në vitin 1990 dhe 1991. Parasegjithash, Bullgaria dhe Rusia i kanë hedhur poshtë ofertat kineze për blerje të he-

marrëveshje për helikopterin „Mil Mi-28“ disa vite më herët. Pas mossuksesit për blerje të helikopterëve të jashtëm, Kinës nuk i ka mb-etur zgjedhje tjetër përveç se të injorojë op-sionet e huaja dhe të zhvillojë helikopterin e vet. Puna e „Z-10“ është përshpejtuar. Në maj të vitit 2002, rotori i bishtit i „Z-10“ dhe disa komponentë tjerë janë testuar nga Instituti për Kërkime 602. Gjatë vitit 2003, prototipi „Z-10“ ka përfunduar fluturimet e veta të para. Deri në vitin 2004 janë ndërtuar edhe 3 prototipë, me fillimin e fazës së dytë të test-fluturimeve në po të njëjtin vitin. Faza e tretë e test-fluturimeve ka përfshirë real-izimin gjatë ditës dhe natës, ndërsa në vitin 2006 është arritur në testimin e armëve dhe municionit tjetër. Në qershor të vitit 2012, Qeveria e SHBA-ve akuzoi „United Technologies“ dhe prodhuesit „Pratt & Ëhitney Canada“ dhe „Hamilton Sundstrand“ për shkelje të Ligjit për Kontrollë të Eksportimit të Armëve dhe bërja preten-dime të rrejshme për eksport të rrejshëm të softuereve ushtarake amerikane për Z-10. Kompanitë janë dakorduar të paguajnë më shumë se 75 milionë dollarë të Qeverisë së SHBA-ve.Helikopteri „Z-10“ është porositur për ar-matën kineze gjatë viteve 2009 dhe 2010. Për herë të parë është prezantuar në ekspoz-itën e 9-të (China International Aviation and Aerospace Exhibition) në Zhuhai në nëntor 2012. fotografitë zyrtare të helikopterit u shpallën jo më parë se këtë vit.

PaJISJa E HELIKOPTERIT Dizajnuesi kryesor i helikopterit „Z-10“ është Wu Ximing nga Instituti për Kërkime 602, njëri nga shkenctarët më të shquar kinez i an-

Helikopter Luftarak Kinez

„CHINA Z-10“

likopterëve „Mil Mi-24“.Lojërat ushtarake kanë vërtetuar se helikop-terët duhet patjetër të jenë nën komandën e armatës, në vend të forcave ajrore. Kjo ka çuar në formimin e ‘People’s Liberation Army Ground force Aircraft’. Poashtu, është marrë vendim që predhat antitanks, si BGM-71 tOW janë të papërshtatshëm në raport me të favorizuarat „AGM-114 hellfire“. Lufta e Gjirit ka theksuar nevojën e shpejtë për helikopterë të vet për sulm. Në atë kohë, ushtria kineze është varur nga helikopterët të llojit „Changhe Z-11“ dhe „harbin Z-9“. Me dizajnin dhe prodhimin e helikopterëve të rinj, helikopterët ekzistues do të vazhdonin të shfrytëzohen në misione për zbulim.Kështu, është formuar ekip punues (Armed helicopter Developmental Work team), me qëllim që të zhvillohet një helikopter i klasës së mesme. është filluar me zhvillimin e he-likopterit kinez gjashtë tonësh në vitin 1994. Programi është promovuar si një projekt civil. Me këtë ekipi ka patur mundësi të sigurojë ndihmë të konsiderueshme teknike nga ev-ropa Perëndimore si p.sh.: nga „eurocopter“ instalim rotori, ndërsa nga „Canada Motors“ dhe „Agusta Westland“ transmisionin. Në dukje ka ngjasuar me helikopterët „eurocop-ter tiger“ and „Augusta A-129“. Kinezët kanë qenë të përqëndruar në fusha ku nuk kanë mundur të fitojnë ndihmë nga jshtë. Programi „Z-10“ është quajtur „Special Armed Project“, ndërsa zhvillimi është mbajtur në fshehtësi të madhe. Supozohet se edhe „Russian Kamov helicopter Design Bureau“ ka marrë pjesë në zhvillimin e helikopterit „Z-10“. Në vitin 2000, ushtria kineze sërish ka ten-tuar të blejë helikopterë rus, por marrëveshja për „Kamov Ka-50“ nuk është arritur, si edhe

14

15

gazhuar në dizajnin e versioneve ushtarake të helikopterëve ushtarak transportues „Z-8A“ dhe „WZ-9“. Kontraktori kryesor i avionikës së „Z-10“ është instituti për Kërkime 613, përgjegjës për integrim dhe mbi të gjitha nënsistemet e siguruara nga kontraktuesi. teknologji të huaja që shfrytëzohen (mund të jenë nga kompani franceze dhe izraelite) janë vetëm vetëm zgjidhjet hardverike. Pothuajse të gjitha programet softuerike janë plotësisht të zhvilluara nga Kina. Me rëndësi të veçantë është se adaptimi i standardit ushtarak perëndimor nënkupton që armatimi perën-dimor mund shumë lehtë të vendoset në „Z-10“. Kjo do të ndihmojë që eksporti i „Z-10“ në të ardhmen të zgjerohet në tregun e shteteve perëndimore dhe më gjerë. Avi-onika e „Z-10“ është më e avancuar në kraha-sim me shumicën e helikopterëve për sulm dhe mundëson që „Z-10“ të jetë në gjendje të zhvillojë misione në nivel që është vetëm 10 metra mbi vendin. ekzistojnë dy konfiguracione të pajisjes për Z-10. i pari është zhvilluar nga sisteme të ngjashme të huaja (spekulohet të jetë franceze), ndërsa tjetri është i vetë zhvilluar. të dy konfiguracionet i ndajnë displej të njëjtë konfigurues ‘head-Up’. Dallimi në dukje midis dy konfigurimeve është në atë se në njërin konfigurim ekzistojnë tre displej kolor LCD që jan multifunksional (MfD), ndërsa në tjetrën, dy displej më të mëdhenj LCD MfD. Për dallim nga helikopterët e mëparshëm kinez të cilët kanë sisteme naviguese të ndryshme, sistemet naviguese të Z-10 janë plotësisht të integruara. Këto përfshijnë: Laser Gyro (Optical fiber Gyro), Radar Altim-eter (Laser Altimeter), Doppler Navigational Radar (i cili ka aftësi meteorologjike dhe naviguese), Ground Mapping, terrain-Avoid-ance dhe terrain folloëing Systems. Më tej këtu ndodhen edhe inertial Navigation Sys-tem (iNS) i integruar me Beidou Navigation Satellite System (sistem satelitor kinez), Gal-ileo, Global Navigation Satellite System (i kri-juar nga Bashkimi evropian, gjegjësisht nga european Space Agency) dhe GLONASS, Global Navigation Satellite System (rus, i zhvilluar nga Russian Aerospace Defence forces). Për klientët potencial për eksport, mund të zgjedhet cilido sistem satelitor për navigacion, edhe pse zgjedhja e GPS zakon-isht është i qartë. Shrytëzohet edhe „Blue Sky Navigation Pod“ i modifikuar i cili merr in-formacione përmes Data-Link-ut të mbrojtur (siguron në kohë reale, informacione reale).Sistemi për luftë elektronike i „Z-10“ është sistemi i parë kinez i cili integron: Radar, Ra-dar Warning Receivers (RWR), Laser Warn-ing Receivers (LWR), electronic Support Measures (eSM) dhe electronic Counter-Measures (eCM). Në helikopter është insta-liuar „infrared Jammer“. Sistemi për identifi-kim të fluturakeve miqësore ose armiqësore (identification friend оr foe - iff) është pro-jektuar posaçërisht për të funksionuar në kushte të pengesave të rënda armiqësore.„fire Control System“ është sistem harverik i bashkëndihmuar nga vende të huaja, ndërsa softueri është zgjidhje kineze. Në vete përf-shin: Color Daytime tV Camera, Night Vision Camera, imaging infrared Camera, Radar, Decoy Dispensers, Laser targeting System, Laser Warning Receivers dhe Laser Range finder. e gjithë kjo është e ndërlidhur me sistemin helmet Mounted Sight (hMS) për pilotët e helikopterit, ngjajshëm si tek helikop-

KARAKTERISTIKAT E pËRGJITHSHME TË „Z-10“ / „WZ-10“eKiPAZhi 2 (pilot, kopilot)LARtëSiA 3.85 m

PeShA e heLiKOPteRit të ZBRAZët 5.540 kgPeShë e NeVOJShMe 1.500 KG

PeShA MAKSiMALe GJAtë NGRitJeS RReth 7.000 KGShPeJtëSiA MAKSiMALe mbi 300 km në orë

Pilotët në kabinën e tyre janë të mbrojtur me blind të përbërë, ndërsa kabina është posa-çërisht e dizjnuar për të penguar shkëlqimin nga dielli. Xhami antiplumb është në trashësi prej 38 milimetra dhe është në gjendje të qëndrojë goditje direkte nga kalibra të mëd-henj.helikopteri operon me ndihmën e motorëve turboshaft ‘Canadian Pratt & Whitney Pt6C-67C’, por motorët për helikopterin „WZ-9“ („MtR390“) janë prodhim vendornga gjen-erata e katërt, me të gjitha pjesët vitale kine-ze dhe pa pjesëmarrje të huaj që, poashtu, mund të shfrytëzphen për helikopterët „Z-10“ („WZ-10“).

Dragan Pavlovski

teri „Ah-64 Apache“. Për fluturim në erësirë shfrytëzohen Night Vision Googles (NVG). Ar-matimi i Z-10 mund të përbëhet nga topa 30-mm, hJ-9 – predha antitankse të dirigjuara (ngjashëm me tOW-2A), model i ri i hJ-10 predhave antitankse (ngjashëm me AGM-114 hellfire) dhe ty-90 predha „ajër-ajër“. Për shkak të konceptit të dizajnit modu-lar, „Z-10“ mund të jetë i armatosur me një spektër të gjerë të armëve. Përshtatja e standardit kinez mundëson shfrytëzim të armëve me prejardhje ruse dhe kineze. Ar-matimi përbëhet nga mitralozë, topa, raketa dhe predha. Mund të përdoret kundër ob-jektivave në tokë dhe në ajër, direkt të dre-jtuar nga sistemi helmet Mounted Sight i pilotëve.

16

Strela-3“ (Shenja e NATO-s „SА-14 Gremlin“) është sistem raketor i lehtë

portative (SRLP) për mbrojtje kundëra-jrore, apo ‘MANPADS – Man Portable Air Defense System’. Ky sistem është zhvil-luar për nevojën për ritje të efikasitetit të paraardhësit të tij „9K32М Strela 2М“ (SА-7 Grail), dhe me qëllim shkatërrimin e objektivave armiqësorë poshtëfluturues gjatë ngritjes dhe aterimit.Zhvillimi i vetë raketës, në masë të mad-he është bazuar në bazë të raketës para-prake për „Strela-2М“, që ka kontribuar për zhvillimin më të shpejtë të tij. Dallimi më i madh që është futur është koka e

re për vetënavigim e cila funksionon në parim të modulimit me frekuencë, në vend të modulimit me amplitudë e cila shfrytëzohej tek „Strela 2М“. Gjithashtu, risi është edhe ftohja e kokës me azot nën shtypje. Ftohja mundëson të ritet ndjeshmëria në gjatesi valore më të gjata (në diçka më shumë se 4 µm, përkundër të atyre më parë prej 2,8 µm). Në prak-tikë, kjo mundëson ndjkje më të gjatë dhe më të saktë të objektivëve të cilët manovrojnë dhe të cilët janë në fluturim (objektivë të cilët afrohen). Kuptohet, këto ndryshime kanë edhe efektet nega-

adhe Ukraina. Deri tani, SRLP„Strela 3“ është shfrytëzuar në më shumë konflikte nëpër botë. Gjegjësisht, është shfrytë-zuar në Irak gjatë operacionit „Stuhia e Shkretëtirës“, në konfliktin në Abkhazi (1992 dhe 1993), në Kongo, Afganistan dhe Angola, si dhe në konfliktet në ter-ritorin e ish Jugosllavisë. Ky sistem rake-tor, mbetet në përdorim edhe sot. PERFORMANSAT TEKNIKE Pesha relativisht e vogël dhe dimen-sioned, si dhe mundësia, me një tra-jnim adekuat për një kohë relativisht të shkurtër të aftësohet qitësi, e bën edhe këtë sistem raketor shumë të kërkuar nga ana e organizatave terorriste. Ky lloj i raketës është prodhuar edhe në versionin detar me shenjën „SА-N-8“.Sistemi raketor „Strela 3“ është i përbërë prej:– rakete (9M36);– mekanizëm lançues (9P59);– bateri termale/ rezervoar për gaz

(9P51).Sipas dukjes së jashtme, sistemi raketor „Strela-3“ është shumë i ngjashëm me „Strela-2М“. Mekanizmi lançues, gypi për lançim dhe trupi i raketës janë pothuajse identik. Dallimet më të mëdha paraqiten në sistemin e ri për vetënavigim dhe forma e ndryshuar e baterisë termike me rezervoar për gaz që tani kanë formë top-thi. Mënyra e re e ftohjes së kokës për vetënavigim është me azot, që mundë-son navigim më efikas të raketës tek gazrat shkarkues në fluturaket. Koka e përmirësuar për vetënavigim, lejon „Stre-la-3“ të lançohet në objektiva në kënde shumë më të mëdha, duke eliminuar ndi-

SISTEM RAKETOR I LEHTË PORTATIV

„9K34 Strela -3“

tive, gjegjësisht, është e ritur pesha e raketës, që ka shkaktuar zvogëlim të paktë të performansave kinematike në raport me „Strela-2М“. Megjithatë, efekt-shmëria e përgjithshme ka qenë konsifer-ueshëm e përmirësuar, kur bëhet fjalë për objektiva relativisht të ngadalshëm dhe me fluturim të ulët në hapësirë ajrore. Armata ruse futi në përdorim sistemin ra-ketor „Strela-3“ në vitin 1974. Ky sistem raketor, në masa të mëdha është ekspor-tuar në më shumë se 30 shtete në Azi, Afrikë, Lindjen e Mesme dhe në evropë. Mes tjerash, vende shfrytëzuese të këtij sistemi raketor janë edhe: Bullgaria, hun-garia, Polonia, Serbia, Çekia, Sllovaki-

17

kimin e karremave infra të kuq. Kokë ra-keta e „Strela-3“ ka peshë më të madhe në raport me kokë raketën relativisht të vogël tek „Strela-2М“. Që bëhet kompen-sim për kokë raketën më të madhe dhe të përmirësohen performancat e flutrimit aerodinamik tek sistemi raketor „Strela -3“, ëshët zvogëluar pesha e pajisjeve elektronike dhe është instaluar motor i ri me lëndë djegëse të ngurta.Raketa për sistemin raketor „Strela-3“, me shenjë 9M36, është predhë tejzanore me shpejtësi maksimale të fluturimit prej rreth 410 m/s. Me këtë raketë mund të gjuhen objektiva tejzanor në largësi deri 4500 metra dhe në lartësi maksimale prej 3000 metra. Raketa 9M36, përveç eksplozivit në kokë raketën, shfrytëzon edhe lëndën djegëse të mbetur në mo-mentin e përplasjes së raketës me objek-tivin.Pasardhës i sistemit raketor „Strela-3“ është Sistemi Raketor me transportim të Lehtë „iGLA“, i cili do të jetë temë shqyr-timi në numrin e ardhshëm.

Trajçe Dençevski

SpEcIfIKIMET

ShëRByeS 1 ushtarë

PeShA e SiSteMit 16 kg (në pozitë luftuese)

PeShA e RAKetëS 10,3 kg

PeShA e KOKë RAKetëS 1,17 kg

GJAtëSiA e e RAKetëS 1,47 m.

DiAMetRi i e RAKetëS 75 mm

LARGëSiA e GJUAJtJeS Në OBJeKtiVAVe 4500 m

LLOJet e OBJeKtiVAVe AJROR avionë dhe helikopterë taktik

LLOJet e KOKë RAKetAVeshumë eksploduese – e fragmentuar (modulim ime frekuencë me ndjeshmëri prej 2–4.3 µm)

ShPeJtëSiA e fLUtURiMit të RAKetëS 410 m/s

LARGëSiA MAKSiMALe e GJUAJtJeS deri 4500 metra

LARtëSiA MiNiMALe e GJUAJtJeS 30 metra

LARtëSiA MAKSiMALe e GJUAJtJeS 2300 metra

SiSteMi PëR NAViGiM navigim me rreze infra të kuqe

ShPeJtëSiA MAKSiMALe e OBJeKtiVit, GJAtë NGRitJeS/AteRiMit

310/260 m/sek

KOhA e VetëShKAtëRRiMit prej 14 deri 17 sekonda fluturim të raketës

TABELA KRAHASUESE E SISTEMEVE RAKETORE „STRELA-2М“ DHE “STRELA-3“

SISTEMI RAKETOR 9K32M Strela-2M(raketa: 9M32M)

9K34 Strela-3(raketa: 9M36)

Viti i fUtJeS Në PëRDORiM 1968 1974PeShA e SiSteMit Në POZitë LUftUeSe 15 kg 16 kg

PeShA e RAKetëS 9.85 kg 10.3 kgGJAtëSiA 1.44 m 1.47 m

KOKë RAKetA1.15 kg (0.37 kg eksploziv

nitroamino eksploziv) e dirigjuar– fragmentuar

1.17 kg (0.39 kg eksploziv nitroamino eksploziv) e dirigjuar– fragmentuar,

përfshirë 20 gr mbushje shtesë për të shfrytëzuar

karburantin e mbetur raketor

KOKA Me VetëNAViGiM Modulim amplitudë me ndjesh-mëri prej 1–2.8 µm

Modulim me frekuenë me ndjeshmëri prej 2–4.3 µm

GJAtëSiA MAKSiMALe e GJUAJtJeS 4200 m 4500 m

ShPeJtëSiA e fLUtURiMit të RAKetëS 430 m/s 410 m/s

ShPeJtëSiA MAKSiMALe e OBJeKtiVit, NGRitJe/AteRiM deri 260 m/s 310/260 m/s

SISTEMI MODULAR ARTILERIK VETËMBROJTËS AGM 155 MMNë panairin e pajisjeve ushtarake ,,Euro-satory 2014” që u mbajt gjatë muajit kor-rik në paris, kompania e njohur gjermane „Krauss-Maffei Wegman“ për herë të parë publikisht e prezantoi sistemin modular

vetëmbrojtës me kupolë artilerike AGM 155 mm si dhe automjetin modular luf-tarak të blinduar „BOXER 8x8“. Ekuipazhi i sistemit artilerik është i përbërë prej 2 anëtarëve, drejtuesit të automjetit dhe ko-mandantit. Kupola artilerike AGM 155 mm është e përpunuar nga legura të aluminit dhe së bashku me topin e obusit ka peshë prej 12,5 ton. Kupola posedon telekoman-dë dhe është krejtësisht e amortizuar, në të janë të instaluara sisteme kompjuterike, stacion metorologjik, mbushës automatik, gjegjësisht mbushës të topit të obusit ( veç-mas për predhat dhe për fushat e barotit), mbushës/zbrazës së magazës së granatave dhe fushave të barotit, ndërsa nga armët është i instaluar top obusi Rheinmetall 155 mm L52, me gjatësi të gypit 52 kalibërsh (i njejti top-obus është i instaluar edhe në sistemin artilerik vetëmbrojtës pzH 2000). Ky top-obus posedon shpejtësi gjuajtëse prej 8 granatave në një minutë dhe në distancë prej 40km. Në kupolën luftarake mund të vendosen 30 predha të kalibrit 155 mm dhe 145 fusha modulare të baro-tit ( me 6 fusha modulare të barotit arrihet distanca maksimale e gjuajtjes). përparsia e këtij sistemi artilerik vetëmbrojtës është mundësia që për 30 sekonda mund të për-gaditet për të vepruar, vepron dhe e lë ven-din nga ku ka filluar të veprojë, gjë që e rritë mundësinë për të mbijetuar në fushëbete-jë. Gjithashtu ka mundësi që të veprojë me më tepër predha të cilët pothuajse njëko-hësisht do të godasin cakun. Gjegjësisht më elemente paraprakisht të vendosura për gjuajtje, me përzgjedhjet e mbushjes adekuate të barotit, përzgjedhjes së këndit të top-obusit dhe të dhënave tjera mund të veprohet me disa predha njëra pas tjetrës ku për shkak të traektores së ndryshme pothuajse njëkohësisht do të godasin dhe do ta gjuajnë cakun, duke bërë të mundur që vetëm me një armë artilerike të veproj si me fuqinë e një baterie. Ky modul artilerik mund të përshtatet për t’u instaluar në au-tomjetet e ndyrshme ( me rrota apo vemje) ku ekziston edhe versioni “Donar” (autom-jet me vemje), si dhe verzioni me shasi të kamionit 6x6 nga kompania „International WarkStar 7000“.

Ivica Damevski

L-01“ është automjet i blinduar luftarak i prodhuar në Poloni nga ana e kom-panisë OBRUM në partneritet me BAE-Systems. Projekti konceptual i

këtij automjeti për herë të parë u prezantua në panairin ndërkombëtar të indrustrisë së mbrojtjes në Kellce më 2 shtator të vitit 2013. Prototipi i parë pritet të përfundojë në vitin 2016, përderisa me prodhimin masiv të këtij automjeti luftarak blindues kompania duhet të fillojë në fillim të vitit 2018.Pamja e tanksit „PL-01“ u ngjason tankseve luftarak standarde bazike dhe moderne, me shofrein e të njejtit i cili është i vendosur në pjesën e përparme të tij, komanduesin dhe shënjestruesin e vendosur në kupolën e tank-sit ku ekziston mundësia edhe për vendosjen e katër ushtarëve tjerë.Tanksi është i pajisur me mburojë disash-tresore të keramikës dhe aramidit, më blin-dues modular i cili është i dizajnuar për të sigu-ruar mbrojtjen në përputhje me standardet e NATO-s STANAG 4569 të aneksit A të nivelit 5+, i vendosur në pjesën e përparme të trupit të kupolës së tanksit. Modulet e dëmtuara mund që të në mënyrë të shpejtë dhe të lehtë të zëvendësohen në kushte të luftës. Pllakat blinduese shtesë gjithashtu janë të vendosu-ra në kupolën e trupit të tanksit dhe të njejtat janë të dizajnuara për të siguruar mbrojtje nga predhat antiblinduese.Trupi i tanksit siguron mbrojtje nga mjete të improvizuara shpërthyese (IEDs) si dhe nga minat në përputhje me standardet e NATO-s STANAG 4560 aneksi B 4a dhe 4b. „PL-01“ është i pajisur me dizel motor me fuqi prej 940 KF, pjesë të pjerrët me konvertor në momentin e rrotullimit, marsh automa-tik dhe mekanizëm asistimi gjatë drejtimit të tanksit. Tërësia është e bazuar në shtatë

topit 120 mm i cili është i vendosur në kupolën e tanksit. Topi është në gjendje të gjuajë me predha konvencionale si dhe me raketa ujore anti tankse. Topi është i pjerrët me mbushës automatik të predhave i cili siguron shpejtësi të gjuajtjes deri në 6 (gjashtë) predha në minutë. Kompleti luftarak i topit të tanksit numëron 45 predha, 16 nga të cilat janë të vendosura në skajet e kornizës së kupolës dhe të njejtat janë të gatshme për mbushje të topit me anë të automatit mbushës, përderisa pjesa tjetër e predhave ruhen në kornizën e trupit të tanksit. Tanksi gjithashtu posedon mitraloz 7,62 mm UKM-2000S me municion prej gjithsej 1000 plumba. Pajisja shtesë do të jetë e instaluar ne modulin telekomandues në të cilin dizajni momental përfshinë mitraloz 7,62 mm apo mitraloz prej 12,7 mm me hed-

Tanksi futurist nga Polonia

„PL-01“

rrota mbështetëse me amortizim aktiv në dy palët e fundit të rrotave mbështetëse. tanksi mund të arrijë fuqinë deri në 70 kilometra në orë (43 mph) në rrugë të asfaltuara edhe deri në 50 kmh apo (31 mph) në terren të pjerrët me lëvizje maksimale (pa pasur nevojë për karburant shtesë) deri në 500 kilometra ose 310 mila. tanksi mund të kalojë terren të pjer-rët nga 30 shkallë, hendek me gjerësi prej 2,6 metrash si dhe të kalojë përmes pengesave ujore me thellësi prej 1,5 metrash pa përgaditje dhe deri në 5 metra me përgaditje.Motori dhe transmisioni gjenden në pjesën e përparme të tanksit, për afërsisht si në tanksin izraelit “Merkava” ndërsa pjesa tjetër e hapë-sirës është dizajnuar për vendosjen e ekui-pazhit dhe municionit. Armatimi bazë i tanksit „PL-01“ përbëhet prej

18

19

hës granatash 40 mm. tanksi është i pajisur me hedhës të granatave të gazit të vendo-sura në kupolën e tanksit që përbëhen nga sistemi aktiv mbrojtjes i cili i pret predhat e kundërshtarit. Armatimi i përgjithshëm si dhe pajisjet e shënjestrimit do të jenë të stabili-zuara në mënyrë elektronike, ndërsa sistemet e hulumtimit dhe të shënjestrimit do të jenë të përbërë nga matës lazerik në distancë, me kamera për ditën dhe natën të gjeneratës së tretë të përpunimit termik të fotografisë dhe me të dhëna vizuele të paraqitura në murë.Në këtë tanks do të jetë i instaluar një sys-tem i avancuar i hapjes së zjarrit dhe i njejti do të jetë i pajisur me sistem drejtues në fush-betejë. tanksi „PL-01“ përdor stlet-teknologjinë. Ai përmban kamuflim termik që e bënë më të vështirë zbulimin e senzorëve termik. tanksi do të jetë i shënuar me material absorbues të valëve radare. Megjithatë, nuk ka të dhë-na në lidhje me formën këndore për të cilën thuhet se do të jetë e përshtatur për uljen e siluetës dhe presionit të radarëve, apo do të përshtatet vetëm sa për ti dhënë një pamje më mbreslënëse dhe frustruese tanksit në fushëbetejë.ideja e dizajnit të këtij tanksi është që të bëhen përpjekje për t’u eliminuar silueta infra të kuqe, ajo e radarit dhe ajo vizuele si që është rasti te tankset tjera tradicionale në një shkallë më të lartë, ku cilësia e maskimit ngritet për një shkallë më lartë. tanksi do të posedojë sistem infra të kuq për kamuflazh me anë të së cilit tanksi humbet gjurmët nga ana e senzorëve infra të kuq. ekziston mundësia që disa pjesë të tij tanksi ti theksojë me çka do të krijojë një fotografi

ndryshe nga fotografia dhe pamja reale e tij.„PL-01“ do të jetë i pajisur me sistem për fikjen e zjarrit në kupolën dhe trupin e tanksit, me sistem të brendshëm radiokomunikues, sistem të ftohjes dhe të nxjerrjes së gazërave dhe me filtra të klimatizimit. Për ekuipazhin janë paraparë ulëse të veçanta me qëllim të minimizimit të efekteve fizike nga shpërthi-met që vijnë nga afërsia. Përveç kësaj, tanksi „PL-01“ mund të pajiset edhe me sistem satelitor të navigimit dhe me sistem të identifikimit të forcave aleate dhe forcave kundërshtare. Sa i përket qëllimeve dhe detyrave themelore të tij, tanksi mund të përdoret për shumë variante dhe shumë detyra tjera, gjegjësisht i njejti mund të konfigurohet në automjet kom-andues, tanks për tërheqje dhe riparim, apo si tanks për deminim.

Zoran Stojanovski

emente të cilat janë adaptibile dhe mund të përmbushin nevojat e përdoruesve të caktuar. Softueri i këtij sistemi ka një nivel të lartë stabiliteti dhe i njejti mund të kon-figurohet sipas nevojës, nga një shërbimi in-dividual deri te shërbimi për operacione të bashkuara të nivelit kombëtar.Sistemi në fjalë gjithashtu mund të inte-grohet në tërësi në përputhje me agjensitë kombëtare të sigurimit shtetëror. Në situ-ata të caktuara agjensionet për menaxhim me kriza duhet që në mënyrë të menjëher-shme të përgjigjen ndaj fatkeqësive naty-rore. Kur është në pyetje jeta e njerëzve, ky sistem mund të ndihmojë në lëhtësimin e koordinimit, planifikimit dhe ndërrmarjes së ndonjë aksioni, gjëra këto kritike për or-ganizatat ushtarake dhe shoqatat civile.“BattleSpace command” mund të admin-istrojë dhe të drejtojë me një numër të madh kërkesash dhe informatash ku njëko-hësisht gjeneron brifingje dhe raporte të detajizuara. Sistemi posedon set të kom-juterizuar të planifikimit që përdoruesve u mundëson përgaditje të shpejtë dhe efikase të skenareve paqësore dhe skenareve të konfliktit Ky set i planifikimit përbëhet nga:- analiza e varianteve të veprimit; - urdhëra dhe procedura ;- raport të forcave; - planifikim të bashkuar;- listë të vendosjes së forcave.

planifikimi i bashkuar mundëson interak-sion mes përdoruesve gjeografikisht të disperzuar si dhe njëherit mundëson pamje të sinkronizuar të situatës së planifikuar taktikisht. Gjatë kohës së planifikimit, për-doruesit mund të shkëmbejnë porosi tek-stuale dhe vizatime. përdoruesit gjithash-tu, mund ti memorojnë të dhënat dhe të caktojnë sesione të reja të planifikimit pa humbur çfardo informate.Elementi i analizave të varianteve të ve-primit siguron interaksion me ndihmën e simulimit kompjuterik mes forcave ajrore, tokësore dhe atyre ujore. Ky element mund të simulojë logjistikën, forcat për opera-cione speciale, forcat e intelegjencës më qëllim që të ndihmojë në përpunimin e pla-nit operativ të operacionit të bashkuar.

Z. S.

Teknologjia informatike ofron mbështetje të jashtëzakonshme, analiza të vlefshme si dhe zgjidhje me të cilat shtabet kanë beni-fite dhe përfitime me anë të përdorimit të disa pjesëve dhe elementeve të caktuara kompjuterike që shërbejnë për zgjidhjen e problemeve dhe për marrjen e vendimeve të rëndësishme ushtarake. Sistemet për mbështetje dhe përkrahje gjatë vendimar-rjes (Decision Support Systems) gjithnjë e më shumë janë të njohura dhe të njëjtat ndihmojnë për vendimarrje më efikase dhe më efektive. Këto sisteme përfshihën dhe inkuadrohën në pjesën më të madhe të fazave gjatë procesit të vendimarrjes ush-tarake. Teknologjitë në këtë rast përdoren vetëm si elemente ndihmëse për ngritjen e cilësisë dhe shpejtësisë së punës së shta-beve, përderisa vendimi përfundimtar për mënyrën e të vepruarit, megjithatë e merr komandanti.Gjenerata më e re e sistemve për mbështetjen dhe përkrahjen gjatë ven-

dimarrjes ushtarake është sistemi „Bat-tleSpace command”.„BattleSpace command” (c4ISR) paraqet sistem komandimi, kontrolli, komunikimi, sistem kompjutorësh, sistem të intelegjen-cës, hulumtimit dhe zbulimit. „BattleSpace command” është sistem ko-mandues tërësisht i integruar me softuer i cili siguron fotografi operative sinkronizu-ese me të gjitha eshalonet e strukturës ko-manduese të forcave ushtarake. Ky sistem i lidh të dhënat e sistemit ajror, atij të mari-nës dhe sistemit tokësor dhe njëherit sigu-ron superioritet në aspektin informativ gjë që paraqet çelës për ndërmarrje të një vep-rimi, aksioni apo beteje për pushtet.Ky sistem ka shumë funksione dhe el-

BATTLE SpAcE cOMMAND (c4ISR)SISTEME pËR MBËSHTETJE DHE pËRKRAHJE GJATË VENDIMARRJES

20

hpesh ndodh që prodhimet më të mira gjatë jetës ti anashkalojmë. Dizajnerët dhe inxhinierët e industrisë kanë kaluar orë të tëra duke punuar në ato prodhime

dhe duke u siguruar se ato janë absolutisht të përsosura. Ato në esencë janë aq të përso-sura që i përshtaten jetës sonë pothuaj se në mënyrë të padukshme dhe na shërbejnë me funksionet e tyre. Shumë dizajne gjeniale gjatë historisë janë krijuar në kohë lufte në një kohë kur resurset janë të kufizuara, ndërsa dizajni i

jetuar të gjitha ndryshimeve dhe ka ngelur po ai deri më sot, duke qenë kështu edhe më tutje në dispozicion për përdorim nga ana e shumë ush-trive të botës si dhe njëherit duke u shërbyer miliona civilëve. Na duket pak sa e çuditshme që një gjë që nuk shkakton rrezik si që është kanisteri për vendos-jen e karburantit, ka qenë i dizajnuar në kushte tejet sekrete por pikërisht në këto kushte është vënë në përdorim edhe kanisteri i parë në botë.Kanisteri është prodhuar dhe zhvilluar në Gjer-mani për përdorim ushtarak. Luftërat humben dhe fitohen me anë të resurseve. Njëri ndër resurset më të rëndësishme gjatë luftës e përbën karburantin. Karburanti duhet të rruhet mirë dhe në mënyrë efikase të transportohet deri te ushtarët dhe automjetet luftarake në vi-jën e frontit. Kur nuk ka karburant, tankset nuk mund të lëvizin dhe si rezultat i kësaj humben beteja dhe luftra.Armatave iu nevojitet karburant pothuajse më tepër edhe se ujë, ndërsa trasportimi i tij i ka shkaktuar probleme logjisitikës ushtarake që nga fillimi i paraqitjeve të mjeteve moto-rike lëvizëse në shërbimin ushtarak. Para se gjithash, ngelja e automjeteve pa karburant

Vepër kulmore inxhinierike për dizajn

Treg

imi

për

kan

iste

rin

suksesshëm është i një rëndësie të veçantë.të hedhim një vështrim në njërin ndër prodhi-met e rëndësishme historike të dizajnit – kanis-terin e karburantit. Neve na duket se kanisteri i karaburantit gjith-një ka qenë pranë nesh. e përdorim pa menduar fare, vendosim karburant sidoqoftë dhe kudo-qoftë. Por, punët nuk janë dhe nuk kanë qenë aq të thjeshta.Nga të gjitha “armët sekrete gjermane” të Luftës së Dytë Botërore, kanisteri u ka mbi-

21

ka mundur të shkaktojë edhe prishjen deri në shkatërrimin e tyre. Gjithashtu, furnizimi me karburant me anë të cisternave ka qenë një hap shumë i rrezikshëm në kushte të luftës, ndërsa si zgjidhje për këtë është imponuar mendimi se furnizimi me anë të më shumë enëve të vogla do të jetë më efikas dhe më i sigurtë. Në këtë mënyrë janë prodhuar shumë enë për bartjen e lëngjeve në forma dhe volume të ndryshme, ndërsa gjatë gjysmës së dytë të viteve të trid-hjeta të shekullit të kaluar, gjermanët vendosin që ti japin fund problemeve të kësaj natyre duke filluar ti standardizojnë enët e tyre për bartjen e lëngjeve.hitleri dhe gjeneralët e tij, fshehurazi duke ud-hëhequr luftën “blic-krig” nëpër europë, e kanë kuptuar se edhe tankset më të mirë në botë janë pothuajse të kotë pa u pajisur vazhdimisht me karburant. Në atë kohë gazermat e karbu-rantit thjesht nuk kanë korespoduar me kush-tet rigoroze të mënyrës bashkëkohore mobile të të luftuarit. Në atë kohë në përdorim kanë qenë kanisterë të metaltë 20 litrash të cilat kanë pasur mangësi të shumta. Mangësitë kanë pasur të bëjnë me formën e kanistereve, gjë që e ka vështirsuar rrua-jtjen dhe mirëmbajtjen e tyre por edhe dizajni i dorëzës dhe qëndrueshmëria e tyrë ka lënë për të dëshiruar.Në kuadër të armatës gjermane është ven-dosur që volumi i enëve të reja të karburantit të jetë maksimalisht 20 litërsh. Lëngu në këto enë është dashur të derdhet pa përdorur hinkë apo ndonjë pajisje tjetër ndihmëse. ena nuk është dashur që të lirojë ajër dhe lëng nga mo-menti i mbylljes së saj. enë është dashur që të konstruktohet në atë mënyrë që të mund të bartet nga individi dhe të mund të transporto-het dhe të dërgohet nga dora në dorë (zinxhirë të njerëzve). Gjithashtu, ena është dashur që të rruhet në mënyrë më të lehtë dhe të jetë e fortë që të mund të rezistojë ngarkesës verti-kale gjatë deponimit dhe ruajtjes. Kështu që në nëntor të vitit 1936 armata gjermane publikoi tenderin për model të ri të kanisterit i cili është dashur që të zëvendësojë konzervat e deriatëhershme nga lymi të cilët kanë shërbyër për karburant. Një firmë e nga Shfelmi i Uestvalisë, nën udhëheqjen e inxhini-erit Vincenc Grunvogel ka zhvilluar një dizajn të ri revolucionar, dizajn ky që edhe sot e kësaj ditë është mjaft i theksuar dhe gjen përdorimin e tij, sikurse edhe para një shekulli. Kanisteri i dizajnuar nga ana e inxhinjerit Vin-cenc Grunvogel është lëshuar në përdorim në vitin 1937. Kompania nga Berlini Ambi-Bad e ka përsosur dizajnin ndërsa shumë prodhues nga më shumë vende kanë filluar me prodh-imin masiv të të njejtit kanister. Ky kanister me dizajn të avancuar i cili edhe sot është present në treg i cili është përpunuar nga lymi dhe është quajtur Канистерот дизајниран од главниот инженер Винценц Грунвогел, бил „ëehrmacht-einheitskanister“, gjegjësisht është fituar një prodhim standard i kanisterit që i ka shërbyër ushtrisë gjermane.Për dallim nga dizajni i kaluar i cili ka pasur for-më trekëndëshi, dizajni i Grunvogelit ka qenë këndrejtë. Pjesët anësore të kanisterit kanë qenë të shënjuara me prerrje karakteristike në formën X të cilat kanë shërbyer për përforci-min e kanisterit. Ato, gjithshtu mundësojnë që përmbajtja të zgjërohet dhe të mblidhet gjatë kohës së ndryshimit të kushteve të ambientit

Risia përfundimtare ka qenë përpunimi i pjesës së brendshme me një plastikë rezistente e cila ka qenë risi, plastikë kjo e përpunuar për fil-limisht për industrinë e birrës. Për këtë shkak këto kanistra kanë shërbyër edhe për karbu-rant e më vonë edhe për ujë.Në kuadër të përgaditjeve për luftë, kanë qenë të dizajnuara një numër i madh kanisterive. Se-cili prej tyre ka pasur të shënuara të dhënat për volumin, përdorimin, llojin e lëngut të paraparë, shkrim “djegës” nëse ka qenë i paraparë për transportimin e karburantit, emir i prodhimit, shkurtesa e tij dhe njësia e armatës së cilës i takon (njësia e këmbësorisë, e aviacionit, etj).Nuk ka ndodhur as lëshimi më i vogël, kanis-teri ka pasur një kapacitet prej dhjetë litrash dhe me peshë prej katër kilogramësh, që ka mundësuar të bëhen përllogaritje të lehta për sasi më të mëdha të karburantit. Pas vënies në përdorim të kanisterit të Grun-vogelit ai ka gjetur përdorim të gjërë nga ana e ushtrisë gjermane gjatë Luftës së Dytë Botërore. edhe përkundër faktit që kjo e fundit ka vepruar në kushte tejet të rënda

të jashtëm. Xhepi ajror nën dorezat gjithashtu mundëson zgjërimin e përmbajtjes kur kanis-teri është i mbushur deri në fund.Një tjetër karakteristikë e veçantë është dizajni i dorezës e cila përbëhet prej tre pengesave parandaluese. Ky paraqet një dizajn krejtësisht tjetër nga dizajni paraprak i cili ka qenë vetëm me një dorezë. Pengesa kryesore mundëson bartjen tradicionale të kanisterit me një dorë. Pengesat e jashtme mundësojnë që pesha e kanisterit të vendoset anash në dy kahje gjë që e bën më të lehtë bartjen në distanca më të largëta. Ato gjithashtu mundësojnë bartjen e dy kanistereve të zbrazëta në të dy duart. Kështu që duke formuar një zinxhirë, në mënyrë plotësuese disa kanisterë mund të ndërrohen në një vend dhe një kohë.Në mënyrë që të lehtësohet mënyra e prodhi-mit masiv, kanisteri përbëhet nga dy pjesë të lymit të çelikut të rrafshët. Më pas këto pjesë saldohen. Gjatë saldimit dy gjysmat e pjesës së parë bashkohen me një proces të saldimit qëndror. i tërë ky proces mbron nga ndikimet e jashtme dhe nga përdorimi i papërgjegjshëm si dhe e rritë qëndrueshmërinë e kanisterit. Në vendin e stupës apo ndaluesit konvencio-nal, Grunvogeli ka dizajnuar një sistem krejtë-sisht të ri të mbylljes. Ky sistem eliminon rrjed-hjen nga stupa e kanisterit edhe në momentin kura ai është në përdorim në kushte të rënda. Sistemi i Grunvogelit përbëhej edhe nga një sistem solid i mbylljes. Ky sistem mundëson mbyllje të shpejtë të stupës e cila gjendet në majën e mbushësit. Dizajni i tij i ri është dëshmuar si tejet i sigurtë dhe praktik.Një tjetër karakteristikë e rëndësishme e diza-jnit të Grunvogelit ka qenë edhe gypi ajrorë. Ai ka qenë i vendosur në pjesën e sipërme të mbushësit. Qëllimi i gypit ka qenë kursimi i ko-hës, kohë e nevojshme për të derdhur sasinë e kaburantit në brendinë e kanisterit si dhe gjithashtu të mundësojë një rrjedhojë të lehtë të lëngut dhe njëkohësisht të eliminoj derdhjen dhe lagjen e kanisterit. Kanisteri ka patur përparësi kundrejt enëve tjera të kohës. Jo vetëm që i ka plotësuar dhe i ka përmbushur kërkesat e lartëpërmendura të ushtrisë gjermane, por falë konstruksionit të veçantë të tij, ka bërë të mundur rrjedhën e pandalshme të karburantit (për shkak të gypit specifik për përçim) dhe gjithashtu i mbushur në këtë mënyrë, ka mundur që të del mbi sipër-faqen e ujit falë xhepit të vendosur në anën e pasme. i mbushur në mënyrë rregullt ka qenë në gjendje të menaxhojë avullimin e lëngut pa pasur rrezik nga derdhja apo plasja e kanisterit.

22

kopjimin e kanisterit gjerman si një zgjidhje e përshtatshme për nevojat e veta. edhe shumë popuj dhe vende tjera më vonë do të ndjekin shembullin e tyre edhe në vitet e pasluftës. e kemi të njohur se kanisterin e kanë kopjuar edhe aleatët, ekziston edhe opinioni se me kopjim të kanisterit është filluar pas fillimit të luftës, por megjithatë realiteti është krejtësisht i kundërt. Në vitin 1939 ushtria gjermane fshe-hurazi ka magazionuar me mijëra kanasterë në aeroportin “tempellhov” në Berlin, por një rast i paqartë për opinionin ka bërë që në një mënyrë shumë të çuditshme e tërë kjo punë të del në dritë. Poll Plejs, një inxhinier amerikan i cili ka jet-uar në Gjermani, ka planifikuar ekspeditë në indi së bashku me një kolegë gjerman, duke dashur që të gjejnë një mënyrë efikase të ruajtjes dhe transportit të kansiterit dhe të ujit në të gjatë ekspeditës. Kolegu gjerman ka pasur qasje deri te rezervat e kanastirëve në aeropotin e lartëpërmendur dhe ka mundur që të huazojë tre kanisterë të cilët i ka vendosur në makinën e tij. Me anë të kësaj makine këta të dy ia dalin që të kalojnë përmes shumë shteteve, por në ndërkohë inxhinieri gjerman është thirrur që të kthehet në vendlindje. inxhinieri gjerman, Plejsit ia ka dorëzuar tre kanisteritë si dhe specifikimet e prodhimit të tyre. Plejsi nga ana e tij, makinën ekspeditive dhe kanisteritë i ka vendosur në një garazhë të mbyllur në Kalkutë të indisë dhe me të kthyer në Shtetet e Bashkuara të Amerikës ai përpiqet që të njoftojë opinionin e sidomos ush-trinë amerikane për kanisterët. Por megjithatë duke mos pasur monstër, ai hasë në veshë të shurdhër. Për këtë shkak ai detyrohet që të mer makinën me tre kanisteret dhe kthehet në Nju

lufte, kanisterët e prodhuar janë dëshmuar si jashtëzakonisht të suksesshëm në të gjitha frontet dhe në mjedise ku temperaturat arrijnë maksimumin e nxehtësisë e deri te ngricat dhe temperaturat e ulëta në territorin rus. Kanisteri ka luajtur rol kyç në mirëmbajtjen e makinerisë ushtarake gjermane gjatë përparimeve në vitet e para të “blic-kringut”. Dizajni i Grunvogelit ka mundësuar mbushje të shpejtë të karburantit të automjeteve të blinduara, atyre të transpor-tit, motorçikletave dhe automjeteve dhe pajis-jeve tjera ushtarake.Për dallim nga gjermanët, aleatët karburantin e kanë bartur me kanaçe të mëdha lymi me skaje të rrafshëta dhe joergonomike. Anët e rrafshëta është dashur që të saldohen secila anë veç e veç. Në mënyrë që të mund të hapet ndaluesi është dashur që kanaçja të mbushet ose të zbrazet. Nuk ka kaluar shumë kohë që edhe vendet tjera të bëjnë dallimin e vlerës së dizajnit të Grunvogelit. Britanezët për herë të parë kanë hasur në kanisterin gjerman në vitin 1940 gjatë luftimeve në Norvegji. Menjëherë pas kësaj është bërë e qartë se dizajni gjerman i kanisterëve të karbu-rantit është superior në krahasim me kanaçet e tyre. Ushtarët britanik kanë filluar ti përdorin menjëherë pasi që të njejtat kanë arritur ti mar-rin nga gjermanët. Ky dizajn është dëshmuar si tejet superior në krahasim me dizajnin britanik, kështu që ministria britanike e mbrojtjes për-fundimisht ka vendosur që dizajni gjerman të kopjohet dhe sa më parë të vihet në përdorim. Gjithashtu edhe sovjetikët kanë ngelur të im-presionuar nga ky dizajn dhe kanë filluar me

Jork dhe Uashington. Në fillim ka qenë vetë ar-matë që ka shfaqur interes dhe ka vendosur që të avancojë edhe më tepër dizajnin duke e rua-jtur pamjen por duke ja eliminuar shtupën dhe ndaluesin, të njejtën duke e zëvendësuar me një shtupë tjetër të rrafshët dhe në këtë mënyrë të hapet mundësia e gjetjes së një instrumenti të ri zbërthyes për hapje, si dhe një hinkë e veçantë për rrjedhjen e lëngjeve në kanister.Në vitin 1940 gjatë luftimeve në Norvegji kan-siteri ka shkaktuar një vëmendje të madhe tek britanikët të cilët nuk kanë qenë të kënaqur me enët e tyre, duke përdorur kështu kanisterët e vjedhur gjermanë. inxinieri Plejs në vitin 1940 ka vizituar Londrën ku ka hasur në interesim nga ana e oficerëve britanik sa i përket kansiterit. Njëri ndër tre monstrat e kanistërve të Plejsit është sjellur me avion në Britaninë e Madhe kshtu që nuk ka kaluar shumë kohë, edhe bri-tanikët kanë filluar me prodhimin e kanisterit gjerman. Kanisteri britanik ka qenë pothuajse i njejtë, apo një kopje identike me atë të dizajnit gjerman, vetëm me shenja të ndryshme. Bri-tanikët kanisterin e tyre të parë e kanë quajtur “Jerry can”.Sovjetikët gjithashtu kanë vërejtur dallimin e kansiterit, kështu që së shpejti edhe ata fillojnë me prodhimin e monstrave të tyre, pothuaj se identike me dizajnin gjerman. Ky kanister është përdorur pothuajse në të gjitha frontet gjatë luftës.Përveç qëllimit fillestar, kanisteri është përdorur edhe si rezervar i jashtëm për gjeneratorët, stu-fat dhe harxhuesve tjerë të lëndëve djegëse.Sot, kanisteri nuk paraqet dhe nuk është pjesë e standardeve të NAtO-s, por ai mund të mer-ret edhe si një standard ndërkombëtar. është i njohur në tërë botën, e sidomos i vlerësuar nga ana e “of-road” shoferëve, koleksionuesve të mjeteve dhe automjeteve luftarake, bujqëve dhe nga ata të cilët janë në kërkim të një ene më të madhe të karburantit.Kanisteri nuk është vetëm një enë karburanti, por është një një arritje dhe prodhim kulomr dizajno-inxhinerik i cili është dëshmuar në ko-hët më të vështira të mundshme. i bukur nga forma dhe pamja si dhe brilant nga mënyra e funksionimit me një dizajn tejet praktik, ai sot pas pothuajse 80 vitesh nga dizajnimi i tij, prod-hohet gjithnjë me ndryshime shumë të vogla përdorimin e tij e gjen në pothuaj se të gjitha armatat e botës.

Aleksandar Stojçevski

23

ërveç obligimeve politike, anëtarsimi në NATO nënkupotn edhe përgjegjësi në planin ushtarak. Procesi i zgjerimit është paramenduar në atë mënyrë

që t’ua mundësojë anëtarëve të ardhshëm që të njihen vetë me fuksinimin e Aleancës dhe me përgjegjësitë dhe obligimet të cilat dalin nga anëtarsimi, si dhe në mënyrë adekuate të adaptojnë forcat e veta. Në vazhdën e kësaj detyre njëra ndër detyrat të cilat shpien në drejtim të aftësimit të tërësishëm të forcave është edhe aftësimi dhe ndërveprimi i tyre në aspektin gjuhë-sor. Kjo detyrë zakonisht iu jepet institu-cioneve gjuhësore trajnuese apo qendrave për gjuhë të huaja në kuadër të komandave të trajnimit, gjegjësisht ministrive të mbro-jtjes në vendet anëtare ose aspirante për anëtarsim në NATO. Për këtë shkak edhe misioni i programeve gjuhësore në vendin tonë është që të arrihet ndërveprimi i for-cave të armatosura të RM-së (ARM) përmes mësimit të gjuhëve të huaja (me theks të veçantë të gjuhës angleze). Më pas qëllim primar është ndërveprimi. Megjithatë nuk do të duhej të organizohet vetëm trajnimm gjuhësor strikt, por përmes këtij trajnimi gjuhësor duhet të zhvillohet edhe përgjegj-sia ndërkulturore, të imponohet mësimi i gjuhës ushtarake dhe sipas mundësisë në qoftë se ekziston personel i trajnuar në mënyrën e duhur, përmes trajnimit gjuhë-sor të imponohen apo të përfshihen edhe elemente për zhvillimin e shkathtësive ush-tarake ndaj kulturës tjetër folëse. Kultura e përgjithshme e cila duhet të apsorbojë është NATO kultura gjegjësisht më shumë kultura të cilat duhet të funksionojnë si një. Për të arritur këtë nevojitet një integrimi

rëndësie të veçantë për realizimin e ndërve-primit të tërësishëm gjuhësor dhe kulturor të forcave të armatosura.

Aspektet kulturore në mësimin e gjuhëve të huAjANëse qëllimi i arsimimit është zgjerimi i horizonteve të trurit të njeriut, që të zhvil-lohet mënyra e të menduarit, të zhvillohet percepcioni për botën si dhe të mësohen individët se si të ballafaqohen me situata të ndryshme dhe të fitojnë disa njohuri të cilat merren si njohuri bazike dhe fillestare, me të cilat duhet të pajisen, në atë rast personat të cilët mësojnë një gjuhë të huaj kanë mundësi shtesë që të përfitojnë edhe njohuri në aspektin kulturor. Për këtë qël-

Pyetje dhe opsione në mësimin e gjuhëve të huaja

VETËDIJA KULTURORE

më efektiv i kulturës gjuhësore edhe në zh-villimin e karrierës te të punësuarit në MM, ShP dhe ARM. Qëllimi i këtij shkrimi është ngritja e vetëdijes dhe përfshirja e elementeve dhe ligjeratave, gjegjësisht programeve lidhur me kulturat e ndryshme dhe kulturën e gjuhës e cila mësohet, gjë që është e një

lim është e preferuar që gjatë mësimit të gjuhës së huaj të bëhen krahasime mes kulturës së perosnit që mëson gjuhën e huaj dhe kulutrës së përgjithshme, gjegjë-sisht kulturës së gjuhës së huaj. Kështu që përderisa kompativiteti gjuhësor rritet, rritet edhe vetëdija ndaj kulturës tjetër. Kjo jep mundësinë për të anashkaluar paragjy-kimet dhe për të kuptuar përfaqësuesit e cilësdo culture tjetër. Puna më pozitive është ajo që hapet mundësia për të parë dhe analizuar edhe kulturën tonë nga një këndvështrim tjetër.Deri në vitet e nëntëdhjeta të shekullit të kaluar, gjatë procesit të mësimit të gjuhëve të huaja vëmendje më të madhe i kushto-hej mënyrë së të mësuarit të gjuhës letrare

dhe nuk i kushtohej shumë rëndësi lidhjes së gjuhës dhe kulturës. Kështu që për sh-embull në vend se të thuhej shihemi në gjuhën angleze (see you) apo shihemi së shpejti (në anglisht: see you soon) gjithmo-në përgjigja ka qenë mirupafshim (anglisht good bye), kur ( në anglisht: when) dhe ku (në anglisht: where), sepse fjala shihemi (në anglisht see you) merrej bukfalisht. Ekzisto-jnë më shumë arsye për një trajtim të tillë të kufizuar të kulturës si që janë: gjerësia e konceptit – kulturës; problemi që të de-terminohet qëllimi si dhe mospasja e infor-matave qasëse; çështja lidhur me dizajnin e planit mësimor si dhe gjetja e vendit të kulturës përgjithësisht në aspektin e planit mësimor gjuhësor të orientuar; çështje lid-hur me mënyrën e realizimit të mësimit dhe se cilat rregulla zbatohen gjatë realizimit të të njejtit. Këtu mund të përmendim edhe nivelin e vetëdijes kulturore të mësimdhë-nësve, për faktin se në qoftë se duam të realizojmë mësim më cilësorë personi që e realizon të njejtin, jo vetëm që duhet të dijë dhe të kuptojë gjuhën e huaj që e ligjëron, por ai duhet të ketë edhe përvojë për kul-turën dhe gjuhën të cilën ai/ajo e ligjëron, për arsye se në nivel universitar gjegjësisht kur personi kualifikohet si mësimdhënës i gjuhës së huaj ai/ajo duhet të jetë e aftë edhe për të lexuar libra në gjuhën përkatëse. Por, parashtrohet pyetja sa nga studentët kanë përvojën e duhur e të jetuarit sipas kulturës së përgjithshme? Megjithatë për-voja e shkëmbimit të mënyrës së të jetuarit në kulturën në gjuhën e të cilit kualifikoheni për të ligjëruar është edhe mësimdhënës më i mirë, por nga ana tjetër asnjë shkollë, apo universitet nuk mund të lejojnë që ti

më të re nuk mund të tolerohen dhe anasjelltas.

5) të zhvillohet aftësia, të zhvillohen dhe të përshtaten gjeneralizimiet për kulturën e përgjithshme në kuptimin e mbështetjes së dëshmive;

6) të zhvillohen shkathtësitë e nevojshme në mënyrë që të vendosen dhe të or-ganizohen informatat ndaj kulturës së përgjithshme: për shembull festat: Cilat ditë të të vitit përkatës kalendarikë janë të përcaktuara si festa kombëtare? ga-rat, cirku, gara me kuaj; Cilat ngjarje që mbahen nën qiellin e hapur janë në trend dhe përshtaten në garat tona me kuaj, cirqeve tona apo spektakleve të ndry-shme;

7) të stimulohet kurreshtja intelektuale e studentëve në lidhje me kulturën e përgjithshme si dhe të inkurajohen me një empati ndaj kombit të vet.

Patjetër të pajtohemi me Sternin se të gjitha qëllimet e lartëpërmendura shpre-hin aspektin kongitiv: „Domethënia dhe rëndësia e kulturës së përgjithshme ( në gj. angleze: knowledge), vetëdija ndaj karakteristikave të saj (në anglisht: aware-ness) si dhe dallimi në mes të kulturës së përgjithshme dhe kulturës personale të studentit(në anglisht: difference). Edhe pse identiteti dhe dallimi koekzisto-jnë, dallimi qëndron në atë se kjo shumë shpesh ka të bëjë me dallimin e ndonjë identiteti. Nuk mund të flitet për identitet pa pasur parasysh karakteristikat e tij në raport me atë se sa dhe në çfarë qëndron dallimi në të. Çdonjëri prej nesh me të drejtë mund të thotë: unë jam ai që jam, sepse unë nuk jam ti” apo sipas fjalëve të Amin Malluf “Identieti im është ai që nd-alon të jem identik me dikë tjetër”. Edhe në qoftë se ndjehemi më të afërt me dikë apo me ndonjë bashkësi e shoqëri të cak-tuar në bazë të përkatësisë etnike, fetare apo në ndonjë përkatësie tjetër, ne gjithnjë synojmë që të ruajmë identitetin tonë indi-vidual me vetëpozicionimin tonë në raport me të tjerët në kuadër të asaj bashkësie.Supozohet se qëllimi ynë është që të ligje-rohet për kulturën e shoqërisë moderne, për faktin se çdo gjeneratë e re është e ndryshme, vakumi kulturor në mes gjen-eratave veçannërisht u zgjërua pas viteve të 90’-ta në kohën e kompjuterëve dhe ce-lulcarëve. Koha moderne imponoi kategori më të gjëra analitike të cilat duhet të jenë pjesë e përmbajtjes minimale të të mësuarit dhe

24

dërgojnë të gjithë studentët e tyre jashtë vendit për të mësuar nga përvoja. Për këtë shkak preferohet që në momentin kur ato të kualifikohen si mësimdhënës të kenë mundësinë për qëndrim të tillë kulturor. Por këtë mundësi nuk e ka secili mësimdhënës dhe ligjërues i gjuhëve të huaja.

pSE DUHET TË pËRfSHIHEN ASpE-KTE KULTURORE GJATË pROcESIT TË MËSIMIT TË GJUHËVE TË HUAJA? Kur qëllimi i të mësuarit gjuhë të huaj është zhvillimi i aftësive të studentëve për të ko-munikuar në mënyrë të përshtatshme dhe efikase në situata të ndryshme, përfshira e aspekteve kulturore në mënyrë plotësuese do të duhej që të lehtësojë komunikimin interkulturor dhe kuptimin e ndërsjellë. Seelye e formulon atë që në e quajmë një qëllim të mirfilltë sa i përket mësimit të kul-turës dhe pohon se te të gjithë studentët do të zhvillohet kuptimi kulturor, qëndrimet dhe shkthtësitë e punës të nevojshme për funksionimin e duhur të punës në një seg-ment të një shoqërie tjetër si dhe të ko-munikohet me njerëz të socializuar në kul-turën përkatëse. Chastain (1988; 2899f) shton se gjatë orëve të mësimit të gjuhës, ku mirëkuptimi ndërkulturor është një ndër qëllimet ku studentët do të bëhen më të vetëdijshëm për kulturën e tyre dhe do të fitojnë më shumë njohuri mbi kulturën(at) e huaj(a). Në këto orë studentët mësojnë dhe njihen me bazat kulturore të mirësjel-ljes dhe kominikimit si dhe mësojnë se si të funksionojnë në kuadër të parametrave me pritje të reja. Seeye sugjeron gjashtë qël-lime mësimore mbi të cilat mësimdhënësi duhet t’u ndihmojë studentëve të tregojnë interes për kulturën e përgjithshme dhe të mësojnë më tepër për të njejtën.. tomalin dhe Stempleski (1993; 7f) modi-fikojnë qëllimet e Seelys mbi të cilat njo-huritë mbi kulturën formulojnë 7 qëllime kryesore sipas të cilave njohuritë mbi kul-turën duhet t’u ndihmojë studetëve në këtë mënyrë: 1) të zhvillojnë vetëdijen se të gjithë njerëz-

it tregojnë një sjellje të kushtëzuar nga kultura; (gjuha e trupit dallon varësisht nga kultura);

2) të krijohet një kuptim në të cilin variablet sociale si që është mosha, gjinia, klasa sociale dhe vendbanimi do të ndikojnë ndaj mënyrës së sjelljes dhe të folurit të njerëzve (p.sh zhargoni i rrugës);

3) të vetëdijsohen për sjelljen konvencio-nale në situata të zakonshme ndaj kul-turës së përgjithshme si për shembull: përshendetje; shkëmbim miqësor; si të themi ditën e mirë; si të takohemi me miqtë; si bisedojnë shkurtimisht dhe se si largohen; (në gj. angleze: “Greetings, friendly exchange, farewells: how do friends meet, converse briefly, take their leave?”;

4) të rritet vetëdija e tyre ndaj konotacionit kulturor të fjalëve dhe fazave ndaj gjuhës në përgjithësi: modele të së mësuarit; cilat janë formulat më të shpeshta të të mësuarit dhe kur duhet të përdoren të njëjtat? (në gj. angleze: “Patterns of politeness: What are the commonest formulas of politeness and when should they be used?);

tabu verbale: Cilat fjalë dhe shprehje të përbashkëta në gjuhën angleze kanë ekuivalenca direkte të cilat në kulturën

3) kultura mësohet në një ambient kul-turor (për shembull, për emigrantët, stu-dentët të cilët studiojnë në bashkësinë e përgjithshme kulturore). Në këtë rast stu-dentëve u nevojitet më tepër ndihmë për t’u adaptuar në mjedis të huaj si dhe për t’u anashkaluar ndonjë mosmarrëveshje kulturore. Kjo situatë mund të jetë më e përshatshme për mësimin e kulturës dhe gjuhës së dytë.

Edhe pse preferohet, kjo aspak nuk është e lehtë që të organizohet. Rasti i dytë më kujton në një situatë nga testimi shumëvjeçar i STANAG stadardeve kur një kanditat i cili e fliste mirë gjuhën an-gleze (përkthyer sipas standardit STANAG në numër dhe në nivel 2 për shkathtësinë e të folurit), por nga ana tjetër i njejti nuk dinte të lexojë dhe të shkruaj. Anglishten e kishe mësuar duke punuar si emigrant jashtë vendit. Bota bëhet gjithnjë më e vogël dhe për këtë shkak edhe në poi provojmë efektet e globalizmit dhe nuk mundemi të përjash-tojmë kulturën nga përditshmëria jonë për faktin se çdonjëri prej nesh ka percepcio-nin e tij për kulturë të cilën e manifeston nëpërmjet sjelljes, përdorimit të shprehjeve gjuhësore si dhe mënyrës së të mendu-arit. Gjuha pasqyron kulturën të cilën ne i takojmë. Sa jemi në gjendje të kuptojmë kulturën tjetër pa pasur asnjë pikë të për-bashkët me të përveç mesimit të gjuhës nëpër shkolla? Jo shumë. Pa pasur ndonjë lidhje personale ose qëndrim disa mujor në njërin nga vendet e caktuara, njerzit do të krijojnë një përshtypje relativisht të gabuar ndaj kulturës tjetër duke dhënë një vlerësim të çuditshëm dhe me stereotipe për faktin se kultura tjetër ka përmbajtje që janë të ndryshme nga “kultura e gjuhës sonë am-tare” dhe e gjithë kjo merret si normale. Kështu për shembull francezët janë të njo-hur për ngrënien e bretkocave edhe pse ka shumë francez që asnjëherë nuk kanë pr-ovuar bretkocë. Gjithashtu nordikëve duhet t’ju sqarohet se francezët gjithmonë puthin njëri tjetrin gjatë takimeve familjare apo ta-kimeve me miqtë, gjë kjo që nordikët si po-pull i bën të jenë më të ftohtë dhe të ndje-hen keq ose të ofenduar. Puthja si përshën-detje paraqet përditshmëri në Francë, por edhe në Maqedoni, por e gjithë kjo tregon në një lidhje intime në vedet tjera. Mënyra e përshëndetjes angleze (në gjuhën an-gleze: shaking hands) është shumë më e përshtatshme. Karakteri plural i kulturës është rezultat i marrëveshjes mes bashkësive kulturore dhe shpenzimit të të mirave kulturore të cilat krijojnë kushte të nevojshme për ndry-shimin kulturor. Format e ndryshme të mi-grimit, forma vullnetare dhe ajo e detyruar, sipas traditës janë burim primar i kontak-teve kulturore mes njerëzve nga besime dhe praktika të ndryshme kulturore .Disa shembuj specifikë për kulturën në Maqedoni: * Biseda të shkrtëra (në anglisht: Small talk). Në kontaktojmë me njëri tjetrin vetëm në rast nevoje, por rrallë për ndonjë bisedë të shkurtër. Studentët tanë janë të befasuar kur mësojnë se në kulturën an-gleze flitet për kohën jo për shkak se ato janë shumë të interesuar për të, por sepse të folurit anglisht sa i përket kohës është një formë e një kodi i cili ka evaluar për të ndihmuar në tejkalimin e rezervimit të

tyre, duke folur me njëri tjetrin. Për shem-bull: Ditë e bukur sot, apo jo? (në anglisht: “Nice day, isn’t?”); „Ende po bie shi, eh“ (në anglisht: “Still raining, eh?”). Këto janë përshëndetje rituale, fillim i bisedës apo plotësim standard i qetësisë, gjegjësisht mungesa e idesë së bisedës ( në anglisht: fillers). Në Maqedoni nëse jëni në situatë të thoni: “Bën të ftohtë sot? ( në anglisht: “It’s quite cold today, isn’t it?”) mudn të marrim përgjigjen „Unë nuk pajtohem“ (në anglisht: I do not agree) ose „Gjatë natës ishte 5 gradë celsiuzë, që është temper-aturë më e lartë për 8 gradë celsiuzë nga tempreatura mesatare e sezonit“ ( në an-glisht: “It ëas minus 5 degrees Celsius last night, ëhich is 8 degrees Celsius higher

than the seasonal average”). Përjashtim i vetëm do të ishte ajo nëse nikoqiri juaj do të mendojë se me të vërtetë përpiqeni të filloni një bisedë serioze për kohën e ftohtë dhe kështu mund të gjendeni në situatë të bisedoni për ndryshimet klimatike deri në fund të mbrëmjes . * Takimi i njërzve në vende të qeta/boshe (në anglisht: Meeting people in lonely plac-es). Skandinavët kur janë vetëm në pyell dhe kur takojnë dikë, nuk thonë mirëdita sepse nuk duan që të prishin privatësi-në dhe qetësinë e tjetrit. Mendoj se kjo mënyrë e sjelljes do të ishte e befasishme te ne në Maqedoni. Ne me siguri se do të fillonim bisedë.* Shprehi gjatë të ushqyerit (në anglisht: Eating habits) Disa vende nuk e llogari-sin ushqimin si mënyrë të socializimit. Të tjerët ushqehen me shoqëri. Dikush është mësuar të ushqehet në qetësi, në qoftë se nuk bëhet fjalë për ndonjë aheng (festë). Të tjerë nuk mund të hanë pa shoqëri.* Gjuha. (në anglisht: Language) Disa gjuhë nuk bëjnë dallim në gjini gjatë përdorimit të mbaresave. Disa gjuhë përdorin kohën e tashme për të përcaktuar të ardhmen; që sdo të thotë se jetojmë gjithnjë në ditën e sotme.Për fund: Këto janë vetëm disa ide dhe sh-embuj të cilët duhet të ngrisin vetëdijen sa i përket diversitetit kulturor si dhe nevojës së organizimit të ligjeratave dhe trajnime-ve në fushën e kulturës sidomos për per-sonelin i cili përgaditet për shërbim jashtë vendit apo përgaditet për ndonjë mision paqësor. Sa për fillim mjafton që të përf-shihen aspekte kulturore gjatë të mësuarit të gjuhës së huaj.

Mr. Biljana Popovska

njohurive kulturore. Këto kategori përfshijnë identitetin social si dhe grupe sociale ( p.sh klasën sociale, identitetet nënkulturore, si dhe minoritetet kulturore); interaksioni social: (p.sh sjellja verbale dhe joverbale, përshëndetje në nivele të ndryshme, mar-rëdhënie tjera dhe tabu tema të ndryshme); besim dhe sjellje ( për shebull aktivtete të caktuara si vajtja në në shkollë, në kishë, do-methënia dhe rëndësia e tyrë, udhërëfyes i njohurive, gjegjësisht sjellje rutinore, për shembull si të përdoret transporti publik; institucionet socio-politike (për shembull qeveria, ligjet dhe sigurimi shëndetsor); cikli jetësor dhe social; (për shembull, shkol-lat, familja dhe arsimi); historia kombëtare; (për shembull periudha dhe ngjarje të ndry-shme); gjeografia kombëtare; (migrimi i po-pullatës topografia, klima dhe vegjetacioni); trashëgimia kulturore kombëtare; (për sh-embull sqarimi i simboleve dhe stereotipet kombëtare, stereotipet e tyre, si dhe iden-titeti kombëtar). Sa i përket interaksonit so-cial mund të themi se: populli në skandinavi nuk e përdor shumë gjuhën e trupit dhe se lehtë mund të jetojnë pa shprehur emocio-net e tyre. Në francë në qoftë se tregoni sjellje të papërgjegjshme, do të mendojnë se jeni i smënurë dhe se keni problem. Kjo mungesë e të shprehurit merret si mosdije. Kur dikush falenderohet për mikëpritjen në vendet skandinave do t’ju thotë vetëm “faleminderit”, por në fregjisht është pat-jetër që kjo të thuhet me emocione. Ajo që zakonisht e befason një të huaj kur për herë të parë gjendet në amerikë dhe kur hynë në ndonjë dyqan dhe shitësit i drejtohen të njejtit me hi!! hoë are you doing?) Këto pyetje nuk janë personale por kjo paraqet një pjesë të kulturës së tyre për të hyrë në kontakt me blerësin. Ndoshta në kushtet e sotme bashkëkohore një video leksion do të ndihmonte për të bërë diferencën, por prapë se prapë mësuesi më i mirë për këtë është vet eksperienca. Si konkluzë: idea për lighërimin për/ndaj kulturës në procesin arsimor dhe mësim-dhënien për gjuhë të huaj është që stude-tëve t’u ofrohet një bazë solide të kuptimit të kulturave tjera, nëpërmjet realizimit dhe kontrastit me pikëpamjet personale të stu-dentit dhe identitetit të tij.

SI TË ZBATOHET DHE TË REALIZOHET MËSIMI NDAJ/pËR KULTURËN Streni definon tre situata në të cilën paraqet realizimin e mësimit për kulturën:1) Kultura mësohet nëpër kurse gjuhësore,

nga realiteti i kulturës së dytë. Në këtë rast mësimi për kulturën siguron një prapavijë dhe një kontekst dhe u ndih-mon studentëve që të vizuelizojnë re-alitetin. Si duket kjo është sitata më e shpeshtë ku ligjjërohet dhe mësohet për kulturën në shumë vende, duke përfshirë këtu edhe Maqedoninë.

2) kultura mësohet në situatë të cilën i për-gaditë studentët për ndonjë vizitë apo punë në një mjedis të ri. edhe pse stu-denti është fizikisht larg nga kultura, ai/ajo është fizikisht më e përgaditur dhe gjithashtu më e motivuar për të mësuar. Duke pasur parasysh zgjërimin e Bash-kimit europian si dhe mundësitë e reja për njerëzit e rinj për të mësuar dhe për të punuar jashtë vendit, kjo situatë mund të bëhet shumë e shpeshtë nga ajo që ka qenë në të kaluarën..

25

26

kademia ushtarake “Gjeneral Miha-jllo Apostollski” është institucioni i vetëm i lartë arsimor ushtarak në Republikën e Maqedonisë, puna e

të cilit është e rregulluar me ligjin për Aka-demi Ushtarake dhe njëherit është pjesë e universitetit “Goce Dellçev” në Shtip. Duke filluar nga viti akademik 2010-2011 në përputhje me planet e Ministrisë së Mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë për bashkëpunim me NAtO-n dhe ven-det anëtare të PpP-së, akademia avan-coi bashkëpunimin e saj rajonal përmes shkollimit të kadetëve nga Mali i Zi, Bos-nja e hercegovina, Sllovenia, Kroacia, dhe Kosova. Këtë vit në Akademinë Ushtarake “Gjeneral Mihajllo Apostollski” në Shkup diplomuan gjithsej 43 studentë nga të cilët 33 janë kadetë, mes të cilëve 6 nga Mali i Zi, ndërsa 10 studentë janë nga fusha civile “Menaxhim me kriza mbrojtje dhe shpëtim”. Në kuadër të kësaj klase të 14-të të Akademisë Ushtarake, me gradën e nënkolonelit u graduan 10 pjesëtare të gjinisë femërore, 8 prej të cilave nga Re-publika e Maqedonisë dhe 2 nga Mali i Zi. Gjatë shkollimit të tyre, kadetët në Aka-deminë Ushtarake fituan njohuri avan-cuese nga shkencat ushtarake, shoqërore, teknike dhe ato humane, si dhe patën mundësi që të përcaktohen për drejtimet e këmbësorisë ose MABK. Gjithashtu, gjatë shkollimit katër vjeçar për nevojat e studentëve u realizuan disa trajnime specifike, si që është trajnimi i nivelit indi-vidual, i nivelit të njësisë dhe regjimentit, trajnim për drejtimin e automjeteve dhe kurs për komandantë të regjimenteve. Me

rëndësi është të ceket se studentët patën edhe mundësinë e pjesëmarrjes në pro-gramet “Kampi veror”, i cili filloi me realizim gjatë vitit 2011 dhe u organizua me një numër më të madh të pjesëmarrësve edhe në vitin 2012, 2013 dhe gjatë këtij viti. Do të ndalemi përsëri te Akademia Ush-tarake “Gjeneral Mihajllo Apostollski”, ajo që nga restartimi i saj në vitin 2009, është përshtatur tërësisht në trendet e reja të arsimit sipëror, gjegjësisht programi stu-dimor dhe studimet në Akademinë Ush-tarake janë tërësisht në përputhje me

PROMOVIMI I TOGERËVE DHE NËNTOGERËVE TË RINJ TË ARMATËS SË REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

BUKA E USHTRISË ËSHTË E VËSHTIRË, PoR fisnike

TRIDHJET E TRE KADETË NGA KLASA E 14-TË, TË cILËT SHKOLLIMIN E TYRE NË AKADEMINË USHTARAKE E fILLUAN NË VITIN AKADEMIK 2010-2011, SI DHE DY DËGJUES NË pJESËN E AVIAcIONIT, MË 31 KORRIK TË VITIT 2014 NË HApËSIRAT E KAZERMËS “GOcE DELLçEV” NË SHKUp NË MËNYRË SOLEMNE U pROMOVUAN DUKE MARRË GRADËN E OfIcERIT

27

të gjitha fushat, duke përfshirë këtu edhe mbrojtjen, ne gjatë periudhës vijuese plani-fikojmë që t’a etablojmë Akademinë Ush-tarake, si një qendër e respektuar rajonale të trajnimit të oficerëve sipas standardeve të vendeve anëtare të NAtO-s”, tha min-istri i mbrojtjes Jolevski në fjalën e tij para të pranishmive. “Qëllimi ynë është që disa programe të caktuara mësimore nga viti i tretë dhe i katërt në Akademinë Ushta-rake të ndiqen edhe në gjuhën angleze me ç’rast do të mundësohet që oficerët e ardhshëm të ARM-së dhe të armatave tjera të rajonit të cilët shkollojnë kuadrot e tyre këtu, të jenë tërësisht integruese me vendet tjera të NAtO-s, ku do të kemi Aka-

demi Ushtarake edhe më të fortë e cila do të vazhdojë të prodhojë kuadro cilësorë“.Në emër të togerëve dhe nëntogerëve u drejtua kadeti i parë i kësaj klase, nënto-geri Nenad Dubljeviq nga Mali i Zi, i cili në gjuhën maqedonase ju drejtua të pranish-mive më fjalë të sinqerta dhe mirënjohëse deri te të gjithë mësimdhënësit dhe bash-këpunëtorët, por edhe deri te të gjithë qytetarët dhe përfaqësuesit e Ministrisë së Mbrojtjes dhe të Republikës së Maqe-donisë të cilët dhanë mbështetjen e tyre gjatë tërë kohës së shkollimit të të posa promovuarve. „Ju falenderojmë për nivelin e lartë të njohurive të cilat të njejtat na i mësuat dhe i bartët tek ne, njëherit shpresojmë se do t’ju bëjmë krenar me punën tonë”, tha nëntogeri në fund. Duke iu drejtuar ko-legëve të tij, ai tha: “Sot ëndrra jonë është realitet! Buka e ushtrisë është e vështirë, por frytdhënëse. Ne me të gjitha kapac-itetet do të përpiqemi që të konrtibuojmë për paqen dhe sigurinë botërore“.Në këtë solemnitet tre nënkolonelët e parë morrën çmime nga kryetari, ministri i Mbrojtjes dhe shefi i Shtatmadhërisë.Me të vërtetë ky manifestim ishte solemn dhe dinjitoz në atë ditë të fundit korriku në hapësirat e kazermës “Goce Dellçev” në Shkup. të gjithë të pranishmit i kapluan emocione të papërshkrueshme, ndërsa u derdhën edhe lot gëzimi, më së shumti nga nënat krenare bijtë e të cilave janë për-caktuar dhe e kanë përfunduar shkollimin e tyre si oficerë ushtarak. Për ta mbrojtja e atdheut do të jetë primare gjatë tërë jetës.

Më pas, gjatë ditës përfaqësuesit e Malit të Zit ë cilët ishin prezent në këtë solemnitet, zhvilluan takim me sekreta-rin shtetëror të MM-së mr. Sasho Ste-fanovskin, takim në të cilin shprehën mirënjohjet për mundësinë që persona nga Mali i Zit ë shkollohen në Akademinë Ush-tarake në Republikën e Maqedonisë si dhe për ndihmën e Ministrisë së Mbrojtjes së Maqedonisë në ndërtimin e kapaciteteve institucionale që nga fillimi në vitin 2006. Sekretari shtetëror Stefanovski në takimin me përfaqësuesit nga Mali i Zi theksoi se Ministria e Mbrojtjes dhe Akademia Ushta-rake janë të hapura për vazhdimin e bash-këpunimit të ndërsjellë, bashkëpunim ky i

cili paraqet shtyllë të zhivllimit të ndërvep-rimit në kontekstin rajonal, por edhe në të ardhmen në kontekstin e NAtO-s. Në këtë takim, si sfera që në të ardhmen mund të thellohet bashkëpunimi, u përmendën Qendra për trajnimin e Pilotëve në Repub-likën e Maqedonisë, qendër e cila posedon teknologji dhe standarde bashkëkohore të punës, si dhe forcat mjekësore ballkanike të cilat paraqesin një projekt të rëndë-sishëm rajonal.

R.M.

sistemin evropian kredit-transfer të stu-dimeve. Me aktin e diplomimit në Akade-minë Ushtarake studentët janë vështruar në aspektin civil marrin titullin menaxher i diplomuar i resurseve të mbrojtjes dhe sig-urisë. Diploma universitare e Akademisë Ushtarake i mundëson kadetët dhe stu-dentët që të vazhdojnë shkollimin e tyre në institucionet e arsimit të lartë brenda dhe jashtë vendit. Megjithatë shumica e studentëve dhe kadetëve të diplomuar, si pjesëtarë në rradhët e Armatës së Repub-likës së Maqedonisë. Në solemnitetin me rastin e promovimit të nënkolonelëve dhe kolonelëve të rinjë të armatës i cili u mbajt në pistën e ka-

zermës “Goce Dellçev” në Shkup, morrën pjesë kryetari i Republikës së Maqedonisë njëherit edhe komandant suprem i forcave të armatosura të ARM-së, Dr. Gjorge iva-nov, ministri i mbrojtjes dr. Zoran Jolevski, shefi i ShP të ARM-së gjeneral-nënkolo-nel Goranço Koteski, zëvendës ministri i mbrojtjes Arben Llabënishta , zëvendës shefi i ShP të ARM-së gjeneral-nënkolonel Naser Sejdini, sekretari shtetëror i MM-së Mr. Sasho Stefanovski, dekani i AU prof. dr. Orce Popovski si dhe përfaqësues tjerë të lartë të Ministrisë së Mbrojtjes dhe Armatës së Republikës së Maqedo-nisë dhe Akademisë Ushtarake. Mes për-faqësuesve të lartë të korrit diplomatik, më të gëzuar ishin përfaqësuesit e Malit të Zi, sepse në mesin e të promovuarve ishin edhe gjashtë kadetë pikërisht nga ky vend. Mes të pranishmive të shumtë, miq dhe familjarë që kishin ardhur të ndjekin këtë manifestim, valvitej edhe flamuri i Malit të Zi.Me rastin e promovimit të oficerëve të rinj, ministri i mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë, Zoran Jolevski, kolonelët dhe nënkolonelët e posa promovuar i po-rositi se përkushtimi dhe angazhimi i tyre janë dëshmi se në Armatën e Republikës së Maqedonisë ka vend vetëm për më të mirët. “Jam i sigurtë se në mënyrë dinjitoze do t’i përgjigjeni sfidës për të qenë oficer dhe se do ti bëni krenarë prindërit tuaj, do të bëni krenarë vendet tuaja Maqedoninë dhe Malin e Zi që kanë bijë dhe bija si ju” .„Duke pasur parasysh se arsimimi dhe edukimi janë elementi kyç për sukses në

28

NË OHRIN E BUKUR Më 18 gusht të vitit 2014 në qendrën për trajnim në ujë, në vendin e quajtur Bilja-nini izvori në Ohër, në disa metra larg nga ujërat e bukur të liqenit, u realizua pro-gram i përkryer në të cilin ARM-ja solem-nisht shënoi ditën e saj.Në praninë e kryetarit të Republikës së Maqedonisë, Gjorge ivanov, kryetarit të Kuvendit të Republikës së Maqedonisë, trajko Veljanovski, ministrit të mbrojtjes Zoran Jolevski, ministers së punëve të brendshme Gordana Jankullovska, shefit të Shtatmadhërisë së ARM-së gjeneral-nënkolonelit Goranço Koteski, si dhe në praninë e delegacioneve të larta ushta-rake dhe civile, mysafirëve të shumtë dhe përfaqësuesve të medias, hapësira e bukur gjelbëruese në mjediset e kësaj qendre ushtarake në Ohër paraqiste ske-nën impozante para së cilës u rreshtuan të gjithë përfaqësuesit relevant shtetëror dhe u përulën para flamurit të Repub-likës së Maqedonisë dhe ARM-së për të shfaqur respektin në mënyrë publike ndaj armatës sonë, duke e uruar për ditën e saj.Në kushte të qëlluara atmosferike pranë brigjeve të liqenit të Ohrit, gardistët dhe orchestra ushtarake paralajmëruan ar-dhjen e kryetarit të shtetit, ndërsa në hapësirën e rregulluar për mysafirët e shquar u plotësuan të gjitha vendet me çka edhe filloi manifestimi.Kryetari i Republikës së Maqedonisë njëherit edhe komandanti suprem i for-cave të armatosura, prof. dr. Gjorge iva-nov e fjalimin e tij e filloi me këto fjalë: „Më 18 gusht të vitit 1943, në Sllavej

me armatën.„Para 1000 viteve nga Kalaja e Samoilit u ul flamuri i lirisë. Me këtë akt filloi mile-niumi përplot rezistencë dhe luftë për liri. Çdo shekull nën pushtim të huaj, Maqe-donia dha njerëz guximtarë, kryengritës, trima, komitë e partizanë, të gjithë liri-dashës“.Më tej ai vazhdoi: „ Liria dhe pavarësia nuk na u dhuruan. Përkundrazi. Për këtë luftuan kryengritësit e ilindenit dhe KA-ÇKM-së të cilët lanë amanet dhe lanë pas trashëgimtarët e veprës së tyre, ata jeni ju, pjesëtarët e Armatës së Republikës së

SHËNohet SOLEMNisht 18 GUSHTI – DITA E ARMATËS SË REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

ARM GJITHMONË DO TA MBROJË FLAMURIN TONË TË LIRISË

Pllanina ushtarët e LNÇ-së u rreshtuan në bataljonin e parë Mirçe Acev dhe mbold-hën forcat për betejën e fundit në Maqe-doni, betejë në të cilën ushtria naciona-lçlirimtare e Maqedonisë fitoi lirinë, fitoi shtetin e pavarur dhe sovran të Maqedo-nisë. Para 70 vitesh në KAÇKM përsëri u ngrit flamuri i lirisë“.fjalimi i kryetarit ivanov dhe njëherit ko-mandantit suprem të ARM-së ishte tejet inspirativ dhe përplot emocione, ndjenja patriotike, ndjenjë përkatësie duke dër-guar mesazhe ku potencoheshin të gjitha aspektet që kanë të bëjnë me shtetin dhe

REpUBLIKA E MAQEDONISË TË SOTMEN E JETON NË LIRI. SOT QYTETARËT E REpUBLIKËS SË MAQEDONISË DETYRIMET DHE TË DREJTAT E TYRE I REALIZOJNË DHE I GËZOJNË NË SHTET MODERN DHE DEMOKRATIK, KARAKTERISTIKAT E TË cILIT KARAKTERIZOJNË MULTIETNIcITETIN E TIJ, çILTËRSINË DHE ORIENTIMIN E LIRË TREGTAR SI EpITETE MË TË RËNDËSISHME QË DETERMINOJNË MBIJETESËN E REpUBLIKËS SË MAQEDONISË SI SHTET. KUR JANË NË pYETJE pERfORMANcAT E NJË SHTETI, SOVRANITETI DHE INTEGRITETI I TIJ TERRITORIAL, pOZIcIONIMI DHE DINJITETI I TIJ NDËRKOMBËTAR, KOHEZIONI DHE LIDHJA E TIJ E BRENDSHME DUHET QË pATJETËR TË THEMI SE NË NJË SHTET TË TILLË EKZISTON SUNDIMI I LIGJIT, NDËRSA TË GJITHA pROcESET AVANcUESE SIpAS KUSHTETUTËS, I GARANTON ARMATAREpUBLIKA E MAQEDONISË KA ARMATËN E SAJ – ARMATËN E REpUBLIKËS SË MAQEDONISË, ARMATË E cILA ËSHTË RESpEKTIBILE, fORcË MODERN DHE SOVRANE, EMRI I SË cILËS DËGJOHET LARG, USHTARËT E SË cILËS SIGUROJNË pAQEN NËpËR BOTË, ATJE KU ËSHTË E NEVOJSHME DHE E pATJETËRSUESHMENË DISA fAZA TË ZHVILLIMIT TË VENDIT, NË ATO MË TË RËNDA DIKUR DHE NË fAZAT E NDRITURA SOT pOpULLIN TONË GJITHNJË E KA NDJEKUR KONcEpTI LIRIDASHËS I NGULITUR THELLË NË SHpIRTIN E QYTETARIT. pIKËRISHT KJO KARAKTERISTIKË ISHTE MOTIVI KRYESOR I SYNIMIT SHEKULLOR pËR TË ARRITUR TË MARRIM pJESËN TONË, NDËRSA ELEMENTET SHOQËRORË MË pATRIOTIK ASNJËHERË NUK I KURSYEN JETËT E TYRE pËR IDENË E MAQEDONISË DHE NË SHpIRTIN E REALIZIMIT TË KËSAJ IDEJE KISHIN pËR QËLLIM QË NJË DITË TË KENË SHTETIN E pAVARUR DHE ARMATËN E TYRE

29

„edhe pse në mënyrë të padrejtë 6 vite jami duke pritur për të marë ftesën e mer-ituar për anëtarsim në NAtO, edhe më tej ngelim të përkushtuar në realizimin e këtij qëllimi. Shtete dhe kombe të forta janë ata të cilët do të ballafaqohen me sfida dhe në vend që të sillen në mënyrë defetiste, të njejtët i mobilizojnë të gjitha resurset për t’u ballafaquar me sfidën. Përgjigja e R. së Maqedonisë ndaj bllokimit nga ana e fqiut tonë jugor në samitin e Bukureshtit ishte shpejtësia dhe përforcimi i mënyrës së zbatimit të reformave, mobilizim i të gjitha resurseve të vendit me qëllim që edhe më shumë të avansojmë përpara. Nuk ka vend për komoditet. Patjetër duhet të vazhdojmë të ndërtojmë një shoqëri e cila do të funk-

sionojë në bazë të principeve të demokra-cisë dhe ekonomisë së tregut dhe do të jetë kompatibile me standardet e NAtO-s dhe Be-së“.Ministri Jolevski në fjalën e tij foli edhe për më shumë apekte sa i përket ARM-së si modernizimi, ekipimi dhe përzgjedhja kadrovike, procesi i edukimit të pjesëtar-rëve të saj, qasja ekipore dhe strategjike si elemente kruciale të cilat e ndjekin modernizimin e me këtë edhe funksional-itetin dhe modernizimin ku edhe një herë vërtetoi se si armatë ARM-ja gjithnjë do të jetë maksimalisht kooperative dhe e gatshme ndaj të gjitha sfidave të cilat do të dalin nga agjenda e NAtO-s ku ARM-

ja merr pjesë si partnere duke demon-struar renomenë tonë pa marë parasysh nivelit të përgjegjësive, kompleksivitetit të detyrave dhe mënyrës së realizimit të tyre.Ashtu si i ka hije me simbolikën kësaj dite të madhe për ARM-në, shefi i Shtatmad-hërisë së ARM-së, gjeneral-nënkolonel Goranço Koteski së bashku me ministrin Jolevski uroj ofierët për gradat e fitu-ara, të cilët pasi u uruan nga ana e të lartëpërmendurve u drejtuan kah vendi ku qëndronte kryetari ivanov në mënyrë që edhe ky i fundit ti urojë oficerët dhe t’u dëshirojë fat dhe shëndet si dhe sukses në aspektin profesional.Ky manifestim i përkryer në të cilin u shënua 22 vjetori i ARM-së u ndoq nga

një numër i madh i mediave të vendit, ndërsa transmetimin e drejtpërdrejtë të këtij manifestimi e siguroi Radiotelevizio-ni i Maqedonisë. interesi i madh nga ana e medias edhe një herë vërtetoi se ARM-ja është sistemi më funksional i shtetit në të cilin qytetarët kanë besim të plotë.Për të përmbyllur dhe për të kompletuar përshtypjet, pas përfundimit të solem-nitetit në qendrën e trajnimit të ujërave në Ohër Biljanini izvori, të pranishmit u ftuan t’i drejtohen rezidencës verore të kryetarit ivanov, - vilës “Biljana” në Ohër në një koktel rasti për t’i dëshiruar edhe një herë armatës sonë edhe shumë vite tjera të suksesshmë.

Maqedonisë. Sot kujtojmë amanetin që na obligon dhe na bashkon“.Me këtë fjalim emocionues kryetari iva-nov theksoi se ARM-ja sot ekziston për fëmijët tanë, për të ruajtur modelin e bashkjetesës së Maqedonisë. Kryetari theksoi se aramta në mënyrë të pakom-promisë realizon detyrën dhe pjesën e saj të betimit. Patjetër që gjatë këtij fjalimi ai nuk harroi të hapë edhe çështjen e inte-grimeve ndërkombëtare si dhe veprimin e ARM-së si element diplomatik kyç i cili duhet të na i hapë dyert e integrimeve. Në këtë drejtim kryetari ivanov tha edhe më tej ngelim të përkushtuar në realiz-imin e qëllimit tonë strategjik – anëtarësi-min e plotë të Maqedonisë në NAtO anëtarësim të cilin e meritojmë që moti. „Partneriteti dhe miqësitë janë vetia më pozitive e më të fortëve. Republika e Maqedonisë është e barabartë sa i për-ket obligimeve dhe përgjegjësive, por nga ana tjetër ne kërkojmë që të na bëhet e mundur që të jemi të barabartë sipas rregullave dhe privilegjeve, për një NAtO edhe më të fortë, për një botë më të sig-urtë“ – theksoi gjatë fjalimit të tij para të pranishmive në manifestimin qëndror me rastin e Ditës së Armatës së Republikës së Maqedonisë kryetari i R. së Maqedo-nisë, Gjorge ivanov.Ministri i mbrojtjes së R. së Maqedonisë, Zoran Jolevski në fjalën e tij shpalosi poentat më të rëndësishme në lidhje me segmentin ndërkombëtar që i përket ARM-së, si dhe të gjitha potencialet re-flective aktuale mbi politikën e jashtme gjithpërfshirëse të vendit tonë. Në këtë drejtim ministri Jolevski tha:

30

Pamja e llahtarshme nga oborri i vilës dre-jt hapësirës së gjërë liqenore, uniformat pedante dhe elegante të pjesëtarrëve të ARM-së, simbolet dhe koloriti i unifor-mave të ndryshme të përfaqësuesve të armatave tjera të cilët si atashe ushtarak gjenden në vendin tonë, ambasadorët e pranishëm, llojllojshmëria dhe përzierja e shumë gjuhëve në të cilën flitej gjatë kok-tejit, ambienti i rrallë dhe prapavija efek-tive muzikore, thjeshtë krijonin një foto-grafi në të cilën lehtë mund të vërehej se ARM-ja është në nivelin më të lartë edhe kur bëhet fjalë për ditë të vështira edhe kur bëhet fjalë për festa dhe përvjetore.

NË VIGJILE TË fESTËSNë kontekst të 18 gushtit – Ditës së

Armatës së Republikës së Maqedonisë, ARM-ja dhe MM-ja organizuan disa ng-jarje si një uvertirë për ditën e madhe dhe të rëndësishme.Më 16 gusht në Stadiumin Ushtarak në Shkup, ARM-ja organizoi grumbul-lim taktiko-teknik në të cilën i njoftuan qytetarët me mjetet dhe pajisjet të cilat i përdor armata gjatë punës së saj. Në praninë e ministrit të mbrojtjes, dr. Zoran Jolevskit dhe në praninë e shefit të ShP të ARM-së, gjeneral-nënkolonelit Goranço Koteskit, qytatarët patën mundësi të jenë dëshmitarë të kësaj ngjarje të rrallë dhe interesante dhe njëherit të informo-hen mbi veçoritë, specifikat, taktikat dhe mjetet të cilat janë pjesë e repertoarit të

rreth temave të ndryshme në aspektin e zhvillimit të komponentës së sigursë së vendit nga pavarësimi e deri në ditët e sotme si dhe u bisedua rreth çështjeve lidhur me funksionimin e MM-së nga fillimi e deri në sot. Në këtë takim u hapën edhe shumë çështje tjera dhe u zhvillua një de-bat tejet i frytshëm ndërsa në drejtim të komponimeve, analizave dhe proceseve të shumta të cilët karakterizuan ministri-në gjatë periudha të ndryshme, ministri i parë i mbrojtjes së R. së Maqedonisë, tra-jan Gocevski si më i moshuari i këtij takimi para mediave theksoi se mbrojtja është një fushë në të cilën duhet të ndiqet vazhdimësia dhe se kjo praktikë e real-izimit të takimeve të tilla mes ministrit ak-

ARM-së gjatë realizimit të detyrave të saj. Në këtë kontekst edhe ministri i mbrojtjes dhe shefi i ShP së ARM-së ndanë të njej-tin mendim se ARM-ja nuk është ajo që ka qenë para dy dekadash dhe se sot kemi një armatë bashkëkohore e cila përdorë mjete modern teknike dhe se ky proces i avancimit nuk do të ndalet. Në kuadër të misioneve edhe njëherë u vërtetua se do të vazhdohet me punë sipas sitemit të NAtO-s aty ku do të jetë e nevojshme dhe se gjithnjë do t’i përgjigjemi thirrjes së Kombeve të Bashkuara aty ku do të konstatohet se është nevoja për të bërë një gjë të tillë.Gjithashtu në vazhdën e aktiviteteve me rastin e 18 gushtit, më 15 gusht para ndërtesës së Ministrisë së Mbrojtjes dhe Shtatmadhërisë së ARM-së u organizua koktej rasti për të gjithë të punësuarit e Ministrisë së Mbrojtjes dhe ShP të ARM-së. Në praninë e kryesisë më të lartë ci-vile dhe ushtarake, shefi i ShP të ARM-së Goranço Koteski para të pranishmëve foli për punën e deritanishme gjatë këtij viti, si dhe i potencoi prioritetet për vitin e ardhshëm. Me këtë rast u tha se ARM-ja jep maksimumin e saj, se është e njohur, e vlerësuar lartë dhe se për standardet e arritura gjatë punës mer mirënjohje të shumta. Përsëri me këtë rast u tha se vetëm vlerësimi politik është ai i cili bllo-kon inkuadrimin në NAtO, ndërsa sa i përket aspektit ushtarak, ARM-ja është tanimë partner i njohur vend i së cilës që moti është nën ombrellën e NAtO-s.Me këtë rast para platosë së MM-së dhe ShP të ARM-së u vendosën edhe kurrora me lule pranë lapidarit të ushtarëve të rënë të ARM-së. U lexuan edhe urdhërat e avancimeve, ndarjes së mirënjohjeve, shenjave, pla-ketave dhe stimulacioneve tjera për të cilat besohet se në mënyrë motivuese do të ndikojnë edhe në të ardhmen te pjesëtarët e ARM-së.Në ditët e punës gjatë javës në vigjile të 18 gushtit, Shtëpia e ARM-së në qendër të Shkupit ishte nikoqir i dy takimeve që u realizuan për dy ditë. Në të parin që u mbajt më 13.08 min-istri i mbrojtjes Zoran Jolevski ftoi ish ministrat e mbrojtjes së R. së Maqedo-nisë pjesa më e madhe e të cilëve ishin të pranishëm dhe shkëmbyen mendime

Shënimi i 18 Gushtit – Ditës së ARM-së në Shtabin Qëndror të ISAf-it në Kabul, IR Afganistan Më 18.08.2014 në bazën e Shtabit kryesore në ISAf në një ceremoni solemne u shënua 18 gushti, Dita e Armatës së Republikës së Maqedonisë. Në këtë ceremoni morrën pjesë për-faqësues nga komanda për mbështetje bazës e kryesuar nga komandant, kolo-nel poll Xhonson dhe përfaqësues nga shtabi qëndor i ISAf-it, të kryesuar nga gjeneral nënkolonel Kenan Husnuoglu. Komandanti i kontingjentit nga Maqe-donia si dhe njëherit përfaqësuesi më i

vjetër kombëtar, uroi Ditën e Armatës së Republikës së Maqedonisë si dhe njëherit i transmetoi urimet nga ana e shefit të SHp të ARM-së, gjeneral nënkolonel Goranço Koteskit dhe komandantit të KBO-së gjeneral ma-jorit Metodija Veliçkovskit, e më pas para ushtarëve të rreshtuar u lexuan urdhërat e avancimit, mirënjohjet dhe çmimet për disa anëtarë të kontigjen-tit. fjalë miradie për kontigjentin nga Maqedonia tha edhe komandanti i komandës për përkrahje, koloneli poll Xhonson i cili shprehu kënaqësinë e tij

për pjesëmarrjen në shënimin e kësaj dite të paharruar për Armatën e Re-publikës së Maqedonisë. Т.Ј.

pAQËRUAJTËSIT SHËNUAN DITËN E ARM-SË

31

tual dhe ish ministrave të mbrojtjes duhet të vazhdojë edhe në të ardhmen. Në këtë takim me ministrin Jolevski të pranishëm ishin edhe zv. ministri i mbrojtjes Arben Llabënishti dhe sekretari shtetëror i MM-së mr. Sasho Stefanovski.Shefi i Shtatmadhërisë së ARM-së gjener-al-nënkolonel Goranço Koteski gjithashtu i ftoi të gjithë shefat e kaluar të ShP të ARM-së në praninë e ministrit Jolevski. edhe gjatë këtij takimi u hapën çështje dhe tema të cilat nga e kaluara e deri në ditët ë sotme janë aktuale dhe të nevo-jshme për t’u analizuar në krijimin dhe zh-villimin e mëtejshëm të ARM-së.Më 14 gusht të vitit 2014 në kontekst të 18 gushtit – Ditës së ARM-s, delega-cione nga MM dhe ARM-së të kryesuara nga ministri i mbrojtjes dr. Zoran Jolevski i shefi i ShP të ARM-së Goranço Kotes-ki nderuan kryetarët e ndjerë të R. së Maqedonisë, Kiro Gligorov dhe Boris tra-jkovski, si dhe gjeneralin e ndjerë Mihajllo Apostollski. Dukë bërë homazhe pranë varrezave të tyre në Butel në të cilat ven-dosën kurrora me lule të freskëta, ministri Jolevski nga ana e tij theksoi se me këtë akt thellësisht nderohen të lartëpërmen-durit për kontributin e tyre në formimin e ARM-së e cila sot përfaëson elemntin më të rëndësishëm të mbrojtjes së dinjitetit dhe integritetit territorial të vendit. Për nder të 18 gushtit edhe delagacione tjera vendosën kurrora me lule të freskëta dhe nderuan ish kryetarët pranë varrezave në Butel të Shkupit.

DITË E SHËNUAR ME AKTIVITETE SpORTIVEGjithmonë shkruajmë se ARM-në e për-bëjnë pjesëtarë të përgaditur mirë fiziki-sht shkathtësitë e të cilëve impresionojnë në shumë sfera. Në të kaluar kemi pasur tekste në të cilat kemi shkruar për sportin dhe kapacitetet e pjesëtarrëve të ARM-së . Në kontekst të ditës së Armatës së Republikës së Maqedonisë u organizuan shumë turnirë në disa sporte individuale dhe kolektive. Kapacitetet e Stadiumit Ushtarak ishtin të mbushr përplot me pjesëtarë të ARM-së dhe MM-së ku në shumë disciplina demonstruan shkathtë-si dhe rezultate të larta. Masoviteti dhe entuziazmi sportiv paralajmëruan festën e 22 vjetorit të themelimit të ARM-së.

Disciplinat e atletikës, shahu, ping-pongu nga sportet individuale, futbolli, basket-bolli, volejbolli nga sportet kolekitve, ishin një skenë e demonstrimit të fuq-

SOLEMNISHT U SHËNUA DITA E ARM-SË NË KOMANDËN E BASHKUAR OpERATIVE DHE NË NJËSITË E pARA VARTËSE

Më 18.08.2014 me fillim në orën 10.00 në Komandën e Bashkuar Operative (KBO) dhe në garni-zonet ku janë të vendosur njësitë e para vartëse : në Kumanovë, petrovec, Shkup, Shtip, Tetovë, Kërçovë dhe prilep, u mbajtën solemnitete ushtarake me rastin e 18 gushtit – Ditës së Armatës së Republikës së Maqedonisë. pas vendosjes së kurrorave me lule pranë përmendoreve të heronjëve të kombit, emrat e të cilëve mbajnë edhe gazermat e qyteteve përkatëse , pasoi rresh-timi i personelit, hapërim i rresh-tuar i regjimenteve flamurtare, intonimi i himneve të Republikës së Maqedonisë dhe ARM-së, nderimi i ushtarëve të rënë dhe nderimi i pjesëtarrëve të ARM-së si dhe fjalë rasti. Në fund të këtij solemniteti, pjesëtarët e ARM-së që u avancuan , lavdëruan dhe që ju ndanë mirënjohje për angazh-imin e tyre professional dhe për rezultatet e arritura, u uruan nga ana e komandantëve të njësive të cilët ishin prezent në këtë solemnitet.Në këtë manifestim në kazermat anë e mbanë vendit, morrën pjesë përfaqësues të vetëqeverisjes lokale, përfaqësues të bashkësive fetare, organizata me të cilat bashkëpunojnë njësitë, si dhe familjarë dhe miq të pjesëtarrëve të ARM-së.Interes të veçantë tek të pranishmit, sidomos tek më të rinjtë shkaktoi municioni, armët dhe automjetet luftarake të ekspozuara, mjete këto të cilat i posedojnë njësitë e ARM-së.

SHËNIMI I DITËS SË ARM-SË NË KAZERMËN “ILINDEN” NË SHKUp

Në kazermën „Ilinden“ në Shkup më 18 gusht me një ceremoni dhe solemnitet rasti u shënua Dita e Armatës së Republikës së Maqedonisë. para fillimit të ceremonisë një delegacion i kryesuar nga zëvendës komandanti i bataljonëve vendosën kurrora me lule të freskëta pranë lapidarit të ushtarëve të rënë të ARM-së në Vejcë të Tetovës.

Rreshtimi solemn me rastin e shënimit të Ditës së ARM-së e përbënin esha-lone nga më shumë njësi të ARM-së të cilat janë të ven-dosura në kazermën “Ilinden” në Shkup. para të rreshtuarve fjalë rasti mbajti zëvendës komandanti i Regjimentit për Operacione Speciale, koloneli Orce Jordanov.

Në këtë solemnitet u realizua edhe ceremonia e ndarjes së masave simulative , shenjave dhe shënjimeve për rezultateve të arritura gjatë vitit të kaluar, si dhe avansime të oficerëve dhe nënoficerëve të ARM-së.

Në kuadër të shënimit të Ditës së ARM-së – 18 gushtit, më 15.08.2014, në kazermën “Ilinden” në Shkup, u realizua edhe aksioni i dhënies vullnetare të gjakut.

SOLEMNITET EDHE NË KOMANDËN pËR TRAJNIM NË VELESDita e ARM-së denjësisht u shënua edhe në Komandën e Tra-jnimit dhe Doktrinave, me disa aktivitetete të planifikuara para-krakisht.përveç garave sportive të cilët shënuan fillimin e aktiviteteve në KTD, u realizua edhe askion humanitar për grumbullimin e veshëmbathjes nga ana e të pu-nësuarve dhe pjestarëve të gar-nizonit. Mjetet e grumbulluara u dërguan deri te organizata ko-munale e Kryqit të Kuq në Veles, gjithsej 15 pako me veshmbathje. për së dyti para festës Komanda e Trajnimi dhe Doktrinave realizoi aktivitete jashtë garnizonit. pjesëtarrë të KTD-së me përbërje të ndryshme, oficerë, nënoficerë dhe një pjesë të ushtarëve profesional në hapësirat e parkut të rinisë në Veles, në orët e mbrëmjes kishin kontakte me qytetarët me emërtimin “Zyra e hapur e KTD-së”. përmes projek-torit, u prezantuan aktivitetet e KTD-së së ARM-së. Kalimtarët e rastit shfaqnin interesin e tyre për këtë ngjarje, përderisa njëkohësisht të njejtëve u ndaheshin njoftime për TT-fjalën e garnizonit.Manifestimi qëndror u mbajt në kazermën “Alekso Demnievski Bauman” ku u shënua 18 gushti – Dita e ARM-së. Në këtë solemnitet morrën pjesë mysafirë të shumtë nga vetëqeverisja lokale, përfaqësues të shoqatave dhe institucioneve shtetërore të qytetit. Mysafirët përzemersisht festën tonë dhe njëherit edhe të tyre, duke e llogaritur ARM-në si institucion shumë të afërt i të gjithë qytetarëve. Shënimi i kësaj dite filloi me vendosjen e luleve të freskëta pranë lapidarit të luftëtarëve të rënë të LNç-së në vendin e quajtur Kosturnica në Veles. Nder dhe respect të gjithë luftëtarëve të rënë për lirinë e Maqedonisë dhe për meritat e tyre ndaj ARM-së , shprehën edhe delegacione nga komuna e Velesit, Gradskos dhe organizatës komunale të Lidhjes së Luftëtarëve dhe qytatarë të shumtë përkrahës të traditave të LNç-së .Në këtë solemnitet morrën pjesë të gjithë të punësuarit në garnizon, ndërsa fes-tën ua uroi edhe komandanti i KTD-së Lubço Kostovski. Ai në fjalën e tij thek-soi se ARM-ja me sukses e realizon qëllimin e saj, e ai është mbrojtja e atdheut. Njëkohësisht, ARM-ja vazhdimisht transformohet, duke ndjekur trendet bash-këkohore si një segment shumë i rëndësishëm i saj, edhe KTD-ja realizon ndry-shime strukturore me të cilat u përshtatet kushteve të sotme. KTD ka personel të shkëlqyeshëm për t’u bërë ballë sfidave të rradhës.Komandanti i KTD-së rikujtoi të pranishmit se pjesëtarët e ARM-së vazhdimisht janë me popullin dhe gjithmonë kur është e nevojshme përfshihen në çdo aksion. Me këtë rast u kumtuan edhe avansimet dhe masat stimulative ndaj të punësu-arve.Komandanti i KTD-së u ndau dy mirënjohje për bashkëpunimin e suksesshëm shumëvjeçar Njësisë zjarrfikëse territoriale dhe Organizatës komunale të Lidhjes së Luftëatarëve, qytetarëve përkrahës të traditave të LNç-së.pas përfundimit të solem-nitetit, të gjithë të pranishmit, mysafirët dhe qytetarët e intere-suar në hapësirat e kazermës patën mundësi t’i shohin dhe të njihen me pikat demonstruese të gardës tekniko-taktike, ku ishte ekspozuar edhe një pjesë e pajisjeve dhe armatimit të ARM-së. Kjo ditë feste u shënua në të gjitha garnizonet komanduese dhe në të gjitha njësitë e KTD-së, ku me këtë rast morën urime të shumta me dëshirë për sukses dhe punë të mbarë, drejtuar ko-mandntit të KTD-së.

S.N.

32

ishëm e cilësisë kulomre sportive nga ana e pjesëtarëve të armatës. fitimtarët e këtij manifestimi sportiv i cili u mbajt para ndërtesës së ministrisë dhe ShP-së u lexuan publikisht dhe për rezultatet e arritura në garat pranë stadiumit morën çmime dhe masa stimulative.Ky 18 gusht i vitit 2014 u shënua me një sërë manifestimesh të organizuara nga ana e të gjitha mekanizmave të ARM-së nëpër territorin e tërë vendit. Dhe me të vërtetë arsyet për të festuar ishin të shumta.

22 ME ARMATËN TONË – АRMATËN E REpUBLIKËS SË MAQEDONISË.Garancë për të ardhmen tonë, episodi më i rëndësishëm i historisë së Maqeedo-nisë, realiteti i sotëm për të cilën është dëgjuar larg. Në flatrat e lirisë, patrio-tizmit dhe humanitetit, armata jonë është sinonim i mbrojtjes dhe garantimit të paqes, fotografisë së multietnicitetit, zjarr i bashkimit. Mes rradhëve të saj kalojnë njerëz ia donë të mirën shtetit. Me krenari qëndrojnë si mbrojtës të saj dhe japing gjithçka nga vetja për ta mbro-jtur nga e keqja.Armata jonë ka një sistem të vendosur në mënyrë të shkëlqyer. efikasiteti i saj dhe qëndrimi strategjik garantojnë per-spektivë të ndritur dhe afirmim të avan-cuar në shumë sfera.Duke pasur parasysh rrethin dhe mje-disin gjeopolitik në të cilin gjendemi si shtet, vibracionet dhe turbulencat e fuq-ishme të cilat shumë herë mund të de-formiojnë përditshmërinë tonë, shumë çështje të pazgjidhura që na tangojnë si rajon duke mos i harruar kërcënimet dhe rreziqet, ARM-së maksimalisht e bëjnë të kujdesshme dhe të përgaditur taktikisht të përgjigjet në gjithçka që do shpiente drejt ndonjë rreziku potencial ndaj shtetit

dhe qytetarëve tanë. Ajo është shtylla e suverenitetit tonë dhe njëherit elementi më i fuqishëm në shumë pjesë të cilët determinojnë një shtet më plotkuptimin e fjalës.Pesha kushtetuese me përgjegjësi të mëdha ngaj sistemit, armatës i jep vend të veçantë dhe në këtë drejtim ajo gjith-monë duhet të jetë prioritet kur është në pyetje modernizimi, hapërimi në kohë dhe zhvillimi i kapaciteteve të saj.ARM-ja është vula e mbijetesës dhe syn-imit tonë, lirisë dhë ëndrrave tonë.Armata jonë, e gëzofsh këtë përvjetor..Na mbro dinjitetin dhe paqen në Maqe-doninë tonë.

Mitko Vasilevski

33

jësitë skaute të brigadës së 1. të mekanizuar këmbësorike realizuan trajnim profesional specialistik shtatë ditor me temë “të ushqyerit

në natyrë” në terrenet e malit të Mavrovës, të fshatit Cer dhe në rajonin e quajtur “Ka-lin Kamen” të Kriva Pallankës. Qëllimi i këtij trajnimi ishte aftësimi ushtarako-profesional i oficerëve dhe ushtarëve gjatë përgaditjeve të demonstrimit të trajnimit, organizimit të jetës dhe punës së njësisë në kushte ter-reni. Gjithashtu edhe për ushtrimin dhe tra-jnimin e ushtarëve profesional për realizimin e detyrave të tyre individuale dhe kolektive në kuadër të njësisë individuale dhe ekipore, në kuadër të gjetjes dhe përdorimit të llo-jeve të të ushqyerit me ushqime bimore dhe shtazore si dhe gjetjes së mënyrave të mbijetesës në natyrë, me skenarë paraprak i cili parashikon ndërprerjen e furnizimit të rregullt të njësisë me ushqim. Këto aktivitete ishin të planifikuar në mënyrë të detajizuar dhe të udhëhequra nga ana e personelit të njësive dhe të ndjekura nga ana e instruktorëve me përvojë të cilët në fund nuk e fshehën kënaqësinë e tyre nga ush-trimet dhe motivimi i personelit të njësive. Për kontrollë dhe ndihmë gjatë realizimit të trajnimit nga ana e komandës së brigadës u dërgua personel i cili me përvojën e fituar dha instruksione dhe këshilla profesionale për kapërcimin dhe mësimin e teknikave të mbijetesës në natyrë në kushte lufte.Në suksesin dhe gjindshmërinë e tyre në kushte të vështira terreni, të izoluar nga realiteti, të përkushtuar drejt realizimit të detyrave, por njëkohësisht edhe në shkath-tësitë e tyre kulinarike, personalisht u bindën edhe ekipi i inspektorëve të MM-së së RM-së, i shoqëruar nga komandanti i 1.bmk, mr. nënkolonel Ali hajro. është tejet i rëndësishëm fakti se të gjitha

aktivietet u realizuan me mjete për kushte malore. Gjatë trajnimit në kushte të ndry-shme atmosferike në rajonin më të gjërë ku realizohej trajnimi u përpunuan dhe u ndër-morën aktivitetet vijuese: mundësia dhe mënyrat e përdorimit të florës dhe faunës për t’u ushqyer në gjendje dhe kushte të luftës dhe në kushte të vështira të furnizimit të njësisë, gjetja dhe grumbullimi i florës dhe faunës, klasifiki i tyre si dhe njohja në aspe-ktin e përdorimit dhe papërdorimit, si dhe përgaditjes së ushqimit të përshtatshëm në kushte të rënduara terreni me mjete para-prake.falë profesionalizmit dhe këmbënguljes së udhëheqësve dhe ushtarëve, me sukses u tejkalua edhe kjo sfidë ku pjesëtarët e 1.bmk edhe një herë demonstruan një nivel të lartë të shkathtësive, motivimit dhe vend-osmërisë në realizimin e detyrave të para-shtruara pa marë parasysh në çfarë kushte gjenden.

Casllav Stojmanovski

Burim i patjetërsueshëm i përbërjeve ushqyese

Të ushqyerit në natyrë

pJESËTARËT E ARMATËS SË REpUBLIKËS SË MAQEDONISË NË KUADËR TË TRAJNIMEVE DHE AKTIVITETEVE TJERA, KALOJNË TRAJNIMIN pËR MBIJETESË DHE MËNYRËN E TË USHQYERIT NË NATYRË. QËNDRIMI NË NATYRË KËRKON SHKATHTËSI TË MËDHA NË NJOHJEN DHE pËRGATITJEN E SHUMË pRODUKTEVE TË cILAT NUK JEMI MËSUAR T’I pËRDORIM GJATË TË USHQYERIT TË pËRDITSHËM, pOR NJË MËNYRË E cILA NË GJENDJE LUfTE DHE QËNDRIMI TË pATJETËRSUESHËM NË KUSHTE MALORE DHE KUSHTE TERRENI KU NUK ËSHTË E MUNDUR QAJSA E LËHTË NË pRODUKTET USHQIMORE, ME TË VËRTETË pARAQESIN NJË VLERË TË MADHE TË NDRYSHIMEVE , GJATË KONSUMIMIT TË MINERALEVE, VITAMINEVE TË cILAT NA NEVOJITEN GJATË QËNDRIMIT NË KËTO KUSHTE, pËR MBIJETESË DHE pËR VEpRIM TË MIRËfILLTË TË fORcAVE USHTARAKE

34

jeorgjia dhe Organizata e traktatit të Atlantikut Verior - North Atlantic treaty Organization, marrëdhëniet mes tyre zyrtarisht i kanë filluar më

23 mars, në vitin 1994, kur Gjeorgjia iu bash-kua Partneritetit për Paqë të NAtO-s. Pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, Gjeorgjia u bë shtet i pavarur nën udhëheqjen e na-cionalistit Zviad Gamsakhurdia. Vendi përn-jëherë pati probleme me mbështetjen ruse për Osetjanët në Gjeorgji. Sikur edhe shtetet tjera, Gjeorgjia në vitin 1992 iu bashkangjit Këshillit të Atlantikut Verior për Bashkëpun-im - North Atlantic Cooperation Council. Në vitin 1996, Gjeorgjia dorëzoi Planin e Parë individual për Partneritet - individual Part-nership Plan, ndërsa në vitin 1997 ratifikoi Marrëveshjen për Statusin e forcave - Sta-tus of forces Agreement (SOfA). Gjeorgjia ka vendosur marrëdhënie zyrtare me NAtO-n në vitin 1998 përmes hapjes së misionit diplomatic nëpërmjet ambasadorit të tyre. Stërvitja e parë e përbashkët ushtarke ndo-dhi në Poti në vitin 2001 dhe në vitin 2002. Gjeorgjia është një aspirant serioz për anëtarësim në NAtO. Ajo në mënyrë aktive kontribuon për operacionet e udhëhequra nga NAtO dhe bashkëpunon me aleatët dhe vendet tjera partnere në shumë fusha tjera. Komisioni NAtO-Gjeorgjian siguron korrnizë përmes së cilës NAtO-s dhe Gjeorgjia real-izojnë dialog politik aktiv dhe bashkëpunim praktik për mbështetje të Gjeorgjisë në për-pjkjet reformuese dhe aspiratat e saj euro-atlantike.Programet ekzistuese për bashkëpunim, si që është Procesi i Planifikimit dhe Rishikimit (Planning and Revieë Process - PARP), vazh-

NATO dhe Gjeorgjia

Vështrim në marrëdhëniet midis NATO-s dhe Gjeorgjisëdojnë të realizohen në kuadër të Komisionit NAtO-Gjeorgji. Zyrra për Lidhje e NAtO-s është themeluar në Gjeeorgji në vitin 2010 me qëllim të ndihmojë dhe të mbështesë përpjekjet për reforma në vend.Prioritet aktuale për Gjeorgjinë përfshijnë transformimin e sektorit publik dhe privat, me qëllim të promovimit të Demokracisë dhe sundimit të ligjit, si dhe vendosjes së zhvillimit të qëndrueshëm social dhe zhvillimi ekonomik, si dhe reformimi i sek-torit për mbrojtje dhe siguri, e në veçanti rishqyrtimi i planeve gjeorgjiane për siguri kombëtare.

ZHVILLIMI I BASHKËpUNIMIT TË GJEORGJISË ME NATO-N Gjatë vitit 2003, arrihet e a.q. „Revolucioni Rozë“ përmes së cilës presidenti i atëher-shëm gjeorgjian eduard Shevardnadze, është zëvendësuar me Mikheil Saakashvili. i njëjti promovoi lidhje më të afrta me institucionet perëndimore, përfshirë edhe NAtO-n. Përpjkjet për hyrje në NAtO, kanë filluar më 14 shkurt, 2005. NAtO dhe Gjeorgjia nënshk-ruan marrëveshje për emërimin e oficerit për lidhje me Partneritetin për Paqe. Më 2 mars, 2005 është nënshkruar Marrëveshje për Sig-urim të Mbështetjes nga nikoqiri (Gjeorgjia)

35

dhe ndihmë në tranzitimin e forcave dhe mjeteve materiale të NAtO-s. Një vit më vonë, në tbilisi arrijn ekipi për Vlerësim të Zbatimit - implementation interim Assessment team (iPAP). i njëjti në selinë e NAtO-s, jep raport për progresin në lidhje me Planin Aksional për partneritet individual. Në këtë drejtim, ishte dhe akoma është diskutabile zbatimi i nenit 10 nga Marrëveshja Atlantiko Veriore që e ku-fizon zgjerimin, apo anëtarësimin në vendet evropiane, ndërsa vetë Gjeorgjia ndodhet në Lindjen e skajshme në krahasim me të gjitha vendet aktualisht. Prfshirja gjeografike e Gjeorgjisë në evropën Lindore është një temë kontraverse e lidhur me dëshirën që Gjeorgjia të bëhet pjesë e NAtO-s. Në Samitin e NAtO-s në Çikago në vitin 2012, liderët aleatë konfirmuan të gjitha elementet e vendimit të tyre të miratuar në Samitin e Bukureshtit dhe Lisbonës dhe përshëndetën progresin e Gjeorgjisë, veçanërisht plotësimin e aspiratave të veta eurointegruese përmes reformave, zbatimit të Programit Vjetor Kom-bëtar dhe angazhimit politik aktiv me Ale-ancën në kuadër të komisionit NAtO-Gjeorgji. Zbatimi i posaçëm i zgjedhjeve parlamentare dhe presidenciale transparente dhe të qeta në tetor 2012 dhe tetor 2013, është pritur si edhe një hap tjetër konkret drejt plotësimit të standardeve euro-atlantike.Një fushë tjetër e rëndësishme e bashkëpun-imit është mbështetja e Gjeorgjisë në opera-cionet e udhëhequra nga NAtO. falë pjesë-marrjes së rregullt në trajnimet dhe stërvitjet e PpP, Gjeorgjia ka mundur që në mënyrë aktive të kontribojë në sigurinë euroatlan-tike të Ballkanit. Ushtarët e Gjeorgjisë kanë funksionuar bashkë me ushtarët e NAtO në

operacionet paqeruajtëse në Kosovë nga viti 1999 deri në vitin 2008, në kuadër të brigadës gjermane në nivel të detashmentit dhe nëpërmjet togu këmbësorik në kuadër të batalionit turk.Në vitin 2004, forcat gjeorgjiane ishin pjesë e forcave të NAtO-s në forcat Ndërkom-bëtare për Ndihmë në Sigurinë e Afganista-nit - international Security Assistance force, si pjesë e forcave për të siguruar zgjedhjet. Me mbi 1.500 persona ushtarak, Gjeorgjia aktualisht është njëra ndër kontribueset më të mëdha me ushtarë të vendeve jo-NAtO në forcat Ndërkombëtare të Sigurisë për Ndihmë (iSAf) në Afganistan, ndërsa vazh-don të shërbejë edhe si një vend tranzit për mbështetje logjistike në iSAf. Vendi theksoi gatishmërinë e vet për pjesëmarrje në fazën postoperative të misionit iSAf (kur e njëjta do të përfundojë kah fundi i vitit 2014) në misionin ‘Resolute Support’, që do të jetë në drejtim të trajnimeve dhe ndihmës së for-

cave të sigurisë afgane. Qeveria gjeorgjiane, gjithashtu ka premtuar mbështetje financiare për zhvillimin e ardhshëm të armatën dhe po-licinë kombëtare afgane.Mision tjetër për Gjeorgjinë është mbështetje e operacionit ‘Active endeavour’, operacioni detar antiterrorist për mbykqyrje të NAtO-s në Detin Mesdhe. Shteti është ofruar të marrë pjesë në forcat për Reagim të NAtO-s - NAtO Response force dhe pritet që të kontribuohet për këto forca në vitin 2015.

pROBLEMET E BRENDSHME TË GJEORGJISË Ndërlikimet në raportet midis NAtO-s dhe Gjeorgjisë përfshinin praninë e forcave ruse në territor gjeorgjian, si rezultat i konflikteve të kohëve të fundit dhe luftës në Osetinë Jugore në vitin 2008, përmes territoreve të Abkhazisë dhe Osetisë Jugore, që është dheu i një numri të madh të shtetasve rus. Rusia sheh zgjerimin e NAtO-s drejt lindjes si kërcënim për interesat e veta strategjike në evropë dhe akuzoi Perëndimin për standarde të dyfishta.Gjatë kohës së Samitit të NAtO-s në buku-resht në vitin 2008, presidenti i ShBA-ve Xhorxh Bush thiri që Gjeorgjisë t’i lejohet të bashkohet në Planin Aksional për Anëtarësim (PAA). Anëtaret e Aleancës vendosën mos t’i ofrohet PAA Gjeorgjisë për shkak të kundër-shtimit të disa vendeve të udhëhequra nga Gjermania dhe franca. të njëjtët kanë druaj-tur se vendimi do të kishte inatosur Rusinë. Në një deklaratë të posaçme në fund është konkluduar Gjeorgjia t’i bashkohet Aleancës atëherë kur të jenë plotësuar kërkesat për anëtarësim.Komunikata e NAtO-s e cila premtoi për këtë vend anëtarësim eventual, akoma më shumë inatosi Moskën. Pas samitit, presi-denti rus Vlladimir Putin premtoi mbështetje dhe mbrojtje për republikat e panjohura në atë kohë, Abkhazi dhe Oseti Jugore, madje edhe duke premtuar se do të hapë përfaqësi zyrtare ruse në këto rajone – veprim për të cilin Gjeorgjia pohon se Rusia ka thyer të dre-jtën ndërkombëtare dhe paraqet një sulm të drejtëpërdrejtë ndaj një shteti sovran. Deklarata ruse se „të gjitha përpjekjet për të përdorur presione politike, ekonomike apo për më tepër edhe ushtarake ndaj Abkhazisë dhe Osertisë Jugore janë të pashpresa dhe kundër-produktive“, akoma më shumë acaroi marrëdhëniet. Pas luftës së vitit 2008 në Osetinë Jugo-re, Rusia njohu dy rajonet e shkëputura nga Gjeorgjia, Osetia Jugore dhe Abkhazi si shtete të pavarura. Më 7 gusht 2008,

Gjeorgjia thiri në ndërprerje të njëanshme të zjarrit në ditën e ardhshme pas shkëmbimit të të shtënave ndërmjet forcave të Gjeorgjisë dhe forcave në Osetinë Jugore. Pasi Gjeorgjia shpalli ndërprerje të zjarrit, Ministria e Pu-nëve të Jashtme e Gjeorgjsië dërgoi ushtarë në Osetinë Jugore për të kthyer rendin kush-tetues në të gjithë rajonin». Rusia u përgjigj me një sulm edhe më të madh, që së shpejti u zhvendos më larg Osetisë Jugore në pjesën tjetër të shkëputur, Abkhazi. Më 27 gusht 2008, Këshilli i Atlantikut Verior dënoi vendi-min e federatës Ruse të zgjerohet me njohje të Osetisë Jugore dhe Abkhazisë si rajone të Gjeorgjisë dhe thiri Rusinë të ndryshojë ven-dimion.Në shtator 2008, NAtO dhe Gjeorgjia themelojnë Komisionin NAtO-Gjeorgji i cili do të mbikqyr e NAtO-s për Gjeorgjinë pas konfliktit me Rusinë dhe do të bëjë mbikqyrje

të procesit pas deklaratave në samitin e Bukureshtit, ku liderët e NAtO-s u pajtuan se Gjeorgjia do të bëhet anëtare e NAtO-s. Në këtë drejtim, gjenerali luftarak rus yuri Baluyevsky, deklaroi se nëse Gjeorgjia hyjnë në NAtO, Rusia do të ndërmarrë hapa në drejtim të sigurimit të interesave të vet përg-jatë kufijve. Ministria e Punëve të Jashtme e Gjeorgjisë shpalli njoftim ku deklaroi „demon-strim të agresionit të hapur ndaj Gjeorgjisë“ dhe thiri bashkësinë ndërkombëtare që të reagojë përshtatshëm ndaj këtij kërcënimi serioz.Pas zgjedhjeve më 31 maj 2009 në Osetinë Jugore, si dhe pas zgjedhjeve presidenci-ale më 26 gusht 2011 në Abkhazi, sekretari gjeneral i NAtO-s lëshoi njoftim ku thuhet se NAtO nuk i njeh zgjedhjet dhe mbajtja e zgjedhjeve të këtilla nuk kontribuon për një zgjidhje paqësore dhe të përhershme të situ-atës në Gjeorgji.

Dragan Pavllovski

36

lobalizimi ka patur një ndikim të madh në marrëdhëniet ndërkom-bëtare dhe ndaj sovranitetit të shteteve. Përballë pasurisë dhe

mirëqënies, globalizimi ka vendosur një ndërlidhje horizontale midis kufijve gjeo-grafik, politik dhe kulturor. Në kontekst të pasurisë dhe mirëqënies, këto lidhje i zh-dukën strukturat kierarkike të cilat konsid-eroheshin si një burim i stabilitetit.

NDRYSHIMI I MJEDISIT JETËSOR NË BOTËN E GLOBALIZUAR Paraqitja e aktorëve të rinj joshtetëror në mjedisin jetësor të çliruar ësshjtë në masë të madhe nën ndikimin e aftësisë së shteteve për realizim efikas të sovranitetit të tyre. Sot, sektori privat është pronar i një pjese të madhe të infrastrukturës ven-dimtare, sektorë mbi të cilat shtetet, në njërën apo tjetrën mënyrë, në të kaluarën

që të mund të provojnë të rregullojnë sjel-ljen e tyre, por grupet private kanë patur pak përgjegjësi për të vendosur norma.edhepse ekzistojnë norma që fuqishëm e kritikojnë globalizimin, ekzistojnë edhe shumë prej tyre që besojnë se përfitimet nga globalizimi janë e mirë e përbashkët. Në diskutimin mbi efektet e globalizimit, Barnet pranon ekzistimin e dy anëve të shpatës me dy tehe të globalizimit. Duke analizuar globalizimin, fukujama po-hon se „shoqëritë liberale moderne janë zhvilluar në mjatë të vetëdijshme dhe u bënë të ndërlidhura mes veti përmes teknologjisë moderne për tu mbrojtur nga kataklizimi i luftës katastrofale midis su-perfuqive, me rastin e shënimit të fundit të Luftës së ftohtë, duke ndryshuar pamjen e regjimeve autoritare dhe duke ndryshuar konsiderueshëm ish skemën ekzistuese të historisë“.

MUNDËSI PËR SEKTORIN PRIVAT TË RM

AFGANISTANI PAS VITIT 2014

kanë patur monopol. „Privatizimi i luftimit“ dhe shfrytëzimi i forcave të armatosura nga korporatat transnacionale për të bërë biznes, si një tendecë në rritje në shumë pjesë të botës ka ndikim në monopolin e shteteve. edhe pse disa konsiderojnë se përdorimi i forcës nga ana e aktorëve joshtetëror dhe fitimi i bizneseve nga këto aktorë për shtetet nuk është diçka e re, në marrëd-hëniet ndërkombëtare ekzistojnë shenja të konsiderueshme të cilat në tregojnë për mundësinë e privatizimit të operacioneve paqeruajtëse të OKB-së.Në erën e globalizimit, shtetet deri në një nivel të caktuar kanë humbur fuqinë e tyre të ndikojnë tek këta aktorë. tradicionalisht, aktorët privat kanë qenjë lëndë subjektesh të së drejtës dhe politikës ndërkombëtare. Shtetet, apo grupe shtetesh kanë vepruar nëpërmjet institucioneve ndërkombëtare,

37

net paqeruajtëse të OKB-së në Republikën Demokratike të Kongos, në Somali dhe në Sudan, është me rëndësi vitale.Përveç kësaj, diskutohet për përfshirje të ShBA-ve në irak. Sipas disa autorëve, Qeveria e ShBA-ve duhet ta ndryshojnë diplomacinë ndërkombëtare për kontrata ushtarake dhe „koalicionin për popuj të për-gatitur“ ta zëvendësojnë me „koalicionin e korporatave me pagesë“, apo me forca të përgatirura për sigurimin e mbështetjes së njësive me të a.q. rojtarë privat.Me qëllim të shmangjes së akuzave dhe etiketimeve për legjitimitetin e ak-tiviteteve të tyre si mercenerë, shumë kompani private të sigurisë janë anëtare të Asociacionit Ndërkombëtar për Paqe. Ngjashëm me këtë asociacion është edhe Asociacioni Britanez i kompanive private të sigurisë, i cili është formuar me qëllim të promovimit të interesave dhe të rregullimit ë aktiviteteve të firmave në Mbretërinë e Bashkuar të cilat i sigurojnë shërbimet e armatosura të mbrojtjes dhe sigurisë në vendet jashtë Britanisë së Madhe. Sipas presidentit të tij, shërbimet e këtyre 23 anëtarëve të Asociacionit që marrin pjesë në sigurimin në irak janë me siguri eksporti më i madh i Mbretërisë së Bashkuar në këtë vend.edhepse industria është ngritur në mbi 70% të forcave të sigurisë në tregun glob-

al, sidoqoftë bëhet fjalë për kompani nga ShBA dhe Britania e Madhe. trendet e fun-dit për këtë biznes tregojnë se këto kuadro vijnë nga shtetas të vendeve të treta. Shu-mica që vijnë nga vendet e evropëss Jug-lindore (përfshirë edhe Maqedoninë) janë një burim paçmuar për punësim. Oficerë të mëparshëm ushtarak dhe policor nga Maqedonia (kjo nuk kufizohet në vendin) pranojnë vende pune si „rrojtarë privat“ nga arsye socio-ekonomike si që janë pap-unësia, borxhet, apo për të siguruar një ar-dhmëri më të mirë për familjet e tyre. Kur kontratat e tyre rregullohen ligjerisht kjo tërheq më shumë të drejta, përfshirë edhe të drejtën për të paditur kompaninë e cila i punëson në raste të humbjeve, dëmtime-ve, lëndimeve apo vdekjes, në qoftë se në çfarëdo lloj mënyrë për këto raste ka patur ndikim vetë kompania. Sipas përvojave të deritanishme negative që në praktikë kanë

ndodhur me persona nga Çile, fixhi, nga hondurasi dhe nga Peru, ekziston brengë serioze se një gjë e këtillë mund të ndodhë edhe me qytetarë të Maqedonisë.Meqenëse procesi i tranzicionit, mes tjer-ash, është futur nga sektori privat në mje-disin e sigurisë, në Maqedonisë, si dhe në vendet tjera të eJL, dikush mund të pyes, përse kompanitë private të sigurisë nga eJL nuk janë të pranishëm në tregun ndërkombëtar? Kjo nuk mund të stimu-lojë vetëm ekonominë, por, gjithashtu, do të mbulojë disa çështje dhe fusha jo të rregullta, të cilat mundësisht mund të dëmtojnë jo vetëm elitat politike lokale, por edhe popullatën. Në shumë raste, si për shembull në Maqedoni, nuk ekzistojnë të dhëna të sakta për atë se sa njerëz janë të përfshirë në këtë biznes, të cilat janë gjithashtu të rëndësishme për Bosnjën, Kroacinë, Rumaninë dhe Serbinë.Pastaj, praktika tregon se më shpesh kom-panitë private për sigurim janë të regjistru-ara në emër të kompanive tjera të regjistru-ara në ShBA apo jashtë vendit. Një pjesë e madhe prej tyre janë agjenci private për punësim (ndërsa disa prej tyre kompani „fantazma“ të cilat asnjëherë nuk do të mund të regjistroheshin ligjerisht) të besu-ara përmes zgjedhjes së ish kuadrit ush-tarak dhe policor nga vendet e treta. Në shumë raste këto kompani janë në konflikt

me rregulloret vendore. Akuzat serioze për abuzime ose lidhur me përgjegjësinë krijoj-në probleme për nëpunësit e këtyre korpo-ratave (pavarëisht nëse janë regjistruar në ShBA, nëse anëtarë të tyre janë shtetas të tyre apo të vendeve ku ato veprojnë), dhee paraqet edhe një problem që meri-ton vëmendje. Një numër i madh qytetarë të Maqedonisë – shtetas të sektorit të sigurisë në Maqedoni, si dhe individë nga eJL janë të përgatitur të marrin pjesë në biznesin e tregut të lirë ndërkombëtar për menaxhim me sigurinë korporative.Duke patur parasysh të gjithë këtë duhet të ofrohet vendim për tejkalimin e situatës së këtillë përmes pajtimin e rregullativë kombëtare të Maqedonisë me rregulla-tivën ndërkombëtare e cila i rregullon çështjet nga fusha e menaxhimit me sig-urinë korporative.

Mr. Vencisllav Çuçurski

Pra, idetë për vetëkënaqësi dhe fragmen-tim ekonomik në masë të madhe janë fun-dosur nën përparimin e nevojës për lëvizje të lirë të kapitalit, mallrave, njerëzve, parave dhe shërbimeve. Për trendin në ritje të këtyre proceseve në njëzet vitet e kaluara ka ndikuar shumë zgjerimi i kompa-nive private të sigurisë.

ROLI I KORpORATAVE TË SIGURISË NË TREGUN NDËRKOMBËTAR Kërkesa për siguri dhe mbrojtje private të pronës vendore është ritur shumë në të gjithë botën. Korporatat e sigurisë aktual-isht ofrojnë një spektër të gjerë të shër-bimeve për të siguruar tregun nërkom-bëtar. Këto aktivitete përfshijnë, por nuk kufizohen vetëm në to, ndërtimin e një

faqe të sigurisë, sigurimin e konvojit dhe transportit, sigurimin personal, këshilla dhe trajnime, mbështetje ajrore dhe mbështetje logjistike, sigurim të burgjeve, taktika propagnduese, inteligjencë, op-eracione të fshehta dhe mbikqyrje. Prak-sa na dëshmon se korporatat e sigurisë, poashtu, sigurojnë mbrojtje të armatosur të korporatave transnacionale në rajonet jostabile. Shërbimet e tyre shfrytëzohen nga qeveritë dhe organizatat joqeveritare, nga korporatat transnacionale, nga orga-nizatat humanitare, nga mediat, si dhe nga Kombet e Bashkura dhe organizatat ndërkombëtare.Krahas dimensionit ekonomik, kjo tendece në ritje e tregut ndërkombëtar, poashtu përmban e dhe dimenzionin e saj politik. Angazhimi i korporatave nga agjencitë private për sigurime, politkisht është më i sigurtë për shumë qeveri dhe politikan. Në këtë mënyrë qeveritë i shmangen dre-jtëpërdrejtë kritikën e opininoit publik në mbështetjen e politikës zyrtare për vendin. Këto variabla politike janë të qëndrueshme në nivel ndërkombëtar. Shumë shtete i shmangen rrezikut politik dhe kufizimit për angazhim në operacionet e OKB-së, ndërsa korporatat private në masë të madhe janë të përfshira në operacionet paqeruajtëse të OKB-së, të drejtuara nga Këshilli i Sigurimit. Drejtori ekzekutiv i Asociacionit Ndërkombëtar për Paqe (ku shumë korporata private janë anëtare) me krenari sqaron se një numër i madh i kom-panive të ndërlidhura kanë kontingjente më të mëdha të personelit që punon në operacionet paqeruajtëse të OKB-së dhe në Unionin Afrikan në krahasim me shu-micën e anëtareve të vendeve të këtyre dy organizatave ndërkombëtare. Prania e pjesëtarëve të forcave të sigurisë nga këto kompani transnacionale në operacio-

38

MBROJTJA CIVILE E REPUBLIKËS SË SHQIPËRISËepublikës së Shqipërisë i kanosen shumë fatkeqësi natyrore dhe fatkeqësi të tjera, mes të cilave më karakteristike janë: tërmetet, vërshimet, rrëshqitja e dheut,

erëra të forta, zjarret, epidemitë, aksidentet rrugo-re, rrëzime të digave dhe pendave, terrorizëm, etj. Katastrofat më të shpeshta janë vërshimet të cilat ndodhin sidomos në pjesën verilindore dhe juglindore të vendit. Detyra dhe qëllime kryesore të MC-së janë: para-shikimi për rreziqet e incidenteve potenciale, ndjek-ja dhe zbatimi i masave për parandalimin e nive-leve të ndryshme të katastrofave të cilat mund të sjellin deri te gjendja e jashtëzakonshme; përgadit-ja, programimi, planifikimi, evaluimi, interevenimi i shpejtë dhe siguria si dhe ndihmë e organizuar për t’u ballafaquar me raste urgjente dhe me katastro-fa; koordinimin e aktiviteteve mes niveleve të ndry-shme në kohë të gjendjes së jashtëzakonshme; vendosja e bashkëpunimit dhe marrëveshje me agjensitë rajonale dhe ndërkombëtare në fushën e sistemit të mënaxhimit me gjendje të jashtëza-konshme; mbrojtje dhe mbështetje ndaj rajoneve të rrezikuara dhe ndaj popullatës civile e prekur nga katastrofat, tejkalimi dhe reduktimi i pasojave nga katastrofat dhe kthimi në gjendje normale të shoqërisë në rajonet e prekura.Bazë për organizimin e MC-së në Republikën e Shqipërisë është ligji për gjendje të jashtëzakon-shme civile nga viti 2001. Ky ligj, mundëson pl-anifikim, parandalim, përgaditje dhe koordinim i subjekteve të ndryshme të sistemit. Në përputhje me ligjin, përgjegjës për këtë është Këshilli i Mi-nistrave. Pas Këshillit të Ministrave, përgjegjësi bartë edhe Komiteti Ndërministrorë për gjendje të jashtëzakonshme me të cilën kryeson ministri i brendshëm. Komiteti ndërministror për gjendje të jashtëzakonshme bashkëpuon me ministritë tjera si dhe organet tjera të shtetit, shoqërinë civile dhe

NGA RAJONI

dimarrjes në lidhje me kapacitetet dhe resurset e lartëpërmendura. Ministria e Punëve të Brendshmë është përgjegjëse për vendosjen dhe avancimin e pl-anifikimit të gjendjeve të jashtëzakonshme civile dhe reagimeve në R. e Shqipërisë. Në kuadër të ministrisë trup përgjegjës është Drejtoria e Planifi-kimit Civil, që njëherit është edhe përgjegjëse për gjendjet e jashtëzakonshme. Në kuadër të kësaj drejtorie gjenden: Drejtoria për Planifikim Civil dhe Koordinim gjatë gjendjes së jashtëzakonshme, Qendra Kombëtare Operative për gjendje të jashtëzakonshme si dhe Drejtoria Zjarrëfikëse e Mrbotjes dhe Shpëtimit. Drejtoria e planifikimit civil dhe koordinimit me gjendje të jashtëzakonshme posedon strukturat e veta në nivel rajonal. Këshilli i Ministrave e përcak-ton strukturën, përgjegjesitë dhe detyrimet e Dre-jtorisë për Planifikim gjatë gjendjeve të jashtëza-

sektorin joqeveritar.Çdo ministri është përgjegjëse për panifikimin dhe menaxhimin e gjendjes së jashtëzakonshme në përputhje me fushën e vet të përgjegjësive. Minis-tria me aktivitetet e saj përfshinë të gjitha fazat e gjendjes së jashtëzakonshme në ciklin e menaxhi-mit duke pasur njëkohësisht rol parësor ose dytë-sor. Spektri kompleks i gjendjeve të jashtëzakon-shme civile si dhe rolet, detyrat dhe përgjegjësitë, nga ata kërkojnë aktivitete të koordinuara nga ana e ministrive përkatëse. Për këtë shkak, që nga momenti që do të shpallet gjendje e jashtëza-konshme civile, ministritë përkatëse delegojnë përfaqësuesit e tyre deri te Drejtoria e Koman-dës dhe Konrollit të Operacioneve Urgjente. Ata kanë me vete të dhënat e duhura, informatat dhe njohuritë institucionale në lidhje me resurset dhe kapacitetet dhe njëkohësisht u jepet autorizim i drejtpërdrejtë që të përfshihen në procesin e ven-

39

konshme. Në kuadër të kësaj drejtorie vepron edhe Komisioni Këshilldhënës teknik i eksperëtve nga ministritë, institucionet dhe përfaqësuesve tjerë të forcave operative. Komisioni i koordinon aktivitetet në fushën e planifikimit të gjendjes së jashtëzakonshme civile dhe reagimeve mes autoriteteve të ndyrshme dhe organizatave vull-netare. Këshilli i ministrave e përcakton përbërjen e komisionit, funksionin dhe procedurat e saj me propozim të ministrit për vetëqeverisje lokale. Dre-jtoria për gjendje të jashtëzakonshme, planifikim dhe përgjegjësi kontrollon regjistrin e ekspertëve që kontaktohen për ndihmë. Përveç strukturave të lartëpërmendura në rast të gjendjes së jashtëzakonshme formohen edhe trupa operativ. Si document më i rëndësishëm për koordinimin e të gjitha strukturave është plani kombëtar për gjendje të jashtëzakonshme civile, dokument ky i cili është miratuar në vitin 2004. Plani kombëtar e definon organizimin, rolin dhe obligimet e të gjitha institucioneve relevante qeveritare si dhe institu-cioneve të shoqërisë civile gjatë të gjitha fazave të gjendjes së jashtëzakonshme në të tre nivelet: në nivel kombëtar, rajonal dhe atë lokal.

fORcAT E ARMATOSURANë momentet që niveli i gjendjes së jashtëzakon-shme rritet në mëyrë rapide, njësitë e forcave të armatosura shqiptare përdoren për operacione të caktuara në vendin e ngjarjes, me miratimin dhe pëlqimin paraprak të Qeverisë dhe ministrit të mbrojtjes së Republikës së Shqipërisë, në për-puthje me planet të cilat saktësisht përcaktojnë se cila nga njësitë e forcave të armatosura do të angazhohen për tu përballur me situatën e krijuar.Policia e shtetit. Policia organizohet në mënyrë që ti kryejë obligimet e veta gjatë aksioneve të shpëtimit në përputhje me planet e aksionit. Obligimet e tyre përfshijnë mbrojtjen e rrethit ku është shpallur gjendja e jashtëzakonshme, rua-jtjen e rendit publik, procesin e informacioneve në lidhje me viktimat dhe dëmet, identifikimin e tyre si dhe organizimin e largimit të kufomave nga mje-disi i kapluar nga fatkeqësia.Shërbimet zjarrfikëse dhe të shpëtimit. forcat zjarrfikëse si dhe shërbimet e shpëtimit janë pjesë e forcave operative dhe janë në gjendje të vazhdueshme gatishmërie për të reaguar ndaj gjendjes. Ata janë të obliguar për të veprojnë ndaj zjarrit, shpëtimin e mjediseve të kapluara nga fat-keqësitë e ndryshme natyrore si dhe në shman-gjen e pasojave nga fatkeqësitë dhe katastrofat e gjendjes së jashtëzakonshme.Ekipet mjekësore. ekipet e ndihmës së shpejtë janë gjithashtu pjesë e forcave operative dhe sigu-rojnë ndihmën e shpejtë në mjediset e katastrofës dhe gjendjes së jashtëzakonshme ku janë në gatishmëri për të dhënë ndihmën e parë dhe për të transportuar të lënduarit deri te ambulanca më e afërt.Shërbimet vullnetare. Shërbimet vullnetare or-ganizohen si përgjigje ndaj gjendjes së jashtëza-konshme. Vullnetar mund të jetë secili person, qytetar shqiptar i moshës mbi 18 vjeçare, i cili ka ndjekur trajnimin bazik për përgjigje ndaj gjendjes së jashtëzakonshme, të pajtohet me punën dhe pjesëmarrjen në aksionin vullnetar për shpëtim dhe ballafaqim me gjendjen e jashtëzakonshme.Përveç forcave operative të lartëpërmendura në MC të Republikës së Shqipërisë përfshihen edhe subjektet ekonomike dhe të gjithë qytetarët e aftë. Subjektet ekonomike dhe institucionet tjera, të cilat në përputhje me aktivitetet e tyre prodhojnë, transportojnë apo deponojnë materie të rrezik-shme, obligohen që të planifikojnë, organizojnë dhe zbatojnë shërbime (me shpenzimet e tyre), për përgjigje ndaj gjendjes së jashtëzakonshme në kuadër të veprimtarisë dhe aktivitetit të tyre. Përgjegjësia e tyre është: të zhvillojnë plane për

bashkisë. Obligimi i qytetarëve për të qenë pjesëmarrës në ballafaqimin me gjendje të jashtëzakonshme civile, me planifikim dhe përgjegjësi fillon që në moshën 18 vjeçare dhe përfundon në moshën 60 vjeçare (burrat) gjegjësisht 55 vjeçare (gratë).Drejtoria e Planifikimit Civil dhe gjendjes së jashtëzakonshme në nivel kombëtar ka të punësu-ar rreth 300 persona. Në nivel rajonal nëpër rrethe dhe provinca ka 5 deri 6 persona të punësuar dhe në nivel lokal si pjesë e bashkive apo komunave ka nga një oficer i cili është përgjegjës për punë dhe përgjigje ndaj gjendjes së jashtëzakonshme.Në resurse njerëzore në kuadër të MC-së në bazë profesionale detektojmë të punësuar në: Shërbi-met e zjarrfikësve dhe ndihmës së shpejtë, pje-starët e forcave të armatosura, policia, shërbimi mjekësor i cili angazhohet në rast katastrofe. Në bazë obligative gjenden pjesëtarët e forcave të cilat evidentohen në bazën e të dhënave të MC-së. Në bazë vullnetare punojnë shërbimet vullne-tare. Shqipëria posedon Qendërn Kombëtare Zjar-rfikëse të Trajnimit. Prioritetet momentale të kësaj qendre janë të gjithë ata persona të cilët janë të përfshirë në aktivitetet e menaxhimit me gjen-dje të jashtëzakonshme duke përfshirë këtu edhe përfaqësuesit e shoqërisë civile dhe vullnetarët të cilët duhet marrin trajnimin e duhur në lidhje me gjendjet e jashtëzakonshme. Trajnimi promovon zbatimin e kritereve të standardizuara gjatë op-eracioneve në terren, standarde këto që janë në përputhje me standardet e BE-së dhe standarde tjera ndërkombëtare. Disa nga ushtrimet dhe tra-jnimet më të rëndësishme që organizohen në këtë qendër janë: Konferenca kryesore e planifikimit, Tirana 2006; Ushtrimi simulative, Durrës 2000; Ushtrimi ndërqeveritar simulativ (me mbështetje të ushtrisë amerikane), Tiranë 2009.

Në kuadër të bashkëpunimit ndërkombëtar R. e Shqipërisë nërmer aktivitete të shumta për uljen e kanosjes dhe rrezikut nga katastrofat. Në këtë kontekst do ti përmendim këto aktivitete: Rezo-lutën 87 të Këshillit të Europës, Marrëveshjen për parandalimin e rreziqeve ndaj katastrofave dhe fatkeqësive natyrore dhe teknologjike, Konventën për pasojat ndërkufitare nga fatkeqësitë indus-triale, konventë kjo e nënshkruar me Komisionin Ekonomik të KB-së për Europë (KEE KB) në vitin 1992 dhe e ratifikuar në vitin 1994, Deklaratë për bashkëpunim për përgaditje dhe parandalim të katastrofave në Europën Juglindore e nënshkruar në vitin 2002; Memorandumi i mirëkuptimit për kornizën institucionale të gatishmërisë dhe paran-dalimit të katastrofave dhe fatkeqësive, Inicia-tiva për Europën Juglindore e nënshkruar në vitin 2007.

Dr. Mende Sollunçevski

për përgjegje ndaj gjendje së jashtëzakonshme dhe zbatim të masave parandaluese në kuadër të fushës së tyre të veprimit dhe aktivitetit; të njoftojnë personelin e tyre si dhe organet kompe-tente komunale për ndonjë rrezik eventual, në rast nevoje të bëjnë evakuimin e punëtorëve, të vendo-sin shërbimet e tyre përgjegjëse ndaj gjendjes së jashtëzakonshme në kuadër të fushës së tyre të veprimit dhe aktivitetit si dhe të sigurojë trajnim të mirfilltë të personelit vetanak.Çdo qytetar i R. së Shqipërisë është i obliguar të merr pjesë në planifikimin dhe përgjigjen ndaj gjendjes së jashtëzakonshme civile me kërkesë të Drejtorisë për Gjendje të Jashtëzakonshme, të kry-etarëve të komunave dhe kryetarëve të bashkive. Në nivel prefecture, kryetari i bashkisë përgjigjet për planifikimin ndaj gjendjes së jashtëzakonshme civile dhe për përgjigje ndaj të njejtës. Përgjegjësitë themelore të kryetarit të bashkisë janë: të plani-fikohet dhe të organizohet përgaditje e planeve për rastet urgjente, të bëjë përgaditjen dhe të kontrolli nivelin e gatishmërisë së rajonit si dhe të zbatojë dhe ndërmerrë masa mbrojtëse: të grum-bullojë informatat e nevojshme gjatë procesit të shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme civile, planifikim dhe përcaktim të detyrave për përgjigje nga të gjitha komunat dhe bashkësitë, organizon sistemin e parandalimit dhe të raportimit të popul-latës në lidhje me rrezikun si dhe përzgjedhjen e mjeteve dhe masave të parandalimit dhe rapor-timit; siguron resurset dhe rezervat e nevojshme për vendosjen dhe evakuimin e menjëhershëm të popullatës në rast të fatkeqësive natyrore dhe fatkeqësive tjera; zbaton organizimin dhe koordini-min e forcave operative; miraton marrëveshjet e bashkëpunimit për zbutjen e efekteve të rasteve urgjente, organizon dhe përgaditë përgjigjet ndaj popullatës civile; në rast të përsëritjes së fatkeqë-sive natyrore dhe fatkeqësive tjera analizon gjend-

jen e planifikimit të popullatës në nivel rajonal dhe informon institucionet në nivel kombëtar; parash-tron kërkesë për ndihmë deri te rajonet tjera në qoftë se kryetari me forcat vetanake që posedon nuk ka mundësi që të ballafaqohet me gjendjen e krijuar. Nga subjektet e lartëpërmendura në mënyrën e duhur dhe të nevojshme angazhohen në nivel rajonal të gjitha ato subjekte të cilat kanë infra-strukturën e tyre dhe ato subjekte të cilat janë të vendosura brenda rajonit. Kryetari i bashkisë apo shefi i komunës është përgjegjës për planifikimin e gjendjeve të jashtëzakonshme civile në kuadër të bashkisë apo komunës. Përgjegjësitë dhe obligi-met e kryetarit të bashkisë në fushën e MC-së janë të njejta me ato përgjegjësi të cilat i ka edhe kryetari i komunës (njësi më të vogla brenda një bashkie në R. e Shqipërisë), por në këtë rast ato përgjegjësi kanë të bëjnë me të gjithë territorin e

mbi punën dhe aktivitetet dhe jo nëpër-mjet marrëdhënieve tradicionale të liderit dhe të tjerëve. Për krijimin e një lidershipi të suksesshëm si dhe për një udhëheqje të përshtatshme të procesit të mobilizimit nevojitet regrutimi i personelit të talentuar dhe të arsimuar. Pa arsimim dhe kualifikim të nevojshëm nuk mund të kemi liderë të suksesshëm. Në kontekst mbështetës të së lartëpërmendurës gjithsesi se qëndron edhe përcaktimi strategjik i cili e përcak-ton profiling e nevojshëm si dhe mënyrën e udhëheqjes: sistemi i komandimit dhe kontrollit të ARM-së kërkon një lidership të përkushtuar në pikëpamjen strategjike, të aftë për vendimarrje të saktë dhe me kohë në lidhje me ARM-në në operacionet për parandalimin e konflikteve, menaxhimin me kriza si dhe pjesëmarrjen në të gjithë spektrin e operacioneve.Administrimi dhe menaxhimi i suksesshëm nuk mbund të bazohet vetëm në lider-ship. Mes këtyre komponentave ekzis-tojnë ngjajshmëri dhe dallime. Proceset organizative të mobilizimit kanë të bëjnë me aktivitete të ndryshme, por të njejtat formojnë një distinksion mes mënyrës së udhëheqjes dhe lidershipit. Mënyra e ud-hëheqjes përbëhet nga: parashikimit dhe pasqyrimit objektiv të fotografisë, dallimi dhe përcaktimi i strategjisë së zhvillimit të strukturës organizative, përfitim dhe aktiv-izim të personelit në drejtim të realizimit të detyrave dhe të qëllimeve si dhe krijimin e një klime të mirfillëtë bashkëpunimi në raport me organizimin. Lidershipi është i paparamendueshëm pa pasur një vizion të

40

MBËSHTETJE E SISTEMIT TË SIGURISË SË REPUBKIKËS SË MAQEDONISË

PËRBËRJA REZERVE E ARM-SË

rganizimi dhe mobilizimi i përbërjes rezerve përmban një sërë procedur-ash të kushtëzuara. Përmbushja e qëllimit të organizimit ësht realizimi

i nevojave dhe aktiviteteve të planifikuara paraprakisht si dhe realizimi i suksesshëm i planit për mobilizim. Në përputhje me teoritë e organizimit, organizimi i mobi-lizimit të përbërjes rezerve do të zhvillo-hej në mënyrën vijuese: sipas grupimit të detyrave të individit, grupimit të detyrave në modulet dhe njësitë më të larta orga-nizative; delegimit të autoritetit; alokimi i përgjegjësive dhe përcaktimi i numrit të niveleve komanduese në kierarki; sigurim të klimës organizative si dhe marrëdhënie mes të cilave njerëzit do të jenë të mo-tivuar që të arrijnë rezultate më të larta dhe qëllime të larta organizative; dizajnim të sistemit të komunikimit për vendimarrje efikase; kontrollë, koordinim dhe ndërtim të organizimit të përgjithshëm, organizimi i cili do të jetë inovativ dhe adaptibil ndaj ndryshimeve të mjedisit.Kompleksiviteti i organizimit të mobi-lizimit të përbërjes reserve ka nevojë për: identifikimin e aktiviteteve të nevojshme, specializim, standardizim, koordinim, mo-tivim dhe udhëheqje supervizore. Varësia e ndërsjellë e elementeve të përbërjes rezerve jep adaptibilitet të përhershëm në rapart me kërkesat e teknologjisë, ri-sive dhe ndryshimeve të mjedisit. Secila situatë e re kërkon edhe një organizim të ri, gjë që është e zbatueshme edhe me sistemin modular të përbërjes reserve. Në momentin kur qëllimet e organizimit janë

caktuar dhe e njejta posedon resurse të përshtathshme materiale dhe njerëzore, mënyra e udhëheqjes kalon në funksion të rëndësishëm të motivimit. Nivelet e or-agnizimit ekzistojnë për shkak të aftësisë së kufizuar të mënyrës së udhëheqjes, ge-jgjësisht administrimit me mobilizimin. Udhëheqja e mobilizimit të përbërjes rezerve për tejkalimin e situatave të padëshiruara si dhe implementimin e suk-sesshëm të planeve, pretendon për nevo-jën e një lidershipi. Zgjedhja e momentit të duhur, informimi i duhur, profesional-izmi, gatishmëria për raste jo të mira dhe përgjegjësia janë aftësitë e një personi që të ndikojë ndaj të tjerëve në atë mënyrë që këta të fundit do të bashkëpunojnë dhe do të kontribuojnë në drejtim të përpjekjeve drejt orientimit të organizimit në realiz-imin e detyrave të parashtruara. Lidershipi bashkon katër komponenta: aktivitetin e njerëzve të tjerë apo trashëgimtarëve, të udhëruarit të cilat janë të gatshëm të pranojnë urdhërat dhe detyrat e liderit; zbatimi i pabarabartë i forcës mes liderit dhe të tjerëve edhe pse liderit gjithnjë e ka fuqinë dhe ndikimin më të madh edhe të tjerët kanë ndikim sidomos në kushte të punës ekipore; kanë aftësi të ndryshme për të përdorur lloje të ndryshme të forcës për shkak të ndikimit të sjelljes së tyre, kombinim i tre elementeve të lartëpër-mendur shpie deri tek një lidership i suk-sesshëm.Specifikasiteti i udhëheqjes së mobilizimit është prezentë edhe në raportin mes liderit dhe të tjerëve. Ky raport bazohet

41

qartë dhe pa strategji të mirë. Lidershimi ka të bëjë edhe më aktivitete të drejtuara kah sigurimi i një ambient të sigurtë për punë dhe kultivimit të marrëdhënieve të mira ndërnjerëzore brenda organizatës. Administrimi apo menaxhimi i procesit të mobilizimit është për dallim nga lidershipi është term më i gjërë. Lidershipi është pjesë integrale e administrimit, gjegjë-sisht menaxhimit. Për një menaxhim të sukesshëm nevojitet një koordinim i cili ar-rihet me përdorimin e makanizmave apo teknikave të caktuara Koordinimi siguron intenzitetin e nevojshëm si dhe e përcak-ton momentin e intevenimit të nevojshëm, gjegjësisht momentin e veprimit. Ai është i drejtuar kah subjekti i interesit me qëllim arritjes së rezultatit. Njëri ndër mekaniz-mat e koordinimit është marrëveshja. Ajo përcakton të drejtat, definon obligimet, jep përgjegjësi dhe në mënyrë të vetëdi-jëshme kërkon zbatimin e mekanizmave. Marrëveshja gjatë koordinimit përfshinë bërës apo realizuas të nevojshëm dhe rel-evant në fushën e mbrojtjes, organizata shoqërore dhe tregtare si dhe bartës tjerë të kompetencave, të rëndësishme për menaxhimin dhe administrimin e procesit të mbrojtjes dhe të sistemit të sigurisë në përgjithësi. Rregullimi i obligimeve të marrëveshjes realizohet me akte ligjore, përgjegjësi dhe sisteme të ndryshme. Në kuadër të koordinimit të administrimit apo

menaxhimit me procesin e mobilizimit paraqiten dy lloje të marrëdhënieve, lin-eare dhe të shtabit, marrëdhënie këto të cilat përcaktojnë mënyrën e ekzistimit të organizimit ushtarak. Marrëdhëniet lineare kanë ndikim të drejtpërdrejtë në arrti-jen e qëllimeve të mobilizimit dhe ato në mënyrë të drjetpërdrejtë mund të ndikojnë edhe në përgaditjet e fundit, përderisa marrëdhëniet e shtabit janë ato të cilat u ndihmojnë marrëdhënieve paraprake në realizimin sa më efikas të qëllimeve. Në marrëdhëniet lineare hasen funksionet e trajnimeve dhe aftësimit, përderisa në marrëdhëniet e shtabit kemi të bëjmë me personelin, pajisjen, mirëmbajtjen, finan-cat dhe kontrollin. Kuptimi logjik i marrëd-hënieve lineare qëndron në ekzistimin e niveleve të komandimit si dhe në krijimin e shkallës kierarkike, tipike për orngaizimin ushtarak. Marrëdhëniet lineare u japin ko-

të saj. Kontrolli është i nevojshëm për shkak të pamundësisë që në përpikmëri të përcaktohet dhe të parashikohet e ardhmja (gjendja në fushbetejë, morali i personelit, pajisja, trajnimi, etj) Mund të kontrollohet edhe procesi i përgjithshëm i mobilizimit, ose vetëm disa pjesë të tij: planifikimi, organizimi (përgaditja), admin-istrimi (udhëheqja), duke përfshirë këtu të gjitha nënproceset e tyre. Gjatë kontrollit mund të zbatohen principet e kontrollit të menaxhmentit: kontrolli strategjiko-taktik (kontrolli i pajisjes, ushtrimit dhe trajnim-it); lidhje kthyese (aftësi për pranimin dhe transmetimin e informatave, rregullim dhe zbatim të zinxhirit komandues); fleksibil-itet gjatë kontrollit (kontroll i zbatuar në nivele më të ulëta të komandimit si dhe efekte gjatë realizimit të tyre); pajtuesh-mëri dhe përputhshmëri organizative (vendosja e strukturës organizative dhe kohë reale e realizimit); pikat strategjike të kontrollit (përmbushja e personelit, pajisje, trajnim dhe sigurim logjistik); vetëkontrollë (kontroll mbi baza të përbërjeve organi-zative modulare); kontroll i drejtpërdrejtë (kontrollim i gatishmërisë mobilizuese); faktori njeri (përmbushje dhe plotësim i përshtatshëm, gjendja shëndetsore e per-sonelit, motivimi, nevoja për personel të ri).E drejta e kontrollit është pjesë për-bërëse e së drejtës për administrim (ud-hëheqje) dhe komandim. Këtë të drejtë e kanë organet më të larta qeverisëse, komandantët, oficerët, drejtorët dhe ud-hëheqësit. Autoriteti i organeve tjera të cilat kryejnë kontrollin (komisione, inspe-kcione, ekipe, etj) vendosen nga ana e përgjegjësive të cilat i marrin nga organet e administrimit të cilët janë formuar për nevojat e punës.Të gjitha këto funksione të menaxhmentit realizohen në të gjitha nivelet komanduese, në dimension të nivelit të komandimit dhe krijojnë një sistem mobilizues. Sipas kësaj, sistemi i mobilizimit do të definohej si: përmbledhje masash të koordinuara, procedura dhe aktivitete të elemeteve të formacionit të strukturës modulare për ar-ritjen e gatishmërisë për përdorim në vend dhe kohë, në përputhje me planin e përo-drimit të armatës. Sistemi i përgjithshëm dhe kompleks i mobilizimit dhe procesit të tillë, në mënyrë tjetër (artificial) do të rishikoheshin si mekanizëm ore. Në fakt të gjitha proceset e nevojshme, koha e re-alizimit të tyre , ndërvarësia e ndërsjellë, pasqyrojnë një aktivitet të caktuar me detyra dhe qëllime të tyre. Të drejtuar kah realizimi i qëllimeve të përgjithshme – dre-jt mobilizimit, ata janë të përcaktuar dhe të kushtëzuar me faktorin kohë. E njëjta gjë ndodhë edhe me mekanizmin e orës, e cila ka për detyrë që ti lëvizë shigjetat, për të arritur qëllimin e tyre, të tregojnë kohën dhe orën. Lëvizja e sinkronizuar e pjesëve të këtij sistemi mundësohet nga lëvizja e shigjetave, në mënyrë të njejtë sikurse edhe procesi i mobilizimit që ka për detyrë ti koordinojë aktivitetet dhe të menaxhojë resurset për të bërë të mundur arritjen e qëllimit në kohë të caktuar.

Dr. Metodija DojçinovskiMr. Ivica Danevski

mandantëve përgjegjësi dhe privilegje mbi të tjerët. Kjo do të thotë se në organizimin ushtarak krijohet një strukturë kierarkike përmes së cilës mundësohet ndjekja e drejtpërdrejtë e punës gjatë realizimit të detyrave të dhëna.Karakteri i marrëdhënieve të shtabit është këshilldhënës dhe funskioni i tij përbëhet nga hulumtimi dhe dhënia e këshillave të përmbaruesve linear. Me rishikimin e strukturës organizative të forcave rezerve , është i qartë karakteri i përgjithshëm i marrëdhënieve lineare dhe atyre të shtabit. Karakteri i strukturës ka të bëjë me raportin por jo edhe me aktivitetin e moduleve indi-viduale organizative. Mënyra e administrim-it e ndjekur si një rrjedhojë e administrimit me njerëz të cilët llogariten si resurse për arritjen e qëllimeve të përcaktuara, paraqet proces nëpërmjet së cilës një person mund të ndikojë te persona të tjerë. Realizuesi i mobilizimit në fakt është menaxher i mar-rëdhënieve gjithëpërfshirëse dhe interak-sioneve mes idividëve dhe grupeve të cak-tuara për krijimin e minsionit të përbërjes organizative, për krijimin e strategjisë dhe zbatimin e saj . Administrimi dhe menax-himi i këtij lloji nënkupton, respektim, besim dhe punë ekipore. KONTROLLIMI I SISTEMIT DHE I pRO-cESEVE Kontrollimi paraqet matjen dhe koreksio-nin e realizimit të punëve të caktuara gjatë planit të mobilizimit. Kontrolli duhet të sig-urojë shmangjen e gabimeve në mënyrë të shpejtë si dhe zgjidhjen e të gjitha prob-lemeve. Realizuesit e mobilizimit kanë përgjegjësi që në të gjitha nivelet të zba-tojnë planet, ku kontrolli luan rol të rëndë-sishëm në të gjitha nivelet e komandimit. Procesi i kontrollit mund të vendoset në nivelin e vendosjes së standardeve, rishi-kimi i punës sipas stanadrdeve të ven-dosura si dhe rikthimin e punëve duke u bazuar në planet dhe standardet. Sipas kësaj, kontrolli është pjesë e procesit të administrimit me të cilin përcaktohet niveli i qëllimeve të realizuara, funksionimit të organizatës, anashkalimit dhe arsyeve të anashkalimit ndaj realzimit në raport me planifikimin, si dhe bën përmirsimin e pro-cesit për shkak të realizmit të qëllimit të përcaktuar. Kontrolli është process i cili rrjedh vazhdimisht në të gjitha fazat e mo-bilizimit dhe në të gjitha nivelet e koman-dimit së strukturës organizative. esenca e kontrollit përbëhet nga vëzhgimi i cili ma-tet , vlerësohet dhe zbatohet segment ii planifikimit dhe puna e realizuar. Sistemi i kontrollit funksion në bazë të informa-tive kthyese, përderisa lënda primare e kontrollit është suksesi i punës të cilën e bën personeli gjatë përdorimit të resur-seve në kuadër të organizimit ushtarak. ekzistojnë më shumë arsye të cilat sjellin deri te anashkalimi apo apstenimi nga pu-nët dhe qëllimet e planifikuara. Si më të rëndësishme janë: Ndryshimet e mjedisit, mangësi dhe mungesa gjatë procesit të rregullimit normativ të organizatës, plani-fikim dhe dhënie të detyrave realizuesve të mobilizimit, kufizime të lidhura me faktorin njeri, mospershtatja e qëllimeve të organizatës me qëllimet e anëtarëve

42

Ndikimi i kulturës mbi strategjinë, doktrinën dhe taktikën e të luftuarit

pozita gjeografike e grupit, nga historia, gjuha, religjioni, sistemi politik, arsimin, ekonominë, familjen, traditat, paragjykimet, frikësimet, etj. Vetitë më karakteristike të kulturës janë vlerat, qëndrimet dhe besimi. Vlerat sqarojnë gjërat që meren si “të mira”, gjëra që duhet të ar-rihen, apo gjërat që merren si “të kqëija” dhe të padëshirueshme e që duhet të shmangen. Qëndrimet mund të jenë positive ose negative të drejtuara kah njerëzit apo gjësendeve të ndry-shme. Besimi do të thotë të besosh në diçka ekzistente, në diçka për të cilën nuk nevojiten dëshmi. Edhe pse shpesh e përsëritur në vitet e fundit, kultura edhe më tutje është e vështirë për ta kuptuar në tërësi. Metafora më e mirë e socia-logëve është se ajo është si një lloj kepi i ngrirë: vetëm 10% mund të shihet dhe mund të kupto-het, ndërsa 90% është nën ujë, është e paduk-shme dhe e pakuptueshme. Ajo që nuk vërehet në shikim të parë dhe për të cilën duhet kohë për t’u kuptuar dhe të meret parasysh është më së shpeshti karakteristika më e rëndësishme e kul-turës. Ato janë koncepte kritike moskuptimi i të

jëri ndër elementet më karakteristike të të lufutarit modern është ndikimi i popul-latës civile. Luftërat e sotme zhvillohen në mjedisa të banuara, ndërsa zemrat

dhe mendja e popullatës janë pothuajse gjith-monë në qendër të gravitimit në të gjitha anët dhe palët e përfshira në konflikt. Për këtë shkak shkathtësia modern operative gjithnjë e më seriozisht e integron dhe përfshinë kulturën si një faktor kyç për fitimin e luftës. Në mënyrë të pavetëdijshme kultura gjithmonë ka luajtur rol të rëndësishëm nëpër luftërat e të kaluarës, ndër-sa sot kemi një qasje shkencore se pse kjo është ashtu dhe se pse është e nevojshme që ush-tarët sa më mirë ta kuptojnë kulturën. Kultura ndikon mbi doktrinën ushtarake, mënyrën e të luftuarit, strategjinë dhe mbi taktikën. Në bazë të kulturës sot ne dallojë dy mënyrë të kulturës të ndara në dy mënyra të veçanta të të luftuarit – mënyra lindore dhe ajo perëndimore, ndërsa obligimi ynë si ushtarak professional që vepro-jnë jashtë rajonit të vet, është që të kuptojmë se çfarë është ajo që bën njerëz të ndryshëm të luftojnë në mënyra të ndryshmë.Me nocionin kulturë nënkuptojmë një system vlerash individuale dhe të përbashkëta, doke dhe objekte të cilat pjesëtarë të një grupi i përdorin për t’u ballafaquar me botën dhe me njerëzit në mënyrë të ndërsjellë. Kultura është trashëguese dhe trashëgohet nga brezi në brerz. Ajo paraqet një sistem simbolik të vlerave të cilat mësohen, të sjelljeve, qëndrimeve të cilat e pasqyrojnë dhe ndikojnë në percepcionin, përzgjedhjen dhe mënyrën e sjelljes së grupit. Kultura është një lloj “vule mentale” abstrakte apo një “kod men-tal” i cili duhet të mësohet në mënyrë indirekte nëpërmjet të mësuarit se si të sillemi, të mësu-arit e dokeve, kulturës materiale (artefakteve, elementeve, mjeteve, teknologjisë), gjuhës, sim-boleve, etj.Kultura për një popull është unikale, të a.q kultura tjera për një popull të caktuar, njihen si kultura të huaja. Por kjo nuk do të thotë se kultura e një kombi tjetër nuk mund të pasqyro-het dhe të mësohet. Shpesh ndodhë pikërisht kjo, që një kulturë të përshtatet nën ndikimin e

kulturës tjetër dhe këtë proces e quajmë akul-turim. Kultura paraqet një fenomen të cilin e ndan një pjesë e shoqërisë dhe për këtë shkak nuk mund të ekzistojë vetëm “kultura e njërit”. Mënyra nëpërmjet së cilës një grup i shoqërisë mendon dhe jeton, formon shablonin nëpërm-jet të cilit ajo grupë e shoqërisë identifikohet, ndërsa e gjithë kjo krijohet përmes një procesi të vazhdueshëm të interaksionit social. Kultura përfshinë edhe simbolizëm, termed he meta-fora me të cilat grupi i theksoi qëndrimet e veta në raport me gurpet tjera. Ato nuk bazohen në ligje të natyrës, por janë krijuar në mënyrë artifi-ciae. Për shembull deri sa në shoqërinë kulturore britanike, kompromisi meret si një lloj disfate, në holandë e njejta merret si një sukses. Kultura e kontrollon percepcioni, ndërsa per-cepcioni në mënyrë indirekte kontrollon gjithçka tjetër, e a.q vetëdijen kulturore e cila nënkupton atë që ne mendojmë për veten tonë dhe për të tjerët. Kultura përbëhet prej shumë elementeve të cilat janë të gërshetuara dhe varen prej njëri tjetrit. Karakteristikat bazike që e përbëjnë kul-turën vinë më së shumti nga vendndodhja dhe

Lufta dhe kultura

43

pari është e nevojshme që të definohen kufijtë e kulturës sonë në raport me kulturën e interest, të njihemi me dallimet kryesore të cilat mund të jenë problematike në qoftë se shfaqen dhe të identifikohen pikat e përbashkëta të cilat mund të jenë të dobishme. të gjitha palët e përfshira në operacion duhet ti përshtaten kulturës në të cilën operojnë, të jenë fleksibil dhe të njejtën ta pranojnë deri në një masë të caktuar kulturën e nikoqirit (duke mos e tepruar). Me pranimin apo tolerancën e dokeve të huaja në mënyrë më të lehtë u afrohemi banorëve lokal dhe me këtë arrihet dhe fitohet qendra e gravitacionit.Kultura ndikon mbi doktrinën ushtarake. Secila kulturë ka mënyrën e vet të të luftuarit. Shumë shpesh taktika e njejtë mund të ketë rezultat apo përfundim tjetër në fushbetejë për shkak të kulturës. Shembull më i mirë për këtë është nevoja për ndërtimin e murrit kinez. Deri atëherë mënyra kineze e të luftuarit është mbështetur mbi doktrinën e Sun Xusë, doktrinë në të cilën ka qënë e praktikuar taktika e përdorimit të spi-unëve si mënyra më e mirë e mashtrimit gjatë luftës. Por kjo ka qenë shumë praktike dhe e dobishme vetëm për luftërat qytetare të kine-zëve për shkak të gjuhës, zakoneve dhe pamjes së njerëzve gjatë të luftuarit. Kur kinezët janë ballafaquar me mongolët, një popull i një kulture tjetër, i tërë koncepti ka rënë në ujë dhe ka dësh-tuar dhe zgjidhja ka qenë pikërisht ndërtimi i një murri me qëllim të mbrojtjes nga e keqja. Njëra ndër çështjet kyçe ngel ajo se a ekziston mënyra perëndimore e të luftuarit: ekziston një teori e propozuar më herët se civilizimi perëndi-mor në mënyrë spontane ka zhvilluar mënyrën e vetë të të luftuarit, mënyrë kjo e cila dallon nga mënyra lindore. Mënyra perëndimore e të luftuarit është treguar si e suksesshme për shkak të disa karakteristikave unikale: lirisë politike, demokracisë, kapitalizmit, individual-

izmit, gjithnjë është mbështetur në shkencë, racionalizmit dhe debatit të hapur (kritikës dhe kreativitetit). Përkundër kulturës lindore e cila bazohet në autokraci, marrëdhënie tradiciona-le, mënyrës së verbër të ndjekjes së zakoneve, traditat dhe veset për shkak të krenarisë dhe miteve. Se si kultura vendoset në funksion të shkathtësive operative më së miri mund të vërehet në sukesin e Lorencit nga Arabia Saudite. Ai ka hyrë thellësisht në botëkuptimin e kulturës islamike mes beduinëve (gjatë ko-hës së Luftës së Parë Botërore) që ka arritur ti bindë këta të fundit që të japin kontribut maksimal për çlirimin e Perandorisë Osmane. Por leskioni i gjithë kësaj është jokomatipilitetit i dy mënyrave të të luftuarit. edhe pse turqit janë llogaritur për orientalistë, gjatë kohës së Luftës së Parë Botërore de facto ata kanë luf-tuar sipas principit të mënyrës perëndimore të të luftuarit, përkundër arabëve që kanë luftuar në mënyrën tradicionale lindore.Kultura gjatë shek. XX, deri në funditn e Luftës së ftohtë ka mbetur mjet relevant dhe ekskluziv vetëm për forcat speciale. Por dy dekadat e fundit kjo mënyrë u bë relevante për spektrin e përgjithshëm të operacioneve. Kuptimi i kulturës gjatë të luftuarit bëhet gjith-një e më i rëndësishëm, më së shumti për shkak të efektit të globalizimit, të nevojës për mbëhtetje publike për të fituar, për shkak të forcave multinacionale dhe operacioneve të tilla si dhe paraqitjes së “luftës hibride”. fakti kulturë duhet të merret parasysh në planifiki-min e të gjitha niveleve të të luftuarit. Definimi i profilit kulturor të kundërshtarit mundëson që të kuptohet mënyra e tij e të luftuarit, percep-cioni i tij për fitore, por edhe atë se sa ky i fundit është i gatshëm që të heq dorë nga traditat, e këtë të zëvendësojë me sukses strategjik.

Gjorgji Veljovski

cilave mund të shkaktojë probleme: për shem-bull koncepti i historisë, rëndësia e familjes, sjel-lja e mirëfilltë, definicioni i së drejtës, mënyra e qasjes ndaj punëve, problemet, religjioni, emocionet, marrëdhëniet plak-i ri, statusi në shoqëri, gjinia, mosha, profesioni, niveli, defini-cioni i suksesit, fitorja dhe disfata, modestia, shoqëria, lidershipi,etj… Në shkencat ushtarake kultura shihet si fak-tor që në kohën e të luftuarit modern ka rol të rëndësishëm gjatë realizimit të operacioneve. Kjo pasqyron mënyrën e të luftuarit nga ana e ushtrive të caktuara, është e rëndësishme për përllogaritjen e rezultatit përfundimtar të operacioneve ushtarake dhe meret parasysh gjatë vlerësimit të rrjedhës së operacioneve në një zonë të caktuar. Kjo është shumë e rëndë-sishme sepse popullata sot për dallim nga e kaluara është shumë më e pranishme në fush-betejë, ndërsa opinion publik ndikon gjithnjë e më shumë mbi rezultatin dhe fundit e luftës.termi “kultura operative” në shkencat ushta-rake ka të bëjë me: mjedisin fizik, ekonominë, strukturën sociale, strukturën politike, besimit, simboleve, etj. Mjedisi fizik është ai në të cilin një grup i caktuar kulturor përdor resurset e mjedisit të vet, çfarë përcakton si prioritet dhe çfarë qasje ka deri te resurset e dëshiru-ara. ekonomia meret parasysh në aspektin e mënyrës në të cilën njerëzit që i përkasin një kulture dhe prodhojnë, përfitojnë dhe i shpërndajnë të mirat materiale por edhe atë që e vlerësojnë në shoqëri. Struktura sociale nënkupton organizimin e njerëzve rreth mar-rëdhënieve politike, sociale dhe ekonomike, se si organizimi ndikon në shpërndarjen e pozitave, roleve, statusit dhe fuqisë së grupit. Struktura politike shpie në atë drejtim duke na sqaruar se si grupi i caktuar e pranon fuqinë e autoriteteve. Besimi dhe simbolet kanë të bëjnë me besime kulturore të cilat ndikojnë në pikpamjen e botës së ritualeve individuale, tra-ditave, simboleve dhe praktikave. Roli i siste-mit të besimeve dhe religjionit ndikojnë në sjel-ljen e shoqërisë. Për shembull, disa kombe për dallim nga disa kombe tjera janë shumë më të përgaditur për të vdekur në emër të traditave, apo simbolet për ta kanë rëndësi të madhe dhe janë të shenjta. Planifikuesit ushtarak gjatë procesit të plani-fikimit duhet të kenë parasysh “shërbimin in-telegjent kulturor” si pjesë e përgaditjeve të in-telegjencës në fushbetejë. Ajo është aftësi për njohjen e besimeve, vlerave, qëndrimeve dhe sjelljeve të një grupi të caktuar njerëzish si dhe njëkohësisht të zbatohen disa njohuri dhe të dhëna drejt një qëllimi të caktuar specifik. Me analizën e sjelljes së grupit mund të kuptohen motivet e sjelljes së grupit i cili ka ndikim në op-eracionet, me qëllim që në mënyrë efikase dhe të përshtatshme të përgjigjet dhe të ndikojë mbi atë sjellje. Kjo bëhet nga niveli strategjik e deri te ai taktik, me interaksion të populltës lokale. Analizohen të gjitha informatat so-ciale, politike, ekonomike dhe demokrafike të cila ofrojnë mirëkuptim tek njerëzit, historia e tyre, përkatësia, struktura e shoqërisë së tyre, psikologjinë e veprimit, etj. intelegjenca kultur-ologjike u ndihmon operatorëve kulturologjik të kuptojnë punën e tyre, se si dhe pse vepro-jnë. Çështjet që shtrohen gjatë një analize të tillë janë: çfarë mendon kundërshtari dhe pse, çfarë mendojnë aleatët dhe pse, çfarë do të bëjnë ata në një situatë të caktuar, si punët kulturore do të ndikojnë mbi suksesin e operacionit dhe misionit, si mund të ndikohet mbi njerëzit që të bëjnë atë që na përshtatet, cilat sjellje ndikojnë ndaj kundërshtarve dhe armiqëve, cilat sjellje ndikojnë ndaj miqve ndërsa ndikohjë njëkohë-sisht edhe ndaj rezultatit të operacionit dhe se si mund që njohuritë rreth kulturës së tyre të zbatohen për të arritur qëllimin e misionit, etj.Për të zhvilluar ndjenjën për kuptim kulturor së

Agjentët të cilët lanë gjurmë në historinë e njerëzimit

44

naziste gjermane. Por ambasadori gjerman në Japoni e ka injoruar këtë. Pasi që është ushtruar torturë dhe dhunë e paparë ndaj tij, ai ka pranuar se është spiun sovjetik. Pas kësaj, Japonezët kanë bërë tre tenta-tiva duke i ofruar kështu Bashkimit Sovjetik shkëmbimin e Sorges për njërin nga spiunët sovjetik që ka qenë i zënë rob nga ana e sovjetikëve. Por, megjithatë Bashkimi Sov-jetik i ka refuzuar të gjitha ofertat duke thë-në se Sorge për ta është një i panjohur. Më 7 nëntor të vitit 1944 Sorge është varrur nga ana e japonezëve. Por në vendin të cilin e ka shpëtuar Sorge, ky i fundit ka ngelur i panjohur deri në momentin kur Nikita Hrush-çov nuk ka parë një film dokumentar lidhur me aktivitetet e tij dhe që nga ai moment ka kërkuar informata nga KGB-ja, për vër-

RIçARD SORGE (RIcHARD SORGе, 1895 – 1944) Guximi i hatashëm i tij dhe mënyra nëpër-mjet të cilës ai e zbaton spiunazhin gjatë Luftës së Dytë Botërore, spiunazh të cilin e pagoi me jetë, meriton të jetë në krye të agjentëve të njohur dhe meritorë me për-masa globale. Konstatimi i shumë agjen-tëve dhe politikanëve të njohur është se Riçard Sorge me aktivitetin e tij prej spiuni e ka ndryshuar botën dhe për këtë shkak është karakterizuar si spiun mbi spiunët. Ka lindur në Azerbajxhan ndërsa është rri-tur në Gjermani. Kur fillon të ndjejë rrezikun në Gjermani, ai largohet për në Rusi dhe bëhet spiun, ku më pas duke u prezantuar si gazetar, të udhëtojë nëpër botë. Sorge ka spiunuar edhe për Britaninë e Madhe edhe për Gjermaninë para se të shpërngulet në Lindjen e Mesme në vitin 1930 kur edhe i bashkangjitet partisë naziste. Me anë të rrjetit të lidhjeve operative që do ta kriojë vetë dhe të cilat kanë qenë nën kontrollin e tij edhe në Japoni, ai ka mbikqyrur edhe planet e Gjermanisë naziste dhe ka shkuar aq larg sa që të përhapet edhe afërë për

të dhe gruan e ambasadorit gjerman në to-kio. Zbulimet e tij ishin mbreslënese, pakti japonezo-gjerman, sulmi i Perl harburit, dita e sulmit të hitlerit ndaj Bashkimit Sovjetik, etj. të gjitha këto informata kanë qenë të zbuluara nga ana e Sorges dhe të transmet-uara dhe të dërguara në Moskë, por fatkeqë-sisht të njejtat kanë qenë të injoruara nga ana e Stalinit. Megjithatë, Bashkimi Sovje-tik duke mos besuar se Japonia do të hapë një front të dytë kundër tyre, ushtarët e saj nga kufuri manxhurik i dërgon që të lufto-jnë në një front tjetër kundër nazistëve. Në tetor të vitit 1941, nga ana e autroiteteve japoneze Sorge do të arrestohet. Dosja e tij dhe lidhjet me nazistët , kanë qenë argu-ment i mjaftueshëm që të bindin autoritete japoneze që ky i fundit punon për partinë

Spiunët e vërtetë

SpIUNËT E SHpIfUR DHE ATA TË fILMIT KANË NJË GLAMUR, LIRI, pAVARËSI DHE pOpULLARITET TË VEçANTË. TË TILLË JANË XHEJMS BOND DHE XHEJSON BORN NJERËZ SERIOZ DHE INTELEGJENT, GJITHNJË TË pËRfSHIRË NË NJË LUfTË MES TË MIRËS DHE TË KEQES. pOR NË JETËN REALE SpIUNËT BALLAfAQOHEN ME RREZIQE TË MËDHA QË SHpESHË HERË KANË NJË fUND TRAGJIK, DISA pËRfUNDOJNË SI HERONJË TË MËDHENJ, NDËRSA TË TJERËT SI pERSONA MË NEGATIVE NË HISTORI. QEVERITË E DISA VENDEVE LARGON AMBASADORË TË HUAJ TË cILËT JANË TË pËRfSHIRË NË LAVIRINTHET E ERRËTA TË SpIUNAZHIT. RAST I NJOHUR ËSHTË EDHE DËBIMI I pËRfAQËSUESIT AMERIKAN TË cIA-S NGA AMABASADA AMERIKANE NË GJERMANI pËR SHKAK TË DYSHIMIT SE KA REGRUTUAR NJË pJESËTAR TË SHËRBIMIT USHTARAK INTELEGJENT TË ARMATËS GJERMANE DHE NGA AI KA ARRITUR TË NXJERRË INfORMATA SEKRETE. HISTORIA E NJERËZIMIT NJEH MIJËRA SpIUNË DHE RASTE SpIUNAZHI. NË KËTË SHKRIM SHKURTIMISHT DO T’JU NJOHIM ME DISA NGA SpIUNËT MË TË NJOHUR TË HISTORISË BOTËRORE EDHE pSE NË REALITET, HERONJTË E VËRTETË SIGURISHT QË ASNJËHERË NUK DO TË ZBULOHEN, pËRDERISA pËR SUKSESET E TYRE KANË QENË TË NJOfRUAR OSE E KANË DITUR VETËM pUNËDHËNËSIT E TYRE.

45

pranoi këtë dhe e ka mohuar akuzën dhe fajin, kështu që autoritetet francize për shkak të mospasjes së dëshmive, përveç të një shisheje me thëngjill të padukshëm e clia është gjetur në dhomën e saj. Por gjykimi është mbajtur me procedurë të për-shpejtuar dhe Mata hari është dënuar me pushkatim me vdekje më 15 tetor 1917. Megjithatë shumë vite pas vdekjes së saj, historianët kanë debatuar rreth asaj se a duhet që Mata hari të shpallet si agjente sekrete gjermane në francë në një mo-ment të rëndësishëm për tërë europën, ose përkundrazi, Mata hari të shpallet si një njeri intrigant dhe me dymendësi të madhe sepse përveç që ka qenë e njo-hur ajo ka shërbyer si “viktimë” me qëllim që të tërhiqet vëmendja e luftimeve dhe fushbetejave te një proces gjyqësor ndaj një gruaje të pafuqishme. Por edhe pas vdekjes së saj, ashtu siç do të tregojnë disa kronika të mëvonshme, ajo ka qenë një grua e dëvotshme gjatë kohës së saj.

DËNIM OSE.. Gruaja më e njohur e të gjitha kohërave në historinë e spiunazhit Mata hari, e cila u bë sinonim i misterit dhe joshjes, u push-katua më 15 tetor të vitit 1917 në poligo-nin ushtarak francez Vincenaz me akuzën se ka qenë spiune gjermane gjatë Luftës së Parë Botërore. Valltarja egzotike pas të cilës “çmendeshin” funksionarët më të lartë të kohës, në ditën kur u pushkatua ka qenë vetëm 41 vjeçare. edhe për aktin e pushkatimit ndaj Gertruda Margaritës thur-reshin tregime për fuqinë e saj joshëse, është folur se ushtarëve të cilët kanë pasur për detyrë të kryejnë pushkatimin u janë lidhur sytë në mënyrë që ndonjëri nga ush-tarët të mos habitet pas karizmës dhe bu-kurisë së saj dhe mos ta zbatojë urdhërin e dhënë për të gjuajtur mbi të. Sipas zërave tjerë, Mata hari në momentet e fundit të jetës së saj ka qenë e qetë, me një pamje të qetë dhe të pafajshme sikurse po u dër-gon puthje ekzekutorëve të saj. Disa thonë se pak momente para se të pushkatohej Mata hari ka kërkuar që ta heqë fustanin dhe të vritet gjysmë lakuriq ashtu siç i ka in-terpretuar dikur pikët e vallëzimit. të gjitha

këto kanë sjellur deri te një situatë aure, misterioze e sekrete lidhur me emrin e kësaj spiuneje të njohur botërore. Profili i lartë si saj, gjykimi si dhe tregimi tragjik, thjeshtë e garantojnë pavdekësinë e saj. Në vitin 1931 Greta Garbo luajti rolin e saj në hitin më të madh dhe me këtë e ngriti lartë legjendën për këtë spiune joshëse përgjithmonë.

Violet Sabo Violette Szabo (1921-1945)Violet Sabo ka qenë një grua e zakonshme e cila është shëndrruar në një heroinë në luft-tën kundër nazistëve. Para Luftës së Dytë Botërore Violet Sabo ka punuar si shitëse në një shtëpi mallërash në Londër. Në vitin 1941 ajo dashurohet në një oficer francez me emrin Etjen Sabo me të cilën më vonë martohet dhe lind dy fëmijë. Por pas një peri-udhe Violet Sabo gjendet para një tragjedie të madhe, burri i saj vritet në qytetin e El Alameinit. Më pas ajo menjëherë lajmërohet si vullnetare për realzimin e operacioneve speciale nën patronazhin e shërbimit sekret , shërbim ky i cili realizon operacione nën direktivat e Çerçilit me një qëllim të vetëm “ndezjen dhe acarrimin e situatës në tërë Europën” . Meqë fliste bukur gjuhën frënge

dhe kishte kryer trajnimet për infliltrim dhe sabotim, në vitin 1944 ajo lajmërohet për një mission sekret në Francën veriore ku në të njejtin përfshihet me parashutë. Sabo me aftësitë dhe shkathtësitë e saj, ka bërë që një grup me emrin “Rezistenca” të arrijë re-alizimin e të gjitha qëllimeve dhe detyrave të dhëna. Misioni i saj i dytë ka filluar mirë dhe sipas planit, por më vonë ajo kapet në një punkt kontrolli të vendosur me qëllim të kapjes së një ushtari gjerman i cili k qenë i zënë rob pikërisht nga ana e “Rezistencës”. Edhe pse ka përjetuar tortura të mëdha, ajo nuk ka pranuar të jap asnjë informatë në lidhje me incidentin e agjentëve sekret të cilët kanë bashkëpunuar me të. Më pas është dërguar dhe është burgosur në “Fer-rin e Ravensbrugut”, njërin nga kapet përnd-jekëse më të vështirë të kohës. Sabo është vrarë në vitin 1945. Duhet thënë se ajo nga ana e gjermanëve është kualifikuar si agjente dhe si tradhëtare e cila ka vepruar si civil, prandaj duke u nisur nga ky fakt, ajo nuk ka qenë e mbrojtur nga Konventa e Gjenevës dhe është dënuar me vdekje. Nuk ekzistojnë dëshmi se ka qenë e maltretuar dhe e abuzuar seksualisht nga ana e gjer-manëve, ka shkruar autobiografi i saj, Suzan Otavej. Por, megjithatë kjo nuk e arsyeton trajtimin e tmerrshëm që ajo ka përjetuar në kampin përndjekës dhe në “Ravensbruk”. Pas vdekjes Sabo u nderua me shumë çmime dhe mirënjohje si: “Kryqi i Xhorxhit”, “Medalje për rezistencë”, si dhe shumë e shumë mirënjohje tjera.

Faton Kryeziu

tetësinë e filmit. Më në fund, në vitin 1964, njeriut i cili dha jetën për Bashkimin Sovjetik gjegjësisht të a.q “Xhejms Bondit stalinist” iu ndanë mirënjohjet e merituara për veprën dhe guximin e tij.

МАTА HARI (MATA HARI, 1876 – 1917 )Në momentin kur njëra ndër yjet e holivudit Greta Garbo mori përsipër të luaj rolin his-torik, krijohet përshtypje se bëhet fjalë për një legjendë. Margareta Gertruda Zell, e e njohur si Mata hari, paraqet një legjendë në botën e spiunazhit. Ajo ka qenë e likuiduar si spiune, por vend i i saj në këtë listë është i garantuar si njëra ndër spiunet më të suk-sesshme të kohës. Mata hari apo Margarita Gertruda Zell (7 gusht 1876 Leveskusen – 15 tetor 1917, Vinsen), ka qenë valltare dhe spiune e cila ka spiunuar për Gjermaninë. Ajo ka kaluar një fëmijëri të rëndë, prindët e saj janë ndarë për shkak të problemeve ekonomike ndërsa ajo ka mbetur me nënën e saj e cila ka vdekur disa vite më pas. Në moshën 20 vjeçare ajo martohet me një ofi-cer holandez i cili ka qenë 20 vite më i vjetër. Vitet e para të martesës kanë qenë të lum-tura për të. Janë shpërngulur për të jetuar në indonezi ku Mata hari ka lindur dy fëmijë.

Atje ka studiuar për vallëtare dhe për këtë arsye nga banorët lokal ka marë emrin Mata hari, që do të thotë “diell”. Pas tragjedisë që përjetoi më pas, gjegjësisht pas vdekjes së djalit të saj të madh pas një helmimi mis-terioz dhe pas zënkave të vazhdueshme me bashkëshortin e saj, vjen deri te divorci. Më vonë Mata hari shpërngulet në Paris dhe fillon të kërkojë fatin e saj duke punuar si valltare dhe si eksperte e valleve orientale. Me këtë emër ajo arrinë suksese në shumë qytete europiane. Ajo shpesh herë ka qenë e akuzuar se lidhjet dhe flertet e shumta me ministrat, ushtarakët dhe funksionarët e shumtë politik i kanë dhënë popullaritet të madh asaj dhe se e kanë bërë shumë të njo-hur në atë kohë, por këto lidhje Mata hari i ka shfrytëzuar për diçka krejtësisht tjetër, më saktë për spiunim. .

MATA HARI NË ROLIN E SpIUNESMata harit nga ana e gjermanëve iu dha pseudonimi “h.21”, i cili sipas dokumenteve të cilat janë gjetur më vonë shkronja h i ka emërtuar spiunët të cilët kanë qenë të re-grutuar para muajit gusht të vitit 1914. Kur Lufta e Parë Botërore ka filluar, Mata hari ka qenë spiune me eksperiencë që ka punu-ar për Gjermaninë, vendin të cilin më vonë ajo do të thotë se ka qenë atdheu i saj. Por për fat të keq, ajo zbuohet nga ana e agjen-tëve francez të cilëve gjithashtu u premton bashkëpunim. Por pas një periudhe të cak-tuar në një proces gjyqësor ajo akuzohet se me aktivitetet e saja të spiunimit kinse ka shkaktuar vdekjen më se 50.000 ush-tarëve francez. Mata hari asnjëherë nuk e

46

zhvillimi i sistemit tË mbrojtjes dhe armatËs sË republikËs së maqedonisË

pERIUDHA pAS pRANIMIT NË pppKjo fazë përfshinë periudhën nga pranimi në PpP në vitin 1995 e deri në intervenimin ush-tarak të NAtO-s dhe krizën e Kosovës në vi-tin 1999. Kjo periudhë shënon intensivikimin e bashkëpunimit ndërkombëtar ushtarak. Si aspirante për anëtarsim në Aleancë, Repub-lika e Maqedonisë u përfshi në Studimin për Zgjërimin e NAtO-s nga viti 1995 dhe u bë pjesë e iniciativës së Partneritetit për Paqe më 15 nëntor të vitit 1995, ku u bë anëtarja e 27 e kësaj iniciative. Më pas Maqedonia në NAtO prezantoi edhe dy dokumentat bazë: “Principet themelore të politikës së sigurisë” dhe “Principet themelore të mbro-jtjes së vendit”. Në vitin 1996 u dërguan edhe oficerët e parë për lidhje në shtabin e NAtO-s në Bruksel dhe në Zyrën koordi-native të Partneritetit për Paqe në Mons ku njëherit filloi me punë edhe përfaqësia ushtarake e misionit të vendit tonë pranë NAtO-s. Republika e Maqedonisë u bë pjesë edhe e Këshillit të Partneritetit euro-pian (KPe) që nga krijimi i tij më 1997 dhe po nga ky vit merr pjesë në Procesin e Analizës dhe Planifikimit (PAP) ndërsa pjesë e Planit Aksionar për Anëtarësim (PAA) është që nga viti 1999. Vendi ynë drejt rrugës së real-izimit të qëllimit strategjik – anëtarësimit të plotë në NAtO përdor të gjitha mekanizmat e NAtO-s: Programi i Partneritetit individual (PPi), Procesin për Planifikim dhe Aanalizë (PPA), procesin “Clearinghouse”, mbledhjen e ministrave të mbrojtjes së europës Jug-lindore (SeDM) si dhe iniciativa tjera asocia-tive. Përpjekja e parë më serioze sa i përket re-formimit të sistemit të mbrojtjes filloi me

në sistemin e mbrojtjes dhe në ARM. Por të gjitha punët zhvilloheshin me disa fillime por pa asnjë përfundim, pa pasur pika reale kontrolli dhe pa pasur ndonjë evaluim për të arriturat.Gjatë kësaj periudhe reformat u ngadalsuan, sidomos me fillimin e krizës së Kosovës dhe intervenimin ushtarak të NAtO-s në Repub-likën federale të Jugosllavisë në vitin 1999, ku sistemi aktual i mbrojtjes dhe ARM-ja u vunë në “provë” se si do të reagojnë dhe do të funksionojnë ndaj situatës së posakrijuar. Gjatë ballafaqimit me krizën e refugjatëve të Kosovës, Maqedonia dhe sistemi i mbro-

inkuadrimin e Republikës së Maqedonisë në iniciativën e Partneritetit për Paqe (PpP) si dhe me angazhimin e ekipeve të para këshill-dhënëse në Ministrinë e Mbrojtjes. ekipet e hapën procesin e hulumtimit drejt modelit këshilldhënës të transformimit dhe kontrol-lit formal të përbërjes funsionale. Për zbati-min e reformës së mirëfilltë në këtë fushë, u shfaq nevoja e investimit në edukim dhe trajnim të personelit, gjegjësisht për një re-formë të mirfilltë së pari nevojitej potencial i mirëfilltë (personel) dhe të vendosen mar-rëdhënie adekuate ushtarako-civile.Në këtë drejtim, kah fundi i vitit 1997 filloi faza e përpunimit të dokumenteve të para strategjike në fushën e mbrojtjes si dhe plotësim ndryshimi i ligjeve sistematike. Por me ndryshimin e garniturës politike nuk u arritë që të bëhen vlerësime reale të rrezikut dhe të vërtetohete metodologjia e implementimit të qëndrimeve dhe vendime-ve. Kjo në asnjë mënyrë nuk do të thoshte ndërprerje e reformave dhe transformimit, por megjithatë ky process vazhdoj me disa probleme të caktuara. Për shkak të procesit të pa regjistruar dhe idesë për reforma, ide e cila do të paraqiste një periudhë të re dhe një mënyrë të re të të menduarit, u përhap një situatë në të cilën askush nuk ishte i sig-urtë se transformimi është i nevojshëm, se si të implementohet dhe të rrumbullakso-het i njejti në këtë sistem dhe se sa trans-formimi është në nivelin e duhur. Gjatë kësaj periudhe janë miratuar edhe dokumentet e para strategjike: Libri i bardhë i mbrojtjes nga viti 1998 dhe strategjia për mbrojtje 1998, dokumente këto të cilat duhej të lan-sojnë rrugën drejt reformave të mëtejshme

Nga historia mË e re e republikËs sË maqedonisË

47

jtjes së ARM-së, përmes bashkëpunimit me faktorin ndërkombëtar arrtën që me kohë të mundësohet pranimi dhe përkujdesja e rreth 350.000 deri 400.000 refugjatëve nga Kosova. Njëkohësisht në vend hynin edhe forca ndërkombëtare për të qenë të gatshëm për ndonjë intervenim tokësor ushtarak në Kosovë.Këto ngjarje shpienin drejt një pasiguri dhe mosbesim të strukturave të NAtO-s si dhe mbjellnin frigën e keqpërdorimit se mos vallë do të jemi të “keqpërdorur” nga ana e tyre. trendi pozitiv i bashkëpunimit me perëndimin u vendos përsëri me nënshkri-min e marrëveshjes bazike me NAtO-n për tranzit të forcave dhe për mbështetje në ro-lin e vendit nikoqir, marrëveshje kjo që hyri në fuqi më 24 dhjetor të vitit 1999.Ashtu siç krizës në Kosovë i afrohej fundi, në Republikën e Maqedonisë përsëri filloi të mendohej rreth transformimit dhe pro-fesionalizimit të armatës, por gjithnjë ishte i pranishëm koncepti i mbrojtjes totale, që implementonte ridizajnimin e planeve dhe gjendjes numerike të ARM-së. Në atë kohë për herë të parë paraqiten mendime se duhet të vendosen lidhje reale mes plane-ve dhe mjeteve buxhetore që ishin në dis-ponim.

pERIUDHA E KRIZËS SË KOSOVËS DHE pËRfUNDIMI I KONfLIKTIT TË ARMA-TOSUR NË MAQEDONIKjo fazë përfshin periudhën e krizës së Kosovës, periudhën e konfliktit të arma-tosur në Republikën e Maqedonisë si dhe përfundimin e tij në vitin 2002. Kjo fazë filloi me samitin e NAtO-s në Uashington në vitin 1999, kur Maqedonia edhe u bë as-pirante për anëtarsim të plotë në Aleancë. Samiti i Uashingtonit e përmirsoi traektoren e “trendit perëndimor” te subjektet kyçe të cilët merrnin vendime në fushën e mbrojtjes si dhe e lansonin planin aksionar për anëtar-sim në NAtO me të cilin për aspirantët u vendos një “politikë e dyerve të hapura”, që në fakt do të thonte që ato vende të cilat do të plotësonin kriteret, pa pengesë do të pranohen si anëtare të Aleancës.hapat e parë konkret të transformimit të cilën e përfshinë vetëm armatën filluan qysh në vitin 1999. Ky proces më së shumti njihet për debatet, vendin dhe rolin e МPRi (Military Professional Resources inc.), ekipi i këshilltarëve ushtarak nga ShBA, që nga moment kur vendimet praktike dhe përfiti-met tjera, apo edhe mangësitë e trasfro-mimit. Angazhimi i MPRi-së la gjurmë në sistemin tonë për shkak të vendosjes së strukturës së shtabeve me sekcionet nga G-1 deri në G-9, përpunimit të rregullave të punës së shtabit dhe edukimit praktik si dhe vënies së themeleve të profesionalizimit të armatës.Deri në vitin 1999 në Ministrinë e Mbrojtjes janë realizuar vetëm “zbukurime kozmetike” edhe pse disa nga vendimet kanë pasur ndikim pozitiv në procesin e pregeditjeve për anëtarësim në NAtO (formimin e sek-torit për bashkëpunim ndërkombëtar i cili integron edhe një pjesë të bashkëpunimit ndërushtarak, më pas formimin e njësisë për analitikë, njësinë për resurse të mbro-jtjes si dhe njësinë për marrëdhënie me publikun në kuadër të kabinetit të minis-trit të mbrotjes). Në planin e riorganizimit të mbrojtjes deri në vitin 2000, Ministria e Mbrojtjes është trajtuar vetëm në aspe-

si dhe njësia për operacione speciale. Forcat strategjike rezerve duhej të për-bëhen nga njësitë e përbërjes rezerve të ko-rpusit të dytë, të cilën e përbënin rezervën manovruese dhe atë të hapësirës, si dhe rezërvën e ndarë në disa vende.Nga ana tjetër, forcat për mbështetje ka qenë e planifikuar që të përbëhen nga njësitë për mbështetje të korpusit të parë, qendrave të trajnimit, shkollat ushtarake dhe institucionet, komanda logjistike, kom-anda për mbrojtjes kundërajrore dhe forcat ajrore dhe depot e mobilizimit të përbërjes rezerve.Pas përfundimit të reformës dhe ristruk-turimit të projektuar, gjatë kësaj fazë ishte e paraparë që formacioni i mbetur të numëroj diku rreth 12.858 persona, prej të cilëve 70% professional dhe pjesa e mbetur 30% regrutë, ndërsa formacioni luftarak do të numëronte personel prej 60.000 (40.000 rezervë). E rëndësishme të përmendet është edhe ajo se gjatë kësaj faze Republika e Maqedo-nisë ishte e vetëdijshme për nevojën e re-formimit të mbrojtjes, kështu që në mënyrë intensive mendohej edhe rreth fazave të implementimit. Këto proeksione të imple-mentimit të reformave në sistemin e mbrotjes dhe ARM-së filluan në vitin 2000, por të njejtat u ngadalsuan gjatë konfliktit të armatosur në vitin 2000.Moment kthese në procesin e planifikimit paraqiste konflikti i armatosur gjatë vitit 2001 që për Republikën e Maqedonisë ndo-dhi në një moment të paprështatshëm. Me këtë, filluan reformat e ardhshme struk-turore në sistemin e mbrojtjes si dhe fru-nizim i përshpejtuar i pajisjeve dhe mjeteve ushtarake, që në esencë paraqet “vetëdi-jsim gjatë krizës”. Kriza, thjeshtë thënë, pengoi procesin e rregullt të transformimit të sistemit të mbrojtjes.Gjatë konfliktit të armatosur në vitin 2001 u bë e qartë se Ministria e Mbrojtjes insis-tonte që të jetë sa më efikse në realizmin e detyrave dhe veprimeve që i përbënin el-ementet e përgjithshme të administrimit të funksioneve në fushën e mbrojtjes. Por real-

izimi i detyrave dhe i punëve nga pikpamja e Ministrisë së Mbrojtjes në kuadër të këtyre elementeve të administrimit, në praktikë ballfaqohej me disa mangësi. Pjesë e këtyre mangësive vinin si pasojë e rregullativës normative të paplotësuar aq sa duhet nga ligji për mbrojtje si dhe nga mos ekzistimi i një ligji për shërbim në Armatën e Repub-likës së Maqedonisë. Një pjesë e madhe e mangësive ishin të natyrës subjektive dhe dilnin nga niveli i pamjaftueshëm i papërgjegjësisë nga ana e disa zyrtarëve

ktin e vendosjes strukturore, në përputhje me ligjin për nënpunë shtetëror. Qëllimi i reformimit të Ministrisë së Mbrojtjes ishte që të përmirsohet komandimi dhe kontrolli me “transfer të detyrave dhe misioneve shërbyese në Shtatmadhëri”. Ristruktuimi realizohej me qëllim që të përforcohen vijat horizontale dhe vertikale drejt shtatmad-hërisë si dhe më tej të përforcohej koncepti i kontrollit civil me arritjen e efikasitetit dhe ekonomisë në punën e mëtejshme.Gjatë kësaj periudhe janë bërë edhe për-pjekjet e para serioze për reformimin e armatës nëpërmjet Planit Aksional të Anëtarsimit dhe Programit Kombëtar për Anëtarsim në NAtO 1999/2000. Që në këtë periudhë hapet mundësia për fillimin e transformimit në përputhje me proeksionet e theksuara në Librin e Bardhë të Mbrotjes dhe në Strategjinë e Mbrotjes nga viti 1998. Në përputhje me proeksionet e PAAK-së 1999/2000 numri dhe formacioni i ri struk-turor paqësor i ARM-së arrinte deri në për-bërje prej 60.000 deri në 70.000 personel. Armata e projektuar sipas kësaj, duhej të organizohet në dy korpuse ushtarake – ko-rpusin e rregullt dhe rezervë, dhe në saje të kësaj duhej të vendoset edhe një model i komandimit dhe kontrollit. Ky model i kom-andimit dhe kontrollit ka qenë e planifikuar të përbëhet nga gjashtë vertikale: e para; Korpusi i parë aktiv i përbërë prej njësive ko-manduese, e dyta; Korpusi i dytë rezervë; e treat; Brigada kufitare, e katërta; Kom-anda e trajnimit, e pesta; Komanda e logjis-tikës dhe e gjashta; Komanda e mbrojtjes kundërajrore dhe aviacionit. Përveç kësaj duhej të vendosen edhe njësi për shërbime speciale që do të ishte nën kontroll të Min-istrisë së Mbrojtjes dhe Shtatmadhërisë së ARM-së. Më pas kishte nevojë që të vendosen edhe njësi të nderit dhe solem-niteteve si dhe njësi për lidhje dhe përkrahje strategjike.Në përputhje me Strategjinë për Mbrojtje të Republikës së Maqedonisë parashihej që forcat aktive të organizohen në forca për reagim të shpejtë, forca rezerve strat-egjike dhe forca për përkrahje për përbërje dhe shërbim konkret. Sipas kësa strategjie, me ristrikturimin e ARM-së do të bëheshin përpjekje që të rijetësohen përcaktimet e mëparshme dhe të avancohet komandimi i njësive. Gjithashtu, do të ristrukturohej edhe Shtatmadhëria në një organizatë e re me një strukturë nga G-1 deri në G-7 me autorizime dhe përgjegjësi më të mëdha në pajtueshmëri me qëllimet e posa caktuara duke mos ndryshuar detyrat e mëhershme me një komandim dhe kontroll më efikas, kompatibil me atë të Shtatmadhërive të vendeve anëtare të NAtO-s.Me këtë model të komandimit dhe kontrollit pritej që të sigurohet një kierarki e unifikuar e komandimit dhe kontrollit, zvogëlimin ose uljen e lidhjeve komanduese, udhëheqje dhe administrim më i lehtë dhe efikas gjatë procesit të vendimarrjes, komunikim më të mirë në mes të komandantëve dhe ush-tarëve tjerë, ulja e numrit të oficerëve dhe njerëzve me grada më të larta si dhe rritje të numrit të nënoficerëve.Në përputhje me proeskionet e Strategjisë së Mbrojtjes nga viti 1998, forcat për re-agim të shpejtë u projektuan në mënyrë që të përbëhen automatikisht nga brigadat aktive dhe rezerve nga përbërja prioritare rezerve e korpusit të parë, brigade kufitare

48

të caktuar gjatë realizimit të detyrave dhe obligimeve zyrtare të tyre, si dhe nga orga-nizimi jo i mirfilltë i punëve në disa pjesë të njësive organizative të Ministrisë së Mbro-jtjes. edhe përkundër faktit që vendi gjendej para një rreziku, te disa zyrtarë të Ministrisë së Mbrojtjes ishte e pranishme një qasje birkokratike ndaj realizimit të detyrave dhe punëve zyrtare. Për ta, jo rrallë herë, më me rëndësi ishin disa elemente formale gjatë punës, se sa ndërmarja e menjëhershme e masave efikase për realizimin e detyrave dhe punëve të cilat rrjedhnin si nevojë e sit-uatës dhe operacioneve luftarake në terren. Gjithashtu në këtë rast ka qenë prezente edhe mungesa e kulturës në aspektin juridik si dhe një fenomen i thyerjes së rregullave me qëllim të arritjes së realizimit të disa qël-limeve në interes personal apo më të gjërë grupor për disa individ dhe grupe të caktu-ara për të cilat situatat e krizës shoqërore janë më se të përshtatshme për të përfituar nga rasti. Këto mangësi ndikonin tejet neg-ativisht dhe kishin efekt tejet demotivues te pjesëtarët e forcave të rendit dhe sigurisë dhe për këtë arsye e ulnin nivelin e efek-tivitetit dhe efikasitetit gjatë realizimit të detyrave të dhëna.Sipas hulumtimeve të Zoran Nacevit, “Min-istria e Mbrojtjes dhe ARM-ja gjatë konfliktit u gjendën në një fazë të papërshtatshme të ristrukturimit dhe riaftësimit si dhe ven-dosjes funksionale, në përputhje me stan-dardet e NAtO-s. Struktura e vjetër nuk ishte ende krejtësisht e shpërbërë, ndërsa e reja sa kishte filluar me riformim dhe projektim të strategjisë. Në ato rrethana ARM-ja gjendej diku në mes të rikonstruimit formative dhe strukturor. Aktivitetet krye-sore ishin të koncentruara në reduktimin e dukshëm të përbërjes së rregullt dhe asaj rezerve me një formacion dhe strukturim ndryshe të njësive, komandave, Shtatmad-hërisë, me një qasje të re të mënyrave të trajnimit, logjistikës, etj. Lëshime ndaj kursit të posa filluar të transformimit në atë situ-atë më nuk mund të bëheshin”. Por, ajo që ishte brengosëse në atë moment, kishte të bëjë me faktin intervalit të gjatë kohor të transformimit, që në mënyrë të drejtpërdre-jtë ndikonte në mundësinë e realizimit të verpimit primar dhe funksionimit të ARM-së. Në ato moment krijohej përshtypja se komoditeti i këtillë në një mënyrë ishte e stimuluar nga një qëllim i caktuar. Drejt kësaj gjendje në masë të madhe rol luanin edhe pjestarët e ekipit të MPRi-së. Një situ-tatë e ngjajshme mbretëronte edhe në Min-istrinë e Mbrojtjes (pjesën civile të saj). Dy strukturat (MM dhe ARM) kalonin përmes një faze “të papëlqyeshme” me një përzierje të kuadrove, funksioneve dhe segmenteve të vjetra dhe të reja“.Duke pasur parasysh këtë, zhvilloheshin përgaditjet e dy akteve normative kyçe: Ligji për mbrojtje dhe Ligji për shërbim në ARM, e më pas edhe Programi vjetor kombëtar për anëtarsim në NAtO, si dhe shumë e shumë dokumente dhe akte tjera të nevojshme nga fusha e bashkëpunimit ndërkombëtar, pak para fillimit të konfliktit të armatosur si dhe në fillimet e tij, ndërsa për shkak të afateve u intensifikuan punët gjë që solli deri te lodhja e shumë njësive dhe kuadrove të MM-së dhe ARM-së duke i formuluar dhe duke punuar në këto doku-mente që ishin të prioritetit vital për ne si shtet. Kohë për zgjidhjen e problemeve të

ishte një situatë tejet simptomatike“.Më tej, Nacev në lidhje me situatën e menaxhmentit kadrovik gjatë kësaj peri-udhe thotë se “ndryshimet e shpeshta në kryesinë e MM-së ( mesatarisht në herë në vit), duke sjellur kjo edhe rotacionet e pashmangshme kadrovike në pothuaj se të gjitha nivelet e establishmentit udhëheqës, të motivuara nga interesa partiake apo personale, krijonte një lloj fllukturimi të papërballueshëm të kuadrove. Kaloi në një praktikë të zakonshme, sidomos nga vitet 1995/96 disa persona me përvojë dhe me profesionalizëm të lartë që gjendeshin në pozita të larta në kierarkinë udhëheqëse, të jenë të anashkaluar vetëm për shkak se nuk i përshtateshin skemës së re të pozi-cionimit, skemë kjo e planifikuar nga ana e garniturës dhe udhëheqëve të posa ard-hur. Ndodhte edhe e kundërta, një pjesë e kuadrove të papërshtatshme, joprofesio-nale dhe të paafta (por kuadro me merita) emëroheshin në pozita shumë të ndjeshme dhe tejet komplekse. Procesi i tillë sinusoi-do-ciklik dhe jo i rrallë i rotacionit, solli një gjendje deprimuese në MM, gjendje kjo e cila premtonte shumë pritshmëri për riaftësim me shpresë se ndoshta njerëzit e rinj do të kthejnë situatën në normalitet. Thjesht u harrua se bëhet fjalë për njerëz, e jo për gjë sende, dinjiteti njerëzor ishte në nivel mini-mal, njerëzit u shëndërruan në kameleonë me një spektër tejet të ngushtë të ngjyrave artificiale për kamuflim”. Një shpresë për një të ardhme më të mirë tek “ushtarakët dhe administratorët e lodhur” erdhi me mirati-min e ligjit për nënpunës shtetëror. Por bari-errat mbrojtëse të vendosura në dispozitat e tij me qëllim të eliminimit të kaosit në këtë fushë, nuk dhanë pritshmëritë e duhura. in-terpretimi i mirëfilltë i këti ligji u injorua në shumë mënyra. Këto ligjerata nga ana e autoriteteve të cak-tuara u mësuan mirëfilli dhe në mënyrë që kjo situatë të mos përsëritet edhe në të ar-dhmen, ata u angazhuan gjatë miratimit të ligjeve dhe dokumenteve të caktuara strat-egjike nga fusha e menaxhimit të resurseve njerëzore në MM, të cilët fatkeqësisht për shkak të politikave ditore nuk i arritën rezulta-tet e duhura dhe të planifikuara praprakisht. Por, nëse i analizojmë Ligjin për mbrojtje dhe Ligjin për shërbim në ARM të cilat pari-misht garantojnë të drejtat dhe obligimet e qytetarëve dhe subjekteve në mbrojtje, çështjet statutare, dokumentet e para të planifikimit të mbrojtjes të cilat ishin shumë të rëndësishme për Republikën e Maqe-donisë, kërkonin ndërveprim dhe avancim, lidhur me vlerësime strategjike dhe me planifikimin dhe buxhetimin shumëvjeçar në mënyrë që të mund të fillohet cikël i ri i trasformimit të mbrojtjes. Në favor të së lartëpërmendurës ishte edhe përmirsimi i ekspertizës në sistemin e mbrojtjes dhe në të gjitha isntitucionet e vendit , si dhe ndikimi më i madh i faktorëve të jashtëm (përmes zyrës ndërlidhëse të NAtO-s si dhe ekipit këshilldhënës) si dhe nga “trysnia” e procesit parlamentar për plotësimin e kriter-eve për anëtarësim në Bashkimin europian. Nga ana tjetër, mësimet e mara nga kon-flikti i vitit 2001, si dhe miratimi i konceptit të mbrojtjes dhe sigurisë kombëtare, më pas edhe SOP korniza politike e vitit 2003 mundësuan procese më avancuese të transformimit.

Dr. Igor Gjoreski

shumta brenda “bazës” kishte gjithnjë e më pak edhe pse sipas reagimeve të tyre, punët dhe detyrat patjetër se duhej që të realizo-hen në kohë të caktuar. Këto të dhëna nga ana e Nacevit pasqy-rojnë fotografinë dhe gjendjen reale në të cilën është gjendur udhëheqësia politike e kohës, Ministria e Mbrojtjes si dhe establish-ment ushtarak në Republikën e Maqedonisë. Megjithatë, punët nuk janë ndalur këtu dhe kanë vazhduar të komplikohen me një sërë problemesh kadrovike, politike, ekonomike, etj. Në fakt, gjendja e menaxhmentit me per-sonelin gjatë kësaj periudhe është kompli-kuar edhe më shumë me fillimin e krizës së Kosovës e sidomos me fillimin e konfliktit

të armatosur të vitit 2001, kur shumë punë morën një kahje krejtësisht të kundërt. Gjatë kësaj periudhe dolën në pah shumë lëshime dhe probleme sa i përket politikës kadrovike, punë të cilat me vite janë lënë anash. Këtë periudhë mund ta quajmë si periudhë të “fillimit të kaosit” në administrimin e poli-tikës kadrovike në MM si dhe paaftësinë e udhëheqësisë politike të kohës që të balla-faqohen me situatën në çdo aspekt dhe pik-pamje. e tërë kjo rezultoi me disa vendime dhe potezë të përshpejtuar dhe të pama-tur, që në fakt dërguan mesazhe negative deri te bashkësia ndërkombëtare dhe deri te “terroristët” të cilët me ndihmën e disa strukturave të MM-së dhe ShP-së e kuptuan shumë qartë politikën kadrovike të kohës.„Në fakt, gjatë asaj periudhe kohore au-toritetet udhëheqëse të MM-së dhe ShP të ARM-së, lejuan që një numër i madh i ekspertëve dhe oficerëve të ARM-së tu shmangen obligimeve të tyre të rregullta nëpërmjet “angazhimit bazik” – vijimin e mësimit të gjuhëve të huaja. Gjithashtu, një numër i madh i personave ishin në qëndrim përgaditor jashtë vendit, për shkollime, tra-jnime, kurse, “udhëtime turistike”. Në qoftë se këto aktivitetet do të ishin të planifikuara paraprakisht në pajtueshmëri me kirteret e pranuara të transformimit, ajo që nuk ishte e planifikuar dhe e paraparë, është fakti se pas fillimit të krizës, një numër i madh i njerëzve nga struktura ushtarake dhe ajo civile “e kup-tuan” se është koha për të shfrytëzuar ditët e mbetura të pushimit, ose morrën pushim mjekësor (flasim për gjithsej 10% të person-elit në MM dhe ARM). Në pikpamje tjetër, kjo

49

pashembullt të quajtur falanga maqedonase e cila ka qenë e përbërë nga 16 rradhë me ushtarë të armatosur me shtiza të gjata 6 metërshe si dhe me mburoja të metalta. Anët e falangës i ka mbrojtur kalorësia si dhe këmëbsoria e armatosur lehtë. filipi i ii i pari në historinë e luftimit e ka formuar kalorësinë si një pjesë e rregullt e ushtrisë. Deri në atë kohë në ushtritë antike kalorësia ka realizuar detyra ndihmëse dhe dytësore.Nën udhëheqjen e filipit të ii, Maqedonia shëndërrohet në një mbretëri e fuqishme duke vendosur kështu edhe hegjemoninë e saj në pjesën jugore të Ballkanit. Nën koman-dën e filipit të ii kanë qenë shumë ushtarak dhe komandantë me përvojë. Gjatë sundimit të tij 22 vjeçar, filipi i ii ka pa-sur më shumë gra të cilat i kanë lindur shumë

UDHËHEQËS LUFTARAK DHE KOMANDANT MAQEDONAS

ormimi i Maqedonisë Antike si shtet i fuqishëm fillon në momentin kur fiset maqedonase të cilët kanë jetuar këtu dalëngadalë kanë filluar të bashkohen

në një shtet të vetëm të centralizuar. Peri-udha më e ndritur e këtij shteti ka qenë gjatë kohës së mbretit Leka i i filhelen (498-452 p.e.s) Në atë kohë si mjet për me anë të së cilës janë realizuar shtiblerjet e ndryshme ka qenë monedha e artë e quajtur stater, ndërsa froni mbretëror është shtrirë nga qyteti Ajga deri në qytetin Pella.filipi i ii rrjedh nga familja mbretërore argeade nga babai Aminta iii. Ai ka pasur dy vëllezër dhe një motër: Lekën, Perdikën dhe evrinejën, nga nëna e tij evridika si dhe dy vëllezër tjerë nga martesa e parë me Gitenë. Vëllau i tij i madh Perdika iii e trashëgoi babanë dhe u bë mbret. Pas betejës për fronin në kohën kur filipi ii i kishte 23 vjet, fitoi fronin mbretëror në Pellë. Pas kësaj shteti i maqedonasve an-tikë më në fund po stabilizohej dhe forcohej aq më shumë duke ja forcuar pozitat edhe filipit të ii në fronin e Mbretërisë së Maqe-donisë.Për faktin se një kohë të gjatë ai ka qëndruar në Greqi, ka pasur mundësi që të njihet mirë më kulturën greke, mënyrën e jetesës dhe para se gjithash mënyrën e të luftuarit në atë vend. Me aftësitë e tija të pashembullta, shumë shpejt ai merr epitetin e burrështeta-sit dhe luftëtarit të shquar i cili ka bërë re-forma në ushtri dhe të njejtën ka arritur që ta modernizojë me qëllim që të marrë dhe të pushtojë territore të reja. Duke i shfrytë-zuar përvojat e tij, ai krijon një këmbësori të

FILIPI I II I MAQEDONISË

fILIpI I II I MAQEDONISË (359–336 p.E.S.) ËSHTË MBRET I fISIT TË ARGEADËVE, NJË LUfTËTAR I SHQUAR, REfORMATOR USHTARAK, THEMELUES I fALANGËS DHE KALORËSISË MAQEDONASE SI DHE NISMËTAR DHE THEMELUES I fUQISË USHTARAKE DHE pOLITIKE TË SHTETIT MAQEDONAS, BABAI I LEKËS TË MADH

fëmijë. U martua me maqedonen Fila e më pas edhe me Filinën nga Larisa e cila i lind djal që do të quhet Aridej, e më pas marto-het me princeshëm Olimpia e cila lind djalin Lekën dhe vajzën Kleopatrën, më pas Filipi martohet me Nikesipolisin nga Ferdja e cila i lind vajzën e quajtur Salonika. Gruaja e pestë me rradhe e Filipit të II ka qenë Meda, e bija e mbrtetit të Thrakisë Kotela, ndërsa gruaja e gjashtë dhe e fundit e tij ka qenë e reja Kleopatra, mbesa e ushtarakut të njohur dhe të paparashikueshëm, Atalit. Nga të gjithë fëmijët e tij, Filipi fëmijë martesorë i ka pasur vetëm Aridejin dhe Lekën.Baza e fuqisë shtetërore të tij ka qenë te ushtria e reformuar me të cilën Filipi i II i ka filluar luftërat fitimtare së pari kundër Ilirëve në pjesën e Maqedonisë Verilindore deri në liqenin e Ohrit. Mbreti i ri me qëllim që sa më tepër të zgjërojë territorin dhe shtetin e tij, disa probleme i ka zgjidhur në mënyrë diplo-matike dhe paqësore ndërsa disa nëpërmjet luftës. Për shembull problemin me peonët e ka zgjedhur në mënyrë paqësore sepse këta të fundit kanë pranuar të japin tatim në vlerë monedhash. Më pas, Filipi ka sunduar me anën dhe bregdetin thrak dhe maqedonas të kohës. I ka marrë terrotoret e fisit të ajo-nëve, vende këto që shtrihen deri në rrjedhën e sipërme të lumit Strimon. Me këtë Filipi i II është bërë sundimtar dhe pronar i minierës së Pangejit, minierë kjo e pasur me xehe dhe arë. Për të fituar sa më shumë arë dhe monedha të arta ai në kodrinën e Pangajit e ka formuar qytetin Filipi dhe e ka banuar me maqedonas.

Lufta kundër mbretit ilir Bardhylit në vitin 358 p.e.s nuk ka qenë aspak e lehtë dhe për këtë arsye ajo e meriton epitetin e njërave ndër betejat më të mëdha dhe të rëndësishme në historinë e Maqedonisë, ku ushtria ilire pëson disfatë dhe humb diku rreth 7.000 ushtarë në krye me mbretin Bardhyl. Fitorja kundër ilirëve i ka sjellur Filipit të II paqe në rajonin mesdhetar. Ai më pas ka nënshkruar marrëveshje paqësore me mbretin Bard-hyl, marrëveshje kjo shumë e dobishme për Maqedoninë për faktin se ka garantuar një stabilitet më afatgjatë. Në pranverën e vitit 340 p.e.s mbreti Filip II

50

perëndimor të Termajit i cili nuk deshi që ti nënshtrohet. Rrethimi dhe pushtimi i qytetit ka zgjatur thuajse një vit ku gjatë betejës së fundit mjaft të ashpër, para se të pushtohej ky qytet, Filipit II i kalon thellë në fytyrë një shigjetë që i shkakton lëndime të dukshme në syrin e djathtë duke ja humbur shikimin. Që nga ajo kohë ai është udhëheqës ushta-rak vetëm me shikim në syrin e majtë, ndër-sa në fytyrë përjetesisht i mbeten gjurmë dhe shenja nga ajo shigjetë.Territorialisht gjatë kohës së Filipit të II shteti i Maqedonisë në perëndim ka arritur deri në detin Jon, në lindje në detin e Zi, në veri ka pasur zgjërime më të vogla drejt kufirit të saj, ndërsa në jug është shtrirë në hapësirat greke Etolija dhe Fokida. Falë aftësive të mbretit Filip II, Maqedonia bëhet tërësisht hegjemone ndaj “botës helene” që ka do-minuar nga Kersoneza në Thraki, Thesalia, Halkidiki, Delfi deri në minierat e maleve Pind, miniera këto të cilat e kanë pajisur dhe furnizuar shtetin e Maqedonisë me arë. Merita e këtij prijësi të fuqishëm është inkurajimi dhe përfshirja, ndërsa e djalit të tij Lekës së Madh të Maqedonisë është ajo se ai e ka rimodernizuar ushtrinë e pamposhtur maqedonase. Ajo ka qenë e përbërë nga: fa-langa e pamposhtur e cila përveç shtizave ka poseduar edhe shigjeta të gjata të quajtura sarisa që kanë arritur gjatësinë deri në 6 me-tra, kështu që ushtarët e rradhëve të para të cilët ishin të rradhitur në gjashtëmbëdh-jetë rradhë, mbanin shtiza më të shkurtëra, ndërsa ata pas tyre mbanin shtiza më të gjata dhe për shkak të gjatësisë dhe peshës së tyre ushtarët nga rradhët e fundit janë

ka luftuar në Thraki kundër Perintit, në anën e Danubit të poshtëm kundër skitëve dhe në anën e Mezisë së epërme kundër tribalëve. Sukseset e tij e kanë irituar partinë antimaqe-donase e cila nuk ka mundur ta pranojë faktin se Athina do të humb hegjemoninë politike në botën e egjeut. Për këtë shkak Demosteni nuk ka pasur drojë edhe nga lidhja me per-sikët, e as nga marrja e arit persik në mënryë që të inkurajojë ushtarët e Athinës për luftë kundër Maqedonisë. Kjo fitore e rëndësishme e fuqisë ekonomike dhe ushtarake të maqedonasve si dhe kon-gresi i Selanikut i cili është mbajtur në vitet 338/337 p.e.s në Korinth, paraqesin fundin e pavarësisë së elineut në përgjithësi, si dhe fundin e shteteve polise në veçanti, duke e vendosur kështu hegjemoninë maqedonase dhe paqen në këtë rajon të Ballkanit. Në këtë betejë vendimtare, në të cilën dy armiqtë më të fuqishëm të Maqedonisë, Athina dhe teba kanë qenë të nënshtruara, Sparta ka mbetur neutrale. Në Athinë filipit të ii i është ngritur një lapidar, ndërsa djalit të tij Lekës i është garantuar e drejta qytetare. Parashikimet e mbretit Demosten nuk kanë dalë të jenë të sakta. filipi i ii gjatë qeverisjes së tij 24 vjeçare ka arritur të krijojë një shtet tejet modern.Udhëheqësi ushtarak filipi ka vazhduar të merr territore të reja si dhe i ka mbisunduar shtetet e dobëta greke të quajtura polise, gjë që i ka dhënë një mbështetje të re financiare për sundimin përfunditar të tërë territorit grek. Deri në betejën vendimtare në mes të ko-alicionit të bashkuar elin (Athinës, tebës e të tjerëve përveç Spartës) dhe Maqedonisë, ka ardhur në rrafshnaltën te vendi i quajtur heroneja në Beotijë afër lumit Kefis më 2 gusht 338 p.e.s Në këtë betejë kanë marrë pjesë filipi i ii së bashku me djalin e tij Lekën, kalorësi i famshëm i kalit legjendar Bukefal si komandant i kalorësisë së lehtë maqedonase ku në të njejtën veçohen edhe disa ushtarak dhe komandantë të njohur siç janë: Kliti i Zi, hefestioni, filota, Atali i pandershëm, i nder-shmi Antipatar, ambiciozi dhe i pamëshirshmi Antigon, i maturi Paramenion, etj. Kjo betejë ka zgjatur disa orë duke përfunduar me fitore historike të ushtrisë së Maqedonisë. Ushtria eliene ka pësuar disfatë të rëndë, ndërsa falanga maqedonase dhe udhëheqësi i saj gjenial, mbreti filipi i ii kanë dalë fitimtar mbi aleatët e bashkura grek. Këtë fitore edhe sot e kësaj dite e simbolizon përmendorja e “Lua-nit herenoj” .Ushtria aleate greke ka pësuar rëndë ku edhe u shua miti i pamposhtjes së helenëve. Me këtë, grekët kanë rënë nën qeverisjen e maqedonasve duke hyrë në një lloj marrëd-hëniesh aleato-vazale ndaj mbretit filip ii dhe djalit të tij Lekës së iii. Gjatë kongresit të Ko-rinthit 338 p.e.s mes fitimtarit filipit të ii dhe helenëve të dështuar (pa spartanët) u ven-dosën bazat e rregullimit të ri shoqëror si dhe janë përcaktuar obligimet e fitimtarëve kun-drejt të fituarve. Në frymën e përgaditjeve për të fituar dhe pushtuar Persinë, filipi i ii ka qenë i emëruar si udhëheqës supreme i for-cave të bashkuara ushtarake maqedonase, helene etj.tre vite më vonë, gjatë dimrit të vitit 335 p.e.s ai me ushtrinë e tij i drejtohen jugut me qëllim që të pushtojë Metonën në gjirin

tarak si dhe prentendentët eventual për ven-din më të lartë. Më vonë i ka likuiduar edhe disa prijës të qyteteve shtete në Thraki, tribal në Getë, etj. Në nekropolin e qytetit Ajga wshtw zbuluar tuma e madhe (me diametwr 110 m dhe lartw-si 12 m) me shumë varreza mbretërore monu-mentale; varri i ii i tumuluzit të madh (tumulus është mënyrë tipike e karakteristike e të var-rosurit në atë kohë në Maqedoni që nga koha e metalit) tumuluzët e Verginës. Në këto varreza janë gjetur një numër i madh i artefak-teve që nga shek. Vi p.e.s, është gjetur një lloj froni, gurrë mermeri me diellin gjashtëmbëd-hjetë rrezësh ( symbol i shpeshtë tek maqe-donsit antik), freskodekorim ( në fasadën e varreve të filipit të ii dhe Lekës së Madh janë vizatuar me një skicë të gurri). Mbretit filip ii vepra dhe retorika të ndry-shme i kushtohen nga ana e shumë veprim-tarëve dhe shkrimtarëve antik si për shem-bull: isokrati i everhesë me Panegrikun dhe me letrat e njohura deri te mbreti, shkëlqe-sia e tij filipi i ii, më pas fjalimet e njohura të Ajshinit nga Kotokidi i cili është njëri ndër protagonistët kryesror i palës maqedonase në Athinën e dikurshme, si dhe artist i madh dhe i njohur mes të gjithë folësve antik, De-mosteni nga Pajonia i cili filipikat e veta ia kushton përshrkimit të figurës së mbretit filip ii, ku me theks të veçantë ndalet në luftërat politike ndaj athinasve. Në filipikat e lartëpërmendura oratori athinas Demosteni megjithatë e pranon se mbreti filip ( të cilin në disa raste e quan “barbari”), është këmbëngulës, i fortë, dinak dhe i pri-

jës i aftë ushtarak i cili ka nënshtruar helenët dhe guximi i të cilit i fascinon athinasit. Sipas Demostenit ai është një burrë maqedonas që ngadhnjën ndaj athinasve dhe e përcak-ton fatin e Athinës dhe heladës. Demosteni gjithashtu e përshkruan edhe ushtrinë e filipit ii për të cilën thotë se ajo është e trajnuar mirë dhe e organizuar në nivel të lartë, me motivim të fuqishëm për të vepruar dhe për të ndjekur prijësin e saj ushtarak.

Prof.Dr. Marjan DimitrijevskiGjeneral Boris Stojanoski

51

mbështetur tek ushtarët para tyre. Falangën e kanë plotësuar edhe fshatarët nga fshatrat përreth nërsa këmësoria e rëndë që ka qenë e përbërë nga mburojëmbajtësit e cila është bazuar mbi formacionin më të lehtë ushta-rak të hipastitëve e më pas edhe formacioni i rradhës i kalorësisë së shpejtë e cila është plotësuar nga aristokracia bujqësore sido-mos nga “Illa” mbretërore ndërsa të gjithë të posa inkuadruarit nga deti dhe ujërat i ka ndihmuar marina dhe flota. Njëkohësisht Filipi II, ka bërë edhe riozrga-nizime të mëdha në kuadër të armatës së Maqedonisë. Ka vendosur strategji dhe taktikë të re të të luftuarit, me përdorimin e formacioneve të ndryshme luftarake si dhe me përfshirjen e veprimeve të kombinuara. Fuqia e vërtetë mbështetëse ka qenë i fa-langës ka qenë një lloj i këmbësorisë së ar-matosur rëndë, fuqia e së cilës nuk ka mun-dur të matej me asgjë në atë kohë. Ato kanë qenë pjesë të këmbësorisë të vendosura mirë më formacion të mirëfilltë taktik me thellësi 16 rradhëshe dhe të armatosura me shtiza gjashtëmetërshe. Kalorësia ka qenë një element shumë i rëndësishëm i sulmit befasive dhe manovrave. Marina ushtarake maqedonase me baza në gjirin e Temjanit, ka kontribuar në zhvillimin e industrisë si dhe në mbrojtjen e brigjeve.Mbreti i Maqedonisë pothuaj se i ka përsorur disciplinën ushtarake, ushtrimin e ushtarëve dhe armatimin e armatës së tij. Ka vendo-sur mjete të reja rreziku, të panjohura deri atëherë, si dhe ka vënë në përdorim qentë endacakë dhe qenë rojtarë për veprime lufte, para se gjithash në malet e Thrakisë dhe Greqisë. Ai i ka vendosur dhe zgjëruar të dre-jtat dhe privilegjet jo vetëm për pjesëtarët e njësive të kalorësisë por edhe të gjitha një-sive tjera.Gjatë periudhës fillestare shërbimi ushta-rak në ushtrinë maqedonase ka qenë i obl-igueshëm për të gjithë meshkujt e aftë, por më tej është vënë në shërbim vendimi i ushtrisë me pagesë. Ushtria ka qenë e paji-sur me mjete bashkëkohore me aq sa kanë lejuar kushtet e kohës. Ushtarët në kokë kanë pasur helmeta të arta, krahërori i tyre ka qenë i mbrojtur me mbruoja të vogla metali e gjithashtu edhe këmnbët kanë gje-në nën mbrojtjen e mburojës. E tërë kjo pa-jisje ka qenë e përbërë nga një metal bornzi shkëlqyes.Mbreti Filip ka udhëhequr me vendin gjithsej 23 vjet dhe për atë kohë ai është dëshuar si një strateg i shkëlqyer dhe prijës i aftë i ushtrisë maqedonase. Ai ka qenë ideator i zgjërimit të territorit drejt Azisë, zgjërim ky për të cilin ai ka menduar dhe është përgadi-tur një kohë të gjatë dhe me një ushtri tërë-sisht të sofistikuar për kushtet e kohës. Mbreti Filipi i II ka qeverisur dhe sunduar me Maqedoninë gjatë periudhës 359-336 p.e.s. Ai shumë shpejtë i ka likuiduar luftërat e di-nastive dhe ka treguar aftësi të larta ushta-rake dhe shtetbërëse. Paraqitja e kësaj figure të fuqishme në histori është e lidhur ngushtë me sukseset më të mëdfha politike e histor-ike të cilat i përjetoi Maqedonia, të cilën Filipi II shumë shpejtë arriti ta shëndërrojë në vendin më të fuqishëm në botën e atëhershme. Filipi i II zgjëroi kufijtë e shtetit të tij në lindje dhe e ka çliruar Amfipolin (v.357 p.e.s), Metonën

(354 p.e.s) Pidnën, Potidenë si dhe qytete të tjera të brigjeve maqedonase në detin egje, ku ka siguruar dalje në Detin Mesdhe. Mbreti energjik i Maqedonisë qysh në fillimet e qe-verisjes së tij në mënyrë radikale e ka neutrali-zuar ndikimin e Athinës në kuadër të politikës së brendshme të Maqedonisë dhe ka ndikuar tek ilirët, peonët, thrakët, tribalët, thesalikët dhe olinkanët. Me zbatimin e reformave shoqërore dhe ush-tarake filipi ii i ka neutralizuar tentencat sepa-ratist të aristokracisë së vjetër dhe të njejtën e ka vënë nën kontroll. Njëkohësisht ai i ka ndaluar dinastitë lokale të hapësirave veriore maqedonase të Maqedonisë së Veriut (Ores-tida, Linkestida, elimeja) si dhe e ka përforcuar unitetin e shtetit dhe qeverisjes së tij. Përveç kësaj mbreti ka vendosur një sërë reformash financiare si dhe ka promovuar valutën dhe artmomedhën e vet të quajtur “stater” me të cilën i ka inkurajuar pozitat ekonomike të Per-sisë dhe Athinës. Me këtë ai ka kontribuar në zhvillimin e ekonomisë, tregitsë, të industrisë së mbetur dhe sigurimit të përgjithshëm të vendit nga armiqtë e jashtëm. filipii i ii kë bërë investime të mëdha në ndër-timin e rrugëve, limaneve, kalave qytezave, etj. Për shembull, në vitin 344 p.e.s në një vend të qëlluar strategjik në Pellagoni është ndërtuar qyteti i heraklesë afër Manastirit të sotëm, ndërsa pak më vonë në vitin 356 p.e.s qytetet filipi dhe filipopol në Thraki.Në vazhdën e përgaditjeve të mëtejshme për pushtimin e Persisë, në vitin 336 p.e.s gjatë kohës së solemniteteve në vendin e quajtur ege – vendi i shenjtë i varrimit të të gjithë

mbretërve maqedonas, filipi ii, është vrarë. Vrasja ka ndodhur gjatë në ditën e dytë të dasmës së bijës së tij Kleopatrës, në momen-tin kur ai solemnisht ka hyrë në amfiteatrin e mbushur është qëlluar nga maqedonasi i ri Pavsanija, i cili menjëherë pas aktit edhe ai ka gjetur vdekjen dhe kështu motivi për vrasjen e filipit të ii asnjëherë nuk është bërë i ditur. Vrasja e mbretit në oborrin mbretëror është pritur me shumë habi dhe keqardhje, por djali i tij 20 vjeçar Leka i Madh i Maqedonisë shumë shpejt është ballafaquar me armiqtë që kanë bërë komplotin për vrasjen e babait të tij. Ai i ka shkarkuar prijësit e dyshimtë ush-

Gjenerata e dytë e „МI-8“

api më i madh përpara drejt zhvillimit të „MI-8“ është bërë në vitin 1975 kur „MVZ Mil“, në bazë të projektit „MI-8М“ (М nënkupton modernizimin), kri-joi prototipin i cili paraqiste bashkim

të trupit të modifikuar minimal të „МI-8Т“ me motorët e ri në dispozicion „ТV3-117“, motri ndihmës i ri reaktiv „AI-9V“, reduktori i ri kryesor „VR-14“ dhe kompnentët tjerë din-amik, që të cilat së bashku si një pako janë ndërmarrë nga versionet serike të helikop-terëve sovjetik më të ri МI-14 dhe МI-24. Fil-limisht është paramenduar në vitin 1964 dhe prodhuar në Kazan në bazë të dizajnit nga viti 1971, prototipi „МI-8М“ kompletoi fluturi-min e vet të parë më 17 gusht 1975. Në vitin 1977 ky helikopter, i motorizuar me motor ТV3-117МТ, seria 3 (2.000 КС), filloi të prod-hohet në seri për forcat e armatosura sovje-tike të cilat, duke konsideruar se bëhet fjalë për modifikim pauses të „МI-8Т“, tërhoqën shenjën МI-8М dhe emërtuan helikopterin e ri si МI-8МТ (МТ nënkupton modifikim/trans-port).Helikopteri „МI-8МТ“ iu prezantua publikut të gjerë në qershor të vitit 1981 në ekspoz-itën e fluturakeve që u mbajt në Le burzhe, Francë. Në këtë rast fluturakja mbante shenjën komerciale për eksport „МI-17“, ngjyra të „aeroflote“ dhe shenjën sovjetike të regjistrimit СССР-17718. Për të mos pa-tur konfuzione, është interesante të vihet re se pas Le Burzhe sovjetikët filluan (ndërsa rusët vazhduan) në emërtimin e „МI-8“ të ap-likojnë rregullën sipas së cilës secili helikop-ter i prodhuar (pavarësisht versionit, vitit të prodhimit apo lidhur me atë se a është fluturakja me konfiguracio0n pasagjerësh, transportues ose ushtarak) i destinuar për tregun vendor (ish sovjetik, sot rus) emërto-het si „МI-8“, ndërsa fluturaket për eksport

52

Historia e gjeneratës së parë dhe të dytë të helikopterëve „MI-8“

për NATO kanë alokuar emrin e vetëm për njoftim „Hip-H“, që është emri kod i fundit i NATO-s i dhënë „МI-8“, edhe krahas asaj që pas „МI-8МТ“ pasuan një sërë versionesh të legjendës „Tetëshja“ (восъмерка).Mirëpo, të kthehemi në rrugën e zhvillimit të „МI-8“. Me pajisimin e trupit bazik të МI-8Т me motorrë të ri më ekonomik ТV3-117МТ (me kompresor boshtor 12-nivelësh, komorë e re e djegjes e llojit unazor, turbinë me kompresor dynivelesh, turbinë të lirë moto-rike dynivelëshe dhe model të ri të startimit pneumatic me ajër të kompresuar të fituar nga gjeneratori-starter STG-3, i lëvizur nga agregati АI-9V), me motor ndihmës të ri АI-9V, si dhe me integrimin e transmisionit të ri kryesor VR-14 dhe komponentë tjerë të ri din-amik, dhe e gjithë kjo në pako me lehtësim të trupit me shfrytëzimin e aluminit më cilësor dhe më të lehtë, inxhinierët e „МVЗ Mil“ arritën përmirësim të konsiderueshëm të karakteristikave të përgjithshme tek „МI-8МТ“, pa bërë ndryshime më të dukshme në pamje dhe në dimenzionet e fluturakes. Por, sidoqoftë, krahasuar me gjeneratën e parë „МI-8“, përfaqësues më i dalluar i të cilës është „МI-8Т“, helikopterët e gjeneratës së dytë („МI-8МТ“, „МI-17“ dhe modifikimet e tyre) lehtë identifikohen përmes asaj se tek to rotori bishtor është detyrueshëm në anën e majtë (shikuar nga bishti kah cepi i helikop-terit kryeja e helikopterit) gjë që nuk është në rast në gjeneratën e parë rotori bishtor i së cilës është gjithmonë në anën e djathtë; përmes gondolave më të shkurtëra të mo-torëve ТV3-117; përmes pipës për shkarkim të АI-9V, e dukshme në anën e majtë nga trupi në lartësi të njëjtë dhe menjëherë pas reduktorit kryesor dhe, sigurisht, pas pothuajse ekzistencës së pashmangshme të filtrave mbrojtës (deflektorë) në grykat për futje të ajrit deri tek motorët të cilët janë standard në gjeneratën e dytë, ndërsa

LEGJENDA PËR „VOSMERKËN“ SOVJETIKE TË JASHTËZAKONSHME

emërtohen si „Мi-17“ ose „Мi-172“, në qoftë se janë prodhuar në Kazan, apo si „Мi-171“ nëse janë prodhuar në Ulan-Ude. Për for-mësimin më të lehtë të „fshehtësisë“ rreth emërtimit të gjeneratës Мi-8 do të veçoj një shembull nga aviacioni ushtarak i Maqedo-nisë. Gjegjësisht, sot, në Skuadronin tonë të helikopterëve transportues (Sht), operativ janë katër „Мi-8МТ“ dhe dy „Мi-17“. Bëhet fjalë për dy modele fluturakesh plotësisht të njëjta të cilat shfrytëzojnë shenja të ndry-shme zyrtare. Kjo ndodh sepse helikopterët „Мi-17“ në vitin 1994 janë blerë nga sub-jekt prej Ukraine pasiqë paraprakisht janë prodhuar për eksport në Kazan gjatë vitit 1990 dhe 1991. Nga ana tjetër, helikopterët „Мi-8МТ“ u fituan nga forcat e armatosura Ukrainase në vitin 2001. Që, nga ana tjetër, nënkupton se para se të jenë pjesë e ARM kanë qenë pjesë e forcave të armatosura sovjetike d.m.th. janë prodhuar në Kazan në vitin 1985 dhe 1986 për nevojat e tregut vendor (sovjetik). Dallimi i vetëm tjetër i thek-suar ndërmjet „Мi-8МТ“ dhe „Мi-17“ tanë është faktot që të parët janë të konfiguruar për luftë, d.tm.h. posedojnë instalime dhe pajisje përe bartje dhe përdorim të mjeteve luftarake vdekjeprurëse, përderisa të dy-tat janë transportues klasik pa instalime luftarake.. Për „Мi-8МТ“ „Мi-17“, analistët

MË 28 QERSHOR 2014 U pËRMBYLLËN 20 VITE NGA ARDHJA NË pETROVEc E DY NGA KATËR HELIKOpTERËT „MI-17“, TË DESTINUARA pËR ARM-NË. „MI-17“ DO TË MBETET I DALLUAR NË HISTORI SI fLUTURAKJA E pARË E BLERË pËR ARM-NË, pOR EDHE SI HELIKOpTERI I pARË I AVIAcIONIT USHTARAK TË MAQEDONISË

53

jashtëzakonisht rrallë mund të shihen edhe tek helikopterët „МI-8“ të gjen-eratës së parë.Në vitin 1977 enti i Kazanit filloi for-cave të armatosura sovjetike t’ju dorëzojë ,,MI-8MT” e para transpor-tues dhe transport-bombardues. Për bartje të barrës vrastare fluturaket e armatosura vazhduan të shfrytëzojnë bartës të ngjitur në konstruksion gy-por sikur tek veteranët „МI-8ТV“ dhe „МI-8ТB“. Mirëpo, për dallim nga to, fuqia ezjarrit e „МI-8МТ“ ka qenë për disa herë e zmadhuar përmes zgjer-imit të konsiderueshëm të gamës ë mjeteve vrastare me lançues huallor B-8V-20 (20 kokrra raketore S-8 me kalibër 80mm), me mitraloz(e) PKT me kalibër 7,62mm dhe mundësi për ven-dosjen e më shumë pozicioneve (në krye, në derën anësore me rrëshqitje nga kabina transportuese, në dritaret përgjatë kabinës transportuese, në grykën e derës së pasme të djathtë për ngarkesë të kabinës për transport dhe në mbajtësit e jashtëm të arma-timit), me kontejnerë për shpërndarje të municionit thërmues, granata hed-hës të ndryshëm, kontejnerë me mi-traloz mobil dhe lloje të ndryshme të bombave.

ModifikiMe „AfgAnistAne“ Fuqia e zjarrit e shtuar e МI-8МТ në kombinim me performansat e veta të përmirësuara siguruan „viza“ për angazhimin e pandërprerë luftarak të kësaj fluturake në operacionet ush-tarake sovjetike në Afganistan midis viteve 1979 dhe 1989. Gjithashtu, eksploatimi i përditshëm intenziv në kushte luftarake reale rezultoi me rishikime dramatike të udhëzuesit origjinal për fluturim, ndërsa si pasojë e tejkalimeve ekstreme dhe të rregull-ta të kufizimeve të vërtetuara nga fillimi të helikopterit nga pilotët sov-jetik të cilët regullisht i shokonin inx-hinierët e „MVZ Mil“ edhe praktikisht iu demonstruan se „МI-8МТ“ duron dhe fal shumë më tepër se sa ata filli-misht kishin menduar. Nga ana tjetër, lufta afgane i zbuloi edhe dobësitë e „МI-8МТ“ me ç’rast në shprehje doli mosekzistimi i mbrojtjes në kokpit nga verpimet armiqësore me armë të lehtë këmbësorike si dhe mosekzis-timi i mbrojtjes nga sistemet e lehta mobile raketore armiqësore PVO. Dobësitë e përmendura u tejkaluan me mofikimin e menjëhershëm të fluturakes „МI-8МТ“, të angazhuara në Afganistan si dhe me pasjisimin e mëtejmë të versioneve të arma-tosura „МI-8“ me pllaka të padepër-tueshme për mbrojtje të kokpitit (trashësi 5 mm dhe peshë të plotë 180-200 kg) dhe komponentët kyç si reduktori kryesor, pastaj përmes pa-jisjeve për reduktim të reflektimit së nxehtësisë të helikopterit të cilat ven-dosen në reaktorët shkarkues si dhe me pengues aktiv me rreze infra të kuqe (nxehtësisë) SOEP-V1А „Lipa“ si dhe shkarkues të montuar apo insta-luar huallor të karemave inra të kuqe АSО-2V.Operacionet afgane nxorrën në dukje edhe një „mungesë“ të „МI-8МТ“,

edhe pse kjo fluturake ishte në dis-pozicion në tre modele „kazan“: për helikopter transportues për nevoja vendore shfrytëzohej shenja „МI-8МТV-1“, ndërsa për helikopterët e armatosur shfrytëzoheshin shenjat „МI-8МТV-2“ dhe „МI-8МТV-3“. Në aspekt të armatimit dhe pajisjes, „МI-8МТV-2“ ishjte identik me standardin e njëjtë të vonshëm „afgan“ [ër МI-8МТ, ndërsa për МI-8МТV-3, krahas disa modifikimeve minore në trupin, pajisjen dhe në sistemet elektrike, më karakteristike ishte zgjerimi i kon-siderueshëm i paletës së mjeteve vrastare të cilat mbaheshin në katër mbajtës si tek „МI-8ТV“. Versioni për eksport i МI-8МТV-1, pavarësisht se a ka qenë helikopteri i destinuar për përdorim civil apo ushtarak, gjithmo-në shënohej si „МI-17-1V“, ndërsa për modifikimin eksportues civil të „МI-8МТV-3“ ësahtë shfrytëzuar shenja „МI-172“. Në vitin 1991 në Ulan Ude është miratuar prodhimi serik i „МI-8МТV-3“, me ç’rast në vitet e ardh-shme ky version në një konfiguracion shumë joluftarak u prodhua si „МI-8АМТ“ për tregun vendor, d.m.th. si „МI-171“ për eksport. Pikërisht këto dy versione shënuan kulmin e arritjes tek „МI-8“ në BRSS dhe shtruan rrugën në të cilën vazhdoi Rusia në zhvillimin e gjeneratës së tretë të „МI-8“, që sot është realitet dhe të cilën detajisht do ta përpunoj në pub-likimin e ardhshëm të „Mburojës“.

Igor Bozhinovski

më saktë të motorëve tVZ-117МТ. Gjegjësisht, në kushtet të zakon-shme afgane (lartësi mbidetare prej mbi 1.000 metra dhe temperaturë të ajrit prej rreth 40°C) fuqia e tVZ-117МТ rregullisht binte në „mizere“ 1.420 Kf, d.m.th. doli në shprehje mungesa serioze e fuqisë tek mo-torët në kushte të ajrit të ngrohtë dhe të rrallë. Problem plotësues dhe shumë serioz ishte pluhuri i pra-nishëm gjithkund që shkaktonte ero-zion katastrofik gërryes të loatave të kompresorit dhe të turbinës së lirë si pasojë e së cilës intervali ndër-riparues i motorëve nga 1.000 orët e caktuara nga fabrika eksploatimi kishte rënie shokante të eksploata-cionit prej 50-70 orë. Ky problem qe „kapërcyer“ përmes futjes së shpejtë në përdorim të filtrave mbrojtës në grykat për futje të ajrit tek motorët të cilat teknikët sovjetik i quajtën „kë-purdha“ dhe të cilat intervalin ndër-riparues të tVZ-117МТ në Afganistan e zhvendosën në „të pranueshme“ 200-300 orë. Problemi me dobësinë e motorëve gjatë ajrit të nxehtë dhe rrallë u tejkalua në vitin 1986 kur ar-ritën motorët e ri tVZ-117VМ (2.000 Kf) me 2.000 Кf të garantuara deri në lartësi mbidetare prej 3.600 me-tra.Gjenerata e dytë „Мi-8“ të pajisura me tVZ-117VМ dhe meteo radar filloi të prodhohet në seri në Ka-zan në vitin 1988 nën shenjën e përgjithshme Мi-8МТV („МТV“ për modifikuar/transportues/lartësues)

FotograFia kryesore:Dy „Мi-17“ të MaqeDonisë janë vërejtur në aksion Me „ujqit» e arMatës. në periuDhën 1994-1996 helikopterët e arM-së Fluturuan të ngjyrosur Me njgyrë të barDhë Dhe njëkohësisht Mbanin shenja iDentiFikiMi civile Dhe ushtarake

1. tre projektiMe të „Мi-8МТ“ (shenja e eksporti „Мi-17“) në konFiguracionin për transport pa shtesa luFtarake

2. „Мi-8МТ“ të MaqeDonisë në konFiguracionin „aFgan“. të DukshëM janë tre bartësitë e Majtë për arMë të ngarkuar Me Dy lançues „ub-32-57“ Dhe një lançues „b-8v-20“, nDërsa para helikopterit janë venDosur preDha të kalibrit 57 Dhe 80, si Dhe boMba „Fab-100“, „Fab-250“ Dhe „rbk-500“. në sqepin e helikopterit Duket Mitralozi pkt Me kalibër 7,62MM, Dhe poashtu të DukshëM janë eDhe pllakat blinDuese të Majta tek kabina e pilotit, Filtrat e grykave për Futje të ajrit tek Motorët, si Dhe heDhësi i Majtë i integruar i karreMëve të nxehtësisë „aso-2v“ (foto: arkiva igor bozhinovski)

54

ur do të përmendim Palestinën, rrallë kush do të kapë ndonjë asociacion tjetër përveç terrorit, përplasjeve dhe luftimeve të rënda, kaos, pasiguri. Vite më parë ky territor është përmendur

vetëm në aspektin e trazirave dhe luftërave, akteve të terrorizmit, dikur me intenzitet më të vogël, që më pas të kthehet dhe të aktual-izohet ky territor përsëri me luftime maksimal-isht të ashpra.

Kamera si dëshmiFilmi është xhiruar nga ana e Emat Burant, bujk që jeton në Bilin të Palestinës, njëri ndër fshatrat që shtrihet në afërsi të murit. Duke i dokumentuar para kamerës ngjarjet më të rëndësishme të dekadës së fundit, ai na transmeton një këndvështirm real të përditsh-mërisë në rrypin e Gazës. Jeta e tij është plot me situata ushtarako-politike dhe momentet e tij më të mëdha familjare janë të determinu-ara nga situata shoqërore objektive. Kështu që, secili nga katër fëmijet e tij pasqyron një fazë të jetës së tij, por njëherit pasqyron edhe një fazë të zhvillimit të konfliktit – një fëmijë nga katër fëmijët e tij ka lindur menjëherë pas nënshkrimit të Marrëveshes së Oslos, tjetri në një kohë pasigurie dhe frike, fëmiju i tretë ka lindur në ditën e parë të “Indifada” ( kry-engritjes palestineze) Fëmiju i katërt, Gabrieli ka lindur ditën e njejtë kur eskavatorët izraelit shkelin në tokën palestineze në mënyrë që të përgatitin terrenin për ndërtimin e murrit të lartëpërmendur. Në atë kohë Emeti blen kamerën e tij të parë, me qëllim që të xhirojë momentet e fëmijërisë dhe të djalit të tij. Por kjo kamerë përnjëherë merr një rol tjetër, kur ai e kupton se nuk duhët të jetë vetëm një ndjekës dhe hulumtues pasiv, por një protag-onist dhe pjesmarrës ndaj rezistencës kundër kësaj barriere. Kamera do ti shërbejë për të dokumentuar momentet historike dhe i jep një iluzion mbrojtës nga dhuna e cila ndodh para objektivit. Gabrieli rritet pranë murrit i cili fillimisht për të paraqet një objekt lodre, a më pas kur do të rritet dhe do të fillojë ti kuptojë gjërat, murri për të do të jetë burim frige dhe trishtimi. Rritja e tij, që shkonte paralelisht me zgjërimin e murrit i cili është i gjiruar në vido inxhizim nga ana e pesë kamerave, çdonjëra prej tyre trashëgimtare e tjetrës e cila ka qenë e dëmtuar apo e asgjësuar nga policia apo gardistët e pikës gjegjësisht pikave të kon-trollit. Ashtu siç përparon ndërtimi i murrit, ashtu do të jemi dëshmitar të një fotografie të tmershme- lindjes së mënie dhe mosdurimi

Jehona e një bote të ndarË

Pesë kamera të thyera

shpirtëror të një fëmiju të vogël, kur i njejti bëhet dëshmitar i vrasjes dhe ekzekutimit të mikut të afërt të babait të tij.Murri ndërtohet, por jo në atë mënyrë siç është paralajmëruar në publik. Traektorja e tij hyn thellësisht në brenda territorit të Lindjes së Afërt, duke aneksuar tokat palestineze dhe duke ua marrë palestinezëve burimin e vetëm të ekzistencës. Në shumëçka ky film do t’ju kujtojë dokumentarin “Burdus” të Xhu-lija Bahës që e kemi prezantuar në numrat e kaluar të revistës, por dallimi qëndron në fatin që “Burdus” është gjiruar nga ana e gazetarit dhe e ekipit filmik, ndërsa “Pesë kamerat e thyera” është një fotografi e thjeshtë që kalon nëpër shikimin e një fshatari të thjeshtë. E për-bashkëta që kanë dy filmat, janë format e një rezistence të qetë, nëpërmjet protestave të

përditshme, por lufta të fitohet nga ata që orvaten dhe përpiqen ta bëjnë atë, nëpërmjet rrugës paqësore dhe të ngelet në këtë rrugë, pa marrë parasysh ndjenjat e pakënaqësisë dhe padretësisë.

Historia që përsëritetMurri që izoloi rripin e Gazës nuk është një shembull unikal historik. Nuk është hera e parë që mbrojtja nga fqiu armik të gjendet në barrierat e betonit dhe gardhet e televe. Si duket bota harroi festën me të cilën u prit shembja e murrit të Berlinit dhe lejoj që 13 vite më pas një situatë e ngjajshme të ndodhë në një pjesë tjetër të botës. 12 vite nga fillimi i ndërtimit të këtij murri, pjesa më e madhe e tij është e përfunduar. Shtrihet në një dis-tancë prej 670 kilometrash (nga gjithsej 810

kilometra të planifikuara) dhe është i rrethuar me tela, kamera, senzorë dhe policë. Është dy herë më i lartë se murri i Berlinit dhe deri tani arrinë koston e dy miliardë dollarëve që të njejtin e bën një ndërtim megaloman. E gjitha kjo ngjallë dyshime në publik se sa me të vërtetë kemi të bëjmë me një zgjidhje “të përkohëshme” ndaj sulmeve të Hamasit dhe se sa motivimi deklarativ i fillimit të një pro-cesi të tillë është real, tema këto të cilat vendin e tyre e gjejnë edhe në këtë tregim.Si në të gjitha konfliktet, edhe në këtë konflikt, edhe pala tjetër i ka kundërargumentet e saj. Në fakt, Iz-raeli pohon se efektet e murrit mbi sigurinë janë ndjerë dhe janë vërtetu-ar nëpërmjet statistikave që në vitet e para të ndërtimit të saj. Lëvizja e kontrolluar e popullatës palestineze në territorin izraelit është rritur në mënyrë drastike, gjegjësisht për më shumë se pesë herë levizja Hamas i ka reduktuar sulemt terroriste mbi popullatën civile izraelite, duke i pamundësuar kësaj organizate ve-prime të lira. Qëndrimi i Izraelit ka të bëjë me faktin se sulmet e tyre kanë për qëllim vetëm caqet terror-iste dhe janë të drejtuara vetëm kah terroristët e jo ndaj caqeve civile pal-estineze, për arsye se të parët janë një lloj dëmi kolateral. E gjithë kjo do të haste në mirëkuptim, në qoftë se numri i viktimave nuk do të arrinte një shifër marramendëse. Filmi nuk e prezanton palën dhe qëndrimin izraelit që është e arsyeshme duke pasur parasysh se kemi të bëjmë me një profil të tillë të një palestinezi i cili është pas kamerave, por gjithashtu këto fakte nuk janë kruciale për shkak se tregimi nuk pretendon ti gjejë rrënjët, motivet, dhe arsyeshmërinë e konfkiktit, por thjeshtë do që ti pre-zantojë implikimet e konfliktit ndaj njerëzve të thejshtë.

Jetë mes murreveKy murë jo vetëm që e kufizon lëvizjen e lirë të palestinezëve, por hynë në brendinë e kapaciteteve dhe kushteve të tyre për një jetë normale. Atyre u është provuar e drejta e qa-

të reja. Të shpresojmë se kjo krizë e njerëzimit është fazë që do të tejkalo-het shumë shpejt.Gjatë kohës së shkrimit të këtij teksti, rezultati i konferencës së fundit mes Palestinës dhe Izraelit e cila filloi më 17 korrik është me sa vijon: 1677 per-sona të vrarë për më pak se dy javë, nga të cilat 500 janë gra dhe fëmijë, ndërsa mbi 9000 janë të lënduar, pjesa dërmuese e të cilëve janë per-sona civil. Fatkeqësisht këto numra janë në rritje nga çasti në cast ndërsa viktimat numërohen rrallë e më rrallë. Numri është mjaft shqetësues për t’ia tërhequr vëmendjen të gjithëve në botë.

Elena Gjorgjievska

55

sjes dhe shfrytëzimit të ujit, janë të kufizuar në qasjen dhe arritjen deri te arrat dhe tokat e tyre të cilat mund ti vizitojnë vetëm përmes lejes me shkrim edhe atë gjashtë muaj, gjatë periudhës së mbledhjes së bimëve dhe ullinjëve. Në përgjithësi, jeta e bujqëve në këtë rajon me kushtet e posakrijuara gjatë dekadës së fundit bëhet tejet e rënduar.Nuk na duhen murre reth nesh. Kur njeriu do të ndjejë nevojën për të ndërtuar murrë në mënyrë që të ndahet nga të tjerët, atëherë ai murrë është tejet i panevojshëm për faktin se ky i fundit i ka vendosur barrier vetes. Fakti se frikësohemi të jetojmë njëri pranë tjetrit është është dëshmi e mjaftueshmë se murret janë në brendësinë tonë. Murrët ndarës janë janë egoja e një bote të ndarë dhe nuk paraqesin një konflikt lokal, konflikt lagjeje, por paraqesin një konflikt të përgjithshëm botëror. Kjo është refkektim i paaftësisë tonë të dashurojmë, të besojmë dhe të ndihmojmë njëri tjetrin. Deri sa ne nuk mësohemi në tolerancë, të dimë të bashkëndjehemi dhe të ndajmë të mirën dhe të keqen mes nesh, sepse kjo tokë dhe ky vend është i të gjithëve dhe të gjithë duhet të je-tojnë në të – në nuk do të mund të flasim për bashkëjetesë. Bashkjete-sa nënkupton rrënimin e barrerave, në vend të vendosjes së barrierave

Regjia: Emad Burnat, Guy Davidi

Roli: Emad Burnat, Soraya Burnat, Mo-hammed Burnat

Muzika: Le Trio Joubran

Kohëzgjatja: 94 minuta

Viti: 2011

Vendi: Palestinë / Izrael

Çmimet: Filmi më i mirë dokumentar në festivalin ndërkom-bëtar të filmave dokumentarë në Amsterdam. Dallas International Film Festival, Akademia izraelite e filmit, Çmimi Emi, Louis Marcorelles Award në Cinema du Reel, i nominuar për çmimin oskar për filmin më të mirë dokumentar

Çështja izraelito-palestineze është përsëri nën vëzhgimin e mediave botërore, rrjeteve sociale dhe opinionit publik. Për këtë shkak në këtë numër të revistës “Mburoja” vendosëm të bëjmë një pasqyrim të një filmi dokumentar i cili na transmeton një kronikë dedikuar murrit të cilin e izoloi Lindjen e Afërt, të trans-metojmë një dokumentar të një dëshmie të hidhur të një njeriu dhe familjes së tij, e cila është e detyruar të jetojë në një botë të kufizuar ndërmjet pllakave të larta të betonit.

56

Pjesëmarrja e pjesëtarit të ARM-së në shtegun 200 kilometërsh alpinist – Transverzalja e Maqedonisë Perëndimore

NGA DITARI I USHTAR I T - ALPINIST

mblodhëm para stacionit hekurudhor në Shkup dhe të gjithë së bashku shkuam në drejtim të Staro Sellos ku na priste transporti, një traktor me rimorkio për të na transportuar deri në pikën e nisjes të a.q. shtëpi alpiniste nën fshatin Luboten.

Nata na kaloi duke e njohur njëri tjetrin dhe duke u shoqëruar.

Dita e 1 - ishim të gjithë të pushuar, kush më pak e kush më shumë, kështu u drejtuam në drejtim të pikës së parë të kontrollit të majës së Lubo-tenit (2499mlmd) dhe pas tre orëve në këmbë arritëm në pikën nën Luboten, përderisa disa nga ne ju drejtuan edhe majës së lartë. tashmë kur e kaluam pikën e parë, është më lehtë. Grupi u kompletua përsëri dhe ju drejtuam pikës së dytë të kontrollit, Piri Beg (2524 mlmd). Rëzë majës ndaluam për të drekuar. Pasi që e kaluam edhe këtë pikë, vazhduam hapërimin deri te kampi i parë i paraparë për ndalesë. Rrugës kaluam për-reth liqenit të Livadhisë dhe kështu të lodhur nga dita e parë dhe nga pasha të cilën e bartnim me vete (çdo pjesëmarës mbante një çantë të rëndë afërsisht rreth 25 kg, ushqim për pesë ditë, tendë, thes, mbajtës, veshmbathje si dhe gjithç-ka tjetër që është e nevojshme për qëndrim në mal), kështu arritëm edhe te liqenet e Dobroshit. Dita e parë ishte ditë e lodhshme sepse kaluam rreth 20 kilometra por nga ana e udhëheqësve të grupit na u transmetua se duhet të ndalemi dhe të pushojmë sepse nesër na priste rruga 30 kilometërshe me disa lartësi dhe maja malore. Kështu, të gjithë u ndalëm për të pushuar.

Dita e 2 - Si në ushtri, gdhirje në orën 5:00 të mëngjesit, një orë kohë për të shpërndarë kampin dhe për përgaditje për t’u nisur. e mira e gjithë kësaj qëndron lindjen e diellit, një mo-ment i paharrueshëm, sytë dhe fytyra e larë në burimet e ftohta të liqeneve dhe kështu të

NJË GRUp I pËRBËRË NGA 15 ALpINISTË DHE NJË ALpINISTE, ENTUZIASTË DHE pARA SE GJITHASH DASHAMIRË TË NATYRËS, NË DATËN 05.07.2014 U NISËN DREJT NJËRËS NGA TRANSVERZALET MË TË pAKALUESHME NË HApËSIRAT E ISH JUGOSLLAVISË. TRANSVERZALJA pËRBËHET NGA DY pJESË ETApE, NJËRA ËSHTË pJESA E MASIVIT TË MALEVE TË SHARRIT I cILI KALOHET NË NJË pERIUDHË pREJ 5 DITËSH DHE NË TË cILIN ALpINISTËT NUK ZBRESIN NËN 220 METRA LARTËSI MBIDETARE, DUKE LËVIZUR RRËZË MALIT SHARR DUKE I KALUAR KËSHTU TË GJITHA MAJET, NDËRSA pJESA E DYTË fILLON NGA MAVROVA DHE KALON NËpËR fSHATRAT: GALIcNIK, SELLcE, TRESONçE, LLAZAROpOLE, GARI DHE pËRfUNDON NË cRVENA VODA, DISA KILOMETRA pARA OHRIT. TRANSVERZALJA U KALUA ME SUKSES pA NODNJË LËNDIM MË SERIOZ TË ALpINISTËVE MË DATËN 12.07.2014.fILLIMET E TRANSVERZALES JANË QË NGA VITI 1974 KUR pËR HERË TË pARË ËSHTË KALUAR NGA KATËR ALpINISTË, ANËTARË TË SHOQATËS SË ATËHERËSHME ALpINISTE ELLEMA NË KUADËR TË fAKULTETIT ELEKTRO-MAKINERIK NË SHKUp. SHTEGU ËSHTË I GJATË 200 KM ME DALLIME TË LARTA RRETH 6000 METRA. BARTËS I TRANSfERZALES SË SOTME ËSHTË SHOQATA ALpINISTE “TRANSVERZALEc” DHE KLUBI I DIKURSHËM “ELLEMA”.NË BISEDË ME DHJETARIN IGOR MARKOVSKI, SHOfER NË MABK NGA pËRBËRJA E 1. E BRIGADËS SË MEKANIZUAR KËMBËSORIKE, SI pJESËMARRËS I DREJTpËRDREJTË I SHTEGUT TË VËSHTIRË, DO TË pËRpIQEMI QË T’UA pËRSHKRUAJMË RRUGËTIMIN E TYRE. KËTO JANË DISA pJESË NGA SHËNIMET E TIJ pERSONALE TË REALIZUARA GJATË TURIT ALpINIST.

Dita e 8 - Patëm fat që nuk nuk binte shi. Por mjegulla filloi të ulej dhe terreni bëhej i vështirë. U ngjitëm në majën Babin (2242 mlmd) në pikën e fundit të kontrollit ndërsa më pas zbritëm nën mjegullën e cila e kishte mbuluar hapësirën. Ai hapërim dhe ajo ecje në momente i gjasonte vetëm një rrotullimi të kotë. Nën mjegull filloi të duket liqeni i Ohrit. Kaluam edhe Karaormanin, disa pushuan ndërsa unë, Nikolla dhe Bobi u ngjitëm në Majën e Shqiponjës Orllov Vrv - (1794 mlmd) e cila edhe pse mjaft e pyllëzuar, ia vlen të ngjitësh. Kur u kompletuam vazhduam drejt fshatit Uji i Kuq. Nga ky fshat na mori një furgon dhe na dërgoi në Ohër. Pajisja GPS që me vete kishe Jani tregonte se kemi përshkuar 213 kilo-metra nga Luboteni deri në Ohër, ku nëse nuk

i llogarisim ato 10 kilometra nga Mavrova për në Galiçnik do të thotë se kemi kaluar diku rreth 190 km. Rrugëtimi ynë përfundoi. Urata dhe fotografi. Dolli me birrë. Secili me përshtypjet e veta. Në sytë e të gjithëve vërehej një kënaqësi e madhe. Sukses i im personal në tejkalimin e kufijve dhe sfidave. Dëshirë për sfida dhe des-tinacione të reja.Ky turë përbëhej prej dy pjesëve të ndryshme. E para nga malet e Sharrit është pjesa më e rëndë më e izoluar nga civilizimi dhe është në një lartë-si më të madhe. Kjo është një sfidë e vërtetë për alpinistët e përgaditur. Pjesa e dytë nga Bis-tra e më tej është më e përshtatshme për kalim e ecje dhe rrugës mund të hasim në më shumë vende për pushim dhe fjetje. Llojshmëria dhe bukuria e terrenit e bën këtë tur një kënaqësi të vërtetë për t’u kaluar. Shumë i rëndësishëm është edhe kalimi i kësaj transverzale dhe njohja e mirë e terrenit – sidomos burimet me ujë të cilat nuk janë të vazhdueshme. Për këtë arsye duhet të kemi një udhëheqës me përvojë që do të udhëheq ekipin, në të kundërt problemet që mund të dalin, mund të jenë me pasoja. Një fal-enderim deri te udhëheqësit e këtij turi dhe ekipi, Mijallços dhe Zokit nga shq. “Transverzalec” ud-hëheqës të cilët e njohin me përpikmëri terrenin – 190 km hapërim për 8 ditë.

Përgaditit: Çasllav Stojmanovski

kilometërshe, njeriu këto kënaqësi i vlerson dhe i ndjen edhe më tepër. të ngrënë dhe të push-uar morëm furgon dhe u nisëm drejt Galiçnikut. Me të mbrirë i vendosëm tendat dhe menjëherë u drejtuam në qendër të fshatit, holandë – Ar-gjentinë gjysëmfinale e kampionatit botëror në futboll, meze, birrë..Kamarierja u ndje keq nga bakshishet e shumta që i lamë, ndërsa neve na u plotësua shpirti nga kënaqësia. e dija që moti se alpinistët janë njerëz që me të vërtetë dijnë të jetojnë jetën dhe të kënaqen duke shprehur ndjenja të veçanta ndaj të mirës dhe të vlef-shmes.

Dita e 6 - Unë së bashku me disa alpinistë tjerë herët në mëngjes u ngjitëm në majën Medenica (2163 mlmd) ku lehtë vërehej transverzalja e kaluar, në thellësi dukej Luboteni dhe të gjitha ato vende të cilat ekipi i kaloi, djathtas dhe majtas dukej liqeni i Mavrovës dhe i Dibrës, një pamje e cila nuk përshkruhet, por vetëm mund të përjetohet. U kthyem në Galiçnik për të ngrë-në mëngjesin tradicional, kaçamak me kos e më pas, vazhduam tutje. Destinacioni i rradhës ishte fshati Sellcë ku u ndalëm për t’u freskuar pak te burimi dhe më pas vizituam edhe kishën e Shën ilisë, aty ku ka vepruar njëri ndër zoografët më të njohur maqedonas Diço Zograf. Dikush nuk është kënqaur si që u kënaqëm ne vetëm duke e shikuar manastirin, por ja që ky manastir dy herë ka qenë i plaçkitur dhe është marë pasuria që ka poseduar duke e lënë kështu kishën pa ikone dhe pa gjëra shumë të vlefshme. tregimi vazh-don më tej, te vend ii quajtur tresonçe, vend në të cilin u pritëm mirë nga banorët lokal duke na qërasur me kafe e raki. Duke biseduar për Diço Zoografin banorët u lavdëruan se u ka mbetur një ikonë të babait të tij, ku pata nderin që të nje-jtën ta shoh dhe ta mbaj në dorë. Shtegu deri në Llazaropole vazhdon në varësi prej asaj se sa do të mund të hamë dredhëza dhe se sa do të mund të mbledhim këpurdha. Arritëm në Laz-aropole dhe normalisht mikpritja nga banorët nuk mungoi, të gjithë u sollën me ne sikur të nji-heshim gjatë kohë me ta dhe për shkak të kohës së vrenjtur na ofruan edhe një shtëpi që të mund të pushojmë dhe ta kalojmë natën.

Dita e 7 - Njëri nga anëtarët e ekipit, turin e tij e përfundoi pikërisht në Llazaropole. Vokali krye-sor i grupit, për shkak të ftohjes dhe gjendjes së tij shëndetsore ngeli aty dhe na përcolli me këngë. Banorët ishin tejet të befasuar me en-ergjine tonë që sollëm në fshat. Vazhduam rrugën. humbëm kohë deri sa e gjetëm shtegun të cilin për këto njëzet vite kishte ndryshuar për faktin se gjatë kohë nuk kishte kaluar njeri në të. Kur arritëm në vendin e quajtur Gari, filloi të bjerë shi. U ndalëm në një motel dhe pritëm deri sa shiu të ndalet. Më pas, kah rrjedhoja e lumit Garska dolem deri te vreshtat e Stogovës. e vendosëm kampin dhe i ndërruam rrobat sepse tërë ditën kishim ecur në lagështi.

57

gatshëm për sfida të reja. Ashtu siç edhe u para-lajmërua ecja e gjatë dhe ngjitja në majet Ezerski Vrv (2586mlmd), Bistrica-Ellema (2640mlmd) dhe Crn Vrv (2585mlmd), një drekë rrëzë malit Kobilica, arritja në majen e Kobilicës mungoi për shkak kohës. Humbëm shumë kohë deri sa e gjetëm burimin e ujit, por me ndihmën e një bariu i cili gjithmonë me mirësjellje mirëpret alpinistët, e gjetëm edhe burimin në fjalë. Të ngrënë dhe të pirë sidomos me ujë të ftohtë vazhduam rrugëtimin drejt liqenit të Karanikoliçkës. Dita ishte e lodhshmë por pamja drejt këtij liqeni ar-riti të mposht të gjitha fytyrat tona të lodhura dhe të na lë pa fjalë. Së shpejti u vendos edhe kampi dhe ishim të gatshëm për të pushuar. Nesër do të zgjoheshim përsëri në orën 05:00 të mëngjesit.

Dita e 3 - Të gjithë të kompletuar vazhduam rrugën. Por paraprakisht u kthyem edhe njëherë liqenit të Karanikoliçkës për të rruajtur sërish atë fotografi mahnitëse. Më pas u ngjitëm drejt një rrafshnalte në të cilën shihej e drejtuar para nesh maja Titov Vrv. Kjo ishte më e larta. Për sot ishte e paraparë që të ngjitemi në Majën e Diel-lit por ekipi ishte lodhur dhe vendosi të pushojë. Rrugës vështronim masivin e maleve mbi fshatin Leshnicë dhe dita përfundoi nën majën malore Xhinibeg rrëzë lumit Shkumbini. Tashmë të gjithë ishim njohur mirë me njëri tjetrin dhe funksion-onim si një. Diellin e pasdites e shfrytëzuam për pushim dhe për të treguar se sa jemi të aftë për të përgatitur diçka për të ngrënë.

Dita e 4 - Nëse dikush dyshonte për të vazhduar apo për të ndërprerë rrugën e nisur pas ditës së dytë, të tillë më nuk kishte në ditën vijuese. Na u

përshtat trupi, shpatullat, këmbët, duart që bart-nin peshën, çantat ishin tashmë më të lehta për faktin se e kishim harxhuar gjysmën e ushqimit. Vazhdojmë më tutje. Kalojmë rreth Tërpeznicës, liqenin e Bogovinës e shohim prej së largu, kalo-jmë përreth Fushës Shutman, nën Rudokë dhe Varcë, e kalojmë edhe Llukovën. Përmes Rasan-gullit dalim në një terren të rrafshët. Më tej shihet Lera (2197 mlmd), ku edhe e vendosim tendën dhe kampin.

Dita e 5 - Lartësia e majeve të malit Sharr, të cilët dominonin me pamjen e tyre gjatë ditëve të kaluara, tashmë ka ndryshuar duke shfaqur hori-zontet. Zbresim në Mavrovë. Në ditën e pestë të turit, në anën ku mali Sharr bashkohet me ma-lin Bistra për herë takojmë disa njerëz të tjerë. Një burrë dhe një grua, të cilët u befasuam kur i përshëndetëm dhe u thamë “mirëdita”, ngase ato menduan që jemi të huaj, ndërsa befasia e dytë për ta ishte momenti kur u treguam që hapëronim nga Luboteni deri këtu. Deri në atë moment e kishim kaluar kilometrin e 110. A nuk keni punë më të mençur për të bërë? pyeti gru-aja. Nuk kemi! Në Shkup i lamë punët e përdit-shmërisë dhe u nisëm për të bërë këtë hapërim. Rrugës në njërin nga restorantet e Mavrovës lamë të na përgadisin disa ushqime që kishim me vete dhe përderisa ushqimi të ishte gati, një pjesë e grupit u hodh në liqenin e Mavrovës për tu freskuar pak. Pas gjithë kësaj rruge më se 100

ojrani është qytet historik në pjesën juglindore të Republikës së Maqedonisë në brigjet e liqenit të Dojranit. Qyteti i Dojranit tërësisht

është rënuar gjatë Luftës së Parë Botërore kur ka numëruar 18 000 banorë. Sot emri Dojran mbahet nga tre lagje të vendosura rreth liqenit të Dojranit: qyteti Dojrani i Vjetër (800 banorë), Dojrani i ri (1200 banorë) si dhe fshati Dojran (183 banorë) në pjesën e Maqedonisë së Egjeut në pjesën jugore të liqenit të Dojranit.

Në Dojran koha ka lënë shumë gjurmë nga e kaluara. Vazhdimisht ka qenë i ndërtuar, i rënuar dhe i rindërtuar. Dojrani ka qenë i robëruar disa herë nga sundues dhe pushtues të ndryshëm. E gjithë kjo ka ndikuar që në Dojran të ketë ndërtime (si që janë kisha, çesme, banja, sahat kulla, shkolla, etj) nga kultura dhe popuj të ndryshëm. Për këtë histori të pasur të qyetetit të Dojranit sot flasin mbetjet e përmendoreve të shumta kulturore-historike të cilat lehtë mund të vërehen në këtë qytet.

Hoteleria si degë e industrisë gjithnjë ka qenë shumë e zhvilluar në Dojran.

Edhe sot e kësaj dite Dojrani ka një kapacitet të kënaqshëm hotelerik, me restorante të shkëlqyera ku mund të shijohet peshku i shijshëm dhe i njohur i Dojranit. Dojrani, sa i përket hotelerisë dhe kuzhinjerisë, është i njohur edhe me specifika dhe specialitete tjera nga produkte të ndryshme.

Liqeni i Dojranit i cili është i gjatë 9 km dhe i gjërë 7 km është liqen eutrofik, për shkak të prodhimit dhe shtimit të madh të materieve organike. Bota shtazore në këtë liqen përfaqësohet nga pakurizorë (kafshë endoketike, shpuzorëve, krimbave, insekteve, etj) si dhe përfaqësues të kurrizorëve (peshqit, ujorët, tërheqësit, gjitarët dhe shpezët) Në liqenin e Dojranit janë të regjistruar 12 organizma endemik. Nga 15 lloje të peshqve, një lloj i tyre paraqet endemitin lokal. Disa pakurizorë (sidomos një lloj i kuajve të vegjël ujor) dhe disa lloje të shpezëve gjenden në listën e CORINE-s. Liqeni i Dojranit është i njohur edhe për mënyrën tradicionale të gjujtjes së peshqve me anë të shpezëve, kormoranëve nëpër gardhe në formë të shkopinjëve të kallamit të quajtura mandra.

Klima e Dojranit karakterizohet me vera të nxehta dhe të thata të shprehura nëpërmjet temperaturave të larta dhe dimra të butë me të rreshura të rralla. Temperatura e ditës e cila arrinë mbi 26° C në rrethin e Dojranit, mbretëron në më shumë se 120 ditë të vitit.

Uji është më i ngrohtë gjatë muajit korrik dhe gusht me temperaturë mesatare prej 24,4 °C.

Dojrani i vjetër është njëra ndër atrakcionet turistike më të njohura të Maqedonisë. Në qendrën e Dojranit të Vjetër gjendet edhe plazhi më i madh i a.q “Plazhi i Qytetit”. Në fund të plazhit gjendet parku i qytetit në të cilin ka shumë drunj dhe përfaqëson mënyrën e shkëlqyer që për një kohë të shkurtër t’i shmangeni vapës së plazhit dhe të pushoni duke shijuar gjelbërimin e tyre. Plazhi është i rregulluar sipas të gjitha standardeve dhe është i mbuluar me rërë, gjithashtu në të gjendet edhe këndi zbavitës për fëmijë dhe çadrat e shumta të kallamit. Në afërsi të plazhit mund të gjeni gjërat për të cilën keni nevojë: shitore, banaqe me pije të ndryshme, restorante, etj.

Liqeni i Dojranit – margaritari turistik i Maqedonisë

Rreth plazhit është lëshuar në përdorim edhe shtegu i këmbësorëve në gjatësi prej 2.650 metrash. Paralelisht me këtë shteg është ndërtuar edhe një shteg tjetër për biçikleta, ku rreth tij janë të vendosura edhe zhardinjera me lule ,janë të vendosura kandelabra si dhe pajisje tjera urbane. Ky shteg lidh qendrën e Dojranit, lagjen Sretenovo, kampin “Partizan”, lagjen Stara Mrdaja, kampin policor, pushimoren “Pellagonija” deri te kufiri i fqiut tonë jugor Greqisë.

Dojrani në të ardhmen e afërt do të ketë edhe plazhe të reja, ku edhe do të rritet oferta turistike dhe pritet që numri i turistëve të rritet në mënyrë drastike në përiudhën që vijon. Gjithashtu gjithandej do të rregullohen plazhet banaqet për pije, fushat e sportit, hapësirat për fëmijë, toaletet dhe platformat e ujit, çadrat, zhveshtoret, shezlonet, dhe shumë rekuizite tjera.

Banorët e Dojranit thonë se falë kombinimit të algave liqenore, rërës dhe klimës mesdhetare, shumë mjekë e preferojnë Dojranin si vend ideal për të sëmurët që vuajn nga sëmundjet reumatike. Shumica nga këta njerëz

Liqeni i Dojranit – margaritari turistik i Maqedonisë

shërimin e kanë gjetur pikërisht tek uji i liqenit, ndërsa të tjerë te rëra e plazhit.

Një përzierje erërash tejet të çuditshmë dhe te pakëndshme, nuk mund të haset në ndoshta asnjë vend tjetër në botë. Kjo përzierje erërash gjendet pikërisht në brigjet e liqenit të Dojranit. Këto erëra e bëjnë të veçantë Dojranin.

Uji i liqenit është i ngrohtë, i gjelbërt dhe i turbullt. Në momentin që hyni në të , thjeshtë e ndjeni ngrohtësinë sidomos nën shputat e këmbëve. E hidhni shikimin drejt liqenit, përderisa nga bregu më i largët shihet shkuma, shkumë që i gjason shkumës së sapunit. Kur e përjetoni të gjithë këtë, e nga ana tjetër kur merrni thellësisht frymë duke e ndjerë erën momentale të algave, keni përshtypjen se gjendeni në mes të moçalit. Kjo ndodh për shkak të lulëzimit të algave të liqenit. Pikërisht lulëzimi i tyre prodhon shkumë, që do të thotë se ajo është tërësisht natyrale. Kjo ndodh vetëm pesëmbëdhjetë ditë në vit. Gjatë kësaj kohe uji është më shërues. Uji i liqenit të Dojranit është magjik dhe i rrallë…

Kristina Ilievska

Bukurit

ë e

Maqed

on

isë

61