INHOUDSOPGAVE

PAGINA

1 Ligging, grenzen en

omvang 2

2 Landschappelijke

structuur 3

3 Infrastructuur 9

4 Nederzettingen 13

5 Bevolking 15

6 Middelen van bestaan 17

7 Sociale en culturele

voorzieningen 22

8 Ontwikkeling 1850 - 1940 24

Bronnen 30

Bijlagen 32

HET OVERSTICHTZwolle, mei 1990.

1 Ligging, grenzen en

omvang

Wierden is een verstedelijkteplattelandsgemeente in hetnoordwesten van Twente. Hetbestuurlijke en administratievecentrum wordt gevormd door hetdorp Wierden. De omringendegemeenten zijn Vriezenveen,Almelo, Borne, Ambt Delden,Markelo, Rijssen en Hellendoorn.Op kaart 1 is de ligging van degemeente Wierden in Twenteaangegeven.

De gemeente Wierden is ontstaan op29 november 1811 uit de zogenaamdeRijssense kwartieren van hetvoormalige richterambt Kedingen.Tot het grondgebied van deonderhavige gemeente behoordenaanvankelijk alleen het dorpWierden en de buurschappen Notter,Zuna, Piksen, Huurne, Rectum, 'tLoo, Ypelo en Hooge Hexel. Op 1juli 1818 werden het dorp Enter ende buurschap Enterbroek er aantoegevoegd. In 1955 vond eengrenswijziging met de Sallandsegemeente Hellendoorn plaats,waardoor de oppervlakte van hetgrondgebied van de gemeenteWierden met 3,71 km2 afnam.

Het grondgebied van de gemeenteWierden besloeg op 1 januari 1988een oppervlakte van 96,8 km2,waarvan 0,35 km* uit binnenwaterbreder dan zes meter bestond. Hetaantal inwoners bedroeg op diedatum 22.017 en het aantalwoningen 6.829. Dit komt neer opeen bevolkingssdichtheid van 228inwoners en een woningdichtheidvan 71 eenheden per km2 land. Tervergelijking: hetbevolkingsdichtheidcijfer voorTwente als geheel bedroeg op 1januari 1988 400, hetwoningdichtheidscijfer 149.

2 Landschapsstructuur

2.1. GeologieIn de wordingsgeschiedenis van hetlandschap in de gemeente Wierdenen bij het bepalen van hetgrondgebruik door de eeuwen heenhebben processen uit degeologische perioden van deijsbedekking (het Pleistoceen) ende relatief warme huidige periode(het Holoceen) een belangrijke rolgespeeld. Deze perioden begonnenrespectievelijk ongeveer 2.500.000en 10.000 jaar geleden.

Voordat het in de Saale-ijstijdvanuit Scandinavië oprukkendelandijs het gebied van de huidigegemeente Wierden bereikte, washier in een marien milieu zeekleien in een latere koude periodeonder andere door de toenmaligeRegge, de Oerregge, een pakketgrof zand en (kleihoudend) grindafgezet. Tijdens delandijsbedekking van hetnoordelijk deel van Nederlanddrong een van de ijslobben het dalvan de Regge binnen en stuwde hetaanwezige materiaal aan dezijkanten op tot langgerekteheuvelruggen bestaande uitzeeklei, grind, grof zand en klei.De nederzettingen Wierden en HoogeHexel liggen op een dergelijke(lage) stuwwal, die bijeerstgenoemde dorp begint endoorloopt naar de Sallandseplaatsen Daarle en Den Ham. Toenhet landijs zich terugtrok bleefop de oude afzettingen een niet ofnauwelijks water doorlatende laagkeileem, een door het landijsmeegevoerd en gevormd mengsel vankeien, grind, grof zand en leemachter.

Na de ijsbedekking werd hetReggedal, waarvan het laagste deelzich tegenwoordig ongeveer 35

meter onder het maaiveld bevindt,opgevuld met materiaal afkomstigvan de omliggende heuvels. Op deflanken daarvan ontstondenerosiedaleri. Een netwerk vansmeltwatergeultjes en beken zorgdein het dal voor het ontstaan vaneen sterke afwisseling van hoge enlage terreingedeelten.

Tijdens de laatste ijstijd van hetPleistoceen bereikte het opnieuwals een gigantische bulldozervanuit het noorden voortschuivendelandijs Nederland niet. Welheersten hier arctischeomstandigheden, waardoor de windals gevolg van het ontbreken vaneen vegetatiedek vrij spel had envat kreeg op de lossebodemdeeltjes. Het door de windmeegevoerde materiaal werd elders

. weer afgezet, onder meer in hetgebied dat tegenwoordig degemeente Wierden uitmaakt. Hetgehele gebied werd bedolven ondereen plaatselijk dik pakketdekzand. Het er aanwezige reliefwerd daardoor enigszinsgenivelleerd. De stuwwal en degrote dekzandrug waarop het dorpEnter ontstond, bleven de meestopvallende reliëfvormen.

Op het Pleistoceen volgde het-Holoceen waarin het klimaatgeleidelijk milder werd, dezeespiegel begon te stijgen en devegetatie weer een kans kreeg zichte ontwikkelen. In komvormigeterreingedeelten in het noordelijkdeel van de gemeente Wierden,waaruit als gevolg van keileem inde ondergrond overtollig waterniet weg kon vloeien, ontwikkeldenzich in een zuurstofarm en drassigmilieu uitgestrekte hoogvcnen alshet "Notterveen" en het "HurenerVeld" tussen het dorp Wierden en

Nijverdal, de veengebieden in hetoostelijke deel van het"Langeveld" aan de grens met degemeente Vriezenveen, het "HexelerVlier" en de "Enterse Venen". DeRegge en andere beken zetten inhet Holoceen in de lage gedeeltentussen de dekzandruggen en -koppengrote hoeveelheden beekklei af.Aan weerszijden van de Regge inEnterbroek ontstond een zeergevarieerd samengestelde bodem.Kaart 2 geeft van de genoemdegeologische formaties en van dedaarop ontstane bodemsoorten eenoverzicht.

2.2. Bodemgesteldheid en landschapHet uitgesproken micro-relief vanhet Wierdense grondgebied vormdede grondslag voor het gemengdeagrarische bedrijf en de sterkdaarmee samenhangende genese vanhet landschap zoals zich dat rondhet midden van de vorige eeuwvoordeed. Op de met dekzandbedekte stuwwal en dedekzandopduikingen legden delandbouwers vanaf ongeveer deKarolingische Tijd hun bouwlandenaan, op de stuwwal vrij grotebouwlandcomplexen zonderduidelijke perceelsscheidinggen(essen), op de kleinere voorakkerbouw geschikte grondenbouwlanden voor een (eenmansessen)of enkele bedrijven. Eeuwenlangebemesting van de van nature vrijonvruchtbare dekzandgronden op degestuwde afzettingen met eenmengsel van bosstrooisel,heideplaggen en mest uit depotstal zorgden voor het ontstaanvan bodems met een meer dan 30 cmdik cultuurdek, de zogenaamdeenkeerdgronden.

Ook in de lager gelegen delen vanhet grondgebied en op de

heidevelden legden de landbouwersakkers aan. Evenals dat bij deessen het geval was, werden dezeakkerkampen ter bescherming tegenloslopend vee en andere dierenomringd door een wal vanakkermaalshout (maal = grens).

De (natuurlijke) wei- enhooilanden lagen op debeekdalafzettingen, waarvan devruchtbaarheid op natuurlijkewijze in stand gehouden werd,doordat ze regelmatig overstroomden daardoor van een laagvruchtbaar slib voorzien werden.De merendeels verkaveldehooilanden (maten of meden)bevonden zich zo dicht mogelijkbij de boerderijen, de meestalonverkavelde vochtige weilanden(broeken en vlieren) langs deRegge en de verschillende beken.Ook hier weer vormden houtwallenom de aangelegde groenlandkampende gebruikelijke vorm vanperceelsafscheiding enwildkeringen.

Van groot belang voor hetuitoefenen van het gemengde,hoofdzakelijk zelfverzorgendeagrarische bedrijf waren de woestegronden. De heidevelden strektenzich uit over de voor akkerbouw-ongeschikte zandgronden met eenlaag grondwaterpeil die vanwegehet afplaggen ten behoeve van debereiding van potstalmest verderverschraalden. Zo ontstonden desterk uitgeloogdeveldpodzolgronden. De venen warende winplaatsen van brandstof,terwijl de vele moerassen, onderandere die in het gebied lussenhet dorp Wierden en de stadAlmelo, mogelijkheden voor hethouden van ganzen boden.

De bouwlandcomplexen, degroengronden en de woeste grondenmaakten onderdeel uit van het"Middeleeuwseontginningslandschap" ofesdorpenlandschap, dat in 1850 invrijwel het gehele gemeentelijkegrondgebied overheerste. De"Groote Esch" van Hooge Hexel, dees van 't Loo, de "Dorper Esch"van Wierden, de es van Enter en deverspreid liggende bouwlandkampenvan bijvoorbeeld Rectum, Ypelo,Notter, Zuna en Enterbroek vormdende "graanschuren" van de gemeente.Tot de verkavelde en onverkaveldegroengronden behoorden het"Voorbroek" ten noordoosten vanYpelo, het "Hexelse Vlier", de"Zuidermaten", "Zuna'sHooilanden", "Notter Hooilanden"en de "Kerkhooilanden" van hetdorp Wierden. De belangrijkstewoeste gronden waren de"Elsheide", het "Zuiderveld", het"Westerveld", "t Langeveld en degenoemde hoogveengebieden.Parkachtige groenstructuren enlanen kwamen voornamelijk voor openkele landgoederen in hetzuidelijke deel van de gemeente.

In het Middeleeuwseontginningslandschap hebben zichtussen 1850 en 1935 vooral in deuitgestrekte woeste gronden en devochtige gebieden langs dewaterlopen, respectievelijk doorgrootschalige ontginningen enverbeteringen van dewaterhuishouding, grotelandschappelijke wijzigingenvoorgedaan. Er vond eenaanzienlijke uitbreiding van hetmatenlandschap plaats, vooralsnogmet behoud van het fijnmazige,besloten karakter. De meestingrijpende landschappelijkeveranderingen in het oude

cultuurlandschap (de bouw- enweilanden) traden op door de komstvan nieuwe lijnvormigeinfrastructurele werken enuitbreiding van de bebouwde kommenvan vooral het dorp Wierden.Bestond in 1935 het zuidelijkedeel van de gemeente bijna geheeluit cultuurgrond, in hetnoordelijke deel ervan kwamen noguitgestrekte woeste gronden voor.

Na de Tweede Wereldoorlog vondenin een groot deel van de gemeenteopnieuw belangrijkelandschappelijkestructuurwijzigingen plaats, ditmaal als gevolg van verdereontginning van een deel van hetHuurnerveld en de uitvoering vanruilverkavelingen in de voor deoorlog in cultuur gebrachte

. gebieden. Hier maakte het beslotencoulissenlandschap plaats voor eengrootschalig open landschap,waarin voor houtwallen en hagengeen plaats meer was. Waarnoodzakelijk werden groterelicfverschillen door egalisatieopgeheven. Van de woeste grondenbleven alleen het natuurreservaat"Huurnerveld-, het Notterveen enenkele kleine oppervlakten in debuurschappen 't Loo en Hooge Hexelover. De beboste landgoederen zijnover het algemeen ook redelijkongeschonden gebleven.

2.3. Bodembeheer en ontginningenVan oudsher was het grootstegedeelte van het grondgebied dattegenwoordig tot de gemeenteWierden behoort in eigendom vaneen vijftal marke-organisaties.Ruimtelijk gezien was de marke eenaaneengesloten oppervlakte nietgecultiveerde grond, die door deeigenaars of pachters van devolgewaarde erven

gemeenschappelijk beheerd werd.Tot de gemeenschappelijk beheerdegronden behoorden ook denatuurlijke weilanden in demoerassige broekgronden. De bouw-en hooilanden waren voorprivégebruik. Behalve rechten tenaanzien van het maaien, beweidenvan groengronden, heiden, bossenen moerassen, het plaggen,branden, kappen, zandwinnen enlater turfsteken werden in de"markeboeken" ook de plichtengeregeld, zals wie en hoe menmoest meehelpen om dezandverstuivingen te beteugelen,hoe men zich zonder weggestuurd teworden klandestien in de marke konvestigen, etcetera.

Een deel van de grond kwam vanafongeveer de dertiende eeuw inhanden van de bewoners van deverschillende adellijke hoven, teweten "Grimbergen", "Eversberg","Dackhorst", "Staverden" en"Cattelaar". Alleen de eerste tweehoven kregen in het begin van dezestiende eeuw de rechten van eenhavezate, van de overige genoemdeadellijke huizen is het op zijnminst dubieus of ze ooitdergelijke rechten hebbengekregen. Door aankoop envererving kwamen (delen van)enkele Wierdense landgoederen inhanden van de bewoners van kasteelTwickel in de gemeente AmbtDelden. De havezate Eversberg,waarvan het hoofdgebouw in 1943grotendeels afbrandde, ligt, alsgevolg van de grenswijziging in1955, thans in de gemeenteHellendoorn. Op kaart 3 zijn degrenzen van de voormalige markenen het binnen de gemeentegrenzengelegen bezit van kasteel Twickelingetekend.

Zowel de markc-organisaties alshet adellijke grootgrondbezitoefende een sterk behoudendeinvloed op onder meer hetlandschap'uit. Toen in de eerstehelft van de negentiende eeuw,hoofdzakelijk als uitvloeisel vande Franse Tijd aan beide socialeen economische instellingengrotendeels een einde kwam, werdjuridisch gezien de wegvrijgemaakt voor het op groteschaal ontginnen van de resterendewoeste gebieden en het in cultuurbrengen daarvan. Vooral deopheffing van de marke-organisalies en de daaruitvoortvloeiende verdeling van detot dan gemeenschappelijk beheerdewoeste gronden onder derechthebbende boeren was in ditopzicht van zeer groot belang. Demarke Wierden werd in 1841opgeheven, de marke Notter en Zunain 1844, de marke Rectum in 1846,de marke Enter in 1853 en de markeYpelo in 1863. In totaal werd ruim7.000 ha markegrond verdeeld en/ofverkocht.

Ondanks de afschaffing van deadellijke rechten en de opheffingvan de marke-organisaties duurdehet nog tot de eeuwwisseling,voordat met het op grote schaal incultuur brengen van de woestegronden begonnen kon worden. Totdan stond een nijpend tekort aanbetaalbare (organische) mest hetvruchtbaar maken van de schraleveldpodzolen in de weg en kondende drassige veengronden enmoerassen niet ontgonnen wordenvanwege een plaatselijkuitzonderlijk slechtewaterhuishouding. Met deintroductie van kunstmest en deuitvoering van verbeteringen vande afwatering rond 1900 kwam aan

die problemen een einde en kondaarna het areaal cultuurgrondfors toenemen. Bestond in hetmidden van de jaren tachtig van denegentiende eeuw nog ongeveer 41%van het totale gemeentelijkegrondgebied uit heide- enveengrond (± 4.000 ha); op 1januari 1976 was dat percentagenog krap 15% (1.443 ha). Hetoppervlak cultuurgrond bedroeg opdie datum 7.766 ha, ofwel ruim 80%van het totale grondgebied.

2.4. WaterbeheersingDe problemen op het gebied van dewaterhuishouding vloeiden voortuit de ligging van een groot deelvan de gemeente in een komvormiggebied in het stroomgebied van deRegge. Vooral het gebied tussenhet dorp Wierden en de stad Almelostond in het verledenherhaaldelijk onder water. Ook inde laagten rond Enter waswateroverlast een bekendverschijnsel.

De voor de kwaliteitsverhoging vande vochtige natuurlijke wei- enhooilanden langs de Regge en deverschillende beken noodzakelijkeverbeteringen van dewaterhuishouding kwamen relatiefpas laat op gang. Dit werd ondermeer veroorzaakt door technischeproblemen als de aard van reliëfen bodem formaties, de vaakonaantastbare rechten van de velewatermolens en een sterkeweerstand onder de bewoners vanhet gebied. Zij wilden lange tijdniet meewerken omdat zij hogekosten vreesden en tot deintroductie van de kunstmest aanhet einde van de vorige eeuw denatuurlijke bemesting van degroengronden door de buiten hunoevers tredende Regge en de beken

niet konden missen. Verschuivingenin het produktieplan vanvoornamelijk akkerbouw naarveeteelt, waardoor de behoefte aanmeer en béter grasland sterktoenam, en het invoeren van nieuweproduktiemiddelen als kunstmestwerd de roep om een snellereafvoer van overtollig water steedsgroter.

De gewenste verbeteringen op hetgebied van de waterhuishouding inde gemeente Wierden kwamen totstand in het kader van deregulatie van de Regge, waartoevoor het hele stroomgebied van dierivier in 1883 een waterschapopgericht werd. In de eersteverbeteringsronde (1894-1913) werdde Regge, toen ook nog uit oogpuntvan de bevordering van de

. scheepvaart, gekanaliseerd. Tevenswerden ter ontlasting van de Reggeverschillende waterleidingengegraven. Voorbeelden hiervan zijnde Nieuwe Graven tussen de Reggeen Almelo (in 1901 voltooid) en dein 1903 gereed gekomenVeeneleiding, die het grootstedeel van het overtollige water inhet noordelijke deel van degemeente moest afvoeren. In 1901bestond de Veeneleiding, die degrens tussen de gemeenten Wierden«n Vriezenveen vormt, nog niet. Opdie plaats liep de Stouwe, die inzuidelijke richting afwaterde opde Hollandergraven. Om dewaterhuishouding in hetnoordwesten van de gemeente tereguleren werden deHoogebaarsleiding en deSchaddenbeltsleiding gegraven. Deafvoercapaciteit van de beken werdfors verbeterd in de in 1925gestarte tweede verbeteringsrondc.Dit gebeurde door kanalisatie, debouw van stuwen, sluizen en

overlaten en verbetering van deaansluiting op de Regge.

Aan de overstromingen van de Reggekwam pas definitief een einde na1976, toen begonnen werd met deuitvoering van de zogenaamdeLateraalkanaalwerken. Deze werkenvormen de hoofdmoot van de derdeverbeteringsronde voor hetafwateringsstelsel in hetstroomgebied van de Regge. HetLateraalkanaal begint bij deWeezebeek en loopt via deverruimde Loolee en een gedeeltevan het kanaal Almelo-Nordhornnaar de inmiddels verruimdeVeeneleiding. De laatste groteoverstroming van de Regge vondplaats in 1946, toen onder anderehet gebied van de gemeente Wierdenten oosten van het gelijknamigedorp en vrijwel de gehele gemeenteAlmelo onder water kwamen testaan.

Tegenwoordig behoort het helegrondgebied van de gemeenteWierden tot het waterschap "Reggeen Dinkel", dat in 1957 tot standkwam door samenvoeging van "DeRegge" en het in 1942 opgerichtewaterschap "De Benedendinkel". In1970 werd er ook het tot dan toenog niet in waterschapsverbandopgenomen gebied van deBovendinkel er aan toegevoegd.

8

3 Infrastructuur

3.1. WaterwegenHoewel de Regge in het verledenvoor grote delen van de gemeenteeen voortdurende bron van ernstigewateroverlast vormde, heeft zijtegelijkertijd een belangrijkebijdrage geleverd tot deeconomische ontwikkeling van dedorpen Wierden en vooral Enter.Laatstgenoemde nederzetting wasvia de kort "Enter Graven" met deRegge verbonden, Wierden via de"Wierdense Aa" (vroeger onderdeelvan de Hollandergraven) en de"Exosche Aa". De vaart op de Reggewerd tot de achttiende eeuw inhoofdzaak uitgevoerd doorschippers uit Almelo, daarna doorschippers uit Enter met hunbekende "Zompen". Deze schuitenwaren speciaal ontwikkeld voor devaart in ondiep water; ze haddeneen platte bodem en een rechtevoor- en achtersteven. De met"Potten", kleine boten, via deenigszins bevaarbare Twentse bekenuit het achterland aan- enafgevoerde handelswaar, werd in dehaven van Enter (De Lee ten westenvan het dorp) overgeladen. DeRegge was wel bevaarbaar, maar hetvervoer van mensen en goederen kondikwijls slechts met grote moeitegeschieden. In natte winters werdhet navigeren ernstig bemoeilijktdoor een teveel aan water, terwijlin een droge zomer de scheepjesherhaaldelijk aan de grond liepen.In dat geval wierpen de schipperseen dam in de rivier op. Was hetwaterpeil voldoende gestegen, danwerden de "stuwen" doorgestoken endreven de schepen met dekunstmatig opgewekte vloed mee,totdat ze opnieuw vastliepen.

Om Twente dichter bij Zwolle en deeconomische centra in het westenvan Nederland te brengen, liet de

toenmalige eigenaar van Twickel,Carel George graaf van WassenaarObdam, na goedkeuring te hebbengekregen van de marken Delden enEnter en de belanghebbende"goedsheren", in de jaren 1771/72geheel voor eigen rekening enzoveel mogelijk over eigengrondgebied de Twickelse Vaartaanleggen. Enerzijds was dezeverbinding van Delden met de Reggebedoeld voor de afvoer van hout,anderzijds voor de aanvoer vangrondstoffen voor de opkomendeTwentse textielindustrie. Vóór dietijd moesten bijvoorbeeld de ruwekatoen en garens uit Engeland perschuit via Zwolle over de Vecht ende Regge worden aangevoerd tot hetHuis Catteler en de daarbijgelegen herberg "Binnen Gerrit"onder Enter. Vandaar gingen degrondstoffen per paard en wagenover de toen nog onbestrate wegenvia Delden naar Hengelo, Enschedeen Oldenzaal. Voortaan wastransport per schip mogelijk totiets ten oosten van de Stad Deldenen kasteel Twickel, waar bij heteindpunt een haven (Carelshaven)aangelegd en een hijskraan (1774)gebouwd werden. Omdat debetreffende zelfstandige boeren debenodigde grond alleen wildenafstaan op voorwaarde dat dedirekte toegang tot hun eigenlanderijen gewaarborgd bleef,werden maar liefst twintig bruggengebouwd. Om ook in droge tijden tekunnen blijven varen, werden inhet bos bij de Noordmolen en in debuurt van de plaats, waar deFlierbeek en het kanaalsamenkomen, speciale reservoirsaangelegd.

Nam na de aanleg van deOverijsselsche Kanalen rond hetmidden van de negentiende de

scheepvaart op de Regge en deTwickelse Vaart al sterk inbetekenis af; de komst van despoorwegen betekende voor beidescheepvaartwegen de genadeklap. Dekanalisatie van de Regge tussen1894 en 1911 had uit oogpunt vanhet stimuleren van de scheepvaartdan ook geen enkel effect. In 1873maakte het laatste scheepjegebruik van de Twickelse Vaart; deRegge werd in 1924 officieel voorde scheepvaart gesloten.

3.2. WegenAfgebakende wegen kwamen in deMiddeleeuwen in de gemeenteWierden niet voor. Wanneer eenkarrespoor onbegaanbaar wasgeworden, legde men gewoon eennieuw spoor aan. Op deze wijzeontstonden bundels van "wegen" diezich richtten op een voorde, brugof stad, plaatsen die bij uitstekgeschikt waren voor tolheffing. Dedoorwaadbare plaats bij Ekso op deroute van Wierden naar Enter waszo'n punt. Transport tussen denederzettingen Wierden en Almelowas gedurende een groot deel vanhet jaar slechts mogelijk metbehulp van een veer. Een rond 1405gereed gekomen dijk van Wierdennaar Almelo maakte het veeroverbodig.

Belangrijke verbetering van debereikbaarheid van met name hethoofddorp Wierden traden pas in deloop van de negentiende eeuw op.Zo werden in de eerste helft vandie eeuw de van oudsher voorWierden belangrijkste handelswegenvan Zwolle via Nij verdal naarAlmelo en die van Deventer viaRijssen naar Almelo verhard. Deweg van Zwolle naar Almelo kreegtussen Nij verdal en Wierden (dorp)een macadamdek, genoemd naar de

10

Schotse ingenieur J.L. MacAdam,waarbij op een onderlaag van leem,keien en breuksteen eenwegverharding bestaande uit tweelagen steenslag aangebracht werd,en werd tussen Wierden en Almelobestraat. De weg van Deventer naarAlmelo werd geheel met een dekbestaande uit straatklinkersvoorzien. Ook Enter was in hetmidden van de negentiende eeuw(vanuit Rijssen) via een straatwegbereikbaar. Van daaruit kon menover een macadamweg naar Goor.Vriezenveen kon vanaf het HoogeHexel via een verharde wegaangedaan worden. Om de aanleg enhet onderhoud van de verhardewegen te onderhouden werd opdiverse plaatsen tol geheven. Bijde Eksose brug moesten zowelpasserende schippers als

. weggebruikers tol betalen. Verdervond er tolheffing plaats aan degrens met de gemeente Hellendoorn.Rond 1900 werden de tollenoverbodig en vielen de meestetolhuisjes ten prooi aan deslopershamer.

De buurschappen in de gemeente enhet dorp Enter bleven vooralsnogalleen via zandwegen bereikbaar.In deze situatie kwam veranderingin de periode 1850-1940, toen ookde meeste belangrijke lokaleverbindingswegen verhard werden.Alleen Notter bleef tot de TweedeWereldoorlog geheel van verhardeverbindingswegen verstoken. Eenaanzienlijke uitbreiding van hetaantal wegen vond tussen 1850 en1940 niet plaats, daarna evenmin.Wel werden in de na-oorlogseperiode de meeste lokale wegen,ook die in de jongeontginningsgebieden, verhard enkreeg het bestaande net van lokaleen regionale wegen een aanvulling

in de vorm van de internationaleautosnelweg E-30, die hetgemeentelijke grondgebied iets tenzuiden van het dorp Enterdoorsnijdt.

3.3. SpoorwegenWaren tot omstreeks 1850waterwegen en in mindere matelandwegen de belangrijkstegroei factoren voor de Wierdenseeconomie, in de tweede helft vande negentiende en de eerstedecennia van de twintigste eeuwwaren dat spoorwegen. De eerstespoorweg door de gemeente Wierdenwerd in 1881 in gebruik genomen.Deze door de staat tussen Zwolleen Almelo aangelegde lijn was ineerste instantie bedoeld om Almelovan een snellere verbinding methet westen te voorzien, bereikbaarte maken. Een tweede spoorlijnwerd in 1888 aangelegd door de"Koninklijke NederlandseLocaalspoorwegmaatschappij". Dezespoorweg liep van Deventer viaWierden naar Almelo.

Om voor de textielfabrieken inNeede, Goor, Rijssen, Nijverdal enHellendoorn van een kortere,snellere aanvoer van steenkool uithet Ruhrgebied te bewerkstelligen,werd in 1910 door de"Locaalspoorwegmaatschappij Neede -Hellendoorn" tussen de genoemdeplaatsen een spoorlijn aangelegd.Voor het personenvervoer speeldede lijn, die dwars over de es vanEnter liep een ondergeschikte rol.Al in 1935 werd de lijn weeropgeheven, omdat het opkomendewegvervoer de lokaalspoorwegonrendabel had gemaakt. Enterheeft er wel een stationsgebouwaan over gehouden, dattegenwoordig dienst doet alsatelier. Het stationsgebouw in

11

Wierden, waar de spoorlijn vanZwolle naar Almelo en die vanDeventer naar Almelo samenkomen,werd in 1965 vervangen door eennieuw gebouw. Aan delokaalspoorweg tussen Rijssen enNijverdal (in Zuna) was ook eenhalte.

12

4 Nederzettingen

4.1. KernenWierden is van oorsprong eenkransesnederzetting met deboerderijen rond de es, op deovergangen van de bouwlanden naarde groengronden. Nadat aan heteind van de vijftiende eeuw in hetoostelijke deel van denederzetting een parochiekerk werdgebouwd, ontwikkelde zich hier eenkleine kern, die voornamelijkbewoond werd door ambachtslieden,kleine boeren en neringdoenden.Tot omstreeks 1850 bleef deoppervlakte van deze kleine kernzeer beperkt en vond er alleenenige uitbreiding van de bebouwingaan de wegen naar Nij verdal,Rijssen en Almelo plaats. Daarnabreidde de bebouwde kom vanWierden zich door de opkomst vande fabrieksmatigetextielproduktie, als gevolgwaarvan veel arbeiders werdenaangetrokken, in vergelijking totvoorgaande perioden sterk uit. Degrootste uitbreidingen dateren vanna de Tweede Wereldoorlog, toenWierden zich meer en meer tot eenforensengemeente ontwikkelde.Hoofdzakelijk ten zuiden van despoorlijn van Zwolle naar Almeloen die van Deventer naar Wierdenontstonden aan weerszijden van debestaande kern nieuwe woonbuurten.

Eén van de meest zuiverevoorbeelden van een oorspronkelijkkransesdorp in Twente wordtgevormd door Enter. De rivierduinwaarop dit dorp tot ontwikkelingkwam, leende zich vanwege degemakkelijk te bewerken gronduitstekend voor de aanleg van eengroot aaneengesloten complexbouwlanden, groengronden opvruchtbare beekdalgronden waren erten overvloede en gevaar vooroverstromingen door de Regge

13

bestond hier niet. De groei vanhet dorp kwam vooral op gang in dezeventiende en achtiende eeuw,nadat het in de loop van deachttiende eeuw het centrum van deReggescheepvaart en deklompenindustrie werd. Evenals inWierden ontstond rond een (in hetbegin van de achttiende eeuwgebouwde) kerk in het oostelijkedeel van de es een kleineconcentratie van bebouwing.Omstreeks 1850 waren de meestewoningen langs de Dorpsstraat, deWierdense- en de Goorsestraatgesitueerd. Tot 1940 was er geensprake van een forse uitbreidingvan de bebouwing; in de na-oorlogse periode relatief gezienjuist wel.

4.2. Verspreide bebouwingDe esnederzettingen 't Loo,Huurne, Ypelo, Rectum, Enterbroeken Hooge Heksel hebben sinds 1850geen ingrijpende fuctioneleveranderingen en ruimtelijkestructuurwijzigingen ondergaan. Zezijn, met uitzondering van HoogeHexel, waar na de TweedeWereldoorlog enige kernvormingheeft plaatsgevonden, agrarischenederzettingen zonder echtedorpskern gebleven. Hoewel degrenzen tussen de verschillendesoorten gebruiksgronden van hetMiddeleeuwse ontginningslandschapwat vervaagden, zijn hetlandschappelijke karakter en hetbebouwingspatroon nauwelijksveranderd. Ook de ruimtelijkestructuur rond de verschillendeverdwenen adellijke huizen issinds 1850 niet ingrijpendgewijzigd. Zowel in deesnederzettingen als op de(voormalige) landgoederenoverheerst nog steeds deverspreide bebouwing. Vooral in de

buurschappen Ypelo en Notter zijnnog veel gave houtwallen tevinden.

14

5 Bevolking

5.1. Loop van de bevolkingTabel 1 geeft een overzicht van debevolkingsontwikkeling in degemeente Wierden tussen 1850 en1940. Daaruit blijkt dat hetinwonertal van de gemeente vanaf1850 voortdurend is toegenomen. Indit opzicht wijkt Wierden sterk afvan andere plattelandsgemeenten inTwente, waar in de tweede helftvan de negentiende eeuw debevolking door slechtevooruitzichten in de landbouw,vooral ten tijde van de groteinternationale landbouwcrisis rond1880, voortdurend afnam. Deuitzonderingspositie van Wierdenis mede veroorzaakt door deaanwezigheid van uitgestrekte nogniet ontgonnen heide- enveengronden. Daardoor konden veelmensen te werk gesteld worden inde verveenderijen en deontginningsprojekten in deheidevelden. Daarnaast zorgdeonder meer ook de opkomendetextielindustrie in de eigengemeente en in de buurgemeentenvoor vervangende werkgelegenheid.

Was de groei van de bevolking totomstreeks 1900 vrij gering(gemiddeld een groei van ongeveer3%), rond die tijd begon eenperiode van vrij sterke toenamevan het aantal inwoners. Tot dejaren dertig van de twintigsteeeuw was de bevolkingstoenamevoornamelijk toe te schrijven aangeboortenoverschot, daarna aan eencombinatie van een hooggeboortecijfer, een laagsterftecijfer en een positiefmigratiesaldo. Na de TweedeWereldoorlog zette de trent vanbevolkingsgroei en forensisme zichvoort.

15

5.2. Ruimtelijke spreidingBlijkens tabel 2 woonde in 1849ruim 34% van de totalegemeentelijke bevolking in hetdorp Wierden en omgeving, ofwel1.839 personen. Het dorp Enter nam22,4% van de totale gemeentelijkebevolking voor zijn rekening. Deoverige inwoners van de gemeentewoonden in de verschillendebuurschappen. Op 31 mei 1947(tabel 3) bedroeg het aandeel vande gemeentelijke bevolking,woonachtig in de kern Wierden ruim25%. De achteruitgang valt deelste verklaren door de sterketoename van de bebouwing in metname de ontgonnen gebieden. Op 1januari 1988 woonde 48% van degemeentelijke bevolking in Wierdenen 23% in Enter. In totaal woonderuim 72% van de gemeentelijkebevolking in kernen. De cijfersvoor 1988 staan in tabel 4.

16

6 Middelen van bestaan

6.1. LandbouwTot in het begin van de twintigsteeeuw stond de veeteelt in degemeente Wierden in dienst van deakkerbouw. De spil van hetboerenbedrijf was de verbouw vanrogge, het belangrijkstehandelsproduct. Alle hoger gelegengronden werden er mee ingezaaid.Soms werd er een jaar boekweittussen door geteeld. De lagergelegen zuurdere gronden diendenvoor de verbouw van anderegraangewassen als gerst, haver enaardappelen. De vlasteelt (voor dehuisweverij) vond veelal plaats opomgeploegd klaverland.

Vruchtwisseling werd niettoegepast. In plaats daarvan werdde bodem ieder jaar "vernieuwd"door middel van het opbrengen vaneen laagje potstaimest. De groottevan de veestapel die gehouden konworden, en daarmee het areaalbouwland dat bemest kon worden,hing in de eerste plaats af van deomvang van de natuurlijke wei- enhooilanden. Voorzover niet overvoldoende gras en hooi beschiktkon worden, vond bij voedering metstoppelknollen en spurrie (beidetussenvruchten) plaats.

Ondanks het feit dat dezelfvoorziening bleef overheersen,werd vanaf ongeveer 1850 deproduktie voor de markt steedsbelangrijker en legden de boerenin de gemeente Wierden zich meeren meer toe op de bereiding vanboter en de verkoop van vlees(vooral van varkens en schapen) eneieren. Met de boterbereiding voorde markt kon ook het mesten vanvarkens toenemen, omdat deondermelk en de karnemelk,vermengd met aardappelen enroggemeel uitstekend varkensvoer

17

vormde.

De accentverschuiving vanakkerbouw naar veeteelt (in hetbijzonder de rundveehouderij tenbehoeve van de zuivelbereiding)kreeg rond de jaren tachtig van denegentiende eeuw extra impulsen.Door het opleggen van hogetarieven op gemest vee doorPruisen en het uitbreken van delandbouwcrisis werd de verbouw vangraangewassen en het mesten vanvee steeds minder rendabel. Deprijzen van zuivelprodukten bleventijdens de crisis daarentegenredelijk stabiel.

Om de kwaliteit van de boter teverhogen werden specialeboterfabrieken opgericht, vaak opcoöperatieve grondslag. Enerzijdswaren de zuivelfabrieken eenreactie op de zwakkeconcurrentiepositie van deNederlandse boter op deinternationale markten en op hettoenemende belang van derundveehouderij, anderzijdsbetekende de komst van defabrieksmatige zuivelbereiding opzijn beurt een enorme stimulansvoor de uitbreiding van deveehouderijtak. Daarnaast speeldenfactoren als de genoemde

-introductie van kunstmest rond1900 en de oprichting vancoöperaties welke zorgden voorscholing, de aankoop vanmeststoffen en veevoer en deverkoop van de produkten, een rolvan betekenis. Aanvankelijkleverden de boeren van de gemeenteWierden hun melk aan "AlmeloscheCoöperatieve Melkinrichting" teAlmelo. Jn 1910 namen de boeren inWierden hun eigen coöperatievestoomzuivelfabriek in gebruik. DeTwentse textielcentra vormden de

belangrijkste afzetgebieden. Eénvan de rond 1900 opgerichte"boerenbonden" was die van"Rectum-Ypelo".

Het toenemende belang van deveeteelt uitte zich tussen 1850 en1940 in het landschap in de vormvan een uitbreiding van het areaalgrasland. Deze uitbreiding wasvrijwel uitsluitend het gevolg vande voortschrijdende ontginningenvan woeste gronden en het incultuur brengen van de natuurlijkewei- en hooilanden. Een gevolg vande voortdurende ontginningen washet in de gemeente Wierden groterworden van de bedrijven, hetgeenten opzichte van de situatie in demeeste overige Twentse agrarischegemeenten een opvallendverschijnsel was. Tussen 1910 en1930 nam de groep van kleinstebedrijven (1-5 ha) af, terwijl degroepen van 5-10, 10-20 en 20-50ha toenamen.

Het areaal bouwland onderging inde periode 1850-1940 grotewijzigingen, van 1900 tot 1938 namhet areaal cultuurgrond toe met1.571 hectare. Deze toename kwamgeheel ten goede aan deuitbreiding van het areaalgrasland. Het areaal bouwland namin dezelfde periode met 28 ha af.Voedergewassen drongen het graanverder op de achtergrond.Ook de ontwikkeling van deveestapel vanaf 1850 illustreertde verschuiving in het agrarischbedrijf naar de rund- envarkenshouderij. Zo nam het aantalrunderen en varkens tussen 1851 en1900 respectievelijk toe van 2.631tot 3.450 en 914 tot 3.000 stuks.Door het verdwijnen van deheidevelden nam het aantal schapenin de periode 1851-1900 juist af,

18

te weten van 1.795 stuks tot1.600.

Was in 1850 nog bijna de geheleberoepsbevolking werkzaam in delandbouw (volledig en/of indeeltijd), in 1930 bedroeg hetaandeel van de beroepsbevolking inde landbouw nog 40%. In 1971 wasvan zowel de mannelijke als van devrouwelijke beroepsbevolkingongeveer 14% werkzaam in deagrarische sektor.

6.2. Ambacht en industrieDe industrialisatie die zichongeveer het midden van de vorigeeeuw in grote delen van Twentevoltrok, is niet zonder meer aande gemeente Wierden voorbijgegaan. De blijvende invloed ervanblijkt echter meer uit deontwikkelingen in de structuur vande beroepsbevolking dan uit hetaantal en de omvang van deindustrievestigingen ter plaatse.Veel inwoners uit de gemeenteWierden vonden werk in buiten degemeente gelegen plaatsen.

Vooral het dorp Wierden heeft eenbelangrijk deel van zijn groei tedanken aan de opkomst van deTwentse textielindustrie. Ook inWierden vormde de fabricage van

-textiel (aanvankelijk voornamelijklinnen) van oudsher eenbelangrijke aanvulling van hetinkomen uit het agrarischebedrijf, in tijden dat er op enrond de boerderij weinig te doenwas. Het benodigde vlas verbouwdenen verwerkten de boeren zelf. Devervaardiging van de stoffen vondplaats in een speciaal daarvooringerichte weverskamer op deboerderij. Deze huisweverij werdin de hand gewerkt door debeperkte opnamecapaciteit in de

landbouw, het bestaan van demarke-organisaties die deontginning van woeste gronden inde weg stonden en het heersendeerfrechtssysteem, waarbij deoudste zoon de boerderij erfde.

De geweven stoffen warenaanvankelijk bestemd voor eigengebruik, maar nadat de Twentselinnenfabriqueurs of -handelaren,die tot het begin van deachttiende eeuw linnenkettinggaren in Westfalen kochtenen in Amersfoort verkochten aanbombazijnwevers in het begin vande achttiende eeuw besloten debombazijnindustrie in en rond hunwoonplaats op te zetten, werdtextiel een belangrijkhandelsprodukt. Afnemers waren ooknu weer de textielfabriqueurs, dieom de kwaliteit en degelijkvormigheid van de produktente waarborgen ook de grondstoffenverstrekten en weefgetouwenverhuurden.

De vervaardiging van linnen werdin de loop van de tijd door deopkomst van de katoen op deachtergrond gedrongen. Om deWierdense wevers met het weven vankatoen op de nieuwste uit Engelandafkomstige weefstoelen (eenmechanische snelspoel was in deplaats gekomen van de met de handdoorgeworpen "smietspoel")vertrouwd te maken, werd onderandere in Enter een specialeweefschool opgericht. Deintroductie van de nieuweweeftechniek en het gebruik vaneveneens uit Engeland afkomstigefijnere garens had eenconcentratie van detextielnijverheid in specialewee f huizen tot gevolg. In het dorpWierden werd in 1838 een

19

calicotweverij opgericht (calicotis de met de schietspoelvervaardigde katoenenstof), waarook koffiezakken geproduceerdwerden.

Met het in gebruik nemen vanstoommachines in de loop van denegentiende eeuw vond voor wat detextiel betreft de overgang plaatsvan huisnijverheid naarfabrieksmatige produktie. Hetzwaartepunt van detextielindustrie kwam te liggen inde toenmalige centra met eengroter arbeidspotentieel en eengunstiger verkeersgeografischeligging dan bijvoorbeeld het dorpWierden. Desondanks vond vooral inhet dorp Wierden (niet in delaatste plaats als gevolg van deligging aan twee belangrijkspoorwegverbindingen) eenaanzienlijke uitbouw van detextielindustrie plaats. Zorichtte in 1858 de Enschedesefirma Jannink in het dorp Wierdende wolspinnerij en -weverij"Koningin Sophie der Nederlanden"op. Dit bedrijf werd in 1912overgenomen door de firma Ten Bos,die haar hoofdvestiging in Almelohad. Na de sluiting van de fabriekin 1958 vestigde zich er eenradiatorenfabriek. Andere

-textielfabricerende en/ofverwerkende bedrijven in het dorpWierden waren de "AlmeloscheStoomwasserij" en denatuurblekerij "Wierden". Tot deoverige industrieën die in Wierdenopkwamen, behoorden de nogbestaande exportslachterij van"Coveco" en de genoemdemelkfabriek.

In 1861 besloten de Nijverdalsefabrikanten Salomonsons samen metS. van Heel tot de oprichting van

een eigen stoomblekerij aan deRegge in Zuna. Sinds 1852 lietenG. & H. Salomonson het in hunstoomweverij te Nijverdalvervaardigde doek bleken bij de"Twentsche Stoomblekerij" te Goor.Het ging in de eerste decennianiet goed met de zaken in denieuwe blekerij. Nadat deSalomonson zich in 1888 uit deinmiddels in de N.V. NederlandscheStoomblekerij omgedoopteonderneming terugtrokken (deKoninklijke Stoomweverij teNijverdal ging een eigenstoomblekerij bouwen) werd iii 1890P.C. Stam directeur van blekerijin Zuna. Onder zijn leiding maaktede Nederlandsche Stoomblekerij eensterke groei door. Sinds degrenswijziging in 1955 met degemeente Hellendoorn behoort deN.S.B, niet meer tot de gemeenteWierden.

Hoewel in Enter in 1834 eenweefschool werd opgericht en hetdorp aan een bevaarbare waterweglag, kwam hier de textielindustrieniet van de grond. De Enternarenbleven de voorkeur geven aan huntraditionele bronnen van(neven)inkomsten als descheepvaart, de klompenmakerij ende ganzenhandel. De grote bloeivan de scheepvaart begon aan heteinde van de achttiende eeuw,nadat in 1760 was begonnen met hetvervaardigen van de "zompen" opeigen werven. Veel mensen die inde landbouw geen bestaan kondenvinden, werden schipper ofscheepstimmerman. In 1795 was hetgrootste deel van de Enterseberoepsbevolking op de een ofandere wijze werkzaam in descheepvaartsector. Aan de tijd vande eigen scheepswerven herinnerenthans alleen nog namen als

20

Wcrfstraat en de familienaamSchuitemaker.

Mede dankzij de scheepvaart kwamde klompenmakerij in Enter totgrotere ontwikkeling dan elders.Voor zover het niet in de naasteomgeving groeide, werd het houtaangevoerd uit Nordhorn en Ahaus.In 1857 telde Enter 21klompenmakers en 44 schippers. Hetdorp had toen in totaal 2.100inwoners. Naarmate de scheepvaartop de Regge in betekenis afnam,door het verslechteren van devaarweg en de opkomendeconcurrentie van het weg- enspoorwegverkeer, zochten meerEnternaren hun heil in deklompenmakerij. Zo telde het dorpin 1889 maar liefst 224klompenmakers, ofwel ongeveer 34%van de beroepsbevolking. Omstreeks1940 ging het slecht met deklompenindustrie. Aan het eind vande Tweede Wereldoorlog waren ernog ruim 100 klompenmakerijenover, waaronder 25 machinale.Slechts een enkele daarvan wistzijn bestaan tot op heden terekken.

De ganzenhandel ontstond uit deganzenhouderij op de moerassigegebieden rond Enter. Deze leefdeop rond 1850, toen de Engelsebehoefte aan ganzen bij enkeleEnterse boeren een lichtje deedopgaan. Een achttal grote boeren,die samen zo'n vijftig opkopers indienst hadden, trok heel Twentedoor om de ganzen te verzamelen.Ze werden bij duizenden tegelijknaar Rotterdam gedreven, waar zeop de boot naar Engeland werdengeladen. Na de komst van despoorlijnen werden Goor en Rijssenbelangrijke laadplaatsen. DeEnterse boeren bouwden een

monopoliepositie op in de Twentseganzenhandel; met concurrentie uitde omliggende buurschappen werdafgerekend door tijdelijk boven demarktprijs te kopen en onder dieprijs te verkopen. Met hetuitbreken van de EersteWereldoorlog kwam er een einde aande ganzenhandel, doordat de handelop Engeland onmogelijk werd.

Was in de gemeente Wierden in 1850de landbouw verreweg debelangrijkste werkgever,tegenwoordig is dat de industrie.In 1971 was al 57,7% van demannelijke beroepsbevolking en34,2% van de vrouwelijkeberoepsbevolking in deze sektorwerkzaam, het merendeel daarvan infabrieken van de buurgemeenten.Het grootste deel van devrouwelijke beroepsbevolking waswerkzaam in de dienstensektor,namelijk ruim 51%.

21

7 Sociale en culturele

voorzieningen

7.1. Kerken en begraafplaatsenIn 1850 was 62 % van de totalebevolking van de gemeente WierdenNederlands hervormd, 28% rooms-katholiek en 0,4% joods. Deoverige inwoners behoordenmerendeels tot de groep vanafgescheidenen. In het dorpWierden stonden toen tweekerkgebouwen, één van deNederlands hervormden en één vande rooms-katholieken. Enterbeschikte in 1850 over driekerkgebouwen, namelijk eenNederlandse hervormde, een rooms-katholieke en een in dat jaargebouwd houten kerkje van deafgescheidenen. De bewoners van deoverige nederzettingen in degemeente Wierden waren voorkerkdiensten aangewezen op degenoemde of op die van buiten degemeente gelegen kerkdorpenaangewezen. De Wierdense jodenmaakten gebruik van de synagoge teAlmelo.

Tussen 1850 en 1947 traden er opkerkelijk gebied groteveranderingen op. Het aandeel vanhet Nederlandse hervormdevolksdeel nam in deze periode aftot 51%, terwijl het aandeel vande rooms-katholieken in dezelfdeperiode een lichte stijging tezien gaf. De dominante positie vande Nederlandse hervormden namvoornamelijk af ten gunste van deverschillende gereformeerdegezindten en de groep van mensendie zich niet kerkelijk verbondenvoelde.

De oudste kerk in de gemeente isde Nederlandse hervormde kerk inhet dorp Wierden. Deze dateert uitde vijftiende eeuw. Eenbelangrijke uitbreiding van dezekerk in 1845 met een zijvleugel

22

bleek niet voldoende om hettoenemende aantal lidmatenonderdak te kunnen bieden. In dejaren twintig van de twintigsteeeuw werd daarom een nieuweNederlandse hervormde kerkgebouwd. De oude toren bestaatnog.

De meeste nog bestaandekerkgebouwen in de gemeentedateren van na de TweedeWereldoorlog. Uit de periode 1850-1940 stammen naast de Nederlandsehervormde kerk in Wierden (dorp)onder meer het kerkgebouw van deGereformeerde Kerken (1891?), datvan de Gereformeerde Kerk in Enter(1926), de rooms-katholieke kerkmet zusterhuis en pastorie inEnter (1927) en het gebouw van deGereformeerde Gemeente in Enter(jaren tachtig).

In 1980 telde de gemeente Wierdenzes begraafplaatsen, drie in hetdorp Wierden en drie in Enter. Ingebruik waren toen nog de uit 1975daterende algemene begraafplaatsaan de Vriezenveenseweg ineerstgenoemde dorp, de in 1854gestichte rooms-katholiekebegraafplaats aan de Disselsweg inEnter en de in 1932 gestichtealgemene begraafplaats aan de

-Weitakkersweg, eveneens in Enter.

7.2. ScholenIn 1851 waren de ongeveer 800leerlingen in de gemeente Wierdenverdeeld over zeven scholen. Deschool in Hooge Hexel uit 1787, descholen in Rectum, Ypeloo enEnterbroek uit 1826, die inWierden uit 1846 en de scholen inEnter en Zuna en Notter uit 1.851.In de periode tot 1941 nam hetaantal scholen in het dorp Wierdenmet vier toe, in Enter met vijf.

Nieuw in Wierden waren eenopenbare kleuterschool, tweeprotestants-christelijke lagerescholen en een rooms-katholiekejongensschool. De nieuwe scholenin Enter waren een christelijkekleuterschool, een rooms-katholieke kleuterschool, tweeprotestants christelijke lagerescholen en een rooms-katholiekemeisjesschool. De buurschappenNotter en Hooge Hexel kregen erelk een protestants christelijkelagere school bij. Scholen voorvoortgezet onderwijs dateren vanna de Tweede Wereldoorlog.

23

8 Ontwikkeling 1850 - 1940

Typering:Kransesdorp.

Functie:Agrarische verzorgingskern.

Ruimtelijke ontwikkeling:De nederzetting is gesitueerd opde samenkomst van de wegen Almelo- Zwolle en Almelo - Deventer. In1850 had de nederzetting eenkleine kern rond de kerk engespreide bebouwing langs deuitvalswegen.Als gevolg van de vestiging vantextielindustrie vond enigeuitbreiding plaats.De aanleg van de spoorlijn Zwolle- Almelo (1881) en de lijnDeventer - Almelo (1888) hebbennauwelijks invloed gehad op eenverdere uitbouw van het dorp.

24

Stedebouwkundige ontwikkeling Wierden

Boven: kaart ca. 1850Onder kaart ca. 1900

""."' - •\sr.-.vT

.'Al

25

Kaart ca. 1940

Schaal : ca. 1:15000Bron : Topografische kaarten van Nederland

Kaart ca. 1850, verkend 1848Kaart ca. 1900, verkend 1881, herzien 1901Kaart ca. 1940, verkend 1933

26

/ : • \

g^SÜ*13«2SSfi&ij.: fel, ik

Stedebouwkundige ontwikkeling Enter

Kaart ca. 1850

f* M's.r/'/Ay s

27

Kaart ca. 1900

28

Kaart ca. 1940

/

Schaal : ca. 1:15000Bron : Topografische kaarten van Nederland

Kaart ca. 1850, verkend 1848Kaart ca. 1900, verkend 1881, herzien 1903Kaart ca. 1940, verkend 1933

29

Bronnen

Literatuur Wierden en regio:*Altena, J.G. (e.a.), Enter 800.Enter, 1988.*Beeld van de ontwikkeling dergemeente Wierden. Wierden 1973.*Enige aantekeningen betreffendede toekomstige ontwikkeling dorpWierden. E.T.I.O., Zwolle, 1954.*Kamphorst, B., Een sociaalgeografische studie van hetfysieke milieu van hetbuitengebied van de gemeenteWierden. Amsterdam, 1982.*Kraa, G.J., De kerkelijkegeschiedenis van Enter. Uit:Jaarboek Twente 1978, StichtingJaarboek Twente, z.p., z.j.[1977].*Rapport betreffende dewenselijkheid van grenswijzigingtussen de gemeenten Hellendoorn enWierden. E.T.I.O., Zwolle 1941.*Sociaal economische schets van degemeente Wierden. E.T.I.O.,Zwolle, 1954.*Sociale kaart van de gemeenteWierden. Stichting Overijssel,Zwolle, 1965.*Sociaal wetenschappelijkonderzoek ten behoeve van hetstructuurplan Wierden. E.T.I.O.,Zwolle, 1969.*Wentzel, A.J. Wierden in oudeansichten. Zaltbommel, 1977.

Kaarten:•Bodemkaart van Nederland.Stiboka, Wageningen, 1985.•Kadastrale minuutkaart 1832,Rijksarchief Overijssel, Zwolle.Topografische kaart vanNederland, ca. 1850, 1900, 1935,1950, 1960, 1976 en 1985.Topografische Dienst Delft/Emmen.

Archieven:*Databank Universiteit vanAmsterdam, Vakgroep Socialegeografie, 1988.•Gemeenteverslagen 1850-1940,

30

Rijksarchief Overijssel, Zwolle•Verslagen van Gedeputeerde Staten1850-1940, RijksarchiefOverijssel, Zwolle.

31

Tabellen

Tabel 1

Loop van de bevolking in de gemeente Wierden tussen 1850 en 1940.

Jaar Aantal inwoners Index(1850=100)

1850 5.395 1001860 5.658 1051870 5.842 1081880 5.961 1101890 6.098 1131900 6.618 1221910 7.413 1371920 8.630 1601930 10.831 2011940 13.272 246

s

1) Cijfers per 31 december

Bron: Databank Universiteit van Amsterdam, Vakgroep Sociale Geografie, 1988.

Tabel 2

Aantal inwoners en woningvoorraad per onderdeel van de gemeente Wierden in 1849.

Onderdeel Aantal inwoners1^ Woningvoorraad1)

Wierden 1.839 410Enter 1.193 265Rectum 356 62Ypelo 225 40Notter/Zuna 726 125Enterbroek 801 138Hexel 191 32

Gemeente Wierden 5.331 1.072

1) Cijfers bij benadering

Bron: Steden en dorpen in Overijssel, 1980.

32

Tabel 3Aantal inwoners en woningvoorraad per onderdeel van de gemeente Wierden op1 mei 1947.

Onderdeel

WierdenHooge HexelNijverdal (gedeeltelijk)EnterTotaal kernen

Aantal inwoners

3.763306

1.6882.4477.204

Woningvoorraad

Verspreide huizen 6.546

Gemeente Wierden 14.750 2.630(841)1>

1) (...) = aantal boerderijen en/of tuinderswoningen.

Bron: Uitkomsten van de volks- en beroepstelling van 31 mei 1947.

Tabel 4Aantal inwoners en woningvoorraad per onderdeel van de gemeente Wierden op1 januari 1988.

Onderdeel Aantal inwoners1) Woningvoorraad1)

Kern Wierden 10.608 3.457Kern Enter 5.137 1.578Kern Hooge Hexel 151 53Totaal kernen 15.896 5.088

Verpreide huizen 6.127 1.744

Gemeente Wierden 22.023 6.832

1) De genoemde aantallen zijn gemeentelijke opgaven; ze kunnen daardoor afwijkenvan de C.B.S.-cijfers.

Bron: Statistieken R.O.I., Aantal inwoners en woningvoorraad per onderdeel van degemeenten van Overijssel, 1988.

33

Kaart 1

DE LIGGING VAN DE GEMEENTE IN TWENTE

10km

••„•' ' N

Grenzen van TwenteGemeentegrenzen

Bron: Atlas van Nederland, deel 1, 1984.

34

Kaart 2

BODEMGESTELDHEID EN GEOLOGIE

imm

.„.-•**

Enkeerdgronden met een 30 tot 50 cm dik cultuurdekKleine, geïsoleerde dekzandkop met een tenminste 30 cm dik cultuurdekSchrale zandgronden (veldpodzolgronden)Schrale zandgronden met veel terreindepressiesStuifzandenVerschillende soorten beekdalafzettingen, voornamelijk beekeerdgrondenMengeling van beekeerd- en schrale zandgrondenMengeling van beekeerd- en enkeerdgrondenKeileemgrondenKeileemlaag onder jongere afzettingen, beginnend tussen 40 en 120 cmVerschillende soorten veengrondenStuwwalBebouwde kom

Bron: Bodemkaart van Nederland, 1985.

35

Kaart 3

LANDGOEDEREN IN 1965 EN MARKEN

Hooge Heksel \

^f'' \ MARKE WIERDEN EN HOOGE HEKSELi v 't Loo

Notter

MARKE NOTTER EN ZüNA

0 1 2 3 4km

Gemeentegrens op 1 januari 1989Markegrens

— • — Rivier de Regge— — • Beek[x^XyXyX;] Gronden behorend tot het landgoed Twickel (gemeente Ambt Delden)

• Boerderij van Kasteel Twickel9 Kerkdorp

Bron: Geschiedkundige Atlas van Nederland, 1924; en Jaarboek Twente 1965.

36

Kaart 4

INFRASTRUCTUUR

4km

Voormalige waterwegStraatweg in 1850Grind-, macadam-, puin- en/of schulpweg in 1850Belangrijkste tussen 1850 en 1940 verharde/aangelegde wegenSpoorlijn aangelegd door de staatSpoorlijn van de Koninklijke Nederlandsche Locaalspoorweg-MaatschappijOpgeheven spoorlijn van de Locaalspoorweg-Maatschappij Neede-HellendoornBebouwde kom in 1984

Bron: Topografische kaarten van omstreeks 1850, 1935 en 1972.

37

Kaart 5

GEMEENTE WIERDEN OMSTREEKS 1865

1 ' n é a v r / a n Hng'n S u i i né fu \* J. c i» i i w ^ i r l r n

I0O6.9 7!nn<f*r.t S6SO JuHcnsr.r.

Bron: Gemeente-atlas van Nederland, 1971.

38

Kaart 6

GEMEENTE WIERDEN OMSTREEKS 1972

Bron: Topografische kaart van Nederland, 1974.

39