InhoudInhoud

Voorwoord 9Introductie 11GrüssGott(ofbuongiorno)inZuid-TirolendeDolomieten 13

AchTerGronDen 15Land en volk 15

Inleiding 15Zuid-Tirol in kort bestek 15Landschap, geografie en bevolking 15Cultuur en geschiedenis 18

Geografie 19Geologie 19

De Alpen 19Gletsjers 22

Klimaat 24Flora en fauna 24

Nationale parken en natuurgebieden 27

Geschiedenis 28Andreas Hofer 30

Kunst en cultuur 31Musea 31Mijnmusea 33Carnaval 33Evenementen 33

Eten en drinken 35Törggelen 36

Toerisme 36Algemeen 36Arrangementen 37Bergbeklimmen 37Boerderijvakanties 37Reinhold Messner 39Burchten en kastelen 39Familievakanties 39Fietsen 40Gezondheidsvakanties 40

Golfen 42Kamperen 42Mountainbiken 42Paardrijden 42Het Haflinger paard 43Rodelen 43Wandelen 43Via ferrata 44Wildwatervaren 44Wintersport 45IJsklimmen 47Zwemmen 47

Reizen naar Zuid-Tirol 48Rijden in tunnels en over bergen 49

De taal 50Inleiding 50Een paar woorden Duits en Italiaans 51

PrAkTIscheInformATIe 55Voor de reis 55

Nuttige adressen 55Websites ter oriëntatie 56Gehandicapten 56

Tijdens de reis 57Nuttige adressen 57Douane 57Gezondheidszorg 57Wereldomroep 57

Na de reis 58Douane 58

Van A tot Z 58

BeZIenswAArDIGheDen 73Toeristische informatie algemeen per regio of district 73Rondreis door Zuid-Tirol en de Dolomieten 73

Zuid-Tirol en de dolomieTen6 Zuid-Tirol en de dolomieTen6

eisacktal(ValleIsarco) 74Inleiding 74Van de Brennerpass tot Brixen 74Waar is de Brennerpass gebleven? 75

Sterzing 76Brixen 78

Ten noorden van Brixen 80Ten oosten van Brixen 81Van Brixen tot Bozen 82Rondje Villnöss 83

DolomietenenPustertal(DolomitieValPusteria) 85De Dolomieten 85Het (hoch) Pustertal 88

Inleiding 88Innichen 88Sexten 89Rondje Sextner Dolomiten 89Toblach 90Pragser Tal 91

Welsberg en het Gsiesertal 92Antholzer Tal 92

Rondje Oostenrijk (1) 93Kronplatz 93

Inleiding 93Bruneck 94Michael Pacher, grootste zoon van Bruneck 96Rondje Kronplatz 96

Tauferer en Ahrntal 97Inleiding 97Tauferer Tal 97Ahrntal 98Paardentrektocht 99Muhlwalder Tal 99Raintal 100

Alta Badia 100Inleiding 100Gadertal 100Grödner Tal 102Rondje Sellagruppe 104Rondje Seisser Alm-Schlerngebiet 104

Seiser Alm-Schlerngebiet 105Rosengarten-Latemar 107

De waternimf van de Karersee 108Rosengarten 109

ZuidoostelijkeDolomieten 111

Inleiding 111Cortina d’Ampezzo en omstreken 111

Titiaan, inspirator van vele grootheden 114

Longarone 115Belluno 115Feltre 115Van Feltre naar Bozen 117Van Belluno naar Cortina d’Ampezzo 117Grote zuidoostelijke ronde 118Middenlange zuidoostelijke ronde 118Kleine zuidoostelijk ronde 119Rondje Marmolada vanuit Cortina d’Ampezzo 120Van Cortina d’Ampezzo naar Bozen 122

hetzuidenvanZuid-Tirol(BolzanoVignetieDolomiti)123

Inleiding 123Bozen 123

Wandelen door Bozen 126Walther von der Vogelweide 127Ötzi, de man uit het ijs 128Wandelen buiten het centrum 130

Rondje Südtiroler Weinstrasse 131De grote Dolomietenroute 133Rondje Marmolada vanuit Bozen 133Rondje Sarntaler Alpen 134Rondje Rosengarten-Latemar 136

ZuidwestelijkeDolomieten 137

Inleiding 137Trento 137Rondje zuidwestelijke Dolomieten 141

7inHoud

meranenomgeving(meranoedintorni) 145Meran 145

Wandelen door Meran 148De thermen van Meran 149Huur een fiets 151

Passeiertal 153Rondje Oostenrijk (2) 154

Ten zuiden van Meran 155Ultental 156Rondje Prissianer Hochwald 156

Vinschgau(ValVenosta) 159Inleiding 159Wandelen over Waalwegen 159

Van Algund naar de Reschenpass en terug 160

Ötzi-Alpen-Marathon 161Rondje Livigno, belastingparadijs 163Rondje Glurns-Prad 165Rechtspraak in Glurns 167Rondje Oostenrijk (3) 168

Terugnaarhetplatteland 169

Plaatsnamenregister 170

overdeauteur 175

register 176

oPGenomenkAArTenZuid-Tirol, ligging 12Zuid-Tirol, indeling in provincies 14 Zuid-Tirol, overzichtskaart 16-17Zuid-Tirol, fysisch 20-21Sterzing 77Brixen 79

De Dolomieten 86-87Bruneck 94Cortina d’Ampezzo 112Belluno 116Bozen 124-125Trento 138-139 Meran 146-147

Zuid-tiroL, Ligging

�

�

�

�

�

�

�

�

�N �N

�

�

�

�

�

�

�

�

��

��

�

��

Pantelleria

Siracusa

MessinaPalermo

Liparische Eilanden

Cagliari

Tunis

Sousse

Zagreb

Ljubljana

Sarajevo

Tirana

Marseille

TorinoMilano

Gènova

Nàpoli

Firenze

LivornoAncona

Bari

Salerno

Cosenza

Règgiodi Calabria

40

10 20

Corsica

Sardinië

Roma(Rome)

Sicilië

�

�

IstriëPo

Lago di Garda

Golf van Venetië

Golf vanTriëst

Po

Dalmatië

Venetië �

�

Triëst

Dalmatië

TyrrheenseZee

Middellandse Zee

IonischeZee

Adriatische Zee

Golf vanVenetië

�

�

�

�

It

a

li

ë

Zwitserland Oostenrijk

Slovenië

Bosnië enHerzegovina

Albanië

Frankrijk

Malta

Kroatië

OOSTENRIJK

SLOVENIË

ZWITSERLAND

Tunesië

AdriatischeZee

TRENINO/ALTO ADIGE

FRIULI/VENEZIA GIULIA

VENETOLOMBARDIA

EMILIA-ROMAGNA

KROATIËVenetië

Trento

Cortina d'AmpezzoBelluno

�N �N 50 km0

Monte-negro

Trento

Zuid-TirolZuid-TirolBozen(Bolzano)

Zuid-Tirol en de dolomieTen12

Grüss Gott (of buon giorno) in Zuid-Tirol en de dolomieten

Ten onrechte wordt Zuid-Tirol dikwijlsverwardmetTirolinOostenrijk.Natuur-lijk,jarenlangmaaktenzebeidedeeluitvan het machtige Tirol, de geschiede-nis laatdaargeentwijfeloverbestaan.Zuid-Tirol istóchandersenookklima-tologisch toont Zuid-Tirol (samen methetOostenrijkseOost-Tirol)eenvolko-menanderbeeld.Zuid-Tirol isdenoordelijksteprovincie van Italië, ten zuidenvanhetAlpenmassiefmaarmeteenuitloperervandiedeprovincieextraaan-trekkelijk maakt voor een breed publiek: de Dolomieten of, officieel(maarniemandzegtdat),deDolomitischeAlpen.Zuid-TiroliseenvandeafwisselendstedelenvanItaliëenwaarschijnlijkhetmeestonderschattedeel.Erisheelveelteontdekkenenveelfraaisteaanschouwen.Debergenzijnerhoog(zo’n80toppenreikenhogerdan3000 meter), de steden hebben een grote aantrekkingskracht vanwegehunhistoriemaarzekerookvanwegehunliggingendeluchtiser(langsdeautobaandiedeprovinciedoorsnijdtevendaargelaten)zuiver.Hetisnoggeengebiedmetmassatoerisme.Erwordendrietalengesproken,waarbijhetDuitsdeboventoonvoert,officieelisiedereentenminstetweetaligalwildatindepraktijknogwel-eensafwijken.Zéker isdatuereenbevolkingaantreftdie inelkgevalvriendelijkenbehulpzaamisenhetmaaktdanooknietuitinwelketaaluzebegroet.Destedenendorpenworden, zoalsaleerder vermeld,aangeduidmeteenItaliaansenaamalszeinhetItaliaansedeelliggenenalszeinhetDuitse deel liggen met twee of zelfs drie namen. In deze wereldwijzerworden zoveel mogelijk alle namen vermeld. Dat was een probleem.IedereenkentnamenalsMeranoofBolzano,maarwesprekenookoverde Brennerpass en Brixen. Historisch gezien is Zuid-Tirol een Duits-sprekend gebied, de Italiaanse namen zijn daar later aan toegevoegd.OmdieredenisbeslotenombijdebehandelingvandeplaatsenindatgebiedeerstdeDuitseendandeItaliaansenaamtenoemen,eventueelnogaangevuldmetdeLadinischenaam(watindiegevalleninfeiteéchtdeoudsteis).Datdaardoorsomswonderlijkecombinatiesontstonden(bijvoorbeeldeenDuitseplaatsnaammeteenItaliaansadres)isonver-mijdelijk.IndeverderetekstwordtalleendeDuitsenaamgenoemd,inhetplaatsnamenregistervindtuzeweerbeide.Inhetgedeeltewaaruit-sluitendItaliaansgesprokenwordtvondechtergeenomzettingnaarhetDuitsplaats,simpelwegomdatdezeontbreekt.

Welkom in Zuid-tirol

13

Zuid-Tirol en de Dolomieten hebbenvoordewandelaar,voordefietserenvoordebergbeklimmertalvanattrac-tieswaarvoornietsextrabetaaldhoeftteworden. Indewintermaandenbie-denzowelmondainealsbijnaintiemewintersportgebieden u alles wat uervan mag verwachten, terwijl in deketeldalen (waarin de grotere stedengelegen zijn) de gasten zich al heelvroeginhetjaar,terwijlernogvolopwordt geskied, laten verwennen doordevroegevoorjaarszonnestralen.Zuid-Tirolvormtbovendieneenideaaluitgangspuntvoor tochtennaarOos-tenrijk, bijvoorbeeld naar het Gross-glocknergebied of via de zuidelijkeDolomietennaarberoemdeItaliaansestedenzoalsVenetië.Gameeenontdekhetzelf!GrüssGott(of buon giorno) in Zuid-Tirol en deDolomieten.Informatievooraf?Kijkbij:voordereis,nuttigeadressen.

Zuid-tiroL, indeLing in regio‘S

��

�

�

�

�

�

�

�

�

Cortina d'Ampezzo

Belluno

Trento

Meran

Sterzing

Brixen

Schlanders

Bozen

Bruneck

Klausen

�N �N

25 km0

Tauferer-en Ahrntal

Dolomieten

Eisacktal

Meranen omgeving

Vinschgau

Zuiden vanZuid-Tirol

Z u i d o o s t e l i j k eD o l o m i e t e n

Z u i d w e s t e l i j k eD o l o m i e t e n

Zuid-Tirol en de dolomieTen14

uitdagingen voor bergbeklimmers foto: Zt

15

AchTerGronden

LAnDenVoLk

InleidingOmdatZuid-TirolalsprovincieinhaargeheelbehandeldwordtenTrenti-noslechtsgedeeltelijk,wordtervooralaandachtbesteedaanZuid-Tirol.OokvanuitgeschiedkundigoogpuntisdezeprovincietotaallostezienvanhetItaliaanseTrentino.HetvoertteveromdehelegeschiedenisvanItaliëindezewereldwijzeroptenemen,erwordtuiteraardwélenigeaan-dachtaandegeschiedenisbesteedbijdebehandeling vandegroterestedeninhetgebiedbuitenZuid-Tirol,zoalsbijTrento.

Zuid-TirolinkortbestekJehebtTirol,Oost-TirolenZuid-Tirol.Datisverwarrendenaandiever-warringkomtnueeneind.Tirol iseenprovincievanOostenrijkenligtaandenoordzijdevandeAlpen.Oost-TirolbehoortooktotOostenrijkeniseendeelvanTirol(hoewelhetdaarnietaangrenst),maarligtaandezuidzijdevandeAlpen.Zuid-TirolisdemeestnoordelijkeprovincievanItaliëenligteveneensaandezuidzijdevandeAlpen.HetgrenstinhetoostenaanOost-TiroleninhetnoordenaandeOostenrijkseprovinciesTirolenVorarlberg.InhetzuidengrensthetaandeItaliaanseprovincieTrentino.AlsuzichindegeschiedenisvanZuid-Tirolverdieptdanwordthetallemaalduidelijk,maarverwarrendishetzeker.Voordatualledetailsvoorgeschoteldkrijgtvindtuhieronder,aleenbeetjegerangschikt,watfeitenoverZuid-Tirol.

Landschap,geografieenbevolking– DewoestaandoendebergendiedeDolomietenvormen,bevindenzich

vooreenbelangrijkdeelopZuid-Tiroolsgrondgebied.– Dankzij de ligging heeft Zuid-Tirol een unieke flora, variërend van

edelweissenkorstmossentotpalmbomenencipressen.– Menclaimtjaarlijks300dagenmetzontehebben,medeveroorzaakt

doordebeschuttingvandeAlpenaandenoordkant.– Erbestaangrotehoogteverschillen,dediepstedalenliggenopongeveer

300meterhoogte,dehoogstetoppenreikentotbijna4000meter.Bijna90%vanhetgebiedligtopeenhoogtevantenminste1000meter.

– Meerdan80bergtoppenreikenhogerdan3000meter.– Deoppervlaktebedraagt7400km²,37%ervanisincultuurgebracht,

meerdan42%bestaatuitbos.– 40% van het totaaloppervlak is aangewezen als beschermd natuur-

gebieddanwelalsnationaalofnatuurpark.

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

��

�

��

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

��

�

�

� �

� �

��

�

�

�

�

�

�

�

��

�

��

� �

�

�

�

�

�

�

�

��

� �

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

��

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

� �

�

�

�

�

��

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

� �

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

� �

�

�

�

��

�

Cortina d'Ampezzo

Belluno

Trento

Bozen

�N �N

Tauferer-en Ahrntal

Dolomieten

Eisacktal

Meranen omgeving

Vinschgau

Zuiden vanZuid-Tirol

ZuidoostelijkeDolomieten

ZuidwestelijkeDolomieten

Pederoa

St. Martin

CampillVillandersSt. Johann

Vahrn

St. Felix

Tisens

St. Gertraud

St. Nikolaus

St. Walburg

Graun

St. Valentin

�N �N

2615 m

2381 m

2105 m

2340 m

2316 m

2847 m

2507 m

2746 m

3460 m

3556 m3331 m

3554 m

2655 m

3150 m

3173 m

3272 m

3899 m

3859 m

3764 m

2845 m

3684 m

3736 m3600 m

3479 m

2865 m

3507 m

3096 m

3081 m

3037 m

3199 m3202 m

3433 m

3205 m

3034 m

2781 m

2608 m

3256 m3304 m3544 m

1737 m

2116 m

3370 m

1570 m

2563 m2069 m

2185 m

2555 m

1569 m

2334 m

2436 m

3218 m

2546 m

2250 m

3265 m

2932 m3205 m

3186 m

2709 m

2745 m

3342 m

3045 m

2904 m

2273 m

3023 m

2663 m

2839 m3243 m

2911 m3251 m

3380 m

3510 m

2523 m

2417 m

3134 m

3437 m

3105 m

2817 m

3287 m

3480 m

3674 m

3499 m

2581 m

2509 m

2282 m

3025 m

2874 m

2913 m

2462 m

3181 m

2564 m

0 25 km

Brenta

Piave

Pia

ve

Adige

Etsch

Ad

ige

Noce

Ortler

Marmolada

Gr. Venediger

Brenner-pas

Hochfeiler

Zuckerhütl

HochwildeSimilaun

Weisskugel

Olperer

Königs-Spitze

Zufall-Spitze

Presanella

Adamello

Dreiherrenspitze

Hochgall

Le Tofane

Antelao

Civetta

Cortina d'Ampezzo

Belluno

Vittorio VenetoFeltre

Trento

Agordo

Meran

Sterzing

Brixen

Schlanders

Bozen

Naturns

Bruneck

Toblach

Klausen

Corvara

Pieve di C.

Rienz

Rienza

Isel

Drau

Schwarzach

Avisio

Sar

ca

No

ce

Ultental

Cism

on

Chiese

Chi

ese

Avisi

o

Ötztaler

Ache

Inn

Pas

ser

Ahrn B.

Talfe

rTa

lver

a

GaderSchnals

Rue

tz B

.

Etsch

Isar

co

Eisack

2744 m

3221 m

3442 m

3438 m

2699 m

2125 m

C. d'Asta

Pale S. Martino

C. ma Tosa

Gronlait

Montalconi

Monte Schiara

Cristallo

Popera

Monte Cavallo

Wilde Kreuz SpitzeErlsbach

Hint. Bich

Panzendorf

Dornauberg

Gries a. Brenner

Steinach

GschnitzRanalt

Neustift

Obergurgl

Langenfeld

SöldenMittelberg

Zwiesselstein

SantaMaria

Burgeis

Glurns

Moos

St. Leonhard

Ridaun

Vals

Mühlen

RainSt. Johann

Vintl

Mühlbach

Franzenfeste

Astfeld

Sarnthein

Karthaus

Vernagt

Laas

Bormio

Latsch

Ratschings

Weissenbach

Durnholz

Tirol

LanaBurgstall

Rumo FondoS. Caterina Valf.

Ponte di Legno

Madonna di Campiglio

Auronzo

Predazzo

Lavis

Pergine

Levico

Borgo

Cles

Primolano

Ponte n. Alpi

Sand in Taufers

Waidbruck

St. Ulrich

Pinzolo

TioneBlèggio

ArcoCalliano

Vezzano

S. Michele

Auer

Kaltern

Tuenno

Cogolo

Cusiano

Malè

Bagni di Rabbi

Dimaro

Tramin

Salurn

Mezzolombardo

ViggoloVattaro Caldenazzo

Tesero

Cavalese

Sover

Palù

Brusago

Dro

Cavedine

Dermulo

Neumarkt

Cembra

Lases

CarbonaroLavarone

Mas

Sedico

Trichiana

BuscheArtèn

Arsiè

Grigno

Castel T.

Lago

CanaleS. Bovo

Imer

Fiera di Prim.

San Martinodi Castrozza

Paneveggio

LongaroneCimolais

Ospitale

Dont

Fornodi Zoldo

Cencenighe

FalcadeMoenaObereggen

San Vito

Misurina

Caprile

Alleghe

Selva di C.

Arabba

Stern

Canazei

Welschnofen

Birchabrück

Blumau

E45

E45/A22

E45/A22

E45/A22

E45/A22

3838

38

40

44

38

100

49

49

48

48

48

4848 48

51

48

50

12

12

12

42

4342

300

239

Nat. Park Stilfser Joch

NatuurparkTexelgruppe

NatuurparkSchlern

O O S T E N R I J KO O S T E N R I J K

ZW

ITS

ER

LA

ND

Kasern

Antholz M.

St. Magdalena

Sexten

Niederdorf

Welsberg

PragsPleiken

St. Vigil

Lüsen

Pfunders

Lappach

Kiens

Montalt St. Lorenzen

Plancios

Willnöss

Mittewald

La MudaFrassenè

3185 m

2784 m

TerlanVilpian

Nals

Reschen-P.1507 m

Timmelsjoch-P.2474 m

Gampen-Joch1518 m

P. Tonale1883 m

P. Gavia2621 m

2502 m

Passo di S. Boldo706 m

Lago S. Croce

Lago diCaldonazzo

1011 m

1616 m

1449 m

2072 m

1805 m

1369 m

1299 m

1605 m

1530 m

1814 m

1636 m

1773 m

2033 m

2290 m

1918 m

1097 m

Karer-P.1753 m

1690 m

1875 m

2105 m

2236 m2057 m

2192 m

2172 m

1529 m

2239 m

P. Sella2240 m

1442 m

2052 m

Staller-Sattel-P.

2251 m

1759 m

Mendell-P.1363 m

Lago diMolveno

Lago diSanta Giustina

Lago di Malga Bissina

Lago diMalga Boazzo

LagoPonte Pia

Lago di Vajont

Reschensee

HaiderSee

Zoggler-see

BrennerSt. Jacob

Schönau

PflerschGossensass

Kalch

Maiern

Mauls

Luttach

Planken

St. Martin

Gais

St. Jacob

LaagKurtinig

Leifers

Branzoli

Eppan

Seis

Völs

Molten

Budschen

Schenna

Saltaus

Plan

St. Vigil

St. Pankraz

MelagKaprun

Kurzras

Matsch

Planeil

Thanei

Tannas

Spondinig

Schluderns

Taufers

Trafoi

Sulden

Mals

St. Maria

Martell

Morter

Gomagoi

PradStilfs

Proveis

Laurein

Zuid-tiroL, overZichtSkaart

acHTergronden16

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

��

�

��

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

��

�

�

� �

� �

��

�

�

�

�

�

�

�

��

�

��

� �

�

�

�

�

�

�

�

��

� �

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

��

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

� �

�

�

�

�

��

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

� �

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

� �

�

�

�

��

�

Cortina d'Ampezzo

Belluno

Trento

Bozen

�N �N

Tauferer-en Ahrntal

Dolomieten

Eisacktal

Meranen omgeving

Vinschgau

Zuiden vanZuid-Tirol

ZuidoostelijkeDolomieten

ZuidwestelijkeDolomieten

Pederoa

St. Martin

CampillVillandersSt. Johann

Vahrn

St. Felix

Tisens

St. Gertraud

St. Nikolaus

St. Walburg

Graun

St. Valentin

�N �N

2615 m

2381 m

2105 m

2340 m

2316 m

2847 m

2507 m

2746 m

3460 m

3556 m3331 m

3554 m

2655 m

3150 m

3173 m

3272 m

3899 m

3859 m

3764 m

2845 m

3684 m

3736 m3600 m

3479 m

2865 m

3507 m

3096 m

3081 m

3037 m

3199 m3202 m

3433 m

3205 m

3034 m

2781 m

2608 m

3256 m3304 m3544 m

1737 m

2116 m

3370 m

1570 m

2563 m2069 m

2185 m

2555 m

1569 m

2334 m

2436 m

3218 m

2546 m

2250 m

3265 m

2932 m3205 m

3186 m

2709 m

2745 m

3342 m

3045 m

2904 m

2273 m

3023 m

2663 m

2839 m3243 m

2911 m3251 m

3380 m

3510 m

2523 m

2417 m

3134 m

3437 m

3105 m

2817 m

3287 m

3480 m

3674 m

3499 m

2581 m

2509 m

2282 m

3025 m

2874 m

2913 m

2462 m

3181 m

2564 m

0 25 km

Brenta

Piave

Pia

ve

Adige

Etsch

Ad

ige

Noce

Ortler

Marmolada

Gr. Venediger

Brenner-pas

Hochfeiler

Zuckerhütl

HochwildeSimilaun

Weisskugel

Olperer

Königs-Spitze

Zufall-Spitze

Presanella

Adamello

Dreiherrenspitze

Hochgall

Le Tofane

Antelao

Civetta

Cortina d'Ampezzo

Belluno

Vittorio VenetoFeltre

Trento

Agordo

Meran

Sterzing

Brixen

Schlanders

Bozen

Naturns

Bruneck

Toblach

Klausen

Corvara

Pieve di C.

Rienz

Rienza

Isel

Drau

Schwarzach

Avisio

Sar

ca

No

ce

Ultental

Cism

on

Chiese

Chi

ese

Avisi

o

Ötztaler

Ache

Inn

Pas

ser

Ahrn B.

Talfe

rTa

lver

a

GaderSchnals

Rue

tz B

.

Etsch

Isar

co

Eisack

2744 m

3221 m

3442 m

3438 m

2699 m

2125 m

C. d'Asta

Pale S. Martino

C. ma Tosa

Gronlait

Montalconi

Monte Schiara

Cristallo

Popera

Monte Cavallo

Wilde Kreuz SpitzeErlsbach

Hint. Bich

Panzendorf

Dornauberg

Gries a. Brenner

Steinach

GschnitzRanalt

Neustift

Obergurgl

Langenfeld

SöldenMittelberg

Zwiesselstein

SantaMaria

Burgeis

Glurns

Moos

St. Leonhard

Ridaun

Vals

Mühlen

RainSt. Johann

Vintl

Mühlbach

Franzenfeste

Astfeld

Sarnthein

Karthaus

Vernagt

Laas

Bormio

Latsch

Ratschings

Weissenbach

Durnholz

Tirol

LanaBurgstall

Rumo FondoS. Caterina Valf.

Ponte di Legno

Madonna di Campiglio

Auronzo

Predazzo

Lavis

Pergine

Levico

Borgo

Cles

Primolano

Ponte n. Alpi

Sand in Taufers

Waidbruck

St. Ulrich

Pinzolo

TioneBlèggio

ArcoCalliano

Vezzano

S. Michele

Auer

Kaltern

Tuenno

Cogolo

Cusiano

Malè

Bagni di Rabbi

Dimaro

Tramin

Salurn

Mezzolombardo

ViggoloVattaro Caldenazzo

Tesero

Cavalese

Sover

Palù

Brusago

Dro

Cavedine

Dermulo

Neumarkt

Cembra

Lases

CarbonaroLavarone

Mas

Sedico

Trichiana

BuscheArtèn

Arsiè

Grigno

Castel T.

Lago

CanaleS. Bovo

Imer

Fiera di Prim.

San Martinodi Castrozza

Paneveggio

LongaroneCimolais

Ospitale

Dont

Fornodi Zoldo

Cencenighe

FalcadeMoenaObereggen

San Vito

Misurina

Caprile

Alleghe

Selva di C.

Arabba

Stern

Canazei

Welschnofen

Birchabrück

Blumau

E45

E45/A22

E45/A22

E45/A22

E45/A22

3838

38

40

44

38

100

49

49

48

48

48

4848 48

51

48

50

12

12

12

42

4342

300

239

Nat. Park Stilfser Joch

NatuurparkTexelgruppe

NatuurparkSchlern

O O S T E N R I J KO O S T E N R I J K

ZW

ITS

ER

LA

ND

Kasern

Antholz M.

St. Magdalena

Sexten

Niederdorf

Welsberg

PragsPleiken

St. Vigil

Lüsen

Pfunders

Lappach

Kiens

Montalt St. Lorenzen

Plancios

Willnöss

Mittewald

La MudaFrassenè

3185 m

2784 m

TerlanVilpian

Nals

Reschen-P.1507 m

Timmelsjoch-P.2474 m

Gampen-Joch1518 m

P. Tonale1883 m

P. Gavia2621 m

2502 m

Passo di S. Boldo706 m

Lago S. Croce

Lago diCaldonazzo

1011 m

1616 m

1449 m

2072 m

1805 m

1369 m

1299 m

1605 m

1530 m

1814 m

1636 m

1773 m

2033 m

2290 m

1918 m

1097 m

Karer-P.1753 m

1690 m

1875 m

2105 m

2236 m2057 m

2192 m

2172 m

1529 m

2239 m

P. Sella2240 m

1442 m

2052 m

Staller-Sattel-P.

2251 m

1759 m

Mendell-P.1363 m

Lago diMolveno

Lago diSanta Giustina

Lago di Malga Bissina

Lago diMalga Boazzo

LagoPonte Pia

Lago di Vajont

Reschensee

HaiderSee

Zoggler-see

BrennerSt. Jacob

Schönau

PflerschGossensass

Kalch

Maiern

Mauls

Luttach

Planken

St. Martin

Gais

St. Jacob

LaagKurtinig

Leifers

Branzoli

Eppan

Seis

Völs

Molten

Budschen

Schenna

Saltaus

Plan

St. Vigil

St. Pankraz

MelagKaprun

Kurzras

Matsch

Planeil

Thanei

Tannas

Spondinig

Schluderns

Taufers

Trafoi

Sulden

Mals

St. Maria

Martell

Morter

Gomagoi

PradStilfs

Proveis

Laurein

Zuid-tiroL, overZichtSkaart

17land en volk

acHTergronden18

– Er wordt door 68% van de bevolking Duits gesproken, 28% spreektItaliaansen4%Ladinisch.

– Bozen is de hoofdstad van Zuid-Tirol, er wonen meer dan 100.000mensen.

– DekleinstestadisGlurnsinhetlandsdeelVinschgau,hetteltslechts800inwoners.

– Over Vinschgau gesproken... het is het droogste deel van het helegebied,dehoeveelheidneerslagkomtovereenmetdieopSicilië.

– ‘s Werelds grootste, aaneengesloten skigebied bevind zich in Zuid-Tirol;ruim1200kilometerpistesmetmeerdan450liftenstaandeskiërtendienste.

cultuurengeschiedenis– Zuid-Tirolmaaktetot1919deeluitvanOostenrijk.– Erbevindenzichongeveer800kastelen,burchtenenruïnesinZuid-

Tirol.– De5300jaaroudeÖtzi,deijsmummie,bevindtzichinhetArcheologisch

museumvanBozen.– Alsuietswiltdoenaanuwimmuunsysteem,neemdaneenhooibad,

samengestelduitgrassendieopdealpenweidengroeien.– DekleineSt.Prokuluskerk,nabijNaturns,herbergtdeoudstefresco’s

vanhetDuitstaligegebied,degeschiedeniservangaatterugtotinde8eeeuw.

– Deoudstekabelbaanterwereldwerdin1908gebouwdenbevindtzichnabijBozen.Nogsteedsbrengtdezeoldtimerunaareenhoogtevan1100meter.

eeuwenoude fresco’s

19HooFdSTukkoPPen

GeoGrAfIe

Erontstaatweleensverwarringbijdeaanduidingvanhetgebied.Offi-cieelishetBozen-Zuid-Tirol(Bozen-Südtirol(BZ)),demeestnoordelijkeautonomeprovincievanItaliëwaarhetweerdeeluitmaaktvanderegioTrentino-Zuid-Tirol.Zuid-TirolgrenstinhetnoordenennoordoostenaanOostenrijk,inhetwestenaanZwitserland.VoorhetoverigegedeeltegrensthetaananderedelenvanItalië.Debijna500.000inwonershebbeneenoppervlaktevanruim7400km²tothunbeschikking,watneerkomtopeenbevolkingsdichtheidvanongeveer63inwonersperkm².Erzijnevenwelstukkenwaarvanjekuntzeggendatzenogwoestenledigzijn,totaalongeschiktvoorbewoningofbebouwing,opandereplaatsenliggenbijnaverticalelandbouw-enweidegronden.De Dolomieten vormen de belangrijkste bergketen. Het is een van dejongstegebergtenterwereld:zeontstonden‘nogmaar’zo’n60miljoenjaargeledenalszogenaamdstuwingsgebergteDehoogstetopinZuid-Tirol wordt gevormddoor deOrtler inVinschgau meteen hoogte vanruim3899meter. IndeDolomietenisdeMarmoladahethoogst:3342meter.Erzijnnogtientallenanderedrieduizendersennatuurlijkzijnernogveelmeertoppendie2000meterenmeerbovendezeespiegeluitko-men.Hetgebiedleentzichdaardoorbijzondergoedvoorhetbeoefenenvandeskisportindewinter.Indezomermaandenisheteenzeergeliefdgebiedbijwandelaars, fietsers,mountainbikersenbergbeklimmers.Erzijn veel bijzonderheden te vertellen over de bergen, maar het meestopmerkelijkeisdatertotophethoogstetopjefossielengevondenwor-denvanzeedierenensporenvandinosaurussen.AlsuietsweetoverhetontstaanvandeAlpen,waarvandeDolomietendeeluitmaken,laatzichdatallemaaleenvoudigverklaren.

GeoLoGIe

DeAlpenDemeestetoeristenwordendoordehogebergenaangetrokkenenvoor-alwij,vanhetplatteland,kunnenonsmetverbazingafvragenwaardiegeweldigeobstakelsinhetlandvandaankomen.‘Alpen’isinfeiteeenverzamelnaam voor een aantal bergketens en bestaat uit de CentraleAlpenendeNoordelijkeenZuidelijkeKalkalpendieiedervoorzichweeronderverdeeldzijninanderebergketens,elkmethuneigennaam.DezeAlpenvormeneenlanggerektebergkammetoptalvanplaatsenzijkam-men.Gewoonlijksprekenweoverzijdalen,maarhetmagduidelijkzijndaterzonderbergenookgeendalenzijn.Hetzijnvooraldenamenvandedalendiemensenbekendindeorenklinken.WieheefterbijvoorbeeldnognooitgehoordvanhetPustertal?DenaamDolomieten isalevengenoemdenookdienaamisbijvelenbekend.HetgedeeltedatinItaliëligt(waarvaneengrootdeelinZuid-Tirol)wordtofficieelaangeduidalsdeDolomitischeAlpen.Uiteraardgaatdenaamsaanduidingdoortotin

19geologie

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

��

�

Cortina d'Ampezzo

Belluno

Trento

Bozen

�N �N

Tauferer-en Ahrntal

Dolomieten

Eisacktal

Meranen omgeving

Vinschgau

Zuiden vanZuid-Tirol

ZuidoostelijkeDolomieten

ZuidwestelijkeDolomieten

�N �N

2615 m

2381 m

2105 m

2340 m

2316 m

2847 m

2507 m

2746 m

3460 m

3556 m3331 m

3554 m

2655 m

3150 m

3173 m

3272 m

3899 m

3859 m

3764 m

2845 m

3684 m

3774 m

3736 m3600 m

3479 m

2865 m

3507 m

3096 m

3081 m

3037 m

3199 m3202 m

3433 m

3205 m

3034 m

2781 m

2608 m

3256 m3304 m3544 m

1737 m

2116 m

3370 m

1570 m

2563 m2069 m

2185 m

2555 m

1569 m

2334 m

2436 m

3218 m

2546 m

2250 m

3265 m

2932 m

3205 m

3186 m

2709 m

2745 m

3342 m

3045 m

2904 m

2273 m

3023 m

2663 m

2839 m

3243 m

2911 m3251 m

3380 m

3510 m

2523 m

2417 m

3134 m

3437 m3105 m

2817 m

3287 m

3480 m

3674 m

3499 m

2581 m

2509 m

2282 m

3025 m

2874 m

2913 m

2462 m

3181 m

2564 m

0 25 km

Brenta

Piave

Pia

ve

(Adige)

Etsch

Ad

ige

Noce

Ortler

Marmolada

Gr. Venediger

Brenner-pas

Hochfeiler

Zuckerhütl

Hochwilde

Similaun

Weisskugel

Wildspitze

Olperer

Königs-Spitze

Zufall-Spitze

Presanella

Adamello

Dreiherrenspitze

Hochgall

Le Tofane

Antelao

Civetta

(Brunico)

(Vipiteno)

(Bressanone)

Cortina d'Ampezzo

Belluno

Vittorio Veneto

Feltre

Trento

(Bolzano)

(Merano)(Silandro)

Agordo

Meran

Sterzing

Brixen

Schlanders

Bozen

Bruneck

(Dobbiaco)Toblach

Pieve di C.

Rienz

(Rienza)

Isel

Drau

Schwarzach

Avisio

Sar

ca

No

ce

Ultental

Cism

on

Chiese

Chi

ese

Avisi

o

Ötztaler

Ache

Inn

Pas

ser

Ahrn B.

Talfe

r(T

alve

ra)

GaderSchnals

Rue

tz B

.

Etsch

(Isa

rco)

Eisack

2744 m

3221 m

3442 m

3438 m

2699 m

2125 m

C. d'Asta

Pale S. Martino

C. ma Tosa

Gronlait

Montalconi

Monte Schiara

Cristallo

Popera

Monte Cavallo

Wilde Kreuz Spitze

Bormio

Lana

Fondo

Ponte di Legno

Madonna di Campiglio

Auronzo

Predazzo

Lavis

Pergine

Levico

Borgo

ClesAuer

Salurn

Nat. Park Stilfser Joch

NatuurparkTexelgruppe

NatuurparkSchlern

O O S T E N R I J KO O S T E N R I J K

ZW

ITS

ER

LA

ND

3185 m2784 m

Reschen-P.

1507 m

Timmelsjoch-P.2474 m

Gampen-Joch1518 m

P. Tonale1883 m

P. Gavia2621 m

2502 m

Passo di S. Boldo706 m

Lago S. Croce

Lago diCaldonazzo

1011 m

1616 m

1449 m

2072 m

1805 m

1369 m

1299 m

1605 m

1530 m

1814 m

1636 m

1773 m

2033 m

2290 m

1918 m

1097 m

Karer-P.1753 m

1690 m

1875 m

2105 m

2236 m2057 m

2192 m

2172 m

1529 m

2239 m

P. Sella2240 m

1442 m

2052 m

Staller-Sattel-P.

2251 m

1759 m

Mendell-P.1363 m

Lago diMolveno

Lago diSanta Giustina

Lago di Malga Bissina

Lago diMalga Boazzo

LagoPonte Pia

Lago di Vajont

Reschensee

HaiderSee

Zoggler-see

Z u i d w e s t e l i j k eD o l o m i e t e n

Z u i d o o s t e l i j k e D o l o m i e t e n

D o l o m i e t e n

D o l o m i t id i B r e n t a

Etsch

Ets

ch

M. Spico

Sombock

Rote Wand

Pfannhorn

Kreuzberg-P.

Birken Kofl

KreuzkofelPeiterkofl

Geissler

Kassian Spitze

Villanders Bg.

Hirzen Spitze

Kreuz Spitze

Salurn Spitze

P. Sesvenna

Zufritt Sp.

C. Mezzana

C. ma Brenta

M. Roen

KaltererSee

Langkofel

Eis

ack

Lang See

PfitscherJoch

3287 m

Marmarole

Lago di Vodo

L. di Valle

Lago dis. Caterina

Laste d. SuteC. Folga

Monte Pavione

Cimon d. Pala

LagoStramentizzo

Lago diPaneveggio

Lagodi Serraia

Lago di Corlo

Lagodel Mis

Zuid-tiroL, fySiSch

acHTergronden20

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

��

�

Cortina d'Ampezzo

Belluno

Trento

Bozen

�N �N

Tauferer-en Ahrntal

Dolomieten

Eisacktal

Meranen omgeving

Vinschgau

Zuiden vanZuid-Tirol

ZuidoostelijkeDolomieten

ZuidwestelijkeDolomieten

�N �N

2615 m

2381 m

2105 m

2340 m

2316 m

2847 m

2507 m

2746 m

3460 m

3556 m3331 m

3554 m

2655 m

3150 m

3173 m

3272 m

3899 m

3859 m

3764 m

2845 m

3684 m

3774 m

3736 m3600 m

3479 m

2865 m

3507 m

3096 m

3081 m

3037 m

3199 m3202 m

3433 m

3205 m

3034 m

2781 m

2608 m

3256 m3304 m3544 m

1737 m

2116 m

3370 m

1570 m

2563 m2069 m

2185 m

2555 m

1569 m

2334 m

2436 m

3218 m

2546 m

2250 m

3265 m

2932 m

3205 m

3186 m

2709 m

2745 m

3342 m

3045 m

2904 m

2273 m

3023 m

2663 m

2839 m

3243 m

2911 m3251 m

3380 m

3510 m

2523 m

2417 m

3134 m

3437 m3105 m

2817 m

3287 m

3480 m

3674 m

3499 m

2581 m

2509 m

2282 m

3025 m

2874 m

2913 m

2462 m

3181 m

2564 m

0 25 km

Brenta

Piave

Pia

ve

(Adige)

Etsch

Ad

ige

Noce

Ortler

Marmolada

Gr. Venediger

Brenner-pas

Hochfeiler

Zuckerhütl

Hochwilde

Similaun

Weisskugel

Wildspitze

Olperer

Königs-Spitze

Zufall-Spitze

Presanella

Adamello

Dreiherrenspitze

Hochgall

Le Tofane

Antelao

Civetta

(Brunico)

(Vipiteno)

(Bressanone)

Cortina d'Ampezzo

Belluno

Vittorio Veneto

Feltre

Trento

(Bolzano)

(Merano)(Silandro)

Agordo

Meran

Sterzing

Brixen

Schlanders

Bozen

Bruneck

(Dobbiaco)Toblach

Pieve di C.

Rienz

(Rienza)

Isel

Drau

Schwarzach

Avisio

Sar

ca

No

ce

Ultental

Cism

on

Chiese

Chi

ese

Avisi

o

Ötztaler

Ache

Inn

Pas

ser

Ahrn B.

Talfe

r(T

alve

ra)

GaderSchnals

Rue

tz B

.

Etsch

(Isa

rco)

Eisack

2744 m

3221 m

3442 m

3438 m

2699 m

2125 m

C. d'Asta

Pale S. Martino

C. ma Tosa

Gronlait

Montalconi

Monte Schiara

Cristallo

Popera

Monte Cavallo

Wilde Kreuz Spitze

Bormio

Lana

Fondo

Ponte di Legno

Madonna di Campiglio

Auronzo

Predazzo

Lavis

Pergine

Levico

Borgo

ClesAuer

Salurn

Nat. Park Stilfser Joch

NatuurparkTexelgruppe

NatuurparkSchlern

O O S T E N R I J KO O S T E N R I J K

ZW

ITS

ER

LA

ND

3185 m2784 m

Reschen-P.

1507 m

Timmelsjoch-P.2474 m

Gampen-Joch1518 m

P. Tonale1883 m

P. Gavia2621 m

2502 m

Passo di S. Boldo706 m

Lago S. Croce

Lago diCaldonazzo

1011 m

1616 m

1449 m

2072 m

1805 m

1369 m

1299 m

1605 m

1530 m

1814 m

1636 m

1773 m

2033 m

2290 m

1918 m

1097 m

Karer-P.1753 m

1690 m

1875 m

2105 m

2236 m2057 m

2192 m

2172 m

1529 m

2239 m

P. Sella2240 m

1442 m

2052 m

Staller-Sattel-P.

2251 m

1759 m

Mendell-P.1363 m

Lago diMolveno

Lago diSanta Giustina

Lago di Malga Bissina

Lago diMalga Boazzo

LagoPonte Pia

Lago di Vajont

Reschensee

HaiderSee

Zoggler-see

Z u i d w e s t e l i j k eD o l o m i e t e n

Z u i d o o s t e l i j k e D o l o m i e t e n

D o l o m i e t e n

D o l o m i t id i B r e n t a

Etsch

Ets

ch

M. Spico

Sombock

Rote Wand

Pfannhorn

Kreuzberg-P.

Birken Kofl

KreuzkofelPeiterkofl

Geissler

Kassian Spitze

Villanders Bg.

Hirzen Spitze

Kreuz Spitze

Salurn Spitze

P. Sesvenna

Zufritt Sp.

C. Mezzana

C. ma Brenta

M. Roen

KaltererSee

Langkofel

Eis

ack

Lang See

PfitscherJoch

3287 m

Marmarole

Lago di Vodo

L. di Valle

Lago dis. Caterina

Laste d. SuteC. Folga

Monte Pavione

Cimon d. Pala

LagoStramentizzo

Lago diPaneveggio

Lagodi Serraia

Lago di Corlo

Lagodel Mis

Zuid-tiroL, fySiSch

21geologie

acHTergronden22

helekleinedetailswaarbijdenamenvandebergtoppen(somsmeerdereperberg)dekleinsteaanduidingvormt.De Alpen behoren, zoals reeds opgemerkt, tot de jongste geberg-ten terwerelden je zouniet zeggendat zichopdeplaatswaarnudeAlpenoprijzenzich‘nogmaar’200miljoenjarengeledeneengeweldigezeebevond:deThetyszee,diezichuitstrektetotinAzië.Debodemvandiezeebestonduitkoraalengraniet.Dezeeslibdealshetwaredicht,werdalthansondieper vanwegedevelematerialendiedoorde in zeeuitmondenderivierenwerdenaangevoerd.Opdeafscheidingvanzeeenlandleefdenonderanderedinosaurussen.DeduidelijkstesporenervanwerdenontdektinzuidelijkTrentino,inLavinideMarconabijRovereto.DevroegstevoetafdrukkendietotnutoeontdektzijnontstondeninhetbegintijdperkvandeJura,ongeveer190miljoenjaargeleden.Laagnalaagwerdopdebodemvandezeeafgezetineenperiodediewel 150 miljoen jaar duurde. Ongeveer 70 miljoen jaar geleden kwamde zeebodem voor het eerst boven de waterspiegel uit. TegelijkertijdverschoofAfrikainderichtingvanEuropaendegeweldigekrachtendiehiermeegepaardgingenduwdendezeebodemverderomhoog.Hierdoorwerddezeminofmeerdoorelkaargehusseldenoudeennieuweaard-ensteenlagenkwameninwillekeurigevolgordeopelkaarteliggen.Toendesteenlagenhoogbovendeaardewarenverhevenzorgdenweerenwindervoordatdezachteregesteentenafbrokkeldenenergleuvenindebergenontstonden,hetbeginvandedalen.Inhetpleistoceen,detijdwaarindeijstijdenEuropateisterden(onge-veer2,5miljoenjaartot20.000jaarterug),werdhetmassiefverschillendemalendooreenijskapbedekt.Gedurendedeperiodesdathetweerwar-merwasvoerdehetwaterlosgeraaktgesteenteverderaf,debodemwerdverderuitgehold,dedalenwerdendieper.Diebewegingheeftminimaalviermaalplaatsgevonden.Ookdegletsjersdroegenbijaandevormingvanhetlandschap,smeltendijserodeerdedezachtereoppervlakkenenzorgdenuiteindelijkvooreengrilliglandschap.

GletsjersDehuidigegletsjersdaterenwaarschijnlijknietuithetpleistoceen(datongeveer20.000jaargeledeneindigde),maarzeontstondenindezoge-naamde‘kleineijstijd’,betrekkelijkkortgeleden,ruwwegtussende13een19eeeuw.Eengletsjerbestaatuiteenijslaag,althanszolijkthet.Infeitezijnhetijskristallendieondergrotedrukontstaanzijn.InZuid-Tirolligt‘eeuwige’sneeuw.Hetisalgemeenbekenddat,naarmatemenhogerkomtdetem-peratuurdaalttotonderhetvriespunt.WenoemendatdesneeuwgrensdieinZuid-Tirolvanafeenhoogtevanongeveer2500meterligt.Daarbo-venisdetemperatuuraltijdonderhetvriespuntendeneerslagvalterindevormvansneeuw.Opgroterehoogteligtdesneeuwmetershoog.Dedrukdiedatopdeonderste,oudere,sneeuwlagengeeft,zorgtervoordaterijskristallenontstaan.Dezevriezenaanelkaardoordatsmeltwatervandeoppervlaktedoordesneeuwheensijpeltenopdezemanierijsvormt.Ligtzo’nijsmassaopeenhellingdankomtdezeinbewegingalsgevolg

vanheteigengewichtendezemassawordtsteedsverdersamengeperst.Hetuiteindelijke resultaatwordtzichtbaar indezogenaamde ‘gletsjer-poort’,hetpuntwaaropdegletsjerineengebiedkomtwaarhetsmeltensnellergaatalshetbevriezen.Uitzo’npoortstroomtwater,somsontstaatdatopdieplekalsgevolgvandetemperatuuraldaar,somskomthetwateruiteenhogergebieddoordatstenenwelkedoordegletsjerzijnmeegevoerdendiezichaandeoppervlakteervanbevinden, zonnewarmteopnemenenditaanhetonderliggendeijsafstaan.Hetwaterzaktdandoordeijsmassaheenenvindtviadepoortzijnwegdieperhetdalin.Hetmagduidelijkzijndatdemassadieaandeonderzijdevandegletsjerverdwijnteraandebovenzijdeweerbijkomt.Afhankelijkvandeplaatswaardegletsjerzichgevormdheeftenderoutediehijaflegt,verplaatsteengletsjerzichtussende50en150meterperjaar.Onderwegiserveelgebeurd,degletsjerheeftzicheenweggebaanddoorgesteenteeneengletsjer kan dus veel gesteente bevatten. Op sommige plaatsen is deondergrondzoharddatdegletsjereralshetwareomheengaat, vaakinverschillenderichtingen.Somsbreekteengletsjer.Opdezemanierenontstaandespletenindegletsjerdiezodiepkunnenzijnalsdegletsjerdikis.Hetisdanooknietverstandigomzichopeengletsjertebegevenzonderervarengids.

gletsjer

23geologie