> ArenA | Het Dossier148

Soms gaat het fout...De hamvraag voor veel technologieontwikkelaars is: ‘hoe kan ik ervoor zorgen dat mijn technologische innovatie grootschalig ingebedraakt in de bestaande praktijk?’. Het feit dat een technologie in deogen van de ontwikkelaar beter is dan andere opties, of eventueelzelfs de enige optie is voor een bepaalde vraag, is geen garantie dat demarkt op deze innovatie inhaakt en het product adopteert. Het falenvan de technologisch simpelere optie van de stille, motorloze gaskoel-kast die gebruik kon maken van het reeds aanwezige gasnet en deculturele acceptatie van gas, en het slagen van de technologischecomplexere hummende elektrische koelkast is daar een mooi voor-beeld van. Vanwege niet-technologische aspecten raakte de elektrischekoelkast wel grootschalig ingebed in de markt en de gaskoelkast niet1.

Hoe helpen we de technologieontwikkelaar om zijn innovatie kansrijk te makenEén van de verklaringen die gegeven kan worden voor het falen vanschijnbaar betere opties is dat een technologie niet in een willekeuri-ge omgeving kan worden ingezet en daar zal aanslaan In de techno-logie zelf zitten veronderstellingen over het toekomstige gebruik ver-werkt, soms expliciet, maar vaker impliciet. De hoogte van de deur-klink veronderstelt bijvoorbeeld dat een persoon een bepaalde hoog-te heeft, of sterker nog, dat die persoon een hand heeft om die klinkmee te kunnen bedienen. Kinderen en gehandicapten hebben meermoeite met die deur dan de veronderstelde eindgebruiker. Aan deandere kant kan een technologie nooit ingebed raken als actoren in degebruikersomgeving het gebruiksnut er niet van inzien. In een tech-nologie zitten naast veronderstellingen over het eindgebruik ookimpliciete en expliciete veronderstellingen over de omgeving waarin

de technologie ingezet moet of kan worden. Deze veronderstellingenbetreffen vaak (grote) maatschappelijke veranderingen die nodig zou-den zijn om de innovatie moeiteloos in te kunnen passen. Deze ver-onderstellingen vormen een beeld van de voor de technologie wense-lijke toekomst. Het is niet onwaarschijnlijk dat dit wenselijke toe-komstbeeld niet altijd gebaseerd is op redelijke verwachtingen,omdat het beeld vaak gebaseerd is op specifieke technologische ken-nis over de innovatie en op de wensen van de ontwikkelaar. Als gevolghiervan kan het gebeuren dat de technologieontwikkelaar, bij deintroductie van zijn innovatie, geconfronteerd wordt met een omge-ving die er anders uitziet en zich anders gedraagt dan de ontwikke-laar verondersteld had. Hoe verstrekkender de (impliciete) veronder-stellingen over de toekomstige omgeving van een innovatie zijn, enhoe verder die toekomst weg is, des de groter de kans is dat dezeincorrect blijken te zijn en des de groter de kans dat de inbedding zalmislukken.

De afdeling Beleidsstudies van het ECN heeft als antwoord op boven-staande inbeddingproblematiek een methodiek ontwikkeld, deMaatschappelijke Inbedding Analyse (MIA)2. Deze MIA methodiek iseen uitwerking en verfijning van de zogenaamde Socrobust methodedie ontwikkeld is in opdracht van de Europese Commissie3. Een aantalinstrumenten dwingt de technologieontwikkelaar om de niet expli-ciet geformuleerde veronderstellingen over de toekomstige inbed-dingomgeving van een innovatie te identificeren en te expliciteren.De uitvoerders van de methode formuleren aan de hand van de uit-komsten van de ingevulde instrumenten mogelijke acties die de ont-wikkelaar juist wel of niet kan ondernemen om ofwel (delen van) detoekomst in de gewenste richting te sturen. Deze acties zijn bijvoor-beeld gericht op het aanhaken bij bepaalde actoren, debatten of ont-wikkelingen en te proberen daar invloed op uit te oefenen, of op hetmogelijk aanpassen van (delen van) de innovatie aan de redelijkerwijste verwachten toekomst. Het belangrijkste resultaat van een MIA voortechnologieontwikkelaars is dan ook het bewustzijnsproces bij deontwikkelaar over zijn manier van denken waarmee hij/zij tijdens hetproces kennis mee gemaakt heeft. In de volgende paragrafen wordteerst dieper ingegaan op de methodologie om vervolgens eenbeschouwing te geven van de rol die een MIA kan spelen bij hetondersteunen van beleidsmakers bij het managen van een transitienaar een duurzamere energiehuishouding.

> Over de waarschijnlijkheid en wenselijkheid van toekomstbeelden

Iedereen kent wel voorbeelden van innovaties die ondanks het

feit dat ze ‘beter’ waren dan hun concurrenten, toch hun con-

currenten de markt hebben zien veroveren. De inbedding van

innovaties is een moeizaam proces en heeft niet enkel te

maken met de specifieke technologische karakteristieken van

die technologie. Andere factoren spelen tevens mee bij een suc-

cesvolle en grootschalige maatschappelijke introductie. ECN

Beleidsstudies heeft een kwalitatieve methodiek ontwikkeld

die technologieontwikkelaars kan ondersteunen bij het op de

markt brengen van (duurzame) innovaties op korte termijn en

bij het kansrijk maken van opties op de lange termijn. Een

variant op deze methodiek kan ingezet worden om beleidsma-

kers te ondersteunen bij het beoordelen van de geschiktheid en

daarmee de wenselijkheid van technologische opties om een

transitie naar een gewenste duurzame toekomst te faciliteren.

Anne Kets en Ruth Mourik

Inbedding van innovaties

Over de auteurs:Drs. Anne Kets (tel 0224-564413, mail: kets@ecn.nl) en drs. Ruth Mourik (tel 0224-568257, mail: mourik@ecn.nl) zijnbeiden werkzaam bij ECN Beleidsstudies. Zij richten zichhoofdzakelijk op de inbedding van duurzame technologieënen sociaal maatschappelijke aspecten van transities.

Het NTZ-filter (zie pag. 12 Kleurkatern)

jaargang 9 | december 2003 149

De maatschappelijke inbeddinganalyse:een weg naar de toekomst?De MIA is een interactieve methode waarin de ontwikkelaar(s) van deinnovatie en twee interviewers het verleden, heden en de mogelijketoekomsten van de innovatie doorlopen. De toekomstige omgevingwaarin de technologie het best kan inbedden is hierbij het startpunt.Veel van de aspecten van een toekomstige omgeving waarin eentechnologie zou kunnen inbedden staan al vast, omdat deze ver-onderstellingen in de ontwerpfase al impliciet of expliciet in het ont-werp verwerkt zijn. Een technologieontwikkelaar wordt binnen demethode bewust gemaakt van de verschillende impliciete en expli-ciete veronderstellingen achter zijn toekomstige technologie. Eenmaatschappelijke inbeddinganalyse bestaat uit vier stappen en ver-schillende instrumenten. De technologieontwikkelaar en de intervie-wers vullen de verschillende instrumenten binnen de methodesamen in.

Beschrijving (stap 1)De eerste stap is een beschrijving van het verleden, heden en demogelijke toekomstige wereld rond de innovatie. De interviewers vra-gen de technologieontwikkelaar een beeld te schetsen van een toe-komstige wereld waarin de innovatie idealiter ingebed zou kunnenworden; het wensbeeld. De technologieontwikkelaar en zijn optiestaan centraal en geven richting aan de volgende stappen. De tech-nologieontwikkelaar kan kiezen voor twee aanpakken; een aanpakwaarbinnen verschillende in tijd opeenvolgende beelden geschetstworden (bijvoorbeeld een eindbeeld gericht op 2025 en een beeld voor2015), en een aanpak waarbij gewerkt wordt met onafhankelijke beel-den (bijvoorbeeld drie beelden voor 2020). De eerste aanpak focust opéén pad, en heeft het meeste nut als veel keuzes al gemaakt zijn voorde innovatie. De tweede aanpak lijkt het meeste nut te hebben op hetmoment dat de ontwikkeling van de innovatie nog zeer veel richtin-gen uit kan. ‘Tekeningen’ of schetsen geven een beeld van de huidigewereld rond de innovatie en de wensbeelden. Bredere omstandighe-den zoals politieke omstandigheden, wet- en regelgeving, markt-structuren en eigenschappen van gebruikers en producenten kunnendeel uitmaken van deze ‘tekeningen’.

Benodigde veranderingen (stap 2)In de tweede stap worden de tekeningen van de huidige en de in detoekomst gewenste situatie(s) naast elkaar gezet. De ontwikkelaarkan aan de hand van de verschillen en overeenkomsten tussen detekeningen definiëren welke veranderingen moeten optreden om devanuit de innovatie gewenste toekomst(en) bewaarheid te laten wor-den. De ontwikkelaar wordt bij deze stap gevraagd om aan te gevenhoe snel hij of zij denkt dat verschillende veranderingen kunnenoptreden. De ontwikkelaar wordt hierbij ook expliciet gevraagd om inte gaan op de verschillende rollen die verschillende (toekomstige)actoren zouden moeten vervullen om de gewenste veranderingen totstand te laten komen.

Beoordeling (stap 3)De derde stap bestaat erin dat de veranderingen die de ontwikkelaarin de voorafgaande stappen verondersteld heeft, buiten de ontwikke-laar om ‘extern’ gecheckt worden. Veel ontwikkelaars op energiege-bied veronderstellen bijvoorbeeld een bepaalde toekomstige rol vanenergiedienstbedrijven of van de gebruikers van de beoogde techno-logie. De veronderstellingen worden op verschillende manieren geve-rifieerd. De interviewers gebruiken het Internet om te speuren naarmogelijke toekomstige ontwikkelingen en al in gang gezette ontwik-kelingen, zo kan bijvoorbeeld geverifieerd worden of het aantal ener-giedienstbedrijven toeneemt en of deze bedrijven bereid lijken eenbepaalde rol op zich te nemen. Interviews in het veld geven informa-tie over de wijdverbreidheid van meningen zoals bijvoorbeeld menin-gen over gebruiksgedrag. Literatuurbronnen kunnen informatiegeven over overige veronderstelde ontwikkelingen. Een mogelijke uit-komst van deze stap is dat één of enkele van de veronderstellingenwaarop een toekomstbeeld leunt niet onderbouwd kunnen worden.Dit wil niet zeggen dat de veronderstelde ontwikkeling niet zal optre-den, maar geeft wel aan dat het vanwege de onzekerheid voor eentechnologieontwikkelaar wellicht strategischer kan zijn om de toe-komst van zijn innovatie niet enkel te laten leunen op deze veronder-stelling.

Mogelijkheden voor actie (stap 4)Aan de hand van de uitkomsten van de voorafgaande stap, ‘de exter-ne check’, kan in deze vierde stap beoordeeld worden op hoeveelonzekerheden de ontwikkeling van de innovatie rust. In samenspraakmet de ontwikkelaar worden er aanbevelingen geformuleerd gericht

Duurzame technologieEen andere MIA ging over een bepaalde duurzame technologie.Deze technologie kan aanslaan als de gebruiker of een vraag naarwarmte of een vraag naar elektriciteit heeft (warmtevraag- danwel elektriciteitsvraagvolgend). De productie van elektriciteit enwarmte is gekoppeld. De technologieontwikkelaar ging er in eersteinstantie vanuit dat de technologie in de toekomst warmte-vraagvolgend ingezet zou worden. Tijdens het uitvoeren van deMIA bleek echter dat wanneer de technologie in de eerste jarenwarmtevraagvolgend en vervolgens na loop van tijd electriciteits-vraagvolgend ingezet zou worden, dit de kans op een succesvollemaatschappelijke inbedding van deze technologie mogelijk zoukunnen verbeteren. Na verloop van tijd zal het apparaat dus even-tueel de elektriciteitsvraag en niet de warmtevraag van het huis-houden moeten volgen.

ZonnepaneelEén van de uitgevoerde MIA’s had betrekking op een bepaald typezonnepaneel. De ontwikkelaar verwachtte dat deze optie in detoekomst goedkoper zou kunnen worden dan andere duurzameopties. Tijdens de MIA bleek de ontwikkelaar sterk uit te gaan vaneen verscherping van regelgeving en een sterke verhoging van deelektriciteitsprijs voor consumenten. Deze veronderstellingenkonden niet bevestigd worden bij de externe check. De aanbeve-lingen van deze maatschappelijke inbeddinganalyse waren danook onder andere gericht op het verbreden van de zoektocht naarmogelijke andere aanschafmotieven van toekomstige gebruikers.Uit de niche workshop bleek dat deze bredere insteek ook duide-lijk kansen bood voor de verdere vermarkting van de technologie.

> ArenA | Het Dossier150

op de mogelijkheden die de ontwikkelaar heeft om gebeurtenissen temonitoren of te sturen, actoren te betrekken, te beïnvloeden of temobiliseren of om zijn innovatie aan te passen. De methode sluit afmet aanbevelingen gericht op hoe de ontwikkelaar om zou kunnengaan met de naar voren gekomen onzekerheden en een workshopwaarin wordt gekeken naar mogelijke niches voor de technologie.

Door het doorlopen van bovenstaande stappen wordt de technolo-gieontwikkelaar gedwongen om expliciet na te denken over moge-lijke zwakke punten van de innovatie. Het ontdekken en besprekenvan mogelijke onzekerheden vergroot de kans dat een ontwikkelaarbeter kan anticiperen op het wel of niet optreden van gewenste ofongewenste ontwikkelingen.

Hoe maak je de juiste keuzes voor de toekomst?Een MIA vergroot de kansen op een succesvolle inbedding van eeninnovatie door de ontwikkelaars te helpen bij het nadenken over rea-listische toekomstomgevingen en over mogelijke aanpassingen aande innovatie waardoor de technologie beter zou kunnen aanhaken bijmogelijk optredende ontwikkelingen. De methodiek zegt echter nietsover de wenselijkheid van bepaalde toekomstbeelden en de wense-lijkheid van bepaalde innovaties. De wenselijkheid van mogelijke toe-komsten of toekomstige eigenschappen van een technologie komenhooguit bij de externe check naar voren. Het wensbeeld wordt echterniet standaard geverifieerd aan de hand van bijvoorbeeld door deoverheid gewenste eindbeelden, zoals eindbeelden die tijdens ver-schillende transitietrajecten geformuleerd worden, omdat technolo-gieontwikkelaars deze beelden niet altijd relevant achten of twijfelshebben bij het draagvlak dat voor een beeld bestaat.

Omdat niet of minder duurzame innovaties mogelijk ook onder-steund worden door middel van een MIA, zou een MIA onbedoeld devoortgang naar een duurzame energievoorziening kunnen vertragen.Wanneer een innovatie ingebed raakt in de maatschappij raakt zijnamelijk ook ingebed in allerlei gebruikerspraktijken, materiele infra-structuren, marktmechanismen, en andere (technologische) syste-men. Wanneer een innovatie eenmaal ingebed is, biedt zij dankzij dekoppelingen met gebruikerspraktijken, materiële infrastructuren,marktmechanismen en andere (technologische) systemen weerstandtegen veranderingen die bijvoorbeeld gericht zijn op de verdere ver-duurzaming van de maatschappij. Om dit te voorkomen zoudenbeleidsmakers een aangepaste MIA kunnen gebruiken. Bij de onder-steuning van “klassieke” transitieprocessen die op dit moment opoverheidsniveau plaatsvinden wordt gewerkt met vastgestelde eind-beelden, waar dan technologiepaden bij geformuleerd worden die ophun beurt weer ingevuld worden met individuele technieken.

Transitiemanagers kunnen de MIA benadering gebruiken wanneer zenog geen duidelijk eindbeeld hebben. Dankzij een MIA wordt de tran-

De Maatschappelijke inbeddinganalyse zoals deze in het artikelbeschreven is, wordt uitgevoerd door ECN Beleidsstudies.Voor meer informatie over de methode en de varianten daaropkunt u contact opnemen met de auteurs van het artikel.

Literatuur

1 R. Schwartz Cowan, 1985How the refrigerator got its hum. In: The Social Shaping of Technology: How theRefrigerator Got its Hum, Donald MacKenzie, Judy Wajcman, eds. OpenUniversity Press, pp. 202-218

2 Kets, A., H.Burger en C. de Zoeten-Dartenset, 2003Experiences with Socrobust at ECN; micro combined heat and power generatorsand fuel cell vehicles. ECN Report ECN-C—03-023, Petten

3 P. Larédo en anderenSocrobust final report, Project title: Management tools and a management fra-mework for assessing the potential long term S&T options to become embed-ded in Society, project number SOE 1981126, Project financed within the TSER pro-gram of The European Commission

4 De Laat, B., 1996Sripts for the future; technology foresight, strategic evaluation and socio-technical networks: the confrontation of script-based scenarios, PhD thesisUniversity of Amsterdam

sitiemanager geconfronteerd met het vanuit de innovatie gewensteeindbeeld. De transitiemanager kan vervolgens aan de hand van heteindbeeld beoordelen of hij het beeld acceptabel vindt of dat de toe-passing van de technologie leidt tot een ongewenste situatie.Wanneer transitiemanagers beschikken over duidelijk geformuleerdeeindbeelden kan een MIA helpen om door vergelijking vast te stellenwelke innovaties of opties het meest kansrijk zijn en een rol kunnenspelen in het verwezenlijken van die gewenste eindbeelden.Allereerst zouden de wensbeelden van de beleidsmakers worden geï-dentificeerd met bijbehorende veronderstellingen en noodzakelijkeveranderingen. Vervolgens kan dan worden gekeken welke technolo-gische opties er zijn, in wat voor soort omgeving deze opties ingebedzouden kunnen raken en in hoeverre deze wensbeelden stroken metde wensbeelden van beleidsmakers en eventueel andere stakehol-ders. Er kunnen vervolgens aanbevelingen geformuleerd worden overde acties (op het gebied van actoren, technologische innovaties enbeleid) die overheden kunnen en zouden moeten ondernemen om detransitie in de richting van het gewenste eindbeeld te ondersteunen.Wanneer een transitiemanager de regie niet ambieert, kan doormiddel van een MIA onderzocht worden welke andere actorenbepaalde acties kunnen nemen.

Tijdens het PraktijkfestivalDuurzaamheid op 10 december inEindhoven vond de presentatieplaats van de 'fluisterstille vracht-wagen'. Foto: Novem.