Pagina 1 van 12

STICHTING RESERVEFONDS TEXTIELRESEARCH

Bij TexAlert 8e jaargang Bij TexAlert 8e jaargang nummer 3nummer 3

Katoen inkleurenKatoen inkleuren

Spinnen op dieet: zijde garens Spinnen op dieet: zijde garens sterker dan koolstofvezelssterker dan koolstofvezels

H&M en recyclingH&M en recycling

3D textiel composiet is beter 3D textiel composiet is beter bestand tegen explosiesbestand tegen explosies

Cellulose nanovezelsCellulose nanovezels

Biobased niet meer weg te Biobased niet meer weg te denkendenken

De opmars van technisch De opmars van technisch textiel textiel

Snijvast textielSnijvast textiel

Digitale print-inkten gemaakt Digitale print-inkten gemaakt van grafeen-achtig materiaal: van grafeen-achtig materiaal: fosforeenfosforeen

PCM's werken, maar zeer PCM's werken, maar zeer beperktbeperkt

Energie opwekken in textiel Energie opwekken in textiel door te bewegen: triboenergiedoor te bewegen: triboenergie

De mode-industrie bloeit als De mode-industrie bloeit als nooit te vorennooit te voren

NaairobotNaairobot

Nieuw ontwikkelcentrum voor Nieuw ontwikkelcentrum voor smart fabrics in USAsmart fabrics in USA

Nieuwe biobased epoxy Nieuwe biobased epoxy vervangersvervangers

Duurzame kledingDuurzame kleding

Nieuwe transparante Nieuwe transparante vlamwerende coating op vlamwerende coating op waterbasiswaterbasis

Raak project BouwTex Raak project BouwTex goedgekeurdgoedgekeurd

Knit for youKnit for you

Smart textiles ontwikkeling bij Smart textiles ontwikkeling bij TU-DelftTU-Delft

Stretch sensoren voor Stretch sensoren voor exoskeletten van textielexoskeletten van textiel

Recurf afgerondRecurf afgerond

En dan nog even dit …En dan nog even dit …

ColofonColofon

In dit nummerIn dit nummer

Oktober 2017 Jaargang 8, nummer 3

In deze TexAlert is veel aandacht voorsmart textiles. Eind jaren '90 en in hetbegin van deze eeuw was er veel aan-dacht voor de combinatie van textielen elektronica. Er werd veel over demogelijkheden van smart textiles ge-schreven en er waren zelfs de eersteprototypes. Deze prototypes warenvaak niet veel meer dan enkele scha-kelaartjes die op een slimme wijze aantextiel gekoppeld waren, en waarmeeje dan een i-pod of telefoon kon bedie-nen.

De technologie van smart textilesheeft zich in de laatste jaren sterk ont-wikkeld. De sensoren zijn veel kleinergeworden en de eerste fiberbasedsensoren hebben al hun intrede ge-daan. De wet van Moore heeft ervoorgezorgd dat dataverwerking veel snel-ler en geavanceerder verloopt. En nietop de laatste plaats heeft de textielin-dustrie zich ontwikkeld tot een hightech industrie waarin de elektronischecomponenten in het productieprocesverwerkt kunnen worden.

We zijn nog lang niet aan het eind vandeze ontwikkeling. De ideeën van het-

geen met smart textiles zou moetenkunnen, zijn veel geavanceerder danmomenteel gerealiseerd kan worden.In de VS is meer dan 300 miljoen dol-lar geïnvesteerd in een ontwikkelcen-trum voor smart textiles, met als doelprototypes zo snel mogelijk te produ-ceren. Er wordt hier al gesproken vande Moore-law voor smart textiles: elketwee jaar een verdubbeling van de“processing capacity” op textiel. En alsdat lukt dan is wearable computingbinnenkort realiteit.

In deze TexAlert is natuurlijk ook aan-dacht voor andere onderwerpen die deNederlandse textiel- en kledingindu-strie bezig houdt. Duurzaamheid iseen niet weg te denken onderdeel vanpraktisch alle innovaties die in de sec-tor plaatsvinden. En veel aandachtvoor kleinere, lokale, productie unitswaarmee kleding op maat gemaaktkan worden.

En zo zien we dat de traditionele tex-tiel- en kledingindustrie zich opnieuwaan het uitvinden is en zich transfor-meert tot een high tech industrie.

Bij TexAlert 8e jaargang nummer 3

Katoen inkleuren

Het verven van katoen kost veel che-micaliën, water en energie. Er zijn weleen aantal katoensoorten die van na-ture al een kleur hebben, maar dan isde kleurenrange wel heel beperkt. On-derzoekers uit Duitsland, Oostenrijk enIsraël hebben het inkleuren van ka-toen op een heel andere wijze bena-derd. En met resultaat.

Katoen is opgebouwd uit celluloseke-tens. De celluloseketens zijn weer op-gebouwd uit glucose. Het idee van deonderzoekers was om te kijken wat erzou gebeuren als je de glucose zoumodificeren. Uit het onderzoek blijktdat als je dat op de juiste manier doet,de gemodificeerde glucose gewoon inde celluloseketens wordt ingebouwd.En als je de glucose dus modificeertmet een kleurstof, dan wordt diekleurstof dus ook ingebouwd. Op hetlaboratorium werkt dit uitstekend! En

als het voor katoen werkt, dan zou hetook voor hennep, vlas en bamboekunnen werken.

Dit opent dus in theorie de mogelijk-heid om tal van functionaliteiten in ka-toen in te bouwen. In de praktijk zalhet nog wel een heel stuk lastiger zijnom de katoenplanten te “voeren” metgemodificeerde glucose om zodoendede eigenschappen te beïnvloeden. Aande andere kant: als de toegevoegdewaarde maar hoog genoeg is, danopent dit perspectieven voor katoen-teelt onder gecontroleerde condities.En waar kan dat dan beter dan in Ne-derland waar de glastuinbouw toon-aangevend is.

Meer info:https://www.c2w.nl https://phys.org

Duurzaamheid

Pagina 2 van 12

STICHTING RESERVEFONDS TEXTIELRESEARCH

Spinnen op dieet: zijde garens sterker dan koolstofvezels

Onderzoekers aan de Italiaanse Uni-versiteit van Trento zijn erin geslaagdom spinnenzijde te combineren metgrafeen en carbon nanobuisjes, waar-door spinzijde vijf keer sterker wordt. De onderzoekers zetten de spinnen opeen dieet van een wateroplossing metkoolstof nanobuisjes of grafeen. Als gevolg van dat dieet produceerdende spinnen spinnerag met sterk verbe-terde mechanische eigenschappen,met een sterkte die vergelijkbaar ismet die van de sterkste koolstofvezels.Op deze manier kan het efficiënte spinproces van de spinnen worden ge-bruikt om sterke vezels te produceren.Volgens de onderzoekers kan dit ookbij andere dier- en plantensoortenworden toegepast, waardoor een nieu-we klasse van “bionic-composieten”ontstaan voor allerlei innovatieve toe-passingen. “Bionic” is een enigszinsverwarrende term, omdat die ook ge-bruikt wordt voor materiaaltoepassin-gen in het menselijk lichaam, voor bij-voorbeeld protheses en in sporttoepas-singen.

Spinnenzijde heeft veelbelovende me-chanische eigenschappen, omdat hethoge sterkte (1,5 GPa) en taaiheid(150 J g-1) combineert. De zijde die

deze spinnen op dieet produceerden,dus met grafeen en koolstofnanobuis-jes in het water, gaven toename vande mechanische eigenschappen tenopzichte van “gewone” zijde, met eensterkte van 5.4 GPa en een taaiheids-modulus van 1570 J g-1. Ter vergelij-king: De treksterkte van Kevlar is 3,6Gpa en van een typische koolstofvezelis de treksterkte 4,5 Gpa.

Deze aanpak kan uitgebreid wordennaar andere biologische systemen enleiden tot een nieuwe klasse kunstma-tig gemodificeerde biologische of 'bio-nische' materialen. De onderzoekersmaakten gebruik van de kennis overbiomineralen die in de eiwitstructurenvan harde weefsels van insecten voor-komen (schilden en kaken van insec-ten bijvoorbeeld). Zo is er nu dus kool-stof nanomateriaal ingebouwd.

Het concept is aangetoond: het werkt.De zijde bleek een van de sterkstematerialen op aarde te zijn, gelijk aanpure koolstofvezels. Verdere testen enverfijning is nog steeds nodig, maarhet werk van deze onderzoekersmaakt het mogelijk om miljoenenspinnen op dieet in te zetten om grotehoeveelheden zeer sterk polymeer temaken.

Nu nog kijken of er garens van ge-sponnen kunnen worden (en waaromniet?) en dan is de textielwereld ver-rijkt met heel licht en super sterk bio-materiaal.

Meer info:http://www.innovationintextiles.comhttp://www.smh.com.au

Nieuwe materialen

H&M en recycling

Net zoals alle grote retailers zet ookH&M in op duurzaamheid. Dat dedenze al langere tijd door aan te gevendat ze in 2020 alleen nog maargebruik zouden maken van eco-katoen(weliswaar met hun eigen definitie watdaar onder te verstaan). In 2016 was(slechts) 43% van de katoen die doorH&M werd gebruikt duurzaam ver-bouwd. Duidelijk is dat dit niet vol-doende is voor een duurzaam bedrijfin de mode-retail. Aanvullend is H&M een aantal jarenterug begonnen met het inzamelenvan gedragen kleding (via I:CO). Dehoeveelheid ingezamelde kleding in deperiode 2013-2016 bedroeg 39 kton.Via dit inzamelinitiatief is H&M verdergegaan in het ontwikkelen van recy-cling technologie. Dat doen ze onderandere met het Hong Kong Research

Institute for Textiles and Apparel(HKRITA).

HKRITA heeft een methode ontwikkeldwaarbij ze intiem polyester en katoenkunnen scheiden, en waarbij de poly-ester vervolgens hergebruikt kan wor-den. De scheidingsmethode gaat uitvan het oplossen van de katoen bijeen verlaagde pH en een hogere tem-peratuur. De polyestervezels blijvendan over en kunnen na drogenopnieuw worden gebruikt.

Een andere methode die wordt onder-zocht, is de enzymatische afbraak vannatuurlijke polymeren, zoals cellulose(katoen, viscose) en eiwitten (wol,zijde). Met enzymen, zoals cellulase enβ-glucosidase, kunnen de natuurlijkepolymeren worden omgezet in suikers

en andere oplosbare stoffen, waardoorook dan de synthetische polymerenkunnen worden geïsoleerd en herge-bruikt. Ook de suikers en andere stof-fen kunnen mogelijk weer worden her-gebruikt als grondstof.

Het hele onderzoeksprogramma naarde recycling van textiele materialenbedraagt naar schatting circa 30 mil-joen dollar, waarvan er circa 6 miljoendollar is gereserveerd voor de schei-ding van polyester en katoen.

Meer info: https://about.hm.com/http://www.hkrita.com/http://www.itf.gov.hk/l-eng/https://about.hm.com/en/sustainability/

Duurzaamheid

Pagina 3 van 12

STICHTING RESERVEFONDS TEXTIELRESEARCH

3D textiel composiet is beter bestand tegen explosies

3D textiel composieten zouden in the-orie goed bestand moeten zijn tegenexplosies. Om dit te toetsen hebbeneen groep Australische onderzoekersreeksen 3D textiel constructies ont-worpen en die verwerkt tot composie-ten. Op de figuur hieronder is te zienhoe de basis constructie van het tex-tiel werd vormgegeven. De Z-binderbleek cruciaal.

De ketting, inslag en het Z-bindgarenbestonden uit 1600 tex (24 K) carbon-vezel bundels (rovings) van (TenaxSTS40). De opbouw was 3 lagen in deinslag en 2 lagen in de ketting. Het Z-bindgaren werd orthogonaal gewevenin de kettingrichting. De 3D weefselvarianten waren gebaseerd op het ge-halte aan Z bindgaren: laag (3,8%),medium (7,1%) of hoog (9,6%).

Omdat op deze manier vervaardigdeweefsels als basis voor de composieten

uit 5 lagen bestaan, zijn ze relatiefdun, 2 mm.

Vervolgens werden deze weefsels ineen epoxy composiet matrix verwerkt,bisfenol A hars en diamine binder. Na24 uur reageren, werd het composietgedurende 8 uur bij 60°C uitgehard.Het totale koolstof vezel gehalte was46%.

Als referentie werd ook een 2D weefselgemaakt, bestaande uit een platweef-sel van 50-50 200 tex (3 K) ketting eninslag koolstof bundels. Vervolgenswerd ook hiervan composiet gemaakt,op dezelfde wijze als bij het 3D com-posiet, ook ongeveer 2 mm dik en meteen koolstofvezel gehalte van 48%.Vervolgens werden platen van de com-posieten onderworpen aan explosietesten (drie condities: 987, 2238 en3656 kPa).

Uit deze testen bleek dat het 3D weef-sel composieten opleverde die velemalen beter bestand waren tegen ex-plosies. Het 2D composiet brak volle-dig in stukken en het 3D composietbleef vrijwel intact. Het Z binder garen zorgde ervoor datde verschillende lagen bij elkaar ble-ven: delaminatie, het scheuren vanhet composiet, werd voorkomen. Ookbleek dat het delamineren vooral bijde hoogste explosie krachten beterwerkte, omdat de Z bindingen dan ef-fectievere dwarsverbindingen kondenvormen ( tijdeffect). Ook bleek dat devarianten met hogere gehaltes aan Zbindingen beter presteerden.

Meer info: http://www.sciencedirect.com

Nieuwe materialen

Cellulose nanovezels

Cellulose nanofibers vormen een inte-ressant onderzoeksgebied. Cellulose isin grote hoeveelheden in de natuur be-schikbaar. Cellulose nanofibers heb-bende potentie om in een aantal toe-passingsgebieden glasvezels te ver-vangen.

Vooral in Japan wordt veel aandachtbesteed aan de ontwikkeling van pro-ductiemethoden voor cellulose nanofi-bers. Er zijn diverse pilotinstallatiesgebouwd en in voorbereiding om op10-tallen tonnen schaal deze nanove-zels te produceren en te verwerken.Bij de verwerking van de cellulose na-

novezels in composieten is met namehet hydrofiele karakter van de vezelsnog een probleem. De vezels nemengemakkelijk water op en mengenslecht met de meestal hydrofobe har-sen. Op dit moment is het mogelijk ommasterbatches te maken met 3-12%cellulose nanovezels, maar hogereconcentraties lijken in de nabije toe-komst haalbaar.

Naast toepassing in composieten zijner nog veel andere toepassingsmoge-lijkheden van cellulose nanovezels, zo-als in filters, cosmetica, voeding enbarrière films. In cosmetica en voe-

ding zouden de cellulose nanovezelsvooral toegepast kunnen worden alseen verdikkingsmiddel, om de viscosi-teit te verhogen.

Vooralsnog worden cellulose nanove-zels vooral uit hout gemaakt, maarook katoen kan in dergelijke vezelsworden omgezet.

Meer info:http://www.insidecomposites.com http://www.nipponpapergroup.com https://www.researchgate.net

Nieuwe materialen

Pagina 4 van 12

STICHTING RESERVEFONDS TEXTIELRESEARCH

Biobased niet meer weg te denken

In een recent onderzoek door GrandView Research wordt de wereldwijdemarkt voor ecologische vezels (orga-nisch, geregenereerd, gerecycled ennatuurlijk) voor 2016 geraamd op9.570 kilo ton. De waarde van dezevezelmarkt zal naar verwachting in2025 USD 93,27 miljard bedragen,met een gemiddelde jaarlijkse groeivan 12,1%. De snel groeiende textiel-industrie in opkomende landen, waar-onder India en China, is een belangrij-ke factor in de groei van de markt.

Daarnaast hebben de toenemende mi-lieuproblemen in combinatie met derelatief lage prijzen hun introductie opde wereldmarkt vergemakkelijkt, aldushet rapport. De drijvende kracht hier-achter is natuurlijk het toenemendebewustzijn dat duurzame textielpro-ductie een basisvoorwaarde aan hetworden is om in de markt te kunnenblijven. De voordelen van biobased oforganische vezels zijn bekend, zoalsgeen gebruik van pesticiden of chemi-caliën, besparing op olie als grondstof,beter watergebruik en verhoogde bio-diversiteit. Verwacht mag worden datde vraag naar organische vezels in denabije toekomst stijgt.

Biologische katoen en bamboe zijn depopulairste natuurlijke vezels, diesteeds meer de voorkeur krijgen vanverschillende modebedrijven en wor-den onder het label "milieuvriendelijk"verkocht. Natuurlijk is het lastig indeze discussies om feiten en fictiesvan elkaar te scheiden vooral waar hetgebruik van meststoffen betreft(kunstmest, absoluut nodig i.v.m. degroei van de wereldbevolking) versusalleen natuurlijke mest (waarvan langniet genoeg beschikbaar is). Verwachtwordt dat er overheidsmaatregelen ko-men met milieusancties op syntheti-sche polymeren waardoor een positiefeffect wordt verwacht op de groei vanduurzame vezels.

India heeft een voordeel bij de duurza-me productie van textiel, aangezienhet de natuurlijke vezels lokaal kanproduceren. De Indiase overheid heeftook plannen aangekondigd voor be-langrijke investeringen in weef- enverwerkingstechnologie om de groeivan de markt verder te bevorderen.Verschillende wereldwijde brands,waaronder Nike, Patagonia, TommyHilfiger, Levis, Peter England en deOtto Group, hebben de focus gelegdop duurzaamheid in hun processen inde hele supply chain om het gebruikvan energie en de emissies van CO2 teverminderen.

Wereldwijde eco vezel markt volume per applicatie, 2016 (%)

Het recyclen van eco-vezels (en vanconventionele katoen) wint ook snelaan populariteit, omdat het de schade-lijke milieueffecten vermindert. Van degeproduceerde ecovezels in 2016 gingruim 48% van het totale volume naartextiele toepassingen. De groeiendevraag naar bio-gebaseerde alternatie-ven, waaronder bamboe, hennep, lin-nen en tencel in de kledingindustrie,zal naar verwachting een belangrijkegroeifactor zijn in komende jaren.

Azië-Pacific was de voornaamste marktvoor eco vezels en nam circa 35% vanhet totale marktvolume in 2016 voorzijn rekening. De regionaal snelle indu-strialisatie en gunstig beleid ten aan-zien van textiel activiteiten hebben degroei van de industrie positief beïn-

vloed. Bovendien hebben de toene-mende bevolkingsaantallen en stijgen-de levensstandaard bijgedragen aanmeer vraag naar duurzame kleding inde hele regio.

China is de grootste producent en ver-bruiker van milieuvriendelijke stoffenin de hele wereld. De snel groeiendeonline modemarkt, stijging van het be-schikbare inkomen en de ontwikkelingvan hoogwaardige innovatieve stoffenzijn enkele belangrijke factoren die degroei in de Chinese textielindustrie sti-muleren. De Chinese overheid heeftook allerlei maatregelen ingevoerd omde economische structuur van het landte versterken door het energieverbruiken de vervuiling te verminderen, hetbinnenlandse verbruik te verhogen ende overcapaciteit te elimineren.

Azië-Pacific werd gevolgd door Noord-Amerika, die in 2016 ongeveer 26%van het totale marktvolume vertegen-woordigde. In de USA groeit de vraagnog steeds. Maar daar spelen innova-tieve textielen, zoals antimicrobiëletextielen of antistatische textielen ookeen belangrijke rol in de te verwachtegroei.

De wereldwijde markt voor geregene-reerde eco vezels wordt gekenmerktdoor hoge kapitaalinvesteringen enmeer kennis en inzicht in duurzameproductiemethoden. Het is ook eensector die relatief veel investeert inR&D en marketing. De concurrentie isals gewoonlijk moordend! Belangrijk-ste spelers in deze markt zijn LenzingAG, US Fibers, Polyfibre Industries PvtLtd, Grasim Industries Ltd., WellmanAdvanced Materials, Teijin Limited, Pili-pinas Ecofiber Corporation en ChinaBambro Textile (Group) Co., Ltd.

Meer info:http://www.grandviewresearch.comhttp://www.innovationintextiles.com

Duurzaamheid

Pagina 5 van 12

STICHTING RESERVEFONDS TEXTIELRESEARCH

De opmars van technisch textiel

De textielindustrie groeit met namedoor technisch textiel. Er is grote over-eenstemming bij de beleidsmakers enjournalisten over de wereldwijde tex-tielindustrie: dat de toekomstige groeiervan wordt gedreven door technischtextiel. De basis is technologie, waar-door de sector zich meer en meertransformeert richting digitaal gedre-ven bedrijvigheid. Nieuwe software op-lossingen, processen en technologieën,die gebruikt worden in kleding- enleerindustrie, zijn wereldwijd innovatiekoplopers.En het aantal toepassingen van techni-sche textielen neemt sterk toe. Textielstaat duidelijk op het netvlies bij ont-werpers. Bijvoorbeeld, technisch tex-tiel, dat wordt gebruikt in de gespecia-liseerde lucht- en ruimtevaartindustrie,wordt nu overwogen voor consumen-ten toepassingen; waarbij de MesseFrankfurt zelfs met het EuropeesRuimteagentschap (ESA) en het DuitseLuchtvaartcentrum (GAC) samenwerktom de hoog specifieke textiel te pre-senteren onder het thema 'Living inSpace'.

DigitaalEen belangrijk aspect van de textielin-dustrie is digitalisering, die de moge-lijkheid biedt snelle ondersteuningvoor bestaande producten te verlenenen de tijd voor de nieuwe markt teverkorten. Verschuiving richting servi-ce industrie: dit is de tijd voor textiel-en kledingfabrikanten om te beginnenmet het maken van plannen om digi-taal een onderdeel van hun strategiete maken. Nieuwe tools sturen gege-

vens naadloos van digitaal ontwerp enontwikkeling door de supply chain omkosten te verlagen, de kwaliteit te ver-beteren, de productiviteit te verhogen,de tijd naar de markt te verkorten enafval te verminderen. En er is al ontstellend veel apparatuurbeschikbaar. De toekomst van de tex-tiel productie wordt gekenmerkt doorde ontwikkeling van concepten zoalsde Digital Textile Micro Factory: eenvolledige, in een netwerk geïntegreer-de, productieketen van ontwerp tot af-werking. Dit model van een microfa-briek zou wel eens de toekomst voorde kleine bedrijven kunnen bepalen.De microfabriek omvat CAD / design,printen, snijden, assembleren, labelenen afwerken. Dit idee voor de digitalekleine fabriek zou heel goed het nieu-we modelconcept voor het MKB kun-nen zijn. Microfabrieken die typischongeveer 300-400 vierkante metergroot zijn en waar slimme machines,die snijden, naaien, lassen, enzovoort,alles volledig geautomatiseerd uitvoe-ren. Adidas heeft bijvoorbeeld dezemachines gebruikt voor sport shirts engebruikte volledige systemen die€300.000 tot €400.000 kosten. Dit isde kleinste versie van de microfabriek.Deze machines zijn al verkrijgbaar inNoord-Amerika. Nieuwe materialenWe hebben al eerder aandacht besteedaan de vervanging van op olie geba-seerde grondstoffen door plantaardigematerialen, meestal via de suikerrou-te. Vrijwel alle gerenommeerde poly-ester producenten zoals Trevira, Per-

lon, Polisilk, PHP Fibers, China's GloryTang Group, etc. produceren versiesvan thermoplastische polymeren afge-leid van melkzuur. Het Duitse Instituutvoor Textieltechnologie aan de RWTHAachen Universiteit heeft bio-geba-seerde PLA-vezelmengsels ontwikkeldwaarvan de mechanische eigenschap-pen resulteren in lagere krimp en eengrotere treksterkte in vergelijking metde reguliere PLA. Bedrijven zoals MA.-RE en Polysilk produceren reeds PVDF-filamenten (polyvinylideenfluoride),maar tot nu toe lijken alleen Monosuis-se en Perlon zichtbare spelers op demarkt te zijn.Vlam- en hittebestendige vezels wor-den ook steeds meer gemaakt op basisvan biomaterialen zoals Pyrotex Fi-bers, een Duits bedrijf, dat een gepa-tenteerde Pyrotex-acrylvezel heeftontwikkeld. Andere bedrijven die zichbezig houden op dit gebied zijn Evo-nik, Kurarair, Toyobo, Kynal, Kermel enDuraFiber Technologies.

Complexe combinaties van verschillen-de materialen leiden tot innovatieve enhoogwaardige samenstellingen of com-posieten. De toepassingen van textiel-composieten zijn behoorlijk toegeno-men, zoals toepassing in gewapendbeton, beschermingsproducten, zelfversterkte polypropyleen en materia-len voor racefietsen en luchtvaart.

Meer info:https://apparelmag.com

Technisch textiel

Snijvast textiel

Beschermend textiel moet aan heelveel eisen voldoen, afhankelijk van detoepassing. Eén van de eisen kan zijnde snijvastheid van een textiel. Dit isvan belang voor bijvoorbeeld bewa-kers, werkers in de glas- en recycling-industrie en voor slagers.

Er is nu een nieuw textiel op de markt,Cut-tex® PRO, dat claimt het beste tezijn wat er tot nu toe verkrijgbaar was.De snijvastheid is 31,5 N, wat meer

dan 50% beter is dan de hoogstenorm. Het materiaal is een breisel vanUHMWPE (zeg maar Dyneema) en an-dere technische vezels. Het resultaat iseen textiel dat 5 maal snijvaster is danKevlar.

Door de uitzonderlijke snijweerstandvan Cut-Tex® PRO wordt deze stof ookgebruikt bij de fabricage van bijtresis-tente kleding voor geestelijke gezond-heidszorg. Meest recent wordt Cut-

Tex® PRO gebruikt om snijvaste meu-belbekleding voor het openbaar ver-voer te maken. Daarnaast zijn nieuwetoepassingen snijbestendige rugzak-ken of koffers voor reizigers en be-schermende kleding.

Meer info:http://www.innovationintextiles.com http://www.cut-tex.com/ http://www.cut-tex.com/news

Nieuwe materialen

Pagina 6 van 12

STICHTING RESERVEFONDS TEXTIELRESEARCH

PCM's werken, maar zeer beperkt

Er zijn steeds meer textiele materialenop de markt waarin PCM's (phasechange materials) zijn opgenomen. Ditkan zijn in de vorm van micro-capsu-les die zijn mee gesponnen in coatingsvan garens en in coatings van doeken.Het textielinstituut Hohenstein heeftdeze materialen aan een grondig on-derzoek blootgesteld en een methodeontwikkeld waarbij het effect van dePCM's objectief gemeten kan worden,dus zonder gebruik te maken vanproefpersonen.

De resultaten zijn in het algemeenweinig positief te noemen. Garens metPCM-micro-capsules zijn in de meeste

gevallen (maar niet alle) minder sterk.Gecoate garens en doeken zijn minderslijtvast als in de coating PCM's zijnopgenomen (afhankelijk van het %PCM). De isolatiewaarde van doekenuit PCM-gecoate garens is weliswaarhoger, maar dat wordt voor een grootdeel veroorzaakt door de hogere dicht-heid van het doek.

Het effect van de PCM's is getest metde WATson Heat Loss Tester (WarmteAfgifte Tester), een huidmodel waarbijde huidtemperatuur en zweethoeveel-heid kan worden ingesteld. De hoe-veelheid energie die moet worden toe-gevoerd om in een bepaald klimaat de

temperatuur constant te houden, isdan een maat voor het comfort. DeWATson tester gaf resultaten die over-eenkomen met de testen met proef-personen. Uit deze testen blijkt dat deinvloed van de PCM's in textiel op dehuidtemperatuur miniem zijn. Hettestinstituut Hohenstein concludeertuit het onderzoek dat met WATson heteffect van PCM's in textiel objectief temeten is en dat bedrijven hiermee hunvoordeel mee kunnen doen in product-ontwikkeling.

Meer info:http://www.hohenstein.dehttps://www.brrr.com

Smart Textiles

Digitale print-inkten gemaakt van grafeen-achtig materiaal: fosforeen

Een groep onderzoekers van Aalto Uni-versity (Fi), University of Cambridge(UK), Imperial College London (UK) enBeihang University (CN) hebben eennieuw type digital print inkt ontwik-keld. Deze nieuwe inkten zijn ge-maakt van grafeen-achtig materiaal:fosforeen. Deze inkten kunnen zonderproblemen geprint worden met de con-ventionele print technieken en zijnnuttig voor het printen van optischeeffecten op textiel.

Even als reminder: Grafeen is eentweedimensionaal materiaal, dat be-staat uit een enkele laag koolstofato-men gerangschikt op een rooster meteen hexagonale (honingraat) structuur.Het is het basiselement van anderekoolstof combinaties. Zo bestaat gra-fiet uit opeengestapelde lagen grafeenen zijn koolstof nanobuizen cilindersvan grafeen.

Grafeen heeft veel bijzondere eigen-schappen. Zo is het meer dan 200keer sterker dan staal, een uitsteken-de thermische en elektrische geleider,flexibel, zeer dun en transparant. Ditmaakt het potentieel geschikt voor eenbreed scala aan toepassingen. Maargrafeen heeft er een nuttig zusje bij:fosforeen. Amerikaanse natuurkundigen hebbenvan dit zogeheten fosforeen een ruwetransistor gebouwd. 'Beter dan graf-een', stellen ze enthousiast. Nog geendag later publiceerde een Chinesegroep een soortgelijk artikel over het-zelfde dunne fosfor.

Fosforeen, ook wel zwarte fosfor ge-noemd is een bijzonder interessantpost-grafeen nanomateriaal. Het bij-zondere van de fosforeen is dat je hetaantal laagjes op nano niveau kuntmanipuleren. Daardoor krijg je lichtef-fecten variërend over het zichtbare enhet nabije infrarood gebied van het

spectrum. Zo kan deze zwarte fosforals lichtdetector functioneren. Maar erzijn ook voorbeelden dat het als vocht-sensor kan werken.

De onderzoekers hebben een procesontwikkeld om dit materiaal nu op gro-te schaal te produceren en geschikt temaken om in dunne laagjes te printen.Hiervoor optimaliseerde de onderzoe-kers de chemische samenstelling omstabiele inkt te kunnen maken. Het op-geleverde materiaal laat zich uitste-kend printen, in eerst instantie op pa-pier. Maar toepassingen op textiel zijnook al voorgesteld en in onderzoek.Zoals vaak in dit soort toepassingenwordt dit dan toegepast door te prin-ten op gecoate textiel.

Meer info:http://www.european-coatings.comhttps://nl.wikipedia.orghttps://www.volkskrant.nl http://pubs.acs.orghttp://www.futuremarketsinc.com

Innovatie

Pagina 7 van 12

STICHTING RESERVEFONDS TEXTIELRESEARCH

Energie opwekken in textiel door te bewegen: triboenergie

Een bekend probleem bij de integratievan elektronica in textiel of bij het ge-bruik van de wearable electronics is deenergievoorziening. Dus is er veel on-derzoek naar flexibele lichtgewichtenergiebronnen, liefst milieuvriende-lijk. Een manier om dat voor elkaar tekrijgen is gebruik te maken van deenergie die vrijkomt of ter beschikkingkomt tijdens het bewegen. Een groeponderzoekers van de North Universityof China, in Taiyuan ontwikkelden eendubbellaags textiel dat door wrijvingtijdens het bewegen energie kan op-wekken: triboenergie. Het principe iseenvoudig, maar de praktijk is weer-

barstiger. Onderstaand schema geefteen beeld van de constructie die de

onderzoekers hebben getest.Bij de figuur: a en b tonen de opbouwvan het weefsel: polyester, siliconenrubber en polyester gecoat met nikkelstrips, c toont een foto van het pro-duct en d t/m g tonen SEM opnamesvan de verschillende componenten.

Tijdens bewegen ontstaat wrijving tus-sen ketting en inslag en die verschillenleveren spanningsverschil op en duskan bij het opvangen daarvan eenstroompje gaan lopen.

En het werkt: uit een stukje van 5 ×5cm2 werden pieken met een potentiaal-verschil van 540 V en een stroompjevan 140 µA opgewekt. Dit komt over-een met een hoeveelheid elektrischeenergie van 0,892 mW/cm2 bij een be-lasting weerstand van 10 MΩ. Diepiekjes kunnen bijvoorbeeld dienen alseen trigger-signaal om beweging aante geven of beweging te monitoren.

Met de energie zoals die wordt opge-wekt kunnen direct zo’n 100 serie ge-schakelde LEDs worden gevoed of kandraagbare elektronica van energieworden voorzien.Denk ook aan medische toepassingen,sport monitoring en militaire toepas-singen. De patches kunnen op ver-schillende plaatsen op het lichaamworden ingebouwd, waar er meer be-

weging is bijvoorbeeld onder de arm ofvoet, of bij de elleboog of knie.Het systeem kan nog verder geopti-maliseerd worden door twee patchesop elkaar aan te brengen.

Het zou interessant zijn om na te gaanof dit ook in looppaden in gebouwen ofzelfs onder drukke wegen kan wordenaangebracht.

Meer info:https://en.wikipedia.org http://www.sciencedirect.comhttps://www.nature.com

Duurzaamheid

De mode-industrie bloeit als nooit te voren

Onderzoeksbureau McKinsey heeft eenrapport uitgegeven, “The State of Fas-hion”, waarin ze de ontwikkelingen vande mode-industrie beschrijven. In hetrapport wordt de mode-industrieomschreven als een 2,4 biljoen indu-strie, die ondanks de economischerecessie de laatste 10 jaar een uitzon-derlijke groei liet zien van 5,5% opjaarbasis.

2016 was een lastig jaar voor demode-industrie. De consumenten wor-den kritischer en minder voorspelbaarin hun aankoopgedrag. De groeibedroeg slechts 2-3%. Enkele deelseg-menten stijgen daar bovenuit. Metname de betaalbare luxe artikelen en

de sportkleding deden het veel beterdan het gemiddelde. Met name desportkleding-sector presteert al velejaren boven het gemiddelde met eenjaar-op-jaar groei van meer dan 10%over de laatste 10 jaar.

Voor 2017 wordt een beperkte groeiverwacht in lijn met de groei van dewereldhandel. Daarbij geeft McKinseyaan dat de groei afhankelijk is van 3factoren: de groei van de wereldeco-nomie, het consumentengedrag en hetbusinessmodel van de de bedrijven inde mode. McKinsey verwacht voorbijna elke sector in de mode een groei,mogelijk met uitzondering van de dis-count sector.

De 10 trends die McKinsey voor demode-industrie ziet zijn:

1. Toenemende volatiliteit door instabi-liteit; 2. Een comeback van China; 3.Steden worden belangrijker; 4. Slim-mere consumenten; 5. Generatie-cor-relatie; 6. Wellness-producten; 7.Snellere veranderingen; 8. Organischegroei; 9 Digitalisering van de keten;10. Overnames door private equity.

Al met al zeer de moeite waard omhet rapport eens te lezen.

Meer info:https://www.mckinsey.comhttps://www.mckinsey.com/~

Economie

Pagina 8 van 12

STICHTING RESERVEFONDS TEXTIELRESEARCH

Naairobot

De kledingindustrie is gewend grotepartijen kleding te produceren tegenlage prijzen. Daarom vindt veel vande kledingproductie nog steeds plaatsin lage lonen landen. Dit geeft aanlei-ding voor heel veel inefficiëntie in detextiel- en kledingketen. Het gevolghiervan is dat een deel van de kledingniet of tegen (te) lage prijzen verkochtwordt.

De oplossing is dichterbij en op maatproduceren. Vaak wordt dat te duurgevonden, omdat kledingproductievaak veel handwerk is. In diverse sec-toren heeft echter een naairobot hetwerk van naaisters overgenomen. Eennaairobot is prima in staat om repete-rende opdrachten heel snel en nauw-keurig (reproduceerbaar) uit te voe-ren. En een naairobot kan 24 uur perdag produceren.

Langzamerhand zijn de robots ook in

staat om meer complexere productente maken. In de VS zal een Chineesbedrijf, Tianyuan, eind 2018 een ge-automatiseerde lijn voor de productievan T-shirts operationeel hebben. Dezelijn zal in staat zijn uit doek elke 4 mi-nuten een T-shirt te produceren (dussnijden en in elkaar zetten). Het be-drijf is van plan 21 van zulke lijnen teinstalleren, waardoor meer dan800.000 T-shirts per dag zullen wor-den geproduceerd. Arbeidskosten be-dragen dan 0.33 dollar per T-shirt.

In een naairobot komen een aantaltechnieken samen: beeldherkenningmet betrekking tot oriëntatie en ver-vorming van het doek, worden gecom-bineerd met software, waarmee de“fouten” worden gecorrigeerd en waar-bij de naaikop (of de doekpositione-ring, een en ander afhankelijk van hettoegepast systeem) wordt aange-stuurd.

Ook in Nederland wordt onderzoekverricht naar automatisch naaien vankleding en wel in het nieuwe innovatie-centrum Fashion for Good Amsterdam,gevestigd in het voormalige winkel-pand van C&A aan het Rokin in Am-sterdam. Dit gebeurt door SoftWear,het bedrijf dat ook de industriële naai-robots aan het Chinese Tianyuan heeftgeleverd. Voor Nederlandse bedrijvenlijkt het een must om daar een keer tegaan kijken en na te gaan of een der-gelijke grootschalige confectie ook inNederland gerealiseerd kan worden.

Meer info:https://www.duurzaambedrijfsleven.nlhttps://www.duurzaambedrijfsleven.nlhttps://mvonederland.nl http://www.innovationintextiles.com https://www.economist.com https://www.youtube.com

Automatisering

Nieuw ontwikkelcentrum voor smart fabrics in USA

In de VS is vorig jaar het AFFOA opge-richt. AFFOA staat voor AdvancedFunctional Fabrics of America. Dit iseen publiek-privaat initiatief waarinmeer dan 300 miljoen dollar is geïn-vesteerd door universiteiten, overheiden bedrijfsleven. Doel van het AFFOAis om “the time to market” van gea-vanceerde smart textiles te verkortenvan jaren naar maanden. Het AFFOAheeft meer dan 100 partners in 28 sta-ten in de VS. Het centrum is fysiek ge-vestigd in Cambridge, Massachusetts.

Een belangrijke doelstelling van hetcentrum is het ontwikkelen van eentechnologie-infrastructuur voor gea-vanceerde textiele materialen die in-ternetverbindingen kunnen opzetten.Dit maakt nieuwe bedrijfsmodellenvoor de textielindustrie mogelijk. Metzeer functionele weefselsystemen cre-ëert de textielindustrie de mogelijkheidom consumenten 'stoffen als dienst-verlening' aan te bieden. De textielin-dustrie kan daardoor transformerenvan een traditionele prijsgedreven in-dustrie naar een high-tech, high

margins industrie.Om snel producten naar de markt tekrijgen heeft het AFFOA zogenaamdeFabric Innovation Networks, waarinbedrijven participeren. Deze netwer-ken zorgen ervoor dat de industrie ineen vroeg stadium bij de ontwikkelingis betrokken en prototypes van inno-vatieve producten kan maken. Onder-deel van de Fabric Innovation etworkszijn de Fabric Discovery Centers(FDC). Deze zijn opgezet met 3 doel-stellingen: • een opstartaccelerator en incuba-tor die ruimte, faciliteiten en bege-leiding biedt aan nieuwe bedrijven, • een afdeling die zich toelegt oponderwijs, die studenten de moge-lijkheid biedt om dit veld te verken-nen en de vaardigheden te ontwik-kelen om onderdeel daarvan wor-den, • eerste prototype-faciliteit, met ge-avanceerde CAD-ontwerp- en fabri-cage-instrumenten, om toepassingvan nieuwe geavanceerde textielematerialen te helpen versnellen vanconcept tot functionele producten.

Binnen 1 jaar heeft het AFFOA de eer-ste commercialiseerbare productenontwikkeld. Dit betreft een rugzak meteen soort unieke QR-code. Met eenapp kan de rugzak worden gepersonifi-eerd, zodat allerlei informatie over deeigenaar ook voor derden zichtbaargemaakt kan worden (in Nederlandzou dit mogelijk tot privacy-issueskunnen leiden!).

Een ander voorbeeld is textiele LIFI,een soort wifi, maar dan via licht. Detextiel kan dan informatie opvangenen omzetten die via LED-lampen wordtuitgezonden. Eén van de toepassingendie men hierbij voor ogen heeft, is datop deze wijze mensen door een com-plex gebouw geleid kunnen worden.De LIFI-detectoren functioneren danals een soort indoor GPS systeem.

Meer info:http://www.innovationintextiles.com http://money.cnn.com https://www.psfk.com

Smart Textiles

Pagina 9 van 12

STICHTING RESERVEFONDS TEXTIELRESEARCH

Nieuwe biobased epoxy vervangers

Thermo hardende epoxy verbindingenworden gebruikt als lijmen en coatingsin textiel en verwante bedrijfstakken.Maar de meeste epoxy verbindingenzijn niet milieuvriendelijk of zelfs irrite-rend. De gebruikelijke alternatieven,ge-epoxideerde plantaardige thermo-harders, zijn meestal minder sterk engemakkelijk te breken. Een groep Chi-nese onderzoekers van de SouthwestUniversity, Chongqing, China, heefteen nieuwe generatie plantaardige bio-based thermo hardende ge-epoxideer-de olie ontwikkeld.

Ze gingen uit van sojaolie, en andereplantaardige oliën en ze synthetiseer-den varianten met als eindgroepen di-carboxyl-polyamide1010 (Nylon) oligo-meren. Er werd gewerkt met mono-meren uit ricinusolie, dat wil zeggensebacinezuur en decamethyleendiami-

ne, en ze gebruikten ge-epoxideerdesojaboonolie (ESO) met deze eind-groepen. Even als toelichting: Evonik heeft eenpaar jaar geleden het product VES-TAMID® Terra DS ontwikkeld, geba-seerd op polyamide 1010. Het is eenpolycondensatie product van 1,10-de-camethylene diamine (D) en 1,10-de-canedoic diacid (sebacic acid – S). Zo-wel het decamethylene diamine als hetsebacic acid zijn gemaakt uit castorolie, zodat dit materiaal al 100% bio-based is.

Met name door de ketenlengte van denylon 1010 eindgroepen te manipule-ren werd een sterk verbeterde thermohardende lijm verkregen, met drasti-sche verbetering in treksterkte, Youn-g's modulus en rek bij breuk. De zo

gemaakte biobased lijmen waren fac-toren sterker dan de traditionele ge-e-poxideerde sojaolie.

De smelttemperatuur en dus de hitte-bestendigheid van de thermosets wer-den ook duidelijk verbeterd met toene-mende nylon 1010 kettinglengte.Daarnaast hebben de thermoharderseen goede duurzaamheid en een uit-stekende thermische stabiliteit. Hetlijkt er dus op dat epoxy-thermohar-ders uit plantaardige olie, goede bio-based vervangers van de traditioneleepoxy verbindingen kunnen zijn. Nunog opschalen.

Meer info:http://www.european-coatings.comhttp://pubs.acs.org

Nieuwe materialen

Duurzame kledingEr is veel aandacht voor het verduur-zamen van de textiel- en kledingketen.In Nederland is door MODINT deSustainable Materials Guide gepubli-ceerd. In Engeland is WRAP een actieve partijin de verduurzaming van textiel enkleding. Zij hebben onlangs een“guide” uitgegeven, waarin ze demogelijkheden beschrijven om dekwaliteit van kleding te verbeteren,om zodoende de gebruiksduur van dekleding te verlengen. WRAP claimt datde verlenging van de levensduur vande helft van de kleding met 9 maan-

den, een verbetering van de water-,energie- en CO2-footprint met 4-10%zou betekenen. In hun gids beschrijven zij de moge-lijkheden van kwaliteitsverbeteringenen levensduurverlenging aan de handvan een aantal concrete maatregelendie genomen kunnen worden en aande hand van voorbeelden van bedrij-ven die deze maatregelen al hebbendoorgevoerd. Onderwerpen die wordenbelicht, zijn de keuze van de basisma-terialen, de keuze van de kleurstoffenen finishes, de wijze van productie enhet belang van het goed hanteren van

het maatsysteem en het testen van dekleding. Daarnaast gaat de gids in op hetinformeren van de klanten over deduurzaamheid van het kledingstuk, dewasvoorschriften, de mogelijkhedenom kleding te repareren en de afdank-mogelijkheden. Al met al een nuttige gids, die ook inNederlandse bedrijven goed gebruiktzou kunnen worden.

Meer info: http://www.wrap.org.uk/

Duurzaamheid

Pagina 10 van 12

STICHTING RESERVEFONDS TEXTIELRESEARCH

Raak project BouwTex goedgekeurd

SIA Raak heeft onlangs het projectBouwTex goedgekeurd. De ondertitelis: Gebouwtransformaties met textiel.Het project wordt uitgevoerd door Dr.Mieke Oostra, lector Ruimtelijke Trans-formaties bij Hanzehogeschool Gronin-gen in samenwerking met Saxion lec-toraat Smart Functional Textiles en hetlectoraat Innovatieve Materialen in debouw.De achtergrond is dat renovatiesen herbestemming van gebouwen veelslimmer kunnen worden uitgevoerd.Deze stelling is ontstaan uit het Modintroutekaart project 3D textiel construc-ties in de bouw en uit een groot aantalsessies tussen textielbedrijven, archi-tecten en bouwkundigen en de bouw-wereld.

Momenteel wordt veel materiaal ge-bruikt voor renovatie en herbestem-ming, dat maakt transformeren vangebouwen duur, tijdrovend en het ver-groot de milieu-impact van een ge-transformeerd gebouw. De bedrijvenwillen daarom onderzoeken of mettextiel niet tot andere, lichtere enmeer flexibelere oplossingen gekomenkan worden. Textiel heeft in het verle-den in verschillende toepassingen be-wezen waarde toe te kunnen voegenaan gebouwen, door constructies te

versterken, gebouwprestaties (isolatie-waarde, akoestiek) te verbeteren, ende belevingswaarde te vergroten (vi-sueel, vorm). Textiel speelt deson-danks nog vaak een ondergeschikterol.

De vraag is of we de potentie van tex-tiel voor gebouwverbetering meer kun-nen benutten in het kader van de op-komende vraag naar renovatie en her-bestemming van leegstaand vastgoed.Textiel is licht van gewicht, makkelijkte vormen, sterk, isolerend, vochtre-gulerend en kan goed voorzien wordenvan extra functies. In dit project onderzoeken we tweeoplossingsrichtingen om met gebruikvan textiel een integrale prestatiever-betering van bestaande bouwwerkente realiseren:1. De versterking van buitenwanden

met textiel in combinatie met ver-betering van de energieprestatie

2. Het maken van flexibele multi-functionele scheidingsconstructiesmet textiel

In dit kader wordt, naast de construc-tieve versterking en de vergroting vanflexibiliteit, onderzocht welke anderefuncties toegevoegd kunnen wordendie raken aan belangrijke thema’s in

de vastgoedmarkt op het gebied vangezondheid (licht-, lucht- en geluids-kwaliteit, temperatuur), energie (ther-mische kwaliteit, energieopslag), ge-bruik (tactiele en visuele eigenschap-pen) en afval (recyclebaarheid, toxici-teit, biologische afbreekbaarheid).

Beoogd resultaat is kennis over hetgebruik van textiel om de gewenstegebouwtransformatie mee te kunnenuitvoeren, toegepast in minimaal vierdemonstrators die als casuïstiek die-nen voor opleidingen in textiel enbouwkunde. Het project heeft eenlooptijd van 2 jaar en zal medio 2019worden afgerond. Er is een uitgebreidekick off meeting op 28 november2017, waarschijnlijk in Groningen.

Meer info: Dr.ir. Mieke Oostra, Lector RuimtelijkeTransformaties - Hanzehogeschool06-29503949m.a.r.oostra@pl.hanze.nl

ir. Ger Brinks, Lector Smart FunctionalMaterials - Saxion06-22901777 g.j.brinks@saxion.nl

http://www.sia-projecten.nl

Research en ontwikkeling

Nieuwe transparante vlamwerende coating op waterbasis

Een groep Japanse onderzoekers vanDainichi Giken, samen met DaimaruKogyo en de bekende textile tech reusTeijin, hebben een nieuwe vlamweren-de coating ontwikkeld: Landex CoatFlame Retardant Clear.

Vlam test op pa-pier met rechtsde nieuwe coa-ting en linkszonder coating

Landex Coat Flame Retardant Clear, iseen halogeenvrije watergedragentransparante vlamvertragende acrylcoating, die de vlamvertraging van di-verse materialen, waaronder textiel,aanzienlijk verbetert. Het is een trans-

parante coating die eenvoudig op hetoppervlak kan worden aangebracht omde originele textuur van het materiaalte behouden. De verkoop van LandexCoat Flame Retardant Clear is gestartop 1 september jl.

Landex Coat Flame Retardant Clearmaakt gebruik van FCX-210, een orga-nische fosforverbinding die we al eer-der in vele toepassingen hebben ge-zien, zoals in de elektronica- en auto-mobielonderdelen en nu ook in de ar-chitectuur en interieurontwerp. Hetvoordeel is dat het transparant is ende onderliggende kleur of oorspronke-lijke textuur ongemoeid laat. Daar-naast verhoogt het ook de weerstandtegen weersinvloeden en schimmel(een bekende toepassing van organo-fosfor verbindingen)De Landex Coat Flame RetardantClear is gecertificeerd als niet brand-

baar materiaal en heeft een VTM-0 ra-ting voor dunne films volgens de UL 94standaard. Het bevat geen halogenen.In eerste instantie is het bedoeld omhout beter vlamwerend te maken,maar het blijkt ook goed te werken oppapier en textiel in interieur toepassin-gen.

Let op de tox data. Uit een studie vanSociety of Toxicology en van de uni-versiteit van Lodz werd geconcludeerddat dit type verbindingen weliswaar alsalternatieven voor de bekende poly-brominated diphenyl ethers kan wor-den gebruikt, onschadelijk zijn ze ze-ker niet.

Meer info:https://www.teijin.comhttps://academic.oup.comhttps://www.ncbi.nlm.nih.gov

Nieuwe materialen

Pagina 11 van 12

STICHTING RESERVEFONDS TEXTIELRESEARCH

Knit for you

Adidas, de beroemde producent vansportkleding, heeft een mooi experi-ment uitgevoerd: een toepassing vandigitaal zaken doen. Het initiatief heet“knit for you” en heeft als basis ideedat een klant een trui kan ontwerpen,waarbij door middel van een body scande maten en pasvorm worden vastge-legd en binnen een paar uur de truiklaar is.

Adidas maakt gebruik van een supermoderne Stoll vlakbreimachine. Hetinitiatief wordt gesteund door de Duit-se overheid en de knit for you winkelis gevestigd in de Bikini Berlin shop-ping mall in Berlijn. Het idee is duide-lijk: verkennen van lokale productietechnieken en systemen en individuenzelf laten ontwerpen met gebruikma-king van die interactieve technologieom op maat gemaakte kledingstukkente maken.

Adidas gaat er van uit dat het toepas-sen van deze technologie onvermijde-lijk is en onze toekomst vorm gaat ge-ven. Het is dus essentieel dat het be-drijf begrip krijgt van hoe dit gaat wer-ken. Bovendien sluit dit mooi aan bijde Adidas grondgedachte: alles wat wedoen is experimenteel en elk systeemin de markt is een bèta-prototype.

Klanten kunnen op deze manier voor200 euro een van merino wol vervaar-digde trui ontwerpen en (laten) ma-ken. Er is voorzien in duidelijke ge-bruiksinstructies. De klant gaat eersteen donkere kamer binnen waar wer-velende camouflage patronen op deborst worden geprojecteerd. De ruimteis voorzien van sensoren die handbe-wegingen vastleggen waarmee deklant de patronen kan verplaatsen enrangschikken totdat het gewenste ont-werp gemaakt is. Dus met eenvoudigepolsbewegingen wordt het ontwerp ge-

maakt. De software legt al die ideeënvast, vertoont die op een scherm ende klant kan kiezen welk ontwerp ge-wenst is. De klant kan kiezen uit eenstandaard maat of kiezen voor een la-ser bodyscan. Als het ontwerp en demaatvoering is vastgelegd, druk je opeen print knop en het patroon en demaat wordt naar een industriële brei-machine gestuurd. De trui wordt dan “made to order” terplekke gemaakt. Na het breien wordtde trui gefinisht, gewassen en ge-droogd (met de hand!!). Adidas wil er-varing opdoen met deze werkmetho-des om te zien hoe dit in de toekomstkan werken.

Deze pop up shop was tijdelijk en be-doeld als experiment. Onderzochtwordt of dit ook voor sportschoenenkan ( het hele proces van ontwerp tottoonbank duur nu 12 maanden).

Interessant in deze context is om ookde site van THE GIRL AND THE MA-CHINE van Rosanne van der Meer eenste bekijken. Daar is een dergelijk con-cept al volledig uitgewerkt en functio-neert het als goed werkend systeem.

Meer info:http://www.knittingindustry.comhttp://adidasknitforyou.comhttp://www.thegirlandthemachine.com

Innovatie

Smart textiles ontwikkeling bij TU-Delft

Onderzoek naar smart textiles gebeurtniet alleen in de VS (zie elders in dezeTexAlert), maar ook op grote schaal inNederland. In TexAlert is al diversemalen gerapporteerd over smart texti-les ontwikkelingen bij Saxion. Maarook op de TU-Delft is smart textileseen relevant onderzoeksdomein.

Bij de faculteit Design & Engineeringwordt veel onderzoek gedaan naarsmart textile producten met additione-le functionaliteiten waarmee het com-fort en/of beschermingsniveau wordtverbeterd. Een mooi voorbeeld isJACE, een kledingstuk voor vrouwen in

de overgang. Deze hebben vaak lastvan opvliegers of hot flashes. Deze jasis in staat de overmatige hitte weg tekoelen door middel van peltier-ele-menten. Door een stroom over dezeelementen te sturen wordt een kantkoud. Door deze dicht bij de huid aante brengen, kan dus de huid wordengekoeld en daarmee de opvlieger on-der controle worden gehouden.

Andere voorbeelden van productenzijn: een wasbare sensor in kleding omde houding te registreren, een banddie ECG's kan opnemen over langeretijd, een jas, waarbij de ventilatie/

ademendheid kan worden ingesteld ennog vele meer.

Vaak zijn de producten gemaakt doorstudenten en zijn ze nog in een proto-type-stadium. Dat houdt echter niet indat de ideeën die daar zijn uitgewerktzeer tot de verbeelding spreken. Eenaantal van de voorgestelde productenzal zeker gecommercialiseerd kunnenworden.

Meer info:https://www.tudelft.nl

Smart Textiles

Pagina 12 van 12

STICHTING RESERVEFONDS TEXTIELRESEARCH

TexAlert wordt uitgebracht in opdrachtvan de Stichting Reservefonds Textiel-research.

Contactpersoon: drs. Cees Lodiersc.lodiers@kpnmail.nl

Redactie:drs. Anton Luiken (eindredactie)Alcon Advies B.V.Tel. 06 38931675anton.luiken@alconadvies.nl

ir. Ger BrinksBMA~TechneTel. 06 22901777gjbrinks@bmatechne.nl

COLOFON

En dan nog even dit …En dan nog even dit …

Het is een jongensdroom (of van man-nen van middelbare leeftijd) om in eenPorsche te rijden. En een dergelijkeexclusieve wagen moet toch eigenlijkook exclusieve velgen hebben, moetenze bij Porsche hebben gedacht. Daar-om hebben ze wielen ontwikkeld metgevlochten carbonvezels. Hiervoorhadden ze de grootste vlechtmachinenodig met een diameter van 9 meter.En wat je dan krijgt: velgen die 20%lichter en 20% sterker zijn dan de ge-bruikelijke velgen. En wat duurder.Een setje velgen voor de Porsche 911Turbo S Exclusive Series kost maarliefst meer dan 15.000 dollar. Mis-schien toch nog even wachten tot dekoers van de dollar nog iets verder ge-daald is?

Meer info:https://newsroom.porsche.com

Stretch sensoren voor exoskeletten van textiel

Draagbare elektronica ook bekend als“wearable technology”, wordt erg veeltoegepast en we kunnen wel van eenexplosie aan toepassingen spreken:van hartslag monitoren tot virtual rea-lity sets. In al die gevallen is er sprakevan ingebouwde sensoren die zorgenvoor detectie en transport van data ofsignalen. Het zal duidelijk zijn dat voorcombinaties in textiel en voor toepas-singen op de mens het zeer voordeligis als die sensoren flexibel zijn. Er isdan ook erg veel onderzoek naar dittype sensoren en in eerdere TexAlertshebben we hier al aandacht aan be-steed.

Een groep onderzoekers aan het WyssInstitute for Biologically Inspired Engi-neering en de Harvard John A. PaulsonSchool of Engineering and Applied Sci-ences (SEAS) hebben een super ge-voelige zachte sensor ontwikkeld, ge-maakt van siliconen en textiel die heelflexibel is en zich makkelijk aanpastaan de vormen van een lichaam. Desensor bestaat uit een laagje siliconen(een isolator, zeer slechte geleider) dieis ingepakt tussen twee lagen textielvoorzien van een zilverlaagje (dusgoede geleiders). Samen worden deze

een condensator. Door vervorming ofverplaatsing van de laagjes verandertde capaciteit van de condensator endat is dus een maat voor de vervor-ming en dus voor de beweging die desensor ondergaat. Hetzelfde geldt voordruk: siliconen zijn samendrukbaar endaardoor verandert de capaciteit vande condensator. In dit soort gevallenontstaat dus een meetbaar effect ende sensor is een feit.

Een van de innovaties hier is de pro-ductie van deze sensoren. Het zilver-gecoate textiel wordt dus aan weers-zijden van de siliconen laag aange-bracht, maar tussen de textiel en hetsilicone wordt een dun laagje vloeibaresiliconen aangebracht dat dan vervol-gens wordt uitgehard. Zo worden deporiën van textiel ook opgevuld enontstaat een uitstekende hechting tus-

sen textiel en de siliconen. Door hetopvullen van de poriën ontstaat ookeen veel grotere contact oppervlak datweer bijdraagt aan de effectiviteit vande sensor. Tenslotte worden dunneflexibele geleiders gehecht aan de ge-leidende textiel met behulp van ther-mische hecht tape.

Een eerste toepassing, in een hand-schoen, liet zien dat het systeem pri-ma werkte. Zeer kleine bewegingenvan de vingers werden gedetecteerd.De response tijd van het systeem was30 mili-seconden bij een vervormingof verplaatsing van 0,5 mm. Dit bete-kent dat dit een zeer bruikbaar sensorsysteem is voor wearable technology.

Kortom een prima werkend systeem.Voor ons nog interessant is de truc omgebruik te maken van het locking sys-teem van hechting van het silicone optextiel. Om te onthouden voor bijvoor-beeld lamineer processen.

Meer info:https://wyss.harvard.edu https://biodesign.seas.harvard.edu

Smart Textiles

Recurf afgerond

Op 11 oktober 2017 is de slotbijeen-komst gehouden van het SIA-Raakproject RECURF. Het project werdgeleid door de Hogeschool vanAmsterdam. In het project zijn diversecomposieten ontwikkeld op basis vantextiele afvallen en biobased harsen.Uit het onderzoek is gebleken, dat detextiele afvallen bijdragen aan desterkte van de composieten en datdoor middel van design hele mooieproducten te maken zijn, variërendvan transparante lampenkappen totakoestische panelen en van koffers totvinnen van surfplanken. De resultatenzijn samengevat in een boekje dat viaHvA te verkrijgen is. Het onderzoek krijgt een vervolg inhet project RECURF-UP.

Meer info:www.hva.nl

Duurzaamheid