B e e l d v e r h a a lLieja Stalpers & Emy Thorissen (met dank aan Ronald Peeters)

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D

In de Brabantse voetsporen van Vincent van Gogh

3 4  

2015 is uitgeroepen tot het Van Gogh jaar: het is 125 jaar geleden dat Vincent van Gogh overleed. Onder het motto ‘Welkom in Brabant: my homeland’ wor-den talrijke activiteiten georganiseerd in Noord-Brabant, maar ook elders in Nederland, België en Frankrijk wordt er volop stilgestaan bij het leven en het werk van deze inspirerende kunstenaar.Een aanleiding voor de Brabant-Collectie, het Regio-naal Archief Tilburg en Natuurmuseum Brabant om de handen in een te slaan en een tentoonstel-ling samen te stellen. Medio oktober 2015 zal in het Natuurmuseum te Tilburg de expositie In de Brabantse voetsporen van Vincent van Gogh te zien zijn. Parallellen tussen Vincents tekeningen, schilderijen en brieven én de vroege Brabantse fotografie (rond 1900) zullen worden getoond aan de hand van de thema’s landschap en dieren, boe-renleven, ambachten, interieurs en gebouwen.In Zundert stond de wieg van Vincent; in Tilburg volgde hij zijn eerste tekenlessen; in Etten begon zijn carrière en in Nuenen maakte hij zijn eerste mees-terwerk. Ditmaal aandacht voor negen Brabantse locaties, chronologisch gepresenteerd, waar Vincent van Gogh woonde, tijdelijk vertoefde, werkte of op doorreis was. Vincent neemt u als het ware mee op zijn tochten aan de hand van oude foto’s vanaf 1866 en prent-briefkaarten van rond 1900-1918. Tevens zijn passende citaten uit zijn brieven (inclusief spel-fouten) geselecteerd: ter ondersteuning van de sfeerbeelden en om het levendig te maken. Ontdek de Noord-Brabantse plekken en het land-schap in dit beeldverhaal, zoals Van Gogh het tus-sen 1864 en 1885 gezien kan hebben.

ExpositieDe expositie In de Brabantse voetsporen van Vincent van Gogh is van 17 oktober 2015 t/m 6 januari 2016 in het Natuurmuseum Brabant te bezoeken. Meer informatie volgt op www.natuurmuseum brabant.nl.

i n b r a b a n t N U M M E R 3 S E P T E M B E R 2 0 1 5  3 5

De vroegste (!) Brabantse foto van Vincent van Gogh als dertienjarige. (Uitsnede uit groepsfoto op p. 35)

… Brabant is toch Brabant, en ’t Vaderland is toch het vaderland, en landen der vreemdelingschappen zijn landen der vreemdelingschappen. … Maar ’t is de liefde die ’t alles zoo groote schoonheid en leven geeft.  …

(Brief 089: aan zijn broer Theo, Isleworth, zaterdag 26 augustus 1876)

Docenten en leerlingen van de Rijks-HBS Koning Willem II te Tilburg. De derde van rechts op de voorste rij is Vincent van Gogh. (Fotograaf onbekend, 1866 of 1867. Collectie Koning Willem II College, Tilburg / Vincents Tekenlokaal, Tilburg)

Vincent kreeg hier tekenles van de bekende Constant Huijsmans, maar zoals hij zelf in 1883 schreef, blijkbaar geen perspectieftekenen: … Wat heb ik niet te Londen staan teekenen langs de Thames Embankment als ik s’avonds uit Southamton St naar huis ging, en het leek naar niets.– Was er toen iemand geweest die mij gezegd had wat perspectief was, hoe veel misere zou me bespaard zijn, hoe veel verder zou ik nu zijn. …

(Brief 394: aan zijn broer Theo, Hoogeveen, vrijdag 12 oktober 1883) 

De wieg van Vincent van Gogh (geboren op 30 maart 1853) stond in Zundert. Zijn vader was predikant. Het ouderlijk huis (Markt 26) – een oude, bouwvallige pastorie – is gesloopt. Slechts 1 foto van het geboortehuis uit 1900 is overgele-verd. Hier zien we de Nieuwe Hervormde pastorie uit 1904. Tot september 1864 bracht hij zijn jeugdjaren hier door. Van-uit Tilburg keerde hij op 19 maart 1868 terug naar Zundert, waar hij bleef tot augustus 1869, toen hij vertrok naar Den Haag om daar te gaan werken in kunst-handel Goupil & Cie. (Prentbriefkaart (7179 Uitg. W. Vors-selmans). Brabant-Collectie, Tilburg University)

Zundert

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D3 6  

Station te Zundert. (Prentbriefkaart (11150 Uitg. W. Vorsselmans, Zundert). Brabant-Collectie, Tilburg University)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 S E P T E M B E R 2 0 1 5  3 7

…Tijdens mijn ziekte heb ik elke kamer van het huis te Zundert weer gezien, elk pad, elke plant in de tuin, de directe omgeving, de velden, de buren, het kerkhof, de kerk, onze moestuin achter – tot zelfs het eksternest in een hoge acacia op het kerkhof. …

(Brief 741: aan zijn broer Theo, Arles, dinsdag 22 januari 1889)

Van 1 oktober 1864 tot 31 augustus 1866 zat Vincent in Zevenbergen op de kostschool van meester Jan Provily, gelegen aan Zandweg 40, nu Stationsstraat 16. (Prentbriefkaart (18 1063 Uitg. Arn. M. Greven, Zevenbergen). Brabant-Collectie, Tilburg University)

Zevenbergen

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D3 8  

De Langeweg naar Breda. In 1878 beschreef Vincent hoe hij het rijtuig op de Langeweg na-keek, waarin zijn ouders zaten op weg naar huis. (Prentbriefkaart (“Vivat”, Amst. No. 4181), vóór 1905. Brabant-Collectie, Tilburg University)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 S E P T E M B E R 2 0 1 5  3 9

… Daar juist kwamen wij Zevenbergen voorbij en ik dacht aan den dag toen U mij daar bracht en ik op de stoep bij den Hr Provily stond en uw rijtuig nakeek op den natten weg. En dan dien avond toen mijn Vader mij voor de eerste keer kwam opzoeken. En dat eerste t’huis komen met Kersmis. …

(Brief 076: aan zijn ouders Theodorus van Gogh en Anna van Gogh-Carbentus, Ramsgate, maandag 17 april 1876)

… Dat geele karretje zag men in de verte op den langen weg, nat na den regen, met dunne boomen aan weerskanten, die door de weilanden heenloopt. De grijze lucht boven alles, spiegelde in de plassen. …

(Brief 090: aan zijn broer Theo, Isleworth, tussen zaterdag 2 en vrijdag 8 september 1878)

De Rijks-HBS Koning Willem II te Tilburg waar Vincent op school zat van september 1866 tot maart 1868. (Fotograaf onbekend, 1892. Collectie Regionaal Archief Tilburg)

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D4 0  

Korvel (het huidige St. Annaplein 18-19) te Tilburg, waar Vincent van september 1866 tot maart 1868 bij de familie J. Hannik in de kost was. De foto is gemaakt vanuit de Korvelseweg, richting het centrum. Het kost-huis staat achter de twee bomen rechts. (Prentbriefkaart (uitsnede), ca. 1900. Collectie Regionaal Archief Tilburg)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 S E P T E M B E R 2 0 1 5  4 1

… Ik woon in eene der voorsteden van Londen, waar het betrekkelijk stil is, het heeft wel iets van Tilburg, of zoo. …

(Brief 009: aan zijn broer Theo, Londen, vrijdag 13 juni 1873)

Tilburg

Het station te Tilburg was pas drie jaar klaar toen Vincent er in 1866 aankwam om aan de Rijks-HBS te gaan studeren. (Prentbriefkaart, ca. 1900. Collectie Regionaal Archief Tilburg)

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D4 2   i n b r a b a n t N U M M E R 3 S E P T E M B E R 2 0 1 5  4 3

Tilburg

De oude markt te Tilburg. Het cen-trum van Tilburg begon in de tijd van Van Gogh al een stedelijke allure te krijgen. Rechts is de Heikese kerk te zien. Vincent liep destijds van de Rijks-HBS via de Oude Markt naar zijn kosthuis op Korvel. (Fotograaf onbekend, vóór 1894. Collectie Regionaal Archief Tilburg)

In 1874 bracht Vincent de zomervakantie door in de ouderlijke woning, Torenstraat 47 te Helvoirt. Zijn vader was hier sinds 1871 predikant. Vervolgens vertrok Van Gogh naar de Parijse vestiging van kunsthandel Goupil. In december vierde hij Kerstmis bij zijn ouders, alvorens hij naar Londen afreisde om in het filiaal aldaar te gaan werken. (Prentbriefkaart (Uitg. J.H. Vogels, ’s Bosch), 1906. Brabant-Collectie, Tilburg University)

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D4 4  

Tijdens Kerstmis 1874 maakte Vincent samen met zijn broer wandelingen in de omgeving langs o.a. buitenplaatsen Zwijns-bergen en Mariënhof. (Prentbriefkaart (Uitg. Weenenk & Snel, Den Haag). Brabant-Collectie, Tilburg University)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 S E P T E M B E R 2 0 1 5  4 5

… Ik verheug mij reeds op kersmis, twee jaar geleden deden wij s’avonds die wandeling in de sneeuw, weet gij dat nog, toen wij de maan zagen op komen boven Mariënhof. …

(Brief 089: aan zijn broer Theo, Isleworth, zaterdag 26 augustus 1876)

Helvoirt

Vanuit Helvoirt reed Vincent via de Rijksweg naar ’s-Hertogenbosch en vice versa. (Prentbriefkaart (Uitg. A.C. Verhees, s-Bosch), 1906. Brabant-Collectie, Tilburg University)

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D4 6  

De Grote Markt te ’s-Hertogenbosch. (Prentbriefkaart (Uitg. Wed. J. Loretz, ’s Bosch 3385), vóór 1905. Brabant-Collectie, Tilburg University)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 S E P T E M B E R 2 0 1 5  4 7

… Den avond toen ik, dien kerstijd, van den Bosch naar Helvoirt reed in een open karretje herinner ik mij nog zoo goed, het was geducht koud en glad op den weg, wat zag den Bosch er mooi uit, de marktplaats en de straten met sneeuw en de huizen donker met sneeuw op de daken, … En hoe vriendelijk zag Helvoirt en de lichten in het dorp en den toren tusschen de besneeuwde populieren er dien avond uit, in de verte van den weg naar ’s Bosch af gezien − …

(Brief 089: aan zijn broer Theo, Isleworth, zaterdag 26 augustus 1876)

Helvoirt & ’s-Hertogenbosch

Naamgenoot Oom Cent, kunsthandelaar, woonde in Princenhage, maar ook de groot-ouders woonden in Breda. Zijn grootvader was predikant in de Grote Kerk. Raadhuis en de St. Martinuskerk, Princenhage. (Prentbriefkaart (“Vivat” Amst. No. 3646. Uitg. J.J. van Turnhout, Breda), 1902. Brabant-Collectie, Tilburg University)

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D4 8  

Een van zijn geliefde plekken in de natuur om buiten te schilderen of te tekenen: Liesbosch, Princenhage. (Prentbriefkaart (11968 Uitg. J. Blom-Jeuken, Breda), na 1910. Brabant-Collectie, Tilburg University)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 S E P T E M B E R 2 0 1 5  4 9

… Gisteren avond was ik nog bij Oom Vincent om hem te vertellen ik dadelijk naar Dordt was geweest, het was een stormachtigen avond, gij kunt U denken hoe mooi die weg naar Prinsen-hage was met de donkere wolken met hun zilveren randen. Ik ging ook nog even in de Roomsche kerk waar avond-dienst was, het was een mooi gezicht, al die boeren en de boerinnen met hun zwarte kleeren en witte mutsen, en de kerk zag er zoo vriendelijk uit bij het avondlicht. …

(Brief 100: aan zijn broer Theo, Etten, zondag 31 december 1876)

… Ik heb nog een teekening gemaakt in ’t Liesbosch & nu is ’t verbazend warm geworden, al te warm om overdag op de hei te zitten & ik werk t’huis  dezer dagen …

(Brief 169: aan zijn broer Theo, Etten, tussen vrijdag 15 en woensdag 20 juli 1881)

Princenhage

Goede herinneringen aan gezamenlijke wandelingen blijken uit zijn correspondentie, zo ook naar Rijsbergen. Afgebeeld is de Zundertsche weg. Al voor 1813 was deze weg bestraat en aan weerszijden waren eiken- en beukenbomen geplant. Deze laan heeft grote indruk op Vincent gemaakt. (Fotograaf M. de Koning. Prentbriefkaart (17111 Uitg. C. Verhaezen), poststempel 12 februari 1917. Brabant-Collectie,Tilburg University)

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D5 0  

Gezicht op Oudenbosch. Ten tijde van Vincents rondtrekken waren Instituut Saint Louis en Basiliek van H.H. Agatha en Barbara nog in aanbouw. Deze opname geeft dezelfde sfeer weer als zijn tekening van een schaapsherder met lange jas. (Prentbriefkaart (uitgever onbekend), poststempel 30 juni 1915. Brabant-Collectie, Tilburg University)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 S E P T E M B E R 2 0 1 5  5 1

… – want de herinnering aan vroeger kwam bij mij op, o.a. hoe dikwijls hebben wij zoo in de laatste dagen van Februarij met Pa gewandeld naar Rijsbergen enz. en de leeuwrik gehoord boven de zwarte akkers met het jonge groene koren, de tintelende blaauwe lucht met de witte wolken er boven – en dan de steenweg met de beukenboomen …

(Brief 102: aan zijn broer Theo, Dordrecht, woensdag 7 en donderdag 8 februari 1877)

… Zaturdag avond vertrok ik met den laatsten trein uit Dordrecht naar den Oudenbosch en wan-delde van daar naar Zundert. Daar in de hei was het zoo mooi, al was het donker kon men toch onderscheiden hoe die heivlakte en mastboschen en moerassen zich heinde en ver uitstrekten, …

(Brief 110: aan zijn broer Theo, Etten, zondag 8 april 1877)

Rijsbergen & Oudenbosch

Dorpzicht van Etten. Het gezin Van Gogh verhuisde op 16 oktober 1875 van Helvoirt hiernaartoe. Na zijn rondzwervin-gen in buiten- en binnenland, verbleef Vincent kortstondig in de pastorie van zijn ouders aan de Roosendaalseweg 4. In 1904 is deze woning afgebroken. De opname is van een paar jaar later. (Fotograaf N.J. Vermeulen, Etten. Prentbriefkaart (18102 Uitg. Cor Martens). Brabant-Collectie, Tilburg University)

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D5 2  

Aan zijn vriend en collega kunstschilder Anthon van Rappard uitte Vincent dat hij voor langere tijd van plan was in Etten te blijven. (Prentbriefkaart (Uitg. M.E. de Lange), 1906. Brabant-Collectie, Tilburg University)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 S E P T E M B E R 2 0 1 5  5 3

… Het is daarom dat ik op ’t oogenblik nog hier te Etten wat blijf werken tot voorbereiding, om dan van hier uit van tijd tot tijd een bezoek af te leggen …

(Brief 145: aan zijn broer Theo, Etten, maandag 22 juli 1878)

… ’t Zou me zeer verwonderen als ik dezen winter niet stil te Etten bleef, dit althans is mijn plan, in elk geval niet naar ’t buitenland. Want ik heb nog al voorspoed gehad sedert ik wederom hier in Holland terug ben gekomen, met het teekenen niet alleen maar ook nog met andere dingen. Enfin ik zal hier nog wat doorzetten, ik ben zooveel jaren buitens’lands geweest, zoowel in Engeland als in Frankrijk & Belgie, dat het hoog tijd werd ik weer eens wat hier bleef. …

(Brief 174: aan Anthon van Rappard, Etten, woensdag 12 oktober 1881)

Etten

Slechts twee jaar woonde Vincent in Nuenen, maar hij liet een enorme productie achter bij zijn moeder: werken met als thema landschappen, boerenleven en wevers. Zijn bekendste Brabantse werk heeft hij hier geschilderd: De Aardappeleters. Sinds 1882 preekte zijn vader in het protestantse kerkje en woonde in de daarbij gelegen pastorie. (Prentbriefkaart (uitgever onbekend). Brabant-Collectie, Tilburg University)

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D5 4  

Van 3 december 1883 tot 24 november 1885 verbleef Vincent bij zijn ouders, Berg 27. Na een ruzie ging Vincent overdag tekenen en schilderen in R.K. kosterwoning Park 49. Deze woning is helaas in de jaren 30 afgebroken. Dorpszicht van Nuenen: op Den Berg staat de lindeboom. (Prentbriefkaart (Uitg. Lena Keeris No. 14313; op achterzijde vignet De Tulp, Haarlem), vóór 1905. Brabant-Collectie, Tilburg University)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 S E P T E M B E R 2 0 1 5  5 5

… Hierbij gaan twee krabbels naar een paar studies die ik maakte, terwijl ik tevens bezig ben op nieuw aan die boeren om een schotel aardappels. Ik kom er daarnet van thuis – en heb bij het lamplicht nog gewerkt er aan – ofschoon ik het bij dag ditmaal heb aangezet. Ziehier hoe de com-positie nu geworden is. Ik heb het op een vrij groot doek geschilderd en zooals de schets nu is, zit geloof ik er wel leven in.–

(Brief 492: aan zijn broer Theo, Nuenen, donderdag 9 april 1885)

… Als ik zeg dat ik een boerenschilder ben, dat is werkelijk zoo en zal U wel meer blijken in ’t vervolg, ik voel mij t’huis daar. En ’t is niet voor niets dat ik bij de mijnwerkers en de turfboertjes en de wevers & boeren hier zooveel avonden bij ’t vuur heb zitten peinzen – tenzij ik geen tijd had om te denken – door het werken.– Door op alle uren van den dag voortdurend het boe-renleven te zien ben ik er zoo ingeraakt dat werkelijk ik aan niets anders haast ooit denk. …

(Brief 493: aan zijn broer Theo, Nuenen, 13 april 1885)

Nuenen Meer Van Gogh Voor een volledig programmaoverzicht van dit herdenkingsjaar, zie: www.vangoghbrabant.com. Alle brieven van Vincent van Gogh zijn ook digitaal toegankelijk: vangoghletters.org/vg.