Il Bollettino - dante-alighieri.nl · zijn Santa Lucia en Torna a Surriento. De muzikale reis...

Il Bollettino

Driemaandelijks ledenblad

van de

Vereniging Dante Alighieri

Leiden-Den Haag

Colofon

Il Bollettino

verschijnt 4 maal per jaar

Redactie

Coralie van Nes, Marèse Röselaers,

Gerard Schelvis

Redactieadres

[email protected]

[email protected]

Kopij

voor het eerstvolgende nummer

in te zenden vóór 17 september 2018

aan te leveren in Word

Gepubliceerde stukken vallen niet onder

verantwoording van de redactie of het bestuur.

De redactie behoudt zich het recht voor om

ingezonden artikelen in te korten of niet te

plaatsen

Advertentiekosten

kwart pagina € 37,50

halve pagina € 75,00

hele pagina € 150,00

Abonnement

Het abonnement is inbegrepen bij het

lidmaatschap van de vereniging

(€ 25 p.p. per cursusjaar)

Productie en verzending MultiCopy Katwijk Klei-Oost

Aan dit nummer hebben verder meegewerkt:

Wim Jansen, Marisa Jansen-Miglioli,

Bas Kegge en Lex Plompen,

Inhoud

3 Agenda

Open Avond

Lezing september

Lezing oktober

7 Uit het klaslokaal

9 Studiebeurzen

12 Lezersbrieven

De lol van het leren (5)

De koepel van de Santa Maria

del Fiore

16 Leuk Italiaans

Codice Lingua (3)

22 Boekrecensies

Le libere donne di Magliano

Da dove la vita è perfetta

Sangue giusto

Una giornata nell’antica Roma

Divorare il cielo

Caesar in de Lage Landen

29 De Vertaaltuin

31 Cultureel nieuws

36 Bestuurssamenstelling

Estate 2018 Il Bollettino, 155

3

Agenda

De lezingen worden gehouden in de taal waarin ze zijn aangekondigd.

De locaties kunnen verschillen; kijkt u hiervoor bij de info over de

lezing. Tenzij anders aangegeven, beginnen de lezingen om 20:00 uur.

Vrijdag 7 september Open Avond

Locatie: Het Vreedehuis, Riouwstraat 1 te Den Haag

Om 18:00 uur

(indien gewenst) gratis niveautest voor

nieuwe cursisten

Van 19:00 tot 20:00 uur kennismaking met bestuur en docenten voor

nieuwe cursisten en geïnteresseerden

Om 20:00 uur

muzikale voordracht door Marcella Pischedda

La Storia canta

(In het Italiaans gezongen liederen met

Nederlandse toelichting)

Vrijdag 5 oktober

Locatie: Het Vreedehuis, Riouwstraat 1 te Den Haag

Couperus en Italië

Lezing in het Nederlands door

Caroline de Westenholtz

Il Bollettino, 155 Estate 2018

4

Vrijdag 7 september

Open Avond Kennismaking en gratis niveautest

voor nieuwe cursisten en geïnteresseerden

Om 18:00 uur gratis niveautest voor nieuwe cursisten. U dient zich

hiervoor wel uiterlijk 4 september per e-mail aan te melden bij de

cursusorganisator: [email protected].

Van 19:00 tot 20:00 uur kan er nader kennis worden gemaakt met

docenten en bestuur en kan men zich alsnog inschrijven voor het

cursusjaar, voor zover er nog plaats is in de gewenste cursus. Het

verdient daarom aanbeveling u eerder in te schrijven. Onze docenten

kunnen u desgewenst adviseren over het voor u geschikte niveau. Als

de niveautest uitwijst dat u beter een andere cursus kunt kiezen dan

die waarvoor u zich heeft ingeschreven, kan dat alsnog in orde worden

gemaakt.

Om 20:00 uur kunt u aansluitend de eerste lezing van het seizoen

bijwonen.

La Storia canta

Muzikale voordracht door Marcella Pischedda

In dit optreden wordt ruim een eeuw

Italiaanse geschiedenis verteld door

middel van liederen, voordrachten

en anekdotes.

De periode waarover gezongen en

verteld wordt, strekt zich uit van de

Italiaanse eenwording (Unità

d’Italia in 1861) tot de jaren 90 van

de 20e eeuw (Seconda Repubblica).

Met haar stem en gitaar zal zij het

publiek verschillende emoties laten beleven: dromerige liefdesliedjes,

realistische werk- en protestliederen en vrolijke volkswijsjes.


5

Napolitaanse liederen (de wieg van la canzone Italiana)

Beroemd zijn de traditionele Napolitaanse liederen. Het klassieke

Napolitaanse lied is een romantische ballade, met veel hartstocht

gezongen. Het stamt uit het begin van de 19e eeuw en wist zich te

verspreiden over de gehele wereld.

In de liederen zijn vaak referenties aan de stad en de harde realiteit uit

de dag van de gewone man. In de rauwe stad aan de baai van Napels

kent men de traditie om het leven te vertellen aan de hand van

liederen.

Maar de muziek is ook wijdverspreid onder hen die niet in de

muzikaalste stad van Italië wonen. Nog steeds worden Napolitaanse

liederen over de hele wereld vertolkt. Niet in de laatste plaats in

Amerika, waar zich een grote Napolitaanse gemeenschap bevindt.

Natuurlijk leeft het Napolitaanse lied nog volop onder de rook van de

vulkaan. Zangers van de liederen hebben met hun muziek vele

muzikanten beïnvloed. Overbekend is natuurlijk het lied O sole mio

dat uit het einde van de 19e eeuw dateert. Andere bekende liederen

zijn Santa Lucia en Torna a Surriento.

De muzikale reis brengt ons vanaf la

Canzone Napoletana tot de Cantautori

(beroemde singer-songwriters van de

jaren 80/90).

De hele reis wordt aan elkaar gepraat

door Marcella en eindigt in een

samenzang met het publiek.

Marcella Pischedda is een Italiaanse folkzangeres (Lumàyna Trio), straatartieste,

leidster van zangprojecten (met kinderen, volwassenen en verstandelijk

gehandicapten) in Italië en in Nederland. Zij woont in Nederland.


6

Vrijdag 5 oktober

Couperus en Italië

Lezing door Caroline de Westenholtz

Louis Couperus (1863-1923) beschouwde Italië als zijn tweede

vaderland. Sinds zijn eerste bezoek in 1893 is hij er ontelbare keren

geweest. Van 1910 tot 1915 woonde hij zelfs in Italië, in vaste

pensions en hotels in verschillende plaatsen. Hij heeft er tal van

verhalen, columns en reisverslagen over geschreven. Hij liet zich zijn

leven lang inspireren door kunst en mythologie uit de Klassieke

Oudheid. Denk hierbij aan boeken als Reisimpressies (1894), waarin

hij zijn eerste reis door Italië beschrijft, verder aan romans als

Dionyzos (1904), De berg van licht (1905/06),

Herakles (1913) en beschrijvingen van kunst

als in Uit blanke steden onder blauwe lucht

(1912/13).

De huidige expositie in het Louis Couperus

Museum heet: ‘Een sneller schrik van

schoonheid’... Louis Couperus en de

beeldhouwkunst.

De tentoonstelling, die nog te zien is tot en

met 14 oktober, gaat deels over de klassieke

Romeinse beeldhouwkunst en wat Couperus

daarover schrijft. Over dit alles en nog veel

meer gaat deze lezing.

Caroline de Westenholz is kunsthistorica en oprichtster van het Louis Couperus

Museum aan de Javastraat in Den Haag. In het museum zijn sinds de oprichting

in 1996 vele tentoonstellingen door haar of op haar initiatief georganiseerd. Zij

heeft vele publicaties op haar naam staan, onder andere over Couperus en Italië.


7

Nieuws van de PLIDA examencommissie

Met tevredenheid kunnen we u mededelen dat tijdens de voorjaars-

sessie 2018, 13 kandidaten het PLIDA examen hebben afgelegd.

In april heeft mw. M.Stefan haar certificaat op niveau

C1 behaald!

De 12 kandidaten van de examens van mei wachten nu

in spanning op hun resultaten.

Voor de najaarssessies 2018 is inschrijving mogelijk tot vrijdag 23

november. Deze examens vinden plaats op:

woensdag 28 november: A1, A2 en

donderdag 29 november: B2, C1 en C2

De data voor 2019 zijn nog niet bekend.

Namens de Examencommissie PLIDA

Patrizia Nanni

Een P.L.I.D.A. certificaat (Progetto Lingua Italiana Dante Alighieri) wordt

officieel erkend door de Italiaanse overheid en door het Ministerie van

Buitenlandse Zaken. Het wordt ook erkend als geldig bewijs om zich in te

schrijven op een Italiaanse Universiteit. Als u lid bent van Dante Alighieri in

Nederland, kunt u een examen afleggen.

Er zijn verschillende niveaus

in het Italiaans aangegeven met: in het Nederlands omschreven als:

A1 livello di contatto

A2 livello di sopravvivenza

B1 livello di soglia

B2 livello di progresso

C1 livello di efficacia

C2 livello della padronanza

A Basisgebruiker

B Onafhankelijke gebruiker

C Vaardige gebruiker

Het examen toetst de vier vaardigheden: luisteren, lezen, spreken en schrijven.

Alle onderdelen vinden op dezelfde dag plaats. Zie voor kosten, uitgebreidere

informatie en inschrijving onze website www.dante-alighieri.nl (onder het kopje

Cursussen) of kijk op www.plida.it/plida.


8

Geef u tijdig op voor de gewenste cursus Italiaans!

U heeft natuurlijk het Programmaboekje ontvangen en waarschijnlijk

ook wel doorgebladerd, maar denkt u eraan u tijdig aan te melden voor

de gewenste cursus? Voor u het weet is het september en misschien is

de door u gewenste cursus dan vol!

Natuurlijk biedt Dante Leiden/Den Haag de bekende taalcursussen,

voor beginners tot vergevorderden.

Maar er is ook een breed aanbod aan thematische cursussen, zoals het

luisteren en vertalen van liedjes, lessen over cultuur, actualiteit,

landschap, literatuur etc. Hiermee wordt uw spreekvaardigheid en

luistervaardigheid verbeterd en het geeft ook inzicht in allerlei

aspecten van Italië en het Italiaans!

Schrijf u daarom snel in zodat u zeker bent van een plaats in de cursus

van uw keuze.

Alle mogelijkheden vindt u op de website www.dante-alighieri.nl.

Ga naar het tabblad ‘cursussen’, log in of registreer en kies uw cursus.

U kunt ook een mail sturen naar [email protected].

Geen internet? Benader dan een van de bestuursleden die u graag

verder helpen.


9

Veel taleninstituten in Italië geven korting op het cursusgeld aan leden

van onze vereniging. De voorwaarden waarop hiervan gebruik kan

worden gemaakt (aantal weken, periode, etc.), alsmede de kortings-

percentages verschillen (van 5 tot wel 100%!).

Hieronder volgt een overzicht - gerangschikt naar regio - van de

scholen waarmee ons Comitato de laatste 10 jaar contact heeft gehad

over de beschikbaarheid van beurzen.

Sicilia

Catania Scuola Galatea www.scuolagalatea.it

Cefalù Solemar Academy www.solemar-academy.com

Palermo Sicilia Language School www.scuolaitalianosicilia.it

Taormina Babilonia www.babilonia.it

Sardegna

Alghero

Scuola di Lingua e Cultura

Italiana

www.unisstral.it

Cagliari L’Accademia www.laccademia.com

Puglia

Lecce The Hub www.thehublecce.com

Otranto Italian Language School www.ilsonline.it

Campania

Napoli Centro Italiano www.centroitaliano.it

Salerno Accademia Leonardo www.accademialeonardo.it

Lazio

Roma Torre di Babele www.torredibabele.com

Umbria

Assisi Accademia Lingua Italiana www.aliassisi.it

Todi La Lingua La Vita www.wellanguage.com

Toscana

Arezzo Cultura Italiana Arezzo www.culturaitalianaarezzo.it

Firenze Scuola Leonardo da Vinci www.scuolaleonardo.com

Firenze Centro Italiano www.centroitalianofirenze.com

Firenze Centro Fiorenza www.centrofiorenza.com

Firenze Dante Alighieri www.firenze.ladante.it

Firenze Europass www.europass.it

Firenze Istituto Il David www.davidschool.com

Firenze Istituto Europeo www.istitutoeuropeo.it


10

Firenze Scuola Toscana www.scuola-toscana.it

Lucca Lucca Italian School www.luccaitalianschool.com

Orbetello Terramare www.linguaterramare.com

Siena Dante Alighieri www.dantesiena.com

Le Marche

Camerino Dante Alighieri www.scuoladantealighieri.org

Civitanova Civitas Italia www.civitasitalia.org

Macerata Università di Macerata www.unimc.it

Mondavio Dante Alighieri www.scuoladantealighieri.it

Recanati Campus L’Infinito www.campusinfinito.it

San Severino Edulingua www.edulingua.it

Urbania Centro Studi Italiani www.centrostuditaliani.org

Urbino Lingua Ideale www.linguaideale.it

Veneto

Caorle Il Faro www.ilfarolingua.it

Venezia Istituto Venezia www.istitutovenezia.com

Trieste Istituto Venezia www.istitutovenezia.com

Verona Centro Italiano Idea www.ideaverona.com

Friuli

Udine Università degli studi www.uniud.it

Emilia-

Romagna

Bologna ARCA www.arca-bologna.com

Bologna Madrelingua www.madrelinguaitalian.com

Modena Romanica www.romanica.it

R.Emilia Reggio Lingua www.reggiolingua.it

Rimini Tiberius International www.tiberius-international.com

Lombardia

Milano CALCIF www.calcif.unimi.it

Liguria

Chiavari Nel Blu www.nel-blu.it

Genova Centro Internazionale di Studi

Italiani

www.centrint.unige.it

Genova A door to Italy www.adoortoitaly.com

Genova Scuola Tricolore www.scuola-tricolore.it

Sanremo Omnilingua www.omnilingua.net

Piemonte

Torino L’Italiano Porticando www.italianoporticando.com

Voor wat betreft de inschrijfprocedure wijzen wij u graag op het

volgende:

U informeert zich over een school waar u een cursus wilt volgen.

De bovenstaande lijst kan daarbij behulpzaam zijn.


11

Vóórdat u zich inschrijft, neemt u contact op met Ad Spliet

(e-mail [email protected], telefonisch 070-3588080 of

mobiel 06-51404357) die nagaat of het instituut van uw keuze

een beurs aanbiedt. Als de school dat aanbod al niet spontaan

had gedaan, zal hij daartoe een verzoek doen.

Pas nádat positief bericht is ontvangen over de toekenning (op

naam) van de beurs, schrijft u zich in.

Verdere contacten met de school; betreffende lesmethode,

niveau, buitenschoolse activiteiten, huisvesting, betaling,

alsmede de reis, regelt u zelf.

Tenslotte vermelden wij dat er bemiddelingsorganisaties zijn die het

regelen van een cursus voor u uit handen nemen, onder andere

Italstudio (www.italstudio.nl) en Tricolore (www.tricolore.nl).

In veel gevallen krijgen onze leden ook korting op de door hen

aangeboden cursussen.

De vereniging Dante-Alighieri Leiden-Den Haag geeft hiermee geen

oordeel over de kwaliteit en inhoud van de cursussen.


12

De Lol van het Leren (5)

Als er zoiets bestaat als een writer’s block, moet er ook sprake kunnen

zijn van een learner’s block. Mogelijk kennen we dat verschijnsel

allemaal uit ervaring: te veel aan ons hoofd, te veel afleiding om ons

heen, te veel van alles en nog wat. Of een tijdelijk tekort aan

motivatie, aan discipline of aan regelmaat.

In dat geval staan er drie wegen open voor de geblokkeerde:

1. rustig afwachten tot de bui over drijft,

2. zich keihard aan nieuwe discipline onderwerpen (‘zin maken’),

3. op zoek gaan naar intrinsieke motivatie.

Vrijwel altijd kies ik voor het laatste. Een taal leren moet een lolletje

blijven. Daarom is het goed jezelf af en toe te verwennen met een

handige mengeling van het nuttige en het aangename. Een vergulde pil

levert vaak sneller resultaat op dan een bittere.

Als incentivo kan bijvoorbeeld een reisje naar het favoriete buitenland

dienen, al dan niet met als voornaamste doel een talencursus. Iets

dergelijks heb ik mijzelf al een enkele keer toegestaan en het is

uitstekend bevallen. Slechts de keuze van het adres was wat lastig.

Uiteindelijk werd die bijna alleen bepaald door mijn geografische

voorkeur. Enige onafhankelijke informatie over de kwaliteit van de

aangeboden leergangen zou wel eens handig kunnen zijn, maar is

moeilijk te verwezenlijken. Toch lijkt me die kwaliteit minstens zo

relevant als de gepresenteerde kortingspercentages. Een kleine

bijdrage om deze lacune op te vullen: met name mijn keuzes voor

Verona en Calabrië (Tropea) vielen zeer goed uit. Het is lang geleden

maar ik kan die plekken fortissimo aanbevelen.

Helaas staan er tussen dromen en daden vaak praktische bezwaren in

de weg, die een educatief tripje voorlopig even onmogelijk maken. In

zo’n geval biedt internet een grote dosis troost.

Een beetje creatieve surfer komt al snel uit snel bij Italy Heritage. Wat

die site ons allemaal niet voor lekkernijen voorschotelt, grenst aan het


13

onvoorstelbare: geschiedenis, cultuur, folklore, toeristische artikelen,

een cursus Italiaans, gastronomie, actualiteit, alles opgediend op een

zacht bedje van licht verteerbare didactiek. Vooral de poëzie- en

filmfragmenten zijn even nuttig als vermakelijk. Ze gaan vrijwel

allemaal gepaard met een begeleidende tekst en de vertaling in een

soort zijtiteling. De toeschouwer kan kijken, luisteren, de tekst volgen

en af en toe een tersluikse blik werpen op de mee-scrollende vertaling.

Als dat geen multitasken is…

De argeloze bezoeker van de site valt van de ene sensatie in de andere.

Hilarisch is bijvoorbeeld de beruchte scene met de

toren van Pisa uit de film Amici miei, met onder

anderen Ugo Tognazzi en Philippe Noiret. Het

mooist echter is het verhaal van Roberto Benigni,

I quattro anatroccoli. Helaas is het filmfragment

om duistere redenen verdwenen, maar een kleine

speurtocht in Google leverde de volgende link op:

https://www.dailymotion.com/video/xq5zbc. Daar

toont de grote (ja toch?) Benigni een verbluffend

staaltje van zijn kunnen in een ontroerend autobiografisch verhaal.

Van harte aanbevolen en helemaal gratis, in tegenstelling tot een

waarschijnlijk instructiever instituut als Incontro Italiano. Dat

verschaft abonnees prachtige nieuwsbrieven met veel tekst en uitleg in

audio, video en podcast, gevolgd door transcripties, woordenlijsten,

oefeningen en wat niet al. Voor nog geen veertig euro’s per jaar. A

questo no si può cadere un bernoccolo (lees: li ci vai sul sicuro).

Er zijn ook nog andere sites, bijvoorbeeld die van de Rai

(http://www.italica.rai.it/corso.php), maar die is ongelofelijk schools.

Ten slotte laat ook de BBC zich niet onbetuigd. Helaas heb ik er geen

kennis van kunnen nemen, want de Brexit Broadcasting Corporation

gunt zijn heerlijkheden niet aan stervelingen op het continent.

Samenvattend gaan we daarom stellen dat Italië een land is dat ook op

het net uitblinkt in het propageren van zijn taal en cultuur. Maar dat is

‘sfondare una porta aperta’.

Gerard Schelvis


14

De koepel van de Santa Maria del Fiore

Op 16 maart j.l. bezocht ik de lezing ‘De koepel van de Santa Maria

del Fiore’ van ir. Bart Bleker. Ik had gehoopt op een leerzame avond

over de minder bekende bouwkundige aspecten van de bekende

koepel van Brunelleschi, maar ging teleurgesteld naar huis. Ik heb

geen aantekeningen gemaakt en schrijf dus geen verslag, maar geef

wat impressies die bij mij zijn blijven hangen.

Wie een technisch getinte presentatie geeft aan een publiek dat in

meerderheid niet wiskundig/technisch geschoold is, moet zijn

terminologie tot in de puntjes op orde hebben, die helder uitleggen en

consequent gebruiken. De in de bouwkunde zo belangrijke kettinglijn

hoort niet bij een parabool, maar bij een hyperbolische functie. Een

driedimensionale koepel is geen parabool, maar kan een paraboloïde

zijn, of bijv. een halve bol. Maar pas op: niet alle paraboloïden zijn

slank; ook schotelantennes zijn paraboloïden en wie weet gold dit ook

voor het zo platte dak van het palazzo dello sport dat ons getoond

werd. Zo werden twee- en driedimensionale figuren permanent door

elkaar gehaald, een gotische spitsboog en een parabool ten onrechte

min of meer tot synoniemen verklaard, en veel, heel veel bleef in de

rommelige presentatie ergens hangen tussen beeld en tekst.

Even terug naar de kettinglijn, die immers de contour van de koepel

zou vormen. Deze had een aparte introductie op twee-drie inleidende

plaatjes verdiend, waarop de prachtige opstellingen met omgekeerde

koepels, touwtjes en gewichtjes van Gaudí in de Sagrada Familia van

Barcelona niet mogen ontbreken. Ook het krachtsverloop binnen een

boog als gevolg van het eigen gewicht en de resulterende krachten op

de fundering kunnen een lekenpubliek heel aanschouwelijk worden

uitgelegd, en niet zeggen dat het dan “al gauw te moeilijk wordt”. Met

een simpele, maar goede tekening op het scherm en wat touwtjes en

elastiekjes kun je heel ver komen en iedereen duidelijk maken waarom

er in de koepel scheuren kunnen ontstaan en waarom die lopen zoals

ze lopen. Wie de koepel wil stabiliseren, kan dat met stalen banden

proberen, maar niet met kabels of kettingen (deze drie werden door de

spreker te pas en te onpas door elkaar gehaald).

Op mijn vraag of de koepel van Brunelleschi ooit met moderne

middelen was nagerekend, was het antwoord een onduidelijk “nee”,


15

aangevuld met “men begrijpt het nog steeds niet, het blijft een

mysterie” of iets in die trant. Dat “nee” wilde ik nog wel accepteren,

maar met die aanvulling werd het allemaal wel erg ontwijkend, zodat

ik, thuisgekomen, mijn vraag op het internet losliet. Wat blijkt nu? De

koepel is in de jaren ’90 wel degelijk mathematisch gemodelleerd en

nagerekend. En de contour is geen kettinglijn, waardoor de constructie

niet alleen op druk belast wordt, maar ook op buiging, zodat al snel na

de voltooiing van het bouwwerk scheuren ontstonden.

Tot slot nog even dit: wie voor Dante-publiek spreekt, kan zich in zijn

schermteksten geen spelfouten in Italiaanse woorden of namen

veroorloven en behoort ook te weten hoe de gebruikte woorden

worden uitgesproken. Ook dat alles ging consequent mis.

Op deze avond is het lekenpubliek op een aantal punten met een

kluitje in het riet gestuurd. Erger was het voor wie een beetje thuis is

in de statica en sterkteleer van constructies.

Ir. Wim Jansen


16

Codice lingua (3)

Nel Bollettino Primavera avevo scritto sulla Reale Accademia d’Italia,

l’accademia fondata nel 1929 durante il periodo fascista, che aveva lo

scopo di depurare la lingua italiana da tutti i forestierismi, di

combattere contro l’uso del ‘lei’ a favore dell’uso del ‘voi’ e di

svolgere una chiara funzione di propaganda, specialmente all’estero.

Così Mussolini conclude, il 28 ottobre del 1929, il discorso per

l’inaugurazione dell’Accademia d’Italia:

Eccellenze, signore, signori! Sono fiero di aver fondato l’Accademia d’Italia:

Sono certo che essa sarà all’altezza del suo compito nei secoli e nei millenni

della nostra storia. Sono lieto d’inaugurare ufficialmente l’Accademia

d’Italia nel simbolo del Littorio e nel nome augusto del Re.

Gli accademici sono sessanta; sono nominati a vita con decreto reale

su proposta del capo del governo;

godono di un assegno annuo di

36.000 lire; nelle pubbliche

funzioni e nelle cerimonie

devono indossare una uniforme

speciale.

Nel 1939 assimilano nella loro

struttura la Reale Accademia

Nazionale dei Lincei, i cui soci,

per lo meno quelli che accettano, e sono una trentina, vengono inseriti

nell’organico come semplici soci aggregati. L’Accademia Nazionale

dei Lincei scompare così dalla scena e solamente a fine guerra (1944),


17

e dopo la soppressione della Reale Accademia d’Italia, su consiglio di

Benedetto Croce, riacquisterà la sua propria autonomia.

Ma che cosa è un’accademia?

Nell’enciclopedia Treccani leggiamo che il nome accademia deriva

dal greco ed originariamente indica la scuola filosofica di Platone

fondata nel 387 a.C.; questa scuola si trovava fuori le mura di Atene,

in un bosco dedicato all’eroe di guerra Academo. In questo luogo

Platone filosofa con i suoi discepoli, tra cui anche Aristotele, e scrive

le sue opere. Per estensione si intende per accademia un’associazione

permanente di studiosi, retta da un proprio statuto ed istituita con lo

scopo di curare e promuovere le lettere, le scienze e le arti. Ancora

con tale nome si intende il luogo delle riunioni o la sede degli uffici.

In Italia le prime accademie nascono già nel Quattrocento; sono

piuttosto cenacoli umanistici: amici e studiosi si riuniscono in modo

informale e i loro dibattiti hanno temi di interesse vario, ma uno dei

più sentiti e che dà adito a polemiche e a discussioni molto accese è la

questione della lingua. Le accademie che si formano negli anni

successivi, in particolare tra il Cinquecento e il Seicento, si vanno

trasformando da semplici cenacoli ad organizzazioni ben strutturate,

con leggi ben precise, con simboli, figure guida, ma soprattutto con un

bisogno emergente: quello di rifondare la lingua volgare su nuove basi

e su un canone ben definito e linguisticamente omogeneo.

Fino a quel momento, praticamente dal Medioevo in poi, erano le

università ad avere il compito di formare la classe intellettuale e per

questo si servivano del latino, la lingua della tradizione, quella che

permetteva l’immediata comunicazione nazionale ed internazionale.

Le accademie, avendo strutture organizzative e ritualità diverse ed

essendo generalmente meno rigide e formali delle università,

diventano allora i luoghi privilegiati di elaborazione, riflessione e

diffusione della lingua volgare, ovvero il fiorentino-italiano, che

aspira a diventare la lingua nazionale, la lingua al di sopra dei tanti

dialetti quotidianamente parlati, con l’intento di diffondersi in nuovi

campi del sapere (filosofia, scienza, diritto), fino a quel momento

dominio esclusivo del latino.

In Italia si verifica allora un’esplosione di accademie distribuite per

tutta la penisola, ciascuna con le proprie finalità e il proprio campo di

interesse; a tutt’ oggi molte di loro sono ancora attive.


18

L’Accademia Nazionale dei Lincei, a cui avevo accennato più sopra,

nasce come accademia scientifica. Fondata a Roma nel 1603 da

Federico Cesi, un patrizio umbro, insieme con tre amici, due umbri

come lui (Francesco Stelluti e Anastasio De Filiis) e un ... olandese,

Johannes van Heeck1, (italianizzato in Ecchio) ha lo scopo di

incentivare lo sviluppo delle scienze. Deve il suo nome all’acutezza

che deve avere la vista di coloro che si dedicano

alle scienze, proprietà fisiologica che caratterizza

appunto la lince.

Anche se non trascurano la letteratura, i Lincei

coltivano soprattutto le scienze naturali e

matematiche (il Cesi stesso fu naturalista) e

quando nel 1611 Galileo Galilei ne diviene socio

prendono posizione per le teorie del grande

scienziato. Sappiamo che nel periodo del fascismo

devono chiudere battente, ma alla caduta della

dittatura uno dei primi provvedimenti dell’Italia

liberata sarà appunto la sua ricostituzione. Come la

mitica fenice, così la lince risorge dalle sue ceneri,

riprendendo la sua attività di studio, ricerca e

divulgazione delle scienze. L’Accademia ha

mantenuto fin dalla sua nascita la stessa sede: il

Palazzo Corsini, a Roma, nel rione di Trastevere.

Non scientifica ma letteraria è l’Accademia dell’Arcadia che nasce a

Roma nel 1690: è un movimento letterario che si sviluppa e si

diffonde in tutta Italia durante il Settecento in risposta a quello che era

considerato il cattivo gusto del Barocco.

Essa si richiama nella terminologia e nella simbologia alla tradizione

dei pastori-poeti della mitica regione dell’Arcadia. Anche la sua sede,

una villa sulle pendici del Gianicolo, assume un nome ‘arcadico’,

Bosco Parrasio. I suoi membri si chiamano Pastori; il loro protettore è

Gesù bambino (adorato per primo dai pastori); come loro insegna

scelgono la siringa del dio Pan, cinta di rami di alloro e di pino, ed

1 J. van Heeck (Deventer 1579 ?): studia latino, greco, astronomia ed astrologia nella sua città, ma in seguito

alla persecuzione calvinista fugge dai Paesi Bassi, si rifugia in Italia e a Perugia, nel 1601, consegue la laurea in

medicina. Esercita la professione e intanto viene a far parte dell’Accademia dei Lincei. Viaggia molto, non solo

in Italia, ma anche in Europa, pur continuando ad essere socio dell’accademia. Nel 1616, a causa di squilibri

mentali, viene escluso dalle adunanze. Da quel momento non se ne hanno più notizie e la data e il luogo della sua

morte rimangono sconosciute.


19

ogni partecipante deve assumere, come

pseudonimo, un nome di ispirazione

pastorale greca.

La sede dell’Arcadia è a Roma, presso

la Biblioteca Angelica, biblioteca ricca

di libri e archivi che vengono

regolarmente consultati non solo da

studenti ma anche da ricercatori italiani

e stranieri; organizza pure cicli di conferenze rivolte non soltanto ai

suoi soci ma anche a chiunque ne sia interessato.

Ma l’accademia più famosa e quella che continua a tutt’oggi a con-

trollare e curare la lingua nazionale è senz’altro l’Accademia della

Crusca, che come accademia linguistica è in effetti la più vecchia del

mondo. Sorge a Firenze tra il 1582 e il 1583 per iniziativa di alcuni

letterati con l’intento di studiare e conservare la lingua nazionale

italiana; assume intenzionalmente questo nome ‘buffo’, proprio perché

il suo scopo è quello di separare le parole non buone da quelle di uso

puro, così come la farina viene separata dalla crusca2. Il suo motto è:

‘Il più bel fior ne coglie’ (Ze plukt de mooiste bloem), un adattamento

di un verso del Petrarca (’l più bel fior ne colse dal Canzoniere, Poi

che per mio destino); le sue adunate sono scherzosamente chiamate

‘cruscate’ e il simbolo dell’Accademia stessa è il frullone, l’arnese che

separa appunto la farina dalla crusca.

I soci si chiamano ‘cruscanti’; le loro sedie sono gerle della farina

rovesciate e i loro stessi nomi vengono sostituiti da soprannomi presi

dalla terminologia dei mulini. Così il primo dei cruscanti è Leonardo

Salviati (l’Infarinato); e Michelangelo, pure lui socio, si fa chiamare

l’Impastato.

2 Crusca: Residuo della macinazione dei cereali costituito dagli strati più esterni dei semi separati da quasi tutta

la farina, residuo che viene poi usato per l’alimentazione degli animali. In olandese crusca è tradotta con kaf

(quindi: het kaf van het koren scheiden).


20

L’opera principale dell’Accademia è Il Vocabolario, che pubblica nel

1612 a Venezia; questo vocabolario non solo sarà uno straordinario

strumento di identità nazionale, ma sarà anche lo strumento migliore

per conoscere la lingua nazionale contribuendo in modo decisivo alla

sua identificazione e alla sua diffusione.

Nuove edizioni, modificate ed arricchite; si susseguono nel corso dei

secoli fino al 1923; in quell’anno subisce un arresto che durerà ben più

di trent’anni. Nel 1955 l’idea di un nuovo grande vocabolario storico

verrà ripresa, ma solo dal 1965, grazie anche ad un finanziamento del

CNR (Consiglio Nazionale delle Ricerche) si possono riprendere i

lavori e nasce una collaborazione tra l’Accademia e il centro studi del

CNR, l’OVI (Opera del Vocabolario Italiano). A questo punto

l’accademia, liberata in parte da quel lavoro, può indirizzarsi con

maggiore energia alla ricerca e alla consulenza dell’italiano sui fronti

grammaticali, lessicologici e filologici.

Si modernizza, tanto è vero che ora possiamo consultare il suo sito

(http://www.accademiadellacrusca.it), che dà ampio spazio a

domande, dubbi, quesiti su problemi della lingua (sezione di

consulenza linguistica), che presenta una lista, sempre aggiornata, di

parole ‘nuove’ che sono entrate a tutti gli onori nella lingua italiana

(sezione ‘Parole nuove’) ed informa su eventi ed incontri non solo a

livello nazionale ma anche a livello internazionale.

Per quanto riguarda le parole ‘nuove’, la regola è che, senza il

beneplacito dell’accademia stessa, la parola non può entrare nei

dizionari italiani! Ne è la prova quanto è successo un po’ più di un

anno fa con l’aggettivo ‘petaloso’. Matteo, un bambino di 8 anni,

alunno di terza elementare di una scuola di Ferrara, in un tema dove

doveva descrivere un fiore, usa l’aggettivo ‘petaloso’ per spiegare

appunto che il fiore in oggetto aveva molti petali! Petaloso3, almeno

fino a quel momento, non esiste e non si trova in nessun dizionario

italiano. È pura fantasia del bambino: la maestra lo deve quindi

considerare errore segnandolo con la matita rossa, ma, incuriosita e

divertita, decide di inviare il nuovo lemma all’Accademia della Crusca

per una valutazione, e la Crusca risponde: 3 In effetti esisteva già, ma non come parola di uso comune in italiano, essendo apparso in un trattato di botanica

del Seicento. Nel suo libro Centuriae Decem Rariora Naturae, un registro di specie animali, vegetali e fossili

scritto tra il 1693 e il 1703 con termini latini e italiani, il botanico e farmacista inglese James Petiver aveva

infatti definito il fiore del peperoncino, la pimenta, ‘petaloso’. A detta dei suoi colleghi era sì un buon botanico

ma un pessimo latinista: forse anche allora un simpatico errore?


21

È una parola ben formata, chiara e bella, che potrebbe essere utilizzata nella

lingua italiana, come le altre parole formatesi nel medesimo modo.

Nella sua risposta, l’Accademia non ha potuto, quindi, che constatare

la corretta formazione di questo aggettivo derivato dal sostantivo

‘petalo’ con l’aggiunta del comune suffisso ‘-oso’; l’italiano conosce

centinaia di aggettivi simili (coraggio/coraggioso; calore/caloroso;

paura/pauroso...).

Intanto, la notizia si diffonde e ‘petaloso’

comincia ad essere usato in maniera virale sui

social network; però, solo se sarà usato in

maniera continua da tantissime persone, solo

allora il nuovo aggettivo godrà di pieno

riconoscimento e potrà essere inserito tra i

vocaboli della lingua italiana.

Per intanto la gioia del piccolo Matteo, della sua mamma e della sua

maestra è alle stelle.

Marisa Jansen-Miglioli

۞۞۞۞۞

M’ama, non m’ama… A proposito di ‘petaloso’, quindi di petali, chi non conosce la frase:

m’ama non m’ama…? È la tipica frase degli innamorati, insicuri,

incerti del loro amore: la ragazza o il ragazzo del

cuore mi ama oppure non mi ama? E così

interpellano la… margherita! Questo bel fiore,

semplice nel suo biancore con quel cuoricino

giallo, è il fiore ideale per ‘spetalare’ e qui

invento anch’io una parola, o meglio un verbo, ‘lo spetalare’, che in

nessun dizionario si trova. Ma l’azione è appunto intesa a togliere

poco per volta i petali della margherita rinnovando ad ogni

‘spetalatura’ o meglio sfogliatura la domanda in questione.

Sembra che questa tradizione si debba a Margherita di Provenza,

moglie del re Luigi IX di Francia, fatto prigioniero dai saraceni

durante la crociata del 1248. Margherita sfogliava appunto questi fiori,

recitando una preghiera ad ogni petalo strappato e continuò fino a

quando il marito non ritornò a casa! Il re, commosso da quel gesto,

fece aggiungere sullo stendardo del casato tre margherite d’argento.


22

Le libere donne di Magliano di Mario Tobino

Interrompo la mia serie sul bestiario della Divina Commedia per un

libro che si potrebbe intitolare, irriverentemente, ‘un bestiario

dell’umana tragedia’. Vorrei parlare di Le libere

donne di Magliano di Mario Tobino, apparso nel

1953. Sono molto grato a Mariolina Devalle per

averne proposta la lettura nel corso Cinema en

Letteratura di quest’anno. È un libro che per me,

e per altri corsisti di Mariolina, appartiene alle

rarissime opere letterarie che non si possono

dimenticare. Lo scrittore e poeta Mario Tobino

(19101991) ha lavorato per lungo tempo come

psichiatra in un ospedale psichiatrico vicino a

Lucca. Nel suo libro, che ha il carattere di un

diario, descrive le donne ricoverate nel suo reparto del manicomio.

Dico ‘manicomio’ perché è proprio quello il termine che Tobino

volutamente usa, come anche la parola ‘matto’, invece di malato di

mente o qualcosa del genere. Non solo scrisse in un’epoca

politicamente ancora ‘scorretta’ – non si preferiva ancora quel tipo di

termini eufemistici – ma soprattutto non sottilizzò con le parole per

richiamare l’attenzione dei sani su coloro che erano stati colpiti dalla

follia. In quel tempo i matti furono rinchiusi come bestie in una

gabbia, invece di essere trattati come creature umane. Il libro comincia

in medias res:

Oggi è arrivata, proveniente da Firenze, una malata, una matta, giovane,

fresca, alta, con lo stampo della salute fisica. Quando sono entrato nel

reparto era seduta a letto e mangiava con golosità. Aveva la camicia aperta

sì che si vedeva comodamente un seno. Non aveva alcun pudore, neppure la

finzione del pudore. È affetta da “schizofrenia”, quella malattia mentale che

scompone la persona umana rendendola senza senso e senza scopo.

Tutto quello che fa l’unicità del libro è qui: osservazione precisa,

descrizione esatta, diagnosi scientifica, e allo stesso tempo, e quasi in


23

ogni parola, pietà e compassione. La distanza clinica del medico non

gli impedisce mai di vedere e di compiangere la persona umana sotto

l’apparenza disumana. Però, non pensare che il libro sia sentimentale.

Non lo è affatto, perché è proprio l’insieme di distanza e di pietà che

commuove il lettore. Mi risultò difficile leggere il libro in un tratto,

perché la quasi spietosa acutezza dei ritratti dipinti dallo scrittore ti fa

mancare il fiato. Ci vuole ogni tanto una pausa per riprendersi prima

di continuare la lettura. Succede per esempio che un matto, solo nella

sua cella,

può urlare ventiquattro su ventiquattro ore senza che alcuno lo rimproveri,

nominare selvaggiamente il nome di Dio, pisciare verso l’aria e contro il

muro, defecare ridendo, con lo sterco disegnare le bianche pareti, scrivere

sui muri nomi accompagnati dagli insulti più profondi, bere la sua stessa

orina, ballare cantando e arruffandosi la chioma come un Bacco eccitato,

pacatamente in sé stesso confabulare, dare alla voce il tono conciliativo.

L’alienato nella cella è libero, sbandiera, non tralasciandone alcun grano, la

sua pazzia, la cella suo regno dove dichiara sé stesso, che è il compito della

persona umana.

Il comportamento di questo malato sembra poco meno che bestiale,

ma Tobino riesce a riscoprire nei suoi atti e nelle sue grida il bisogno

esistenziale dell’uomo di esprimersi. Lo chiama addirittura libero,

quel matto. Sono libere le donne di Magliano perché non sentono i

freni della cultura, della religione, della vergogna, o se ne fregano.

Combattono ogni ostacolo per ostentare i loro sentimenti, gioia o

dolore. Lo scopo del libro è proprio dare una voce a quelle libere

donne di Magliano:

La mia vita è qui, nel manicomio di Lucca. Qui si snodano i miei sentimenti.

Qui sincero mi manifesto. Qui vedo albe, tramonti, e il tempo scorre nella mia

attenzione. Dentro una stanza del manicomio studio gli uomini e li amo. Ed il

mio desiderio è di fare di ogni grano di questo territorio un tranquillo,

ordinato, universale parlare.

Vi raccomando di leggere il libro (che purtroppo non è ancora stato

tradotto in olandese4). Tobino vi presenta personaggi originali e storie

straordinarie, spesso commoventi ma anche divertenti. Lo scrittore-

psichiatra sa raccontare, non solo sulle sue pazienti, ma anche sulle

infermiere, che sono tutte di famiglie contadine; e sulle suore, alcune

molto carine, altre invece rigidissime. E poi, Tobino è un poeta, sono

4 Cerco di interessare un editore per la traduzione.


24

bellissime le sue descrizioni del paesaggio toscano; basterà un solo

esempio:

La pianura lucchese d’estate è un muovere-ondeggiare di verde ridente, un

conversare spiritoso con ogni frutto e gemma e la vista varia e danza e si

perde e si rinfranca e per nulla i monti che lontanamente circondano

ostacolano quella letizia.

Dieci anni dopo la pubblicazione del libro sono arrivati gli

psicofarmaci. In un’appendice lo scrittore si chiede: sono ora

finalmente e veramente libere, le mie donne, grazie a quelle pasticche?

La risposta è sì e no. In alcuni casi gli psicofarmaci mettono un’altra

camicia di forza, forse, a nostra insaputa, più dolorosa. Ma Tobino

ricorda anche un matto che si sentiva sempre in colpa e domandava

tutta la notte e il giorno dopo di punirlo, di frustarlo, di seviziarlo; per

lui la pasticca fu infatti la liberazione dal suo tormento. Credo che il

dilemma che preoccupò Tobino sia sempre attuale: gli psicofarmaci

hanno il potere di rompere le nebbie, non di purificare del tutto. A

questo punto ci vorrebbe l’aiuto da uomo a uomo, la psicoterapia;

aggiungere ai psicofarmaci il nostro fraterno aiuto.

Una panacea però non c’è. Anche se, dopo gli anni cinquanta, si è

svolto un forte progresso nella scienza e nell’arte della psichiatria,

penso che anche molti psichiatri di oggi si riconoscano sempre nel

sogno e sospiro melanconico con cui Tobino chiude il libro:

Adesso sono venticinque anni che vivo tra i matti e la notte sempre più me li

sogno: volti che vicinissimi mi ridono spastiche risate, parole che mi arrivano

distinte eppure non riesco a decifrare se sono di derisione o di richiesta di

aiuto, donne mi piangono davanti con i capelli disciolti e so che non ho

nessuna possibilità di consolarle.

Lex Plompen

۞۞۞۞۞


25

Da dove la vita è perfetta

Silvia Avallone maakte acht jaren geleden furore met Acciaio (Staal),

waarvoor ze een aantal literaire prijzen ontving.

Nu komt ze sterk terug met een nieuwe, hyperrealistische roman die

zich afspeelt in een betonwijk aan de rand van Bologna, waar armoede

troef is. De moeders proberen met slechtbetaalde baantjes het gezin op

de been te houden, de vaders zijn afwezig, leven van drugshandel,

pendelen tussen huis en gevangenis. Adele, opgegroeid in deze

woestijn van stenen, heeft geen toekomstperspectief, raakt zwanger op

haar zeventiende, bevalt alleen in een ziekenhuiskamer. Slechts een

paar minuten mag ze haar dochtertje vasthouden, dan moet ze het

afstaan aan de kinderbescherming.

Na deze ingrijpende openingsscene, wordt de lezer meegevoerd naar

het begin van haar ongewenste zwangerschap. Adele is omringd door

mensen die knokken om het hoofd boven water te houden. Manuel, de

vader van het kind, neemt de benen als hij het nieuws verneemt. Dan

is er ook Zeno, de verlegen, intelligente buurjongen die het buurtleven

observeert vanuit zijn raam en met wie zij een vriendschap opbouwt.

In een andere wijk leven Dora en Fabio, een stel dat door hun

onvervulde kinderwens uiteen gedreven wordt, totdat ....

Avallone maakt duidelijk dat ontsnappen aan

deze marginale maatschappij onmogelijk is;

alleen het moeizame streven naar een perfect

leven blijft overeind in de harde werkelijkheid

van het economisch zwakke Italië.

Het is een harde maar ook empatische roman, met

feministische trekjes en een scherpe kijk op de

hedendaagse maatschappij vanuit afzonderlijke

levens.

Een mix van Elsa Morante, Elena Ferrante en de

naturalistische doem van Emile Zola.

Silvia Avallone, Da dove la vita è perfetta

Rizzoli, 2017

۞۞۞۞۞


26

Sangue giusto

Na de veelgeprezen roman Eva dorme, uit 2010, waarin Francesca

Melandri de woelige geschiedenis van Alto Adige beschrijft sinds het

einde van de Eerste Wereldoorlog, verscheen afgelopen herfst een

nieuwe roman van deze auteur, Sangue giusto die verslag doet van een

recenter tijdperk, namelijk dat van Berlusconi. De centrale figuur is

Ilaria, een linkse docente met een geliefde die deel uitmaakt van de

regering Berlusconi, en een demente vader die een vooraanstaande rol

speelde tijdens de hoogtijdagen van de Democrazia Cristiana. Op een

dag staat er een jonge Ethiopiër op de stoep, een vluchteling die claimt

een kleinkind te zijn van haar vader, uit een relatie tijdens de

Italiaanse kolonisatie. Deze familiegeschiedenis dient als achtergrond

voor een afrekening met een verzwegen episode uit de Italiaanse

geschiedenis.

Kolonialisme, racisme, minachting voor de medemens zijn de echte

thema’s van de roman. Melandri voert ons mee naar het Ethiopië van

maarschalk Graziani en laat zien dat het racisme voortvloeiend uit het

kolonialisme vandaag de dag nog springlevend is in al zijn inhumane

verschijningsvormen. Ook de situatie in een andere

Italiaanse ex-kolonie, Libië, onder leiding van

Gaddafi, komt uitgebreid aan de orde.

Ondanks, of misschien juist dankzij, een flinke

portie historisch materiaal is deze roman een

aanwinst in een land waar ook de linkse partijen, uit

opportunisme of onwetendheid, nog steeds

vasthouden aan de breed gedeelde opvatting dat de

Italianen brava gente zijn en dat immigranten een

bedreiging vormen.

Francesca Melandri, Sangue giusto

Rizzoli, 2017

N.B. Deze roman is ook in het Nederlands verschenen, uit het Italiaans vertaald

door Etta Maris.

De lange weg naar Rome Uitgeverij Cossee, ISBN 9789059367784

۞۞۞۞۞


27

Una giornata nell’antica Roma

Hoe leefden de oude Romeinen? Wat gebeurde er elke dag in de

straten van Rome? Wat deden de Romeinen in hun vrije tijd? Hoe

smaakte het voedsel? Het zijn vragen die we ons

allemaal wel eens gesteld hebben en waarop we het

antwoord vinden in dit zeer leesbare boek.

We volgen het leven van de Romeinse burger in de

oudheid van de vroege ochtend tot de late avond, te

beginnen met het leven in de domus tot een bezoek

aan het Forum, aan een rechtszitting en de

slavenmarkt. De middag wordt grotendeels gevuld

door de spelen in het Colosseum waarna de avond

wordt doorgebracht met banketten en andere,

intieme genoegens van de Romeinen. Een aanrader voor wie Rome op

een andere manier wil bezoeken.

Alberto Angela, Una giornata nell’antica Roma

Vita quotidiana, segreti e curiosità, Mondadori

۞۞۞۞۞

Divorare il cielo

A dieci anni dal successo di La solitudine dei numeri primi, Premio

Strega 2008, Paolo Giordano ritorna con il suo nuovo

romanzo Divorare il cielo.

La storia suddivisa in tre parti, è quasi tutta ambientata

in una masseria in Puglia, vicino ad Ostuni; i

protagonisti sono quattro ragazzi: tre fratelli che non

sono fratelli, un padre che non di tutti è padre, e che li

cresce nel culto di una religione propria, una setta,

dicono gli altri. Una ragazza di buona famiglia, che

arriva da Torino in vacanza, li spia di là dal muro che

divide la masseria dei ‘fratelli’ dalla villa. Dieci anni di vita in comune

durante i quali tutti e quattro cercano qualcosa in cui credere senza

morirne.

Un romanzo di ben 430 pagine, scritto con la precisione del thriller,

dove però il delitto è soltanto la vita comune di quattro ragazzi.

Paolo Giordano, Divorare il cielo, Edizione Einaudi


28

Caesar in de Lage Landen

Het Rijksmuseum van Oudheden heeft een gezichtsreconstructie van

Julius Caesar laten maken. Volgens het museum was de

wereldberoemde veldheer qua uiterlijk minder heroïsch dan gedacht:

Caesar was kalig en had als gevolg van problemen bij zijn geboorte

een schedelafwijking.

Archeoloog Tom Buijtendorp deed die bevindingen tijdens zijn

onderzoek naar de rol van Caesar in de Lage Landen. Op basis

daarvan is een ‘nieuw’ gezicht voor Caesar gemaakt, waarbij de

schedelafwijking te zien is en ook de haardracht afwijkt van de

gebruikelijke afbeeldingen.

Onlangs publiceerde hij zijn onderzoek in een nieuw boek.

Archeoloog en fysisch antropoloog Maja d’Hollosy maakte op basis

van Buijtendorps werk en een marmeren

Caesarbuste een ‘nieuw’ gezicht voor Caesar

waarbij schedelvorm en haardracht afwijken van

de gebruikelijke afbeeldingen. Op verschillende

bekende bustes heeft Caesar namelijk een vrij

weelderige haardos. Die beelden zijn echter

veelal gemaakt na het overlijden van de

veldheer en niet echt waarheidsgetrouw.

Medisch onderzoek toont volgens Buijtendorp

aan dat een marmeren beeld in Turijn het meest

getrouwe beeld van Caesar biedt. Daarop is zelfs de schedelafwijking

aangegeven die het gevolg moet zijn geweest van een zware bevalling.

Ook was Caesar qua militaire overwinningen minder succesvol dan

vaak gedacht en leed hij waarschijnlijk bij Maastricht zijn grootste

nederlaag. Dit blijkt uit nieuw onderzoek, dat aantoont dat Caesar een

belangrijk deel van zijn Gallische Oorlog in de Lage Landen voerde.

Caesars gezichtsreconstructie is de komende maanden gratis te zien in

de centrale hal van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

Tom Buijtendorp, Caesar in de Lage Landen

Omniboek


29

Op de vorige aflevering kwamen maar liefst vier reacties, waaronder

een waardevolle van Kees Wenneker, die ons attendeerde op enkele

onvolkomenheden in de weergave van de oorspronkelijke tekst.

Gehuld in een warm boetekleed danken wij hem daarvoor hartelijk.

Daarnaast schijnen er enkele Dante-leden zachtjes te kennen te hebben

gegeven dat ze zich misschien ook wel aan een vertaling zouden

willen wagen. Om deze redenen en opdat de naderende vakantie deze

aarzelingen zouden kunnen wegnemen, hebben we besloten de

inzendingstermijn een stukje te prolongeren, namelijk tot 15

augustus. Daarom hier nog eens de tekst van Gabriele D’Annunzio,

maar nu zonder enig gebrek.

I Pastori

Settembre, andiamo. E’ tempo di migrare.

Ora in terra d’Abruzzi i miei pastori

lascian gli stazzi e vanno verso il mare:

scendono all’Adriatico selvaggio

che verde è come i pascoli dei monti.

Han bevuto profondamente ai fonti

alpestri, che sapor d’acqua natìa

rimanga ne’ cuori esuli a conforto

che lungo illuda la lor sete in via.

Rinnovato hanno verga d’avellano.

E vanno pel tratturo antico al piano,

quasi per un erbal fiume silente

su le vestigia degli antichi padri.

O voce di colui che primamente

conosce il tremolar della marina!

Ora lungh’esso il litoral cammina

la greggia. Senza mutamento è l’aria.

Il sole imbionda sì la viva lana

che quasi dalla sabbia non divaria.

Isciaquìo, calpestìo, dolci rumori.

Ah perchè non son io co’ miei pastori?


30

Een onafhankelijke jury zal zich buigen over de inzendingen en de

beste/mooiste belonen met de gids over de Abruzzen van Ingrid

Paardekooper. En wie zich wil laten ‘inspireren’ (om dit afgeragde,

afgrijselijke reclamewoord maar eens te gebruiken) door een fraaie

vertolking van het gedicht, kan terecht op

http://www.italyheritage.com/learn-italian/literature/dannunzio-i-

pastori.htm.

Veel plezier en succes.

Gerard Schelvis

۞۞۞۞۞

Osteria Francescana opnieuw het allerbeste restaurant

De lijst van de 50 beste restaurants ter wereld, The World’s 50 Best,

verwelkomt dit jaar een oude bekende. Osteria Francescana van chef-

kok Massimo Bottura uit het Italiaanse Modena is opnieuw verkozen

tot nummer één van de wereld. Dat was hij ook al in 2016.

Bottura hangt een vernieuwde Italiaanse keuken aan. Hij serveert

bijvoorbeeld ossobuco, het traditionele gerecht van gestoofde kafsschenkel,

als een soepje met Japanse rijst en presenteert zijn bollito misto van

gekookt vlees als de skyline van New York!


31

Il bello della bicicletta

“L’uso della bicicletta permette di misurare il tempo, cosa a cui non

siamo più abituati nel nostro mondo digitale. Ci consente di

attraversare spazi, che altrimenti non sarebbe possibile percorrere.

Insomma ci dà un altro rapporto con lo spazio e con il tempo. Ci dà un

senso di libertà prezioso”.

Queste righe dal saggio Il bello della bicicletta dell’antropologo della

contemporaneità Marc Augé avranno ispirato anche il Touring Club

Italiano, fondato nel 1894 da 57 ‘velocipedisti’, e trasformato, nel

Novecento, in un formidabile strumento di conoscenza del territorio

italiano, della sua storia culturale, delle sue bellezze naturali e dunque

in un vettore di turismo nell’era dell’automobile e della mobilità di

massa.

Ora il Touring torna in qualche modo alle sue origine per proporsi

“come protagonista attivo di un ripensamento soprattutto culturale

della mobilità italiana” proprio mentre il Ministero delle Infrastrutture

e dei Trasporti ha già stanziato fondi (quasi 5 milioni di euro) per i

quattro progetti nazionali di grandi ciclovie, cioè la ciclovia VENTO

(Venezia-Torino), la Verona-Firenze, la ciclabile dell’Acquedotto

Pugliese, (in somma 1800 kilometri e 5 milioni di euro d’investi-

mento) e il GRAB (Gran Raccordo annulare delle Bici, 45 kilometri

all’interno della città di Roma. Quest’ultimo percorso, pianeggiante, è

anche una lezione itinerante di storia: parte da Romolo e Remo e

arriva alle architetture contemporanee di Renzo Piano e Zaha Hadid,

unendo tra loro Colosseo, San Pietro, Trastevere, Galleria Borghese,

eccetera, attraversando parchi e

paesaggi bucolici (a 3 kilometri

dal Foro Romano ci sono pastori

e greggi di pecore!). L’apertura

dei cantieri delle quattro ciclovie

era prevista per quest’anno.

E poi, ci sono altre infrastrutture, già

realizzate o in via di realizzazione: la


32

ciclovia del Garda, la Lignano-Grado-Trieste, la Adriatica, la Tirrenica, la

ciclovia della Magna Grecia, quella sarda e infine la via ciclabile che

da Trieste conduce nel cuore dell’Europa, in tutto più di 3000

kilometri di piste nuove. Una belle notizia anche per gli sportivi olandesi che

desiderano attraversare il bel Paese in bici!

Il Touring sta immaginando uno slogan da collegare all’immagine di

un’Italia ricca di straordinari tesori culturali e paesaggi magnifici, per

non parlare del cibo e del vino: “Ma prima prendete la bicicletta”, un

invito legato al grande interesse che la biclicetta registra in molti

indicatori (pubblicità, Rete, sequenze in televisione e nei film).

Si può dire che la bicicletta “va di moda”: in Italia la ‘bicicletta

muscolare’ tradizionale è usata da 1.555.000 ciclisti, quella a pedalata

assistita da 125.000 con una forte tendenza alla crescita. Bronnen: Ministero delle Infrastrutture e dei Trasporti, Touring Club Italiano,

Velolove.it


33

L’invasione dell’arte

Sono arrivate le installazioni dell’arte.

Tante installazioni, a Palermo.

Chiese deserte, palazzi vecchi in costruzione, palazzi nascosti dentro

la città, l’archivio di stato pieno di libri grossi, una vecchia cripta e

palazzi che sono stati chiusi talvolta per vent’anni: quest’anno

tantissimi edifici a Palermo sono aperti al pubblico per la Manifesta

12. La città famigerata è cambiata dal mio primo incontro. Il sindaco,

molto noto, Leoluca Orlando, racconta che la città non era proprio

preparata dieci, quindici anni fa per questa biennale. Prima di quel

periodo Palermo era conosciuta come capitale della mafia. Orlando ha

fatto tante cose buone per la città. Nel 2018 Palermo è diventata

Capitale Italiana della Cultura e

città degli ospiti della Manifesta

12.

Nel 2013 il sindaco ha chiamato

Hedwig Feijen, direttrice della

fondazione olandese Manifesta

per chiedere se lei potesse fare

qualcosa per la città. Manifesta è

una biennale d’arte e cultura contemporanea e la terza più importante

in Europa. Ogni edizione si svolge in una città diversa. Feijen

racconta, le ambizioni del sindaco erano un po’ difficili perciò lei ha

invitato lo studio di architettura olandese OMA (Office for

Metropolitan Architecture) per una collaborazione. Intitolato “Il

Giardino Planetario. Coltivare la coesistenza”, Manifesta 12 è ispirato

tra gli altri all’Orto Botanico per esplorare il grande tema del

convivere. I sottotemi sono derivati dalle storie degli abitanti: artisti,

autori e giornalisti sono stati intervistati. Tutte le storie, le analisi, le

foto e tante mappe sono assemblate nel Palermo Atlas.

È interessante vedere che la maggior parte dei artisti mostrano lavori

sociali rilevanti invece di solo bellezza. Cinquanta artisti sono stati

invitati e mostrano il loro lavoro nei diversi luoghi. Dentro la città

storica sono accessibili a piedi. Sebbene la splendida mappa della città

indica dove dovrebbero trovarsi questi luoghi, qualche volta si deve

cercare la propria installazione. Così scopri la città che si sviluppa


34

come un romanzo. Vicoli scuri e in disordine che accedono alle grandi

strade, piene di luce solare una volta destinate principalmente al

traffico motorizzato, formano l’atmosfera.

Splendidi palazzi come il Palazzo Ajutamacristo, il Palazzo Forcella

de Seta oppure l’Orto Botanico valgono la deviazione.

Diversi luoghi come Palermo stessa, non sono proprio raffinati. Non ci

sono tentativi per abbellire la città in un altro modo. Palermo è una

città un po’ grezza piena di storia ma senza tanto verde come in

Olanda. I curatori hanno trovato appropriati luoghi per qualche

esposizioni. Nei Magazzini di via Alloro c’è la mostra fotografica di

Ezio Ferrari con le foto di case abbandonate in Sicilia. Tanti emigranti

per lavoro hanno sognato una casa in Sicilia. Per questo mandavano

soldi alla propria patria. Purtroppo tante case non venivano finite e

così restano i monumenti in calcestruzzo.

La grande fontana in piazza Pretoria incuriosiva ogni giorno. Secondo

la mappa ci sarebbe dovuta

un’installazione in questa piazza, ma

nessuna installazione era visibile. Il

profumo invece tradisce di cosa si

tratta. Durante l’inaugurazione la

fontana ha spruzzato acqua profumata.

Per fare questo, il profumiere

Alessandro Gualtieri ha collaborato

con Frank Bruggeman.

Con l’accoglienza della Manifesta, si

sono aperti diversi tesori. Questo è un

buon modo per diventare orgoglioso di

Palermo, esattamente ciò di cui ha bisogno la città. La Manifesta 12 a

Palermo è aperta al pubblico dal 16 giugno al 4 novembre 2018.

Bas Kegge, architect Rotterdam


35

Nieuwe vondsten in Pompeii

April: In Pompeii hebben archeologen het skelet gevonden van een

kind van zeven à acht jaar. Een dergelijke vondst was in 20 jaar niet

gedaan. Het volledige skelet werd ontdekt in het centrale badhuis van

de stad, waar het kind hoogstwaarschijnlijk zijn toevlucht heeft

gezocht na de uitbarsting van de Vesuvius. Zoals veel anderen kwam

het om het leven door het inademen van giftige gassen. In de

openlucht vonden mensen de dood door brokken lavasteen en

asregens.

De ontdekking van het skelet, waarvan niet vaststaat of het een jongen

of een meisje was, komt voor deskundigen als een verrassing. Gedacht

werd dat het badhuis al volledig doorzocht was op dergelijke resten.

De uitbarsting van de Vesuvius ten zuidoosten van Napels in het jaar

79 maakte in één keer een eind aan het leven in Pompeii en

Herculaneum. Het waren rustige en luxueuze steden. De opgravingen

hebben een schat aan informatie opgeleverd over het dagelijks leven

in het Romeinse Rijk.


36

Bestuur van Dante Leiden-Den Haag

Voorzitter: Jan Spoelstra, Tel. 06-12 41 31 73

Secretaris: Lex Plompen

Pompstationweg 7, 2597 JT Den Haag

[email protected]

Penningmeester (tevens vice-voorzitter): Léon van Raaij

Brugsestraat 8, 2587 XS Den Haag

Tel. 070-354 55 20

[email protected]

IBAN NL58INGB0000458562, t.n.v. Dante Alighieri te Den Haag

Cursusorganisator: Riccardo D’Andolfi

[email protected]

Lezingen: Anneke Sewandono

Tel: 070-350 50 55

[email protected]

Beurzen: Ad Spliet (Bestuursondersteuning)

Tel: 070-358 80 80

[email protected]

Redactie: Coralie van Nes

[email protected]

De vereniging Dante Alighieri De vereniging heeft ten doel het bevorderen van de kennis van de Italiaanse taal en cultuur.

(Statuten, art. 2.1)

De vereniging is genoemd naar Italië’s beroemde dichter, filosoof en politicus, die leefde van

1265 tot 1321. De vereniging werd in 1889 opgericht en heeft Rome als hoofdzetel.

Oorspronkelijk was de Società Dante Alighieri bedoeld om bij de Italianen in het buitenland

de kennis van de Italiaanse taal en cultuur levend te houden. Later kwam daar een tweede

doelstelling bij, namelijk het verbreiden van de Italiaanse taal en cultuur voor niet-Italianen.

De vereniging heeft zich over de hele wereld vertakt.

In Nederland bestaan zeventien afdelingen (comitati).

Het comitato Leiden-Den Haag is in 1979 ontstaan uit een fusie van de afdeling Leiden,

opgericht in 1916, en die van Den Haag, het oudste comitato van Nederland opgericht in

1914. De vereniging organiseert maandelijkse lezingen zowel in het Italiaans als in het

Nederlands. Daarnaast worden taalcursussen Italiaans op verschillende niveaus en ook

cursussen over literatuur, kunstgeschiedenis en muziek aangeboden. Het blad van de

vereniging, Il Bollettino, houdt de leden van alle activiteiten op de hoogte.

www.dante-alighieri.nl

Il Bollettino - dante-alighieri.nl · zijn Santa Lucia en Torna a Surriento. De muzikale reis...

Documents

Transcript of Il Bollettino - dante-alighieri.nl · zijn Santa Lucia en Torna a Surriento. De muzikale reis...