II.ABDOLHM.1İD DEVRtNtN SON YILLARThıTIA

GG'N""EYDcıUUA.ı'JADOLU tr..E KUZEY lRAKTA AşİRET

MÜCADELELER1 VE ~-ı:tLL1 AŞlR.ETtRE1st İBRA.HİNlPAŞA

Doç.Or.selçuk GüNAY·

Güneydo~u Anadolu ve Do~u .Anadolu öteden beri birçok göçebe veya

yangöçebe aşL'"etlerin yaylak-lcışlak arasında yaşadı~ı bölgedir. Bu

aşiretlerin en önernlilerinden birisi de. şüphesiz ki rv1illi aşiretidir.

Osmanlı kayi'Uıklannda aslen BOOıUı (Beğdili) aşiretinden aynlın~

olarak zikredilen bu cemaat, Osmanlı arşiv belgelerinde "Türkınan

Ekmd-ı Ulus" taitesine mensup olarak gösterilmektedir. Esasen

OOneydo~wıun bu kalabalık aşireti , "Milli Ek:radı", "Milli-i Kebir",

"rv1illi Türkmaıu" ve "Mil1i-i S~ir" gibi iBimlerle aıulmakto.ydı. Ayıu

zamanda bu qiret , Mardin, Diyarbakır, Ergani, Emınım, ~

Harran, Urfa ve Trablusşarn gibi geniş bölgelere kadar umuyordu (ı)

• ) Doç Dr Selçuk GÜNAY. Atatürk o,uvFeıı-EdF»':Tarıh BolQAretlm üyeın

ı) Cevdet Türkay, Başbakanlık Arşivi Belgelerine Güre Osmanlı lmparatorluğwıdaoytnak, Aşiret ve eenıaatler, İstanbul 1979, 5.586-587.

Onyedinci yozytlda Milli A.şiretine mensup ilşiretlerden bir kısmı Erzurum ve Kars tarıl11nrmda bulunuyordu. ()nsekizinci YUZyılda Diyarbekir Voyvodalığuıa tabi olan :tv1illi Aşireti , Erzurum-Urfa arasında mutemekkin olup, 11.000 çadır halkı olarak kaydedilmişti. 1i 11'de şekavetlerinden dolayı

Rakka'ya isk.aıı edilen bu aşiret, 1718'de Erzurum taranaıma gelerek yerleşik

ahaliye zarar verici failliyetlerde bulwıuyorlıırdl. Bu husu~ daha gen~ bilgi için bk: Cengiz Orhonlu,. Osmanlı Imparatorlu~unda Aşiretleri ıSkan

Teşebbosü (1691-1696), h"1aııbul 1963,5.4:2-90 ve Yu&ufHalııçoğlu,XVLLL. YUZyılda Osmanlı ImparEUorlugunun İskan Siyaseti ve Aşiretlerin

Yerleştirilmesi.Ankara 1988, s.46, 52, 85.

103

1l.Abdülhamid döneminde Hamidiye Alayları.tun kunılmasıyla (1890)

~lıyan ~tlanma kıııa zamanda bütün Do~u ve Gnneydo~

aşiretlerini içine alarak gelişmiş ve Milli Aşiretini de kendine dahil

etmiştir. Anadolu'nun kuzeydo~ ve güneydo~unu konımayı hedef

alan bu yeni askeri teşkilat. özellikle Oüneydo~'da en kalabalık ve

güçla aşiretlerden birisi olan Milli toplu1u~u görmezden gelernemi.

Nitekim ilk teşkilAtlanmada merkez Mardin olmak üzere Milli Aşireti

4·1,42,43,44. alaylarta Hamidiye Birlikleri içinde yer almıştı. (2)

Daha sonra merkezini Vİranfehir'e nakleden Milli Aşireti Alaylan,

1890 ve 1896 yıllannda Derseadete gelerek Podışah'ı ziyaret etmişlerdi.

Bu ziyaretlerde aşiret reisi Kaimmakam İbrahim Paşa da bu1umnuş ve

LL. Abdülhamidden birçok hediye ve ta1tifatlar gönnüştü (3).

Bir müddet sonra mirlivalı~a yukseltilen İbrahim Paşa'run yönetiminde

41,42 ve 43. Hamidiye Alaylan buıunuyordu (4).

Bu sıralarda Milli Aşireti iki kısmı halinde bulunuyordu. Bunlardan

birincisi, Yenişehir taraflarıııda bulunan Timavi Kabilesi ve Resulayn

ile Mardin arasındaki fırka idi. Diyarbekir bölgesinde yeralan di~er

kabileler, Hamidiye Alaylanna mensup olan Tayy, Karakeçi, Kiki,

Cubur, Miran Şerabi ve Dakori aşiretleriydi (5).

2) Bayram Kodaman, Hamidiye Hafıf Süvari Alaylan, İst. Üniv. Ed.Fak.Tarih Dergisi, Sayı: 32, ktanbul 1979, s. 468.

3) Bu hususta bkz: Servet-i Flliıwı , C.Vll, Sayı: 195 ve lkdam, Sayı: 748, 750, 75ı.

4) SahıAnı~i Vildyet-i Diyatbekir, 1321, s.95-99. 5) SalnAnı~i Villlyet-i Diyarbekir, 1321, s.l71-172. Mark Sylcs'm t~bitine

göre Milli Aşireti şu kabilelerden meydana geliyordu : Danan, Seydan, Kirmı,

104

Konumuzla ilgili bir di~er aşiret de Arap Şemmor aşiretidir. Eski

devirlerden beri orta. Arabiitanıda Necid'de oturan Tayy boyunun

mühlın bir kolu olan bu kabile, XV11. ytızyılın ortal.annda kuzeye doım

ilerleyerek Suriye çöllerini ele geçirdi. tmparator1u~ merkezi

idaresinin gtıçsnzlüAünden faydalanan Şemmarlılar Rakka bölgesini de

i~gal etmi~ti. Ancak güneyden harekete geçen bir başka Arap aşireti

olan Anezeler Şenunar Aşiretini bu bjlgeden 8ümltışlerdi(6).

Osmanlı ~iv belgelerinde B~dad ve Musul Vilayetleri dahilinde

gösterilen bu aşiretC) bölgedeki Arap aşiretlerinin en güçlülerinden

biriydi. B~dad, Deyrizor ve l'v1usul dahilinde yıışıyan Şemmarlıların

wnwni reısi olmı Ferhan Paşa'nın vefatından sonm bu aşiret B~dad,

Musul ve Deyrizor firkalan olmak 11zere üç kısma ayrılmıştı. Her bir

fırkaya adı geçen Ferhan Paşa'~o~ reülik yapmaktaydı(8).

Dudilumlı, Halacan, Kelis-Merdon, Kumnareş, Şarkiyon, EL, Kavat, Oaşi,

Meşkenli, Kalendelan, Hacı Bayram, Hasenek.an, Hala Jari, EIya, Isyadaı,

Ttırkan, Nasriyon, Cuvaıı. Sartaıı, Usbahan, Matmiyeh, Çenıikan, Barguhan, Hisaliyeh, Ciyareş, Zirefkan, O~başı, Bucak, HOii)'an, Beski, Hacı-Menli,

Kasyonı, çokalı, Merdig, Otergeç, Canbek Beyleyaıı, Porga., Dirican, Kav, Mulikaıı. Mark Sykes, The Khalip& Last Heritage, Londra 1915 1915. &.575­576.

6) FO.Sütner, ~uzlar, lll. bsk. 1980 ktaııbul, &.193, Şenunarlar hakkında daha geniş bilgi için bkz: A.Guillaume, "ŞemmOf" LA, C.ll, s. 406-408.

7) Cevdet TorkaY, a.g.e., s.697, Tanzimattan Sonra 1846-48 Yıllarmda Harput Eyaletine Bagıı Behisni Sane$. dahilindeki Siverek Kazasını

y~alıyan Şemmar Aşireti şekavetiyle meşhurdu. Bu aşiret, Zeydan, Huzaa, Essaboh, Abduh EI-Amur, En-Necm, El-Berie, EI-UIyan, Er-Rumus, En­Nedbe ve EI-Eslenı aşiretlerinden meydana gelen 3200 kişilik bir stlvan gücQ çıkarabiliyordu. Bu hususta bkz: Abdullah Saydam, Tanzimat Devrinde Halep ve Musul Dolaylaruıda Aşiretlerin Yol Açtıkları Asayiş Problemleri, Ondokuz ~ıs Uııi. E~ak.. Dergisi, Sayı: 8, Samsun 1993, s.243-257.

) Ebubekir Hazim Tepeyran, Canlı Tarihler, 1stanbull944, s.333.

105

Hamidiye Alaylan kunıJduktan sonra özellikle Oüneyd~u'da eskiden

beri S1lfegelmekte olan BŞiret mücadelelerinin gittikçe art~ı

görillmekteydi. Bu mücadelelere }uz kazandıran bir 1.UlSur da, alaylara

mensup olan aşiretlerin imtiyazlarmclan faydalanarak rakip ve menfaat

mücadelesi içinde olduklan aşiretlere kartı film ve mücacleleei bir tavır

içine gİrnliş olmalandır. Di~er taraftan teşkil edilen alaylann do~dan

do~ya ıv. Ordu merkezine ~lı olmalan mevcut mahalli otoriteleri

dinlememe ve itaat etmeme gibi mahzurlar ortaya çıkannasının yanısıra,

aşiret çatışmalarını da hızlandırıyordu. özellilde mülki bakımdan

herhangi bir filllÇ işleyen aşiret alaylan hiçbir sebeble aynı makamlarca

muhakeme edilemiyor ve nihai kararlar İstanbul'da aluuyordu.

Tabiatıyla bu gibi durumlar naho, olayların meydana gelmesine zemin

hazırlıyordu (9).

Bu mücadelelerden birisi de Y8Z &ylarını vsn ve Bitlis civarında oturup,

~ı Musul Vi1Ayetinde geçiren Hamidiye 50. alayıne menJUp Em, Aşiretitıirı Doski Aşiretine tecavnz ederek elli dolayında kifiyi

kat1etınegiydi. Doski aşiretinin de intikam hareketine girişece~i kati

gözüküyordu.

Bu olaylarnı önüne geçmek maksadıyla Şuriy-ı Devlet karanyla Ertu, Aşiretinin Dicle'nin s~ tamfuıdaki Süveydiye mevkiinde kışlarnası

uygun görülmüş, anc.ak Ertuşluıann IV. Ordu Müşiriyetinin koruması

altında olmasından dolayı bu karar gere~i gibi uygulanamamıştı (10).

9) Selçuk Günay, Hamidiye Hafif Sovari Alaylıırı., (1890-1918) (BasılınamlŞ doktora te:zı) Erzurum 1983, ~.27.

10)Ebubekir H8ZUll Tepeyran, A.g.e., s. 315-316.

106

Tabiatıyla buton bu olaylar mahalli otoritelerle lV. Ordu Müşiriyeti

arasındaki irtibat kopuk1u~undan ve çekişıneden de kaynaklanıyordu.

O11neydo~ Anadolu'da aşiret mücadelelerinin bir öm~i de Hamidiye

Alaylan 48. alayım teşkil eden Miran Aşireti reisi Mustafa (Musto)

Paşa'dır. Diyarbekir Vilayerine ~lı Cezire (Cizre) kasabasında ve

Dicle kenarında otur811 bu aşiret, en çok Musul Villiyeti a.halisini ve

aşiretlerini tehdid eder bir görünüm arz.ediyordu. 1901 yılında Miran

Aşireti Arap aşiretlerinden Gergeri1ere taamız ederek birçok insanın

öldürülmesine ve birçok hayvanın gasbedilmesine sebeb olmuştu (1 1).

Alman müellifi. P.Rohrbach'ın "Clıreli Mustafa Paşa İbrahim

Paşa/dan daha müthiş bir hayduttu." (12) diyerek vasfetti~i Mustafa

Paşa, 1901-1902 arasında Cizre ile Musul arasında bulunan elli kadar

İsl.8rn ve Hıristiyan köyonü yawna ve tahrip etmişti. Hatta İbrahim ve

Must.afa Paşa.1ann kurulması hedeflenen B~dad Demiryolunu tehdid

ve tahrip etmesi tehlikesi bile mümkün gôrülüyordu . Alman müellifi P.

Rohrbach eserinde bu aşiret mucacielelerinden dolayı Musul ve

çevresinin manız ka1dı~ı ekonomik bunalımı şöyle anlatır:

"1901 senesinde Musu/'a vardığtm zaman gayet şiddetli bır soguk

hukum suruyordu. Sokaklar ka/ın bir kar tabakasıyla kaplı ldl... Bu

yakacak yok/ugunun sebebını sordugum zaman şımaldekı orman/ık

daglardan /ce/ekler vasıtasıyla odun ve kömflr getiren tflccarm

Dicle/nin iki yakasınt tutmuş olan Mustafa Paşa/nın adamları

l~)EbubekirHazım Tepeyr~A.g.e., s. 318-319. ı..·)P.Rohrbach, Han-ı Saltan81- Batdad Demiryolu, ktanbul1331, &.61.

107

tarqfından haraca kesildikleri ve naklettikleri malların :kgerini

muadil bir para (jdemiyenlerin bu mallan ellerinden zorla alındıktan

başka kendileri de birçok k(jta muamelelere ugradıklan, Avrupa'dan

getirilip Samsun-Diyarbekir tarikiyle Ekezire Çtilunun k.enarma

(Diyarbekir'e) kadar katır veya deve 'ile oradan da cenuba dogt'u

kelekle sevkolunan malların dahi aynı vergiye tabi tutu/dutu cevabını

aldım. Filhakika Musul'da bulundutum mUddet esnasında Rusya'dan

vesair memleketierden gelip gunluk ihtiyaç maddelerinden sayılan

pekçok şeyin bu aradapetrolanflatı aç dtirt mislinefirlamıştı. "(13).

Ancak şüphesiz ki en büyük aşiret mücadelesi ?vfilli Aşireti ile Arap

Şemmarlı1ar arasında cereyan eden çatışmadır. Bu mücadele ile ilgili

ıv. Ordu Müşiri Zeki Paşa, :Mardin eşrafından Abdüigafur Efendi'ye

gönderdiAi yazıda , Şemmar Aşiretinin kanwı ve nizam tanımayanık

Milli Aşiretine karşı tecavtızkM hareketlerde bulwıduAunu belirterek ,

alaylara mensup olmasından dolayı rvrulilere silah verildi~ini ve aliıl

zararlı olacak toplulu~W1 ŞenunarWar o~ını beyan etmekteydi. Zeki

Paşa aynı zamanda Şemmar Aşireti reüıi Faris Paşa'nın Padışah'ın

kahnna manız kalmaması için Abdüigaftır Efendi'nin mutavassıt rolünü

üstlenmesini istiyordu (14).

Mardin eşrafından Seyyid Abdüigafiır Etendi ise, Şemınar Aşiretinin

Deyr-i Zor Fırkası Şeyhi Faris Paşa ile münasebet kurdu~u, adı

geçen şeyhlerin Padışah'ın emrine it.aatkar olduklarını ancak daha önce

13)p.Rohrbach, A-g.e., ii.61-62. 14) E.Hazmı Tepeyran, A-g.e., s.322.

108

kendilerini katI ve rna1lannı ya~ma eden 1brahim Paşa'nın kanunen

tedib edilmesini iatedilderini belirtiyordu (15).

Bunun tızerine Müşir Zeki Paşa, Seyyid Abdülgafur Efendi'ye

gönderdiAi yazıda, di~er aşiretlerin Şenunar Aşiretiyle birleşmiyetek bir

tat'ata ayn1mMl gerekti~ini beyan ediyordu. Ayru zamanda Şemmar

Aşireti fırka reisleri Faris ve Ferhan Paşalara yazdı~l mektupta Şemmar

Aşiretini itaate davet ederek Hamidiye Süvari Alayları TeşkilAtına

mensup aşiretlerin kahredici gücüne maruz kalmalanıu istemedi~

beyan ediyordu. Zeki Paşa bu hususta ,öyle diyordu:

".. Çflnktl İbrahim Paşa ve aşireti asker oldugundan kendilerini

muhafaza için silah ve cephane verilecektir. Halife-i Zişan ve

Padışah-ı Kudsiyetnişan Eftndlmiz Hazretierinin umum hakkında lütf­

u merhameti ne mertebe ali ve mebzııl ise kahr-u gazab-ı

mfllOkitnelerl dahi o nisbetde şedid ve mflessirdir. Bu hareket-i gayr-i

mergıJbede devam ve ısrar etmiyerek attibe-i ftlek mertebe-i Hazret-i

ZiJJuJlahiye arz-ı nediJmet ve deMıet ile istifayı kusur ederseniz,

hakkınızda hayırlı olacağı şüphesizdir" (16).

Bu gelişmeler üzerine Şemmar Aşireti ileri gelenleri her iki taraf

arasmda bir saatlik bir mesate kalmMUl8 mwnen neticeni.n iyi bir

~ekilde sonuç~ıru düşünüyorlardı. Bu yüZden Seyyid Abdülgafur

Eteııdi, lV.Ordu Müşirine yazdı~l yazıda 1bmhim P. ve aşiretine

silnh. ~ltımııun ertelenmesini istiyordu (17).

15) E.Hazım Tepevraıl., A.g.e., ~.322. 16) Ebubekir HaZııD Tep'evran. A.g.e.• ~. 322-323. 17 . ."") Ebubekir H.azım Tepeyran, A.g.e., s. 3~4.

109

Ancak anlaşılan oydu ki, İbrahim Paşa aşiretiyle ŞemmarWann ü7.erine

yürümekte kesin olarak kararlıydı. Arabulucu olarak hareket eden

Abdu1g8fur Efendinin de bu faaliyetleri neticesiz kalmaya mahkumdu.

Nitekim olaylar başlamadan evvel Diyarbekir Valisi Halid immsıyla

Sadarete gönderilen yazıda :Milli Aşiretiyle Karakeçi ve Şemmar

Aşiretleri arasında geçimsizliAin izalesi hususunda fırka kumandatu

vekil bırakılıp çöl bölgesine do~ gidildiAini ve durumun incelemeye

alındığını beyan ediyordu (ı 8).

Ancak: mahalli idarecilerin meseleyi yatıştınnak ve incelemek

hususundaki gayretleri netice vennekten uzakt.ı. Nitekim Zor

Mutasamflığından 2 Mayıs ı 3ı 7 tarihiyle Dahiliye Nezaretine

gönderilen yazıda, :Milli ve ŞetlUliar aşiretlerinin arasının düzeltilmesi

hususundaki bütiln gayretlerin sarfedildiAi, fakat bu yolda hiçbir

neticeye ulaşılamadığı beyan ediliyordu (ı~.

Şenimar Aşireti daha önce lbrahim Paşa'dan gördükleri kötü muamele

ve tecavozatın intikamuu almak duygusuyla hareket ediyordu. Bu

gayeyle adı geçen aşiret, İbrahim Paşa'nın bulunduğu Vinınşehir'e

gelmiş, ancak Osmanlı askerinin ve janc1anııasının harekete

geçirilmesiyle bu bölgeden geri çeki1ıni~ti(2Ü).

Bu suretle geri çekilen Şemrnar Urbaru üzerine harekete geçen İbrahim

Paşa, :Mazı~ ve Diyarbekir'den etrafına topladığı kuvvetlerle

18)BO~ Yıldız Sad. Hus. Maruzat, 414/55 19) BOA,. Yıldız Sad. Hus.Maruzat, 416/5 20) BO~ Yıldız Sat!. Hus. Maruzat, 416/5

110

Şemmarlı1ar uzerine yür'ümüştü. Ayrıca İbrahim Paşa, Diyarhekir

jandarma kuınandaruyla Zor Müfreze zabıtuu kendisiyle ittifak

ettinneye muvaftftk olmuşttl. Böylece birkaç bin kişilik bir kuvvete

&ahip olan İbrahim Paşa, ŞammarWara yapu~ı hücumda onları fena bir

suretle kırarak yozbinden fazla koyun. yırrnibine yakın deve ve birçok

emva1i ele geçinnişti(21).

NüfuslUl. kat1edilınesinin yaıusıra birç.ok kadının da. ırzına tasallut

edildi~ini ve vahşiyane tec.avüzlerde bu1lUl.Uldu~unu Zor Mutasamfı

Ahmed Şükri Bey Dahiliye Nezaretine flundu~u raporda, beyan

ediyordu (22). Zor Mutasan'1İı aynı zıunanda ŞamınarW.ann

münhezimen bölgeyi terkederek çöl bölgesine do~ harekete

geçtiklerini belirtiyordu.

Bu olaylara bizzat şahid olan yukarıda zi.kri geçen AbdÜıgafiır Efendi

müşahadelerini şöyle anlatır:

lIŞ'emmarltların çadınna dogru gitdim. Oraya yarım saat mesafede

Teletarik tepesine muvasalat ederek tepenin azerine çıktım. Ve d6VflŞ

yerini müşahade eyledim. Develerin vesair hayvanların bağınnalan

ve insanların gıırülrasü ve rafek sadaları pek müthişti. Mecburen

tepede kaldun. Ş'emmarlılar kırıldılar ve rahammaı edemeyerek

Resu/ayn'a doğru aşağıya firar erdiklerini gardiıkarnden oraya yakın

olan İbrahim Paşa/nın çadırına gitdım. Alard/rı Hamidiye Afirlfvası

Bahaeddt" Paşa/nın Mardin tarafindan oraya ge/diginl gurdflm. Şu

acıklı vakalarla Şemmarltların büyük şeyh/erinden birkaç kişi ve

urban/anndan hesaba gelmez insanlar uldaği1nü İbrahim Paşa

21) BOA, Yldız Sad. Hus. Manızat, 416/5 22) BOA,. Yıldız Sad. Hus. Maruzat, 416i.5

LLL

tarafindan bir yazbaşı ve bir seyyare neleri yaralanıp, bir nefer de

İbrahim Paşa adamlan tarafindan yine yaralandıkım ve Ki/rt

devşinnelerinden yetmiş ne./erin öldüğü ilan olımuyordu" (23).

Bölgede görev yapaıı Nizarnıye Yınninci Süvari Alayı zabitieri

düzenledilderi ortak raporda bu feci olayları ve vahşeti aksetliriyorlardı.

Onlııruı raporuna göre İbrahim Paşa bu vahşi tecavuz1eri sadece

seyrediyordu (24).

Diyarbelcir Valiligi de olayla ilgili olarak alınan tedbirlerin bir

neticeye varamadı~1tu belirterek, Şemmarlılann tehevvür ve

heyecanıyın İbrahim Paşa'nın kimseyi dinlememesinin teciatın

gelişmesinde temel sıeOObler oldu~unu beyan ediyordu. Ayru mmanda

Şemmaı' Aşireti ve heyecana gelen di~er :Mardin aşilirinin yerleşik

ahaliye bir :zarar vermemesi için gerekli tedbirlerin alındı~1tU adı geçen

valilik Dahiliye Nezaretine gönderdi~i telgrafufunede belirtiyordu (25).

Bu olaydan sonra rvIilli Aşireti reisi İbrahim Paşa S~1t)da Diyarbekir

Jandanna KWTIandaru Aziıııet Paşa ve solwıda Diyarbekir eşrafmdan

Niyazi Efendi oldu~ halde olay mahallinden çadınna avdet ediyordu.

Müfreze mülazıllu Tahsin Efendi marifetiyle iki üç bin dolaylarında

aiıikerilli harp nizamuıda dizen İbrahirn Paşa'ya, "Nettr·i Am" denilen

askerleri tarafından "İn yensuru Sultan İbrahim in yensuru Hidiv-i Çöı,

Ebu'l-Hamud, Yensuru Sultanu'l-ber tbrahim" gibi tezahüratL'lf

yapılıyordu. Mardin ve Zor ınutasamflıkları tarafından "J\1akarn-ı

23) E.Hazım Tepeyran, A.g.e., ~. 325. 24) E.Hıızım Tepeyran"A..g.e., s. 325. 25)BOA,. Yıldız Sad. Hus. Maruzat,416/5

112

Hilatet ve lrnamet-i Kübraya" itaatsiz1ik ola.rak vasıt1anclınlan bu

hareketin yaıu!il1ra İbrahim Paşa, bu vukuata yol açan Azrnet Paşa ve

Niyazi Etendi'nin "Rumeli Beylerbeyli~i" payesiyle ta.ltifat1arou

:Mabeyn-i Hümayundan istiyordu (26).

Tabiatıyla bu olaylar Güneydo~u Anadolu'da aşiretler arasında

mücadelenin ıyıce şiddetletunesine ve intikam duygularuun

ı...'llvvetletunesineyol açmıştır. Nitekim Şemmar Aşiretinin tec-ElVÜZ8İ1Yla

kervan ve ticaret yollannın kapandı~l hakkında mülki amirIere bazı.

müracaatların vaki oldu~u görülüyordu. .Ancak Diyarhekir va1i1i~i bu

müracaat ve iddiaların sırf kizbden ibaret oldu~unu beyan ediyordu

(-27).

Ancak tabiatıyla hetlOZ olayın heyecarwu ÜZerinden atamaı....uş

ŞetnmarWann yerli ahaliye herhangi bir ıecavo.zatta bulunmarnası için

bazı. askeri tedbirler aluuna cihetine gidilmiştir. Diyarbekir Va1ili~i

nahoş olaylara meydan vernıemek yolunda IV.Müşiriyetine yapılan

müracaatlann neticestz kaldı~ını heyan ederek alınacak bazı tedbirlerin

ozerinde duruyordu. Bu cfirnleden olarak iki bölük piyade askerinin.

Yenişehic'den almarak, bölgede bulurum. Hamidiye ve Nizamiye

süvarilerinin harekete geçirildi~i beyan ediliyordu (28).

Şemmarlıların herh.angi bir tecaV1lzatma karşılık yardımcı kuvvet rolü

oyna.mak uzere seyyar kuvvetlerin ileriye alumiliS! da kararl.aştınlnuştı.

Anc.ak bu seyyar lm'VVetlerin Şemrnar Urbanının bu tec.aV1lZünü

önlemek için yeterli olmadiğ! da görülüyordu. Esasen bu suniarda

26) BOA Yıldız Sad. Hu&. M.aruzat. 416/5 27) BO~ Yıldız Sad. Hus. ~ 420/31 28) BOA, Yıldız Sad. Hus. Maru.zat, 420/31

113

--------- - -

Yenişehir ve Siverek aha1üıi mahalli makamlara başvurarak

Şemmarhlar ve anlam iltihak eden aşiretlere karşı devletin nizamiye

güçleriyle kendilerini korumasuu istiyorlardı (29). Bu yüzden

Diyarbekir Va1ili~i Şemmarlıların defi için Yenişehirdeki süvarilerle

Cizrede'ki piyadeleriıı seyyar kuvvetlere muzah.eret etmesini isteyerek,

ıv. Ordu Mü,iriyetine Dahiliye Nezareti tarafından durumun

bildirilmesini istemekteyili.

Dahiliye Nezareti ise sadrazaııılı~a konu ile ilgili 20 ~ustos 1317

tarihinde gönderdiği yazıda ŞemmM Aşiretinin hareketinin sadece

l\tfillilerden intikam alınaya yönelik 01du~wlu ancak bu hareketlilikten

ürken yerli ahaliyi konunak için alınma.lIı lazmı gelen tedbirleri

sıralıyordu. Ancak Dördüncü Ordu Muşiriyetine bu hususta yapılan

müraCaatlarm da neticesiz kaldıgı ayıu yazıda belirtilmeldeydi (30).

Anlaşılan oydu ki, ıv. Ordu Müşiriyeti Hamidiye A1ayları'na. mensup

aşiretlerin bu aşiret mücadelelerine daha tazla müdahale etmesini

isterneyen bir politika içinde gözu1.'1lyordu.

Sadoret Makamı da olaylarla ilgili :Mabeyn'e gönderdi~i yazıda,

şemmar Aşiretinin kervan yollarım kapadı~ı ve Yenişehir ahalisinin

mahsur kaldı~l yolunda Yenişehir ruhanı reislerinin yaptı~ı müracaatUl

asılsız oldu~urtu belirtiyor ve Şenunar Drbaıurun sırf "Ahz-ı sar :

intikam" duygusu ile hareket etdi~ini ve gerekli askeri tedbirlerin

alınması için Seraskerlik rv:Iakamına durumun tekiden bildirildi~ini

beyan ediyordu (31).

29) BDA., Yılda Sad. Ruı:. Maruıat, 420/.31 30) BOA., Yılda Sad. Hus. Mııruzat, 420/31 31) BOA. Yılda Sad. Hus. Maruza.t, 420/31

114

Tabiatıyta bu ğa1ebe İbrahirn Paşa'ıwı kendisini bölgenin haklıni olarak

gönneye başlamasına sebebiyet venni,tir. Paul Rohrbach'a göre

İbrahim Paşa bu tahakküme vanın davranışlaruu devam etdirebilmek

için Yıldız Ricaline büyük rüşvetler veriyordu. Miran Aşireti relSı

Cizreli l\1ustafa Paşa da ona göre ayıu yolu takip ediyordu (32).

Şemmar Aşiretinin yanısıra Arap EI-Ah.ef aşiretini de perişan bir

vaziyete koyan İbrahim Paşa'ya karşı bu iki ~iretin reideri B~dad

havalisi.ndeki Arap Aşiretlerinden Deyrizor şenunar fırkası reisi Faris

P.'dan yardım istedifer. Faris Paşa onbin kifilik bir lı..'1.lwet

hazırlayarakMilli AşiretininkafşlSma dikilmişti (33).

İbrahim Paşa'nın kuwetleri ancak üçbin kişi mddesinde oldu~undan

ataylarn mensubiyetinden dolayı devlete müracaat ederek kendisine

k-uvve-i imdadiye gönderilme~ini istemiştir. Bu taleb ve ricası

binbeşyüz piyade ve be~1lZ slivan ile korşıitlııan İl.mt11im Paşa bu

kuvvetle Şemmar Urbarwu 1903 yılında tekrar ikinci bir m~1ubiyete

uwatımştı (34).

Bir adı da (Berho AAa) olan İbrahim Paşa'run en yakın yarduncıları

Hamidiye Alaylarında Yüzbaşı Vekili rütbesiyle görev yapan Hüseyin

Kanco Efendi ile as1en Çeçen olup Diyarbekir Vilayeti Alay

Kumandan1ı~ı görevinde bulıman Aziınet Paşaydı (35).

32) P.Rohrbadı, A.g.e., s. 59 33 ­) P. Rohrbach, A.g.e.,s.60 34) P. Rohrbach, A.g.e.,&.60 35) Şevket Beysano~lu, Ziya GUluılp'iıı Dk yazı Hayatı, 1iıanbu1 1956,

s.71

115

İbrahim Paşa'nın baskısına ve tecaVUZUne uwayarı sadece Şemm3rWar

de~ildir. Bunun yaıusıra Bucak, Beran, Ane7.e, Kamkeçi, Cubur ve

Tayy Aşiretleri de Mili Aşiretinin karşısında duramamış ve

d~11mlŞ1ardır(36).

Milli Aşiretinin bu galebelerini takiben Mardin bölgesinde Şemmar,

Cubur ve Tayy aşiretleri arasında mücadeleler baş1adı~ınA dair haberler

geliyordu. Hamidiye Alayları içinde 47. alayı te,kil eden Tayy Aşİreti

eskiden Arap Yanınadasınm kuzeybatısmda yaş3rken, sonradan

Diyarbekir, ~-ıUfml Vilayetleriyle ~-ıardill ile Sincar ve Habur ile Dicle

arasındaki bölgede yaşıyan güçlü bir aşiretdi (37).

Nusaybin'de bulunan 1\1ardin Mutasamfı adı geçen aşiretlerin

Nusaybin'e yaklııştıklarııu ve ahaliden "Huwe" adı altında para

toplaınaya teşebbüs ettiklerini bildiren bir telgrafla (38) DiY3rbekir

Valili~inin dikkatlerini çekmek istemişti. Diyarhekir Valili~inin bu

durumcL'l gayesi meskün yerlerin zarar gömıemesiydi. özellikle bu

hususwı bir "İrade-i Seniyye" oldu~w)w) aşiret ileri gelenlerine

bildirilmesi ve hareketlenen bu aşiretlerin bölgelerine çekilmesi _..__...-. --­

36) Ziya Göka1p, bu olaylar hakkında daha &onra yazd~ı "Şaki İbrahim Destanı" adlı maılZlUlıesinde:

Beraziyi Ane:zeyi dağıtdı Karakeçi gö~üs gerdi ugraştı

Seller gibi Şemmar kanı akıtdı Direi Beğ Arslan gibi savaşıı

Mızrak dikti Karakeçi yurduna Esir dUştlı ahir bu çöl kurdunadiyerek bu vakaları lıınIir eder. Bu hususta bkz. Şevket Beysaııoğlu, A.g.e., s.71, 72, İbrahim Paşanın Karakeçi, Tayy ve Berazi aşiretleri üzerine yOrümesi hillmda bkz. Mark Sykes, The, Kha1iphs Last Heritage, &.324-325.

3'7) Bu hUimst.a bkz. Kfiınm:u'l-A'wu, C.ıv, s.3030,H.H.Brayy, "Tayy" RC.l:!.s.70

'38) BOA, Yıldız Sad. Hus. :rv1aruzat, 448/87

116

gerekiyordu. Bu yüzden 13] 9 yılı TvIayısmcL'l Şemmar Aşireti reisi Farsi

Paşa'ya., Cehur Aşireti reifii SULtan Ağa, Şemmar Şeyhlerinden Ali

Abdürrazık ve Hadi ile Abdülkerim, Ta.yy Aşireti reisi Ali ve Miraım

Aşireti reisi Abdülkerim Beyler itaatlerini şu cümlelerle arzediyorlardı:

''}"laksad-ı AlııJwddese -i Hazret-i Hilafetpenahiyi anldyarak kema/-i

itaat/e emr-ii ferman-t hümayuna imtisa/ ve beyin/erimiwe mevcut

oları münafereti izale ve yekdigerlerimiz/e masa/aha ederek fimabad

rıza-i ikthi-i /!alifi>-i risa/etpenahi hiktfina hiçbir halin vukuuna

meydım vermeyeceğimize yemin etdi.~imizi ve ha/~ley-i ruy-i zemin

efendimizin duay-ı tevırfiıd-ü ömr-fl şevket-i Hiktfetpenahileriyle /isan­

i ubudtyeti tezyin ey/edigimizi arz ederiz /i (39).

Böylece Diyarhekir Va1isi Mehmecl Nazım Sadarete bu hususta

gönderdi~i telgrafta aşiretlerin meskiID bölgelerden çekilerek

bölgelerine döndügünü bu suretle münaferetin izale edilerek maksadın

husule geldi~ini bildiriyordu (40).

Böyle.ce rakiplerini kısa zamanda. silıneyi başaran İbrahim Paşa

aşiretine komşu ve içerilerinde Türkmen ve Arap Aşiretleri olmak üzere

otuzbir aşireti kendine bağlaınayı becenniş ve gücünü iyice art1rnıaya

muvaffak olınuşru. O dönemde Milli Aşireti bu katılmalarla büyük bir

nüfus kesatetine ulaşmışu. Bu birli~e dahil aşiretler şunlardı: Guraıı.

Hıfuk.dn, Çimkan, Kumtasan, Seydan, Div, Sermestan., Şarkıyaıı.

Çuvaıı. Dudkfuı. Nasran, lviino, Şükran, Seykful, BerknhMl, Garacine,

39) BOA... Yıldız Sad. Hus. Maruı.at.. 448!8i 40) BO.~ Yılda Sad. Hus. Marlızai 448/87

117

Adviin, Be1ddire, Hadidi, Abyan, Semitan, Naiman., Şerabı, Reşan,

Cemaleddin, İ2011i, Harekful, Nünul, Benih., Türkön, Kejan. Bınllardan,

KaracadaA'da yaylıyan Turkanffırkfu\ ile KejanlKecanlı aşiretleri aslen

Türkmen, BekkMe, Advfuı, Didi,Oeracine, Şerabi kabileleri ise Araptı

(41).

Oüneydo~u'da bu şekilde iyice güçlenen İbrahim Paşa , aşiretleri

sinilirdikten sonra yerleşik ahaliye zarar verici birtakım hareketlere

başlıyordu. Nitekim İbrahim Paşa'run bu hareketleri çevre ahaliginin

zararına olarak: 1903'den itibaren başlamı, ve gittikçe artarak devam

etmiştir. Bunun neticesi olarak Diyarhekir ahalisi büyok1ü ve küçüklü

olarak telgra.fhaneye koşarak, "Birinci-Telgratluıne Vakası" adı verilen

olaym gerçekleşmesinde etkili olnıuşlardtr. Ancak: :Mabeyne çekilen

te1graflar gOnUçilUZ katmı" İbrahim P.'nın ,ekavetine got\

verememiştir. Bu cümleden olarak İbrahim Paşa'nın Urfa hududunu

tecaVüz etdi~i görülüyordu (42). Nezdine gönderilen Urfa memurlarına

İbrahim Paşa, aşireti efradım toplamadan gitmey~ini beyan etdi~

gibi Urfa'nm Kaba Haydar ve Dö~erlü nahiyeleri ile Bombad ve Evim

~aç nahiyeleri halkı da Milli Aşiretinin bu hareketlerinden oldukça

mhatsızlık duymakta ve bu rahatsızl.ıkL.mnı mahalli makamlara.

iletmekteydiler. Nitekinı Halep Valili~inden Sadaret Makamına

gönderilen telgrafhfunede ayıu gelişmeler vurgulatuyordu (43)

41) Urfa SaJnilmesİ. İstanbul 1927, s.99 42) BOA, Yddu.. Sad.· Hus. Maruzat,474/82; Şevket

Beysanoglu,A..g.e.,s.72 43) BOA, Yıldız Sad. Hus. Maruzat,474!82

118

Sadaret rv1aka.nıı İbrahim Paşa'nın derhal me'vasma döıurıe~ini arzu

ediyordu. Ancak anlaşılan oydu ki, İbrahim Paşa'da böyle bir lwreket

etnaresi gözükmüyordu. Billlll rağmetl sadaret ma.kaım bu konudA. kesin

kararlıych(44).

J\rıcak Sadcu'et tv'fil.kfuiIlH.lH bu kCbUt ~ara.l'lılıtlı ja lbrahırn Pilıja'}'ı bü

faaliyetlerinden vazgeçinneye yetmeyecekti. Nitekim özellikle

Diyarhekir Vilayetinde mütegalliMne hareketler kendini göstermeye

başlıyordu. Devlet hazinesinin uwadı~ı zararların yaıusı.ra Diyarbekir

köylerine yapılan tecavUz1erle ahalinin mahsulatı mahvediliyor, mal ve

ha}vanlBn y~n8 ediliyordu (45). Bu konuyla ilgili Sadrazamlıgm 20

Temmuz 1321 tarihiyle Mabeyne gönderdi~i yazıda halkın bu

tecavazlerden çok rahatsız ve perişan oldu~u an.1at.ılarak İbrahim

Paşa'nın dalla önce Çıkaıi irade mucibince Yemen'e &ürülme&i gerektigi

beyan ediliyordu. Sadaret Makaınma göre İbrahim Paşa'nın Diyarbekir

bölgesinde orunnnsının büsbütün mrarh o1.acagı kesindi. Bu ynzden

Paşa'nın ailesiyle beraber ya mahalli ikamete mecbur tutularak ya da

memuren Yemen'e veya başka bir cihete sürülmesi gerekiyordu (46).

Fakat bütün bu teklifler netice itibariyle olumsuz ka1m~a mahkilındu.

!brahim Paşa Siverek ta1'afmdan başka Nusaybin ve Diyarbekir Vilayeti

etrafındaki köy ve yerle~im merkezlerini tehdid euneye devam

e.diyordu. Hatta !brahim Paşa'ıun bu taşkın1ıkla.nnın Haleb Vildyeti

dahiline kadar uzadı~ı görülüyordu. Sadaret !v1akamına göre işin acı

tarafı bu taarnızların ~suuf·ı askeriye"ye mensub bir kişi tarafından icril.

44) BO.\, YıldlZ.Sad. Hus. M.aruzaı,.474!82 45) BOA,. Yıldız.Sad. Hus. M.aruzaı,.491!1 46) BOA Yıldız.Sad. Hus. M.aruzaı,.491!l

119

edilmiş olmasıydı (47). Sadrazamlık meselenin yine askeri yolla

çözümleneceğine inanıyor ve durumun Seraskerliğe bildirildiğini saraya

arzediyordu.

Bütün bu taarruz1ar ve tecavüzlerden en fazla payı Diyathekir

Vililyetinin aldıAı kesindi . Bu yüzden Diyarbekiı' Şehri ahalisini

temsilen İdare Meclisi heyeti sadıırete mutassa1 bir şifreli telgraiha.me

yolladılar. Vali Mehmed Nazım Paşa baştrı olmak üzere bu telgmfia

imzaları olanlar Haklın Ömer Müfti, Defterdar :rv1alik, Müfti Subhi, aza

Maralkiyan, aza Ohillu-ıes, a7J1 Abdülkadir ve Nakib Mesud gibi

Diyarhekif'in ileri gelen kişileriydi (48).

Bu telgrafa göre, tbrahin)' Paşa hüsn-i niyet sahibi olmayan bir kişi

olup, 1\.1usu1 Vilayetiyle Zor .rvıutasamt1ığı dahilinde bulunıuı urban ve

aşairi etrafına toplamıştı. üzerine asker gönderilerek Vi.l1lyetin şark

cihetinden çıkanlmış ise de, bu tedbirden münfail olarak köy basmak

ve ya~ma yoluyla tbrahim Paşa karşı hareketlerde bulunuyordu. Şikayet

sahiplerine göre, bu tecav1lz1erden dolayı halk artık ne olursa olsun,

mukabele nok1asma gelmişti (49).

Tdgmfuı bu hale çare olmak ü:zefe zabıta kııvvetlerinin harekete

geçirildiği ve bu aşiretleri bölgelerine dönmeye :zorlaınak üzere Behram

Paşa'ıun görevlendirildiği beyan ediliyordu. Ancak bütün bu tedbirlerin

yeterli olmadığı da göze çarpıyordu. Çünkü !brahim Paşa Diyathekir

merkez köylerine tecavüıle yağma hareketlerine dahi girişmeye cüret

4'"1 ) BOA, Yıldız.Sad. Hus. Maruzat,490/13 48) BOA" Yıldız Sad. Hus. Maru.zat., 49111 49) BOA, Yıldız Sad. Hus. Manızat. 491/1

120

edebiliyor ve bu hareketleriyle bölgede :sakin dum diger aşiretlere de

kötü örnek olabtiıvordu 150 '1. Bu mutfııısa1 tehmıfın son kısmı şU ~ ~- .

ifadelerle bitiyordu:

".. emt-u /emıatı-t hwnd)-1Jtı-u Hazret-i Hikıletpenahi hukm-i aJisine

tevfikan tnumaile:;•.h Yemen1e 'izam bUJ/urulmadıgı halde ma'a aile bu

havaliden aldınlmak suretiyle ahalinin teskin-i hiyecam muktezi

idtıgflndell ve bugün onbir karye ahalisinin eşya ve hl1}vanlarıyla

havj1arıtıdtm merkez-i vikıyete geldiklerinin ve bi-luifilıi teakı aşair

mamureden çıkanlmakta ise de İbrahim Paşa'nın tecavuzatdan hali

kalmayacagl1ll1l -ve mumaileyh buradan alınırsa, aşair-i saireye

mucib-i intibah olduktan başka havflerinden naşi başına toplanan

urban ve aşairin derhal dağtkıeaklarının artma ietisar olunur.

Fertmm. Ft 19 Temmuz sene 1321" (51).

Aynı günlerde Diyarbekir Müftüsü Subhi Efendi ve )imıibeş

arkadaşı, M1OOun-ı Sadarete gönderdikleri yazıda, mazlum feryadlannın

yUksek makamlara u1aşmadıguu belirterek İbrahim Paşa'run tedibi

husUSlUida hiçbir tedbicin a1mmadıguu beyan ediyorlardı. "Düşman-ı

medeniyet" olanık vasıt1andırı1ıın İbrahim Paşa'nın fukaraya, urbana ve

ekrarla çok zıırnr1ıınnm dokundugu belirtilen yazıda köyahalisinin fevc,

feve vilayet merkezini doldurduğu da belirtiliyordu. Yazınııı son kısmı

şu feryadıarla sona eriyordu:

"Ufrlum sekene-f vi/ayet günden gütle telafisi kabil olamıyacak

hasaratdan mahv ve perişan olurlar. Ejkilr ve ahvaJ-i istila~ıtlnesi

50) BOA, Yıldız Sad. Hus. Maruzat. 491/1 51) BOA, Yıldız Sad. Hus. Maruz81, 491 il

121

ahali-i mutiyeyi he:veCClt1 içindi' bıraktı. Temadi edetl t~'ca\!Uzatını

hukUmetin merkez-i vilayddeki kuwe-i zabıta ve askerlyesi

mukavemet edemwecek dereceye vardırdt. HukUmet-i Şahaneden. . başka ilticagdh aramaya diyanetimiz manimr. İstanbul'daki hami/eri

sayesinde mucib-i intibah olacak icraat görmiyecek ise nereye

mUracaat edecegimizinferman buyurolmasına binlerce teba-i şahane

muntazırlardır. Ferman i' (52).

Bütün bu müraCaatlar ve feryadlar Hilafet Makamının konu ile

ilgilenrııesine sebeb olmu~nır. Bu şikayetlerin ilgili makamlara

erişmesinden sonraki günlerde 26 Temmuz 1321 tarihli bir irade

çıkarılıyordu. Buna göre, İbrahim Paşa bölgesine döıunesi için yapılan

tebli~atı, çekirge istil.ası dolayısıyla llŞireti halkuun öteye beriye

~11dıgı ve hayvanlarının iaşesini fıl~lamak gayefıliyle arazide

buhındu~u şeklınde eevaplıvordu (53\ Ane.nk ll. Abdolhamid aynı

likil'de de~jldl. nınılwll Pillja hemen gen döıune1.i ve gashetti~i ma11an

iade etmeliyeli. Dördüncü Orduy~u Humayun Mü"iri de ayıu durumu

bir telgrat1a 1\tfabeyn-ı Hwnayunu haberdar etmişti. tradede İbrahiın

Paşa hakkmda nıuame1e-i kanuninin icrası ve gerekli sonıştunnanın

yapılması için Diyarhekir ve Ha1ep Vilayetlerine bir heyet-i

tahkikiyenin görevlendirilmesi hususunda ernif veriliyordu (54).

Diyarhekir Valiliği bütun bu olaylardflll sotını gelişme istidadı gösteren

hadisatı tahkik içın Vali mua";ru Mina Efendi'yi görevlendiriyordu

52) BOA, Yıldız Sad. Hus. lVIaruzat... 491/26 53) Bo.,\ lrade-i Bususiye, Gen. Nü: 544, Hus. No: 17 54) BOA, lrB-de-i Husustye, Gen. No: 544. Hus.No: 17

122

(55). Ancak TabiAtıylıı bu tedbirler halkııı ga1eyaıu ve ,ikayetlerini

onternekten uzaktı.

1905 yılı Temmuz ayında meydana gelen bu olaya "1.Telgrafuame olayı"

adı verilir. Halk bizzat Mabeynle telgraf irtibatı kurarak İbrahim Paşa

ve hamilerin.den ,ikayetlerini iletiyordu. Sonunda telgramameyi işgal

eden halk dunımun yatış~ı yolwıda verilen teminatla

sakinleştirilerek ~ıtı1maya muvaffak olunuyordu. Diyarbekir

ahalisinin bu toplulu~Wl insanları katlederek ma11arııu ya~ma eden

ıbrahim P.'dan şikayetleri neticesiz kalmaya mahkümdu(56).

Di~er tarafum olayların tahkiki ve ve aşar vergisinin ihalesi hususlarını

gerçekleştirmek nzere Vali Muavini Mina Efendi Siverek Kımısı

yoluyla İbrahim Paşa'nın merkezi olan Yenişehite vası1 olm~.

Burada İbrahim Pqa ile görüşen Mina Efendi, Paşanm yanlış yolda

oldu~u ona anlatmaya çalşıyordu. :Mina Efendi bu goro.~e sırasında

İbrahim Paşa'nın pann~ın.da Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali

Paşa'nın o~lu İbrahim P.ya ait bir yüzü~ün. bu1wıdu~w1U ve bWlWl

:tbrahim Paşa'nın devlete olan isyancı tutumunu aksettirdi~ini resmi

makamlarn bildiriyordu. (57).

55) BOA, Yıldız Sad. Hus. Manızat, 491/53, İbrahim Paşa/nın artan bu şikayetler karşısında faaliyetlerinin tahkik edihne&i için bir tahkik heyetinin kurulması hakkm.da bir irade dahi çıkarılmıştır. Bunun için bkz: BOA, lrade-i Hus. Gen No: 544, Hus.No: 17(7 Ce.m8Ziyyü.levvel 1323).

56) BOA, Yıldız Sad. Hus. Manızat, 491153. Şevket Beywıo~lu, AnIt1an ve Kitabelenyle Diyarbekir Tarihi, C.1l, s. 711, Diyarbakır 1987_

57) BOA, Yıldız Sad. Hus. Manııat, 491/53. İbrahim Paşa'nın Mısır Hidivleriyle olanilişkisi gençlik yıIJarına dayanmaktadır. Tayy ve Şenuııar

kabileleriyle mücadeleye giren ve devletçe tutuldanan amcası Mahmud Bey'i

123

Bu sıralarda Diyarbekir Valiliğiııi meşgul eden bir başka olay da,

cinayetle mahkum olup tutuklanması gereken İsmail Ağa adındaki bir

şeririn devlete teslim edilmemesi yolunda. rvtaden SancaAında. Milli

Aşiretinin gösterdi~i mukavemetdir. Yozelliyi aşkuı Milli atlıları

mahkumu teslim etmeyeceklerini beyan etmelerinin yanıram üçyüZtl

aşkın çadır k.'1lrduranık halkın ekin ve tar1a1annı tarlalarını tahrip yolunu

tercih ediyorlardı. Aynı :nınuında. kendi reisIeri tarafindan emir

verilmedikçe hükümet memurlarııu kendi bölgelerinde redif vesa.ir

hükümet i~lerine müdahale etdinneme kararını a1dıklannı bildirerek

jandatmaların silahlarım almaya teşebbüıı ediyorlardı. Diyarbekir

Valili~inin bölgede icriiy-ı hükümet etmek için deıtıal tedbirler

alınması yolundaki teklifi Sadaret yoluyla rvtabeyne bildiriliyordu (58).

Dununu tahkilde görevlendirilen Vali Muavini Mina Efendi tbmhim Paşa'nın devlet için olan vehametini ve tehlikeli durumunu

aksettinnektedir. ona göre İbrahim Paşa Diyarbekir Vilayetinin Milli

.Aşiretine mensup oluşwıdmı azami bir şekilde faydalanmaktadır. Di~er

taraftan yerleşik ahalinin perişan olması yolunda pWfa her türlü

kötülü~o yapmakta ve devletin varlı~ azaltmaktadır. Ateşli 1ıi.1ah1ara

sahip olan ~1illi Aşireti ıV. Ordu Müşınyetininve Vilayetin emirlerinin

aksine hareket etmektedir. Mina. Efendi devletin bu duruma derhal ve

acilen çare aramasını ister. Eğer devlet bu ı;ekilde gerekli tedbirleri

alacak olursa, İbrahim Paşa'nın kuvvetine zaaf gelecek ve çevresine

kurtannalc. için önce Mı&ır'a &onra da ktanbul!a gitm~ ve Mı&ır Hidivi kınail

Paşayla gemşerek aıncasnıı kunarmışu. Mark Sykes, A.g.e." 320-321 58) BOA, Yıldız Sad. Hus. Maruza.t, 491153

124

toplananlar ~ılacaktır. Ancak bu şekilde tedbirler a1uuııa7Sa., İbrahim

Paşa'ıuti zulüm ve tililddileri ona göre artarak devam edecek-ıir(59).

Bu sırn1arda İbrahim Paşa da Mabeyne ç.ekti~i telgratmda, yaptı~ı

birçok kötülü~ü örterek olaylan başka türlü yonımlamak cihetine

gidiyordu. Diyarhekir Vilayeti he.li.rtil.en .bu hususların llliaf·ı haki.ka.t

oldu~u yolunda Sa.dıırete Mükerrer yazılar gönderiyordu. Sadaret

Makamı ise halkın hayvanatım gasbeden ve hannanlannı yakan aşiret

güçlerinin mfunurelerden çıkarı1dı~ını, ancak bu defa aşiretin ?\1aden

cihetlerine doWU tecaV1lZ1ere başladıAuti bildiriyordu(60).

Anlaşılan oydu ki, devlet bütün tedbir ve iste~e mwnen İbrahim

Paşa'nın y~a ve soyguncu1u~a varan hareketlerini önleyemiyordu.

Di~er taraftan devlet güçleri arasmda helirsizli~e varan otoriteyi

birleştirerneme gibi hususlar da İbrahim Paşa'nın bu hareketlerini

kolaylaştınyordu.

1907 yılı İbrahim Paşa'nın bu kabil hareketlerini daha da artırdı~ı bir

dönem olmuştur. Nitekim özellikle bu hareketlerin Diyarbekir ahal.isini

tekrar harekete geçirdi~ini ve ikinci telgmf vakasuun 1907 yılının son

gl.1nlerinde meydana gel~ini görüyoruz. İlkönce ValiHasarı Fehmi

Beğ ile görüşme imkaıu sağlayan kalabalık te1gra.fuameyi işgal ederek,

onbir gün süreyle bu işga1lerini. devam ettirerek duruınu !vfubeyne

bildirme yolunu aradılar(6i).

59) BOA, Yıldız Sad. Hus. Maıı.ı.ıa:ı, 491157 60) BOA., Yıldız Sad. Hus. MarW1l1, 491/104 61) Şevket Beysanogıu,A.g.e., s.7 5

125

Bu süre içinde te1gratlıaneyi işgal eden halk, Fransızca haberle~rneyi

s~layan bir teşkilata sahip olup, Hindistan, Çin ve Awstra1ya gibi

ülkelerle Avnıpa'nın muhaberesini s~layan telgmfha.nenin dış alemle

olan ~ını kesmeye muvaffak olmuşlardı. Tabiatıyla bu gelişme de

Bııb-ı A1i'yi telaşlandırmıştı (cı).

Gerek aha1inin Mabeyne birçok telgrat1ar çekmesi ve gerekse de

Sadaret Makamının konu ile ilgili yazılan 1ıfabeyn'e ulaşmış ve yeni bir

takım tedbirlerin a1ırnnası Makam-ı Hilafet tarafından kararlaştırılmıştı.

Bu cümleden olarak gasbedilen emval ve hayva:natın istirdad edilerek

sahiplerinde iadesi, JAZım gelenlerin tedibi, tecaV1lZatın bir daha

tekerrürünün önlenmesi, gerekirse tecaVOZün engellenmesi için ukeri

tedbirler alınması ve halkın heyecanının ya~ gibi tedbirler

alınması LL. Abdolh.arnid tarafından irade buyunıluyordu (63).

Konu ile ilgili olarak takip eden günlerde bir askeri heyet-i rnahsusanın

tahkikat yapınak için görevlendirilmesi ve telgrafhanede bu1uruınların

yerlerine ~ılarak işleriyle meşgul oInlOSı yolunda iradenin zuhur

etmesi meselenin boyutlarının bir hayli büyüdü~1ln devlet tarafından

anlaşılması manasına geliyordu (04).

Nihayet Devlet 1bra.hirn Paşa hakkında gittikçe artak şibyetler üm'ine

meseleyi mükemmelen inceleyip karara ~layacak bir tahkikat

152) Şevket Beys81'lo~lu, Anıtlan ve Kitabeleri ne Diyarbakır Tarihi, C.ll, &.744.

63) BOA, lrade-i Hususiye, Gen. No: 1023, Hus. No: 4 64) BOA, lrade-i Hususiye, Gen. No: 1043, Hus. No: 52 (14 Şevval1325)

126

komi&yonu meydana getinneyi kararJaştınyordu. Bu görevi yürütmek

ÜZere "Yaveran-ı Hazret-i Şehriyari"den Birinci Ferik Talat Paşa ile

"Teftiş-i Askeri Komisyonu" azasından Kainuııska.m Fehmi Bey

görevlendiriliyordu. Bu heyetin birinc.i göre\-;' ibrahim Paşa hakkındaki

şikayetleri tahkik etmek, ikincisi de Muş'a giderek burada Hamidiye

.A.hıy1an ile ilgili bir inceleme yapmaktı (65). Ancak daha önce

görevlendirilen di~er "heyet-i ta.hkikiye"ler gibi bu komisyon da ciddi

bir çalışma gösteremedi((\(\).

Ancak müracaatlann çok1u~u ve devamlı olması İbrahim Paşa'rıni ilk önce ma.iyyetiyle bember Halep'e sürtılmesi ardından da ikinci bir

emirle 41. Hmnidiye Alayı ile beraber inşa edilmekts. olan Hicaz

Demiryolunun geçti~i yerleri muhafaza vazifesi verilip şam

güneyindeki :Ma'an'a gönderilmesi ile neticelenecekti(ö7).

23 Temmuz 1908 'de Meşrutiyetin ilan edilmesi de İbrahim Paşa ve

aşiretinin de tavır ve tutumlannda fazla bir değişikliğe yol açmadı.

l\r1eşrutiyet ilan edildi~i zaman lbrahim Paşa alayları ile birlikte

Şaın'dan l\rledine'ye gitmek için hazırlaıuyordu. Ancak Meşrutiyetin

ilanını takib eden gtlnlerde İbrahim Paşa'fWi o zamana kadar

yapamadığı bir harekete, yani isyan hareketine başladı~l müşahade

(5) BOA, Irade-i Hususiye, Gen. No: 1054, Hus. No: 52 (17 Şevval1325)

66) BOA, 1903 yılmda görevlendirilen "Heyet-i Tahkikiye" , "Boyacı"

1akabıyla anılan Erkan-ı Harp Feriki Ziya Paşa'nın b8ikanlığl altında iliniye, adliye ve askeriye sınıflarına mensup kişilerden oluşuyordu. Ş.Beys8no~lu,

Ziya Gülüılp'in ilk yazı hayalt. ~. 73. (7) Ş.Beysano~lu, s.76. Bu sıralarda (1907) İbrahim Paşa 14.000 kişilik

bir Su\'ari gUcüne sahipti. Bu hususta bkz: Mark Sykes, A.g.e., s. 302.

127

ediliyordu. Bu isyan hareketini hızlandıran bir sebep de halkın

Dersaadet'e çekti~i ikaz ve tehdid telgrat1anydı.

Tenkili hakkında emir gelen İbrahim Paşa Fırat Nehrini birçok zorlukla

geçerek Urfa ile Viranşehir arasındaki Sometre harabesine gelerek

burayı katargah ittihaz etmiffli. Burada o~lu Abdülhamid (Hamud) de

kendisine 300 kişilik bir kuwetle katıldı. Viranşehirdeki ruzamiye

kuvvetleriyle savaşa girişen ve buradaki kuvvetleri kuşatma altına

almak isteyen İbrahim Paşa muvaffak olamayarak, yüZelliye yakın olü

vemli~ ve geri çekilmeye mecbur olm~tur (68).

1brahim Paşa'run bu ani harekatı karşısında derluıl nizami kuvvetler ve

aşiret güçlerinin bir araya gelmesiyle ikibinbeşynzü mütecaviz bir

kuwet hazırlama cihetine gidildi. Bu birli~e dahil olarak Gönüllü Redif

Tabunı, Arap Tayy Aşiretinden 47. Hamidiye Süvari A1ayı ve Mardin

'in güneyindek-i Amavur Nahiyesinden toplanan ikiyüz kişilik bir süvari

birli~i de vardı. Bütün bu kuwetlerin komutanhAt Diyarbekir Nizamiye

Kumandam Ferik Emin Paşa'ya tevdi edilın~ti (69).

üzerine bu külliyetli mİ1"1arda askerin gelmesi İbrahim Paşa'run

Viranşehir'den t1rar ederek Detik'e dOrt saat mesafedeki Hilili

Köyündeki !vfilli Aşireti ileri gelenlerinden Hüseyin Kaneo'nun künna

iltica etmesine gelıep oluyordu. Emin Paşa, Mi İbrahim Paşa'ya bir

68) Ş.Beysano~lu, Ziya Gökalp'in tık yazı Hayatı. s. 158, Ş.Beyiiano~lu,

Anıtlıırı ve Kitabeleriyle Diyarbekir Tarih~ 5.743-744, Mustafa Akif Tütenk,. Diyarbe.k..ifin Son 60 Yıllık (1892-1952) ValuıJarı, Kara Amid Der. Sayı: 4, 1960 ktanbu~ s. 320

159) Ş.Beys8no~lu, Anıtları ve Kita.beleriyle Diyarbekir Tarihi. &.744.

128

mektup yazarak kaçırdı~ı devlet malı silahların teslimini istiyordu(1°).

tbmhini Paşa ise Mecli!.-i Mebusa'mn toplantlsuıda İstanbul'a

gidece~ini ve şimdi teslim olmaya~1JU söylüyordu

Bunun uzerine askeri harekata devam eden tedibci kuvvetlerinin

zorlamasıyın İbrahim Paşa bin kadar at1ısıyla Sincar D~111a gelınişti.

Ancak burada tenkil kuvvetleri içinde yer alan Karakeçi (41. Hamidiye

Suvan Alayı), Şemmar aşiretleri bölgede bulunan birkaç yoz hane

Yezidi taHesi hanelerine hl1cum ile büyük y~alarda bu1uıunuşlardı

(71)).

Emin P.'nuı teslim teklitlerini reddederek ~ıusu1 tarafına çekilen

ıbrahim Paşa'run. bu geri çekl1iş1 Slta8mda vetat etdiği şayiaı;ı çıknuştı.

Esa.~en Ibrahim Paşa'nın zevc:esiyle o~lu Abdullinmtd (Aşıretler

arasında Hamud adıyla ıneşhurdu) Bey'in bu yolda gönderdi~i te1grafm

gerçek olup oımadı~1JU anlamak için olunun muayene edilmesi yolunda

Mardin ve Zor Mutasamtltklarınaemir veriliyordu (72).

Nitekim yapılan tahkikat neticesinde İbrahim Paşa'ıun öldü~ü Takvim-i

Vakayii'de yer alan şu resmi tebli~le beyan ediliyordu:

"Çakmak Geçidinde (çag Çag Nehri boyunca) Sajiye Esved nam

malıa/de medjim bulunan Afil/ili İbrahim'In kabri Iıq/rolunarak orada

mflteve.lfay-i mumaik'yhi tantymı zevata irae o/undukta cesed-i

mezbur merkum İbrahim 'in oldugu bi't-teşhis ol babda tanzim OIUtllltl

mazbatayı Iıamil olan mufreıe bfnbaşlSı Fevzi Efendi şimdi avdet

etmiş olmagı.a ve ailesi de burada olup beraberce Diyarbekir'e

70) Ş.Beysano~lu, Ziya Gökalp'in LIk Yazı Hayatı, s. 159. 11) ş. Beysano~lu, Anıtlan ve Kitabeleri ne Diyarbekir Tarih~ s.744-745 72) Takvim-i Vaki:ly~ Sayt 68, Ramazan 1326/5 Ekim 1908.

129

getirileceği ve aşiret halkt Viranşehir ve Kasr-t Hüseyin (Kanco)

mürettebat-t askeri muhafazasında olarak meviJlarına gönderileceği

maruzdur /i (73).

Gerçekten İbrahiın Paşa, Nusaybin'in 5·6 saat kadar güneyinde bulunan

Kevkeb Tepeleri civarındaki Safiye nam mahalde ölrnü,tü. Yolda

zamarı.., zaman saldırılara u~yan ve altınları ya~ma edilen lbrahi:nı

Paşa'nu~ yanında o~u11an Abdü1hamid , Mahmud, İsmail, Halil, TemÜ!,

Abdurrahman ve ütla ~lı kalan yediyüZ çadırlık Abır Oymağı

buıunuyordu (74).

Dönernin kaynakları arasmda İbrahim Paşa hakkında detaylı

denebilecek malumatı veren İngiliz muellifi Mark Sykes olmuştur.

İbrahim Paşayla bizzat göı1lşen Sykes onunla ilgili intibalarını

ak&ettinııi~, Paşanın fiziki ve ruhi portresini çizmi,tir.

İbrahim Paşayla yaptı~ı konuşmalarda onun Avrupa ve Osmanlı

siyasetini gazetelerden yakinen jzJ.edi~ini belirtir(n).

Sykes'in tesbitierine göre İbrahim Paşa'ıWi ymuıida ve hizmetinde her

milletden kişiler vardı. Bunların arasında Yezidi, Ermeni, Arap, çerkes

gibi topluluklara mensup insanlar bulun.uyordu. Paşanın yakın

cevresinde bulwuın bu adamlar arasında kanun. kaç.aklan da vardı.

ButOn bu konuşmalar sırasında İbrahim Paşa kendisinden önce :Milli

73) Takvim-i VekavL Sayı: 10.12 Ramazan 1326. 74) Ş.Beysano~ıu, An!tl~ ve Kitabeleri ne Diyarbeldr Tarilii,C.IL s.745. 7S) 1-1ark Sykes, A.g.e, s. 319

130

Aşiretinin reideri olan af...'ı1arının yaptıklarııu ve Osmanlı Devletine

lcarşı olan. mücadelelerini anlatınıştır(76).

Di~er taraftan İbrahim Paşa, gençlik yı11aı'llla dair hatıralaruu da

Sykes'e nakletmiştir. Diyarhekir bölgesinde tüccarları rahatsız etmesi

Milli Aşiretinin yeni reisi olan İbrahim'in altı kabile reisiyle beraber

Sivaill'a sürgününe Iilehep olmuştur. Çeşitli maceralardan sonra

Malatya'ya gelen İbrahim'in aşiretlerin deste~ini alarak merkezine

döndü~ü göro1üyordu.

Sykes'e göre İbrahim'in kuvvetini artırmaya başlaması 1877-78

Osmanlı-Rus SavaşmJan sonradır. Onun ilk hareketi Resu'l-Ayn'da

bulunan Çerkeslerle dostluk k-urrnası ve çevre aşiretleri itaat altına

almak olmuştur. Bu güç artınmı Hamidiye Alaylanna girmeyle do~

orantılı olarak devam etmiş1ir(77').

Sykes'in korkunç bir karekter yapısUlda tavsifiyle vasıflandırdı~

İbrahim Paşa ona göre kendine hakim bir karekterde ve ~

Awupasırun feodal baronlarına benzeyen bir göçebe reisiydi. Yine de

Sykes onun çadırında Timur ve Attila gibi göçebe hukomdarların

havasım teneffiıs etdi~ belirtir(7B).

Şunu belirtmeliyiz ki, Sykes'in tesbitIerine göre zıt karekter yapısı

içinde olan. İbrah.iın Paşa, LL. Abdülhamid'in son yıllarında GUneydo~u

76) İbrahim Paşa'nın bu konu~malarında, dedesi Eyüp Beyin Revandizli Mduned Bey tarafından öıdürüıdü~onü , dedesi Timavrnin Mehmed Ali P8f8 isyanı sırasında lbrahim Paşa ordusu saflarına ka1ıld~ttll ve baba&ı lvIiıhmud

Beyin Şemmar ve Tayy aşiretlerini püskürterek gücünü Bingöllerden, Mu&ul'a kadar artırdtgını beyan etm~. lvIatk Sykes. A.g.e.,s. 319-320.

77) Mark Sykes, A.g.e., s.321-323. 7ll) Mark Sykes, A.g.e., s. 326.

131

Anadolu ve Kuzey Irak'ta gücUnü iyice hissettinnii ve aşiret

mücadelelerinin ortaya Çıkardı~l tipik bir kabile reüü hüviyeti

göstenniştir. tbrohim Paşa olayuu de~erlendirirken bölgenin ve

devletin içinde buhındu~u şart1an da gözönünde tutmaıun gerekli

oldu~u bir gerçek olarak ortaya çıkmaktadır.

132