14/01/2019

1

1

Humanistische psychiatrie

Bierbeek, 25 september 2018

Dr. M. Eneman, psychiaterUPC Sint-Kamillus Bierbeek

Humanistische psychiatrie

1. De meerdimensionaliteit van de mens

2. De existentiële dimensie: een verwaarloosd stiefkind?

3. Wat is de zin van het bestaan?

4. Humanistische psychiatrie: de dimensies in evenwicht?

5. Vragen naar zin: zijn we daar eigenlijk mee bezig?

6. De zorg voor de existentiële dimensie

7. Ten slotte

2

1

2

14/01/2019

2

1. Meerdimensionaliteit

De meerdimensionaliteit van de mens:

• De mens in zijn lichamelijkheid

• De mens: geschiedenis en toekomst

• De mens als medemens

• De vragende mens

3

1. Meerdimensionaliteit

De mens in zijn lichamelijkheid

We zijn ‘vastgeklonken’ aan onze lichamelijkheid, ‘geïncarneerd’ (cf. L. caro, carnis: vlees).

Zonder hersenen: geen psychisch leven.

Gestoorde hersenen: veranderd/gestoord psychisch leven

4

3

4

14/01/2019

3

Echter:

- is een mens niet meer dan een neurobiochemische machinerie?

- is een psychiatrische patiënt niet meer dan een stel ‘disfunctionerende hersenen’?

- is psychiatrie niet meer dan het behandelen van ‘zieke breinen’?

5

1. Meerdimensionaliteit

De mens: geschiedenis en toekomst

‘Un homme se construit’ (F. Mitterrand) doorheen een proces van ‘nature and nurture.’

Een mens is

niet alleen biologie, maar ook biografie,

niet alleen genetica, maar ook genealogie.

De mens: in geschiedenissen verweven (van pre-conceptie tot post-mortem).De mens: een wezen met een geschiedenis én -altijd ook-gericht op de toekomst.

6

5

6

14/01/2019

4

1. Meerdimensionaliteit

De mens als medemens.

Geen mens is ‘solus ipse’.Mensen zijn niet ‘afzonderlijk verkrijgbaar’.

Van voor onze geboorte tot na onze dood

- en in zoveel wat er tussen ligt - zijn we afhankelijk van de anderen.

We ‘zijn’ de anderen.

Paradox: onze autonomie is een vrucht van onze geschiedenis van hechting.

7

1. Meerdimensionaliteit

De vragende mensDe meest typisch menselijke dimensie: de nood aan

betekenis en zin

“De hoogste en eigenlijke drijfveer van het menselijke handelen is zinsvervulling. De mens wil weten van ‘het waartoe’ van zijn leven.”De primaire motivatiekracht van de mens is wil-tot-betekenis.The innate search for meaning(Frankl V., Man’s search for meaning)

8

7

8

14/01/2019

5

9

1. Meerdimensionaliteit

Dit vragen heeft te maken met het ontluikend bewustzijn van onze eindigheid (onze ‘enige zekerheid’) en van onze ‘ontologische, ultieme kwetsbaarheid’.

We zijn kwetsbaar en sterfelijk. Dieren ook.

Wij weten het. Dieren ook?

Een hinderlijk, zeurend weten?

Voor dit weten is er geen ‘therapeutische exceptie’.

10

9

10

14/01/2019

6

1. Meerdimensionaliteit

Nietzsche: de mens als ‘het zieke dier’

“Want de mens is zieker, meer onzeker, meer wisselend, minder gedetermineerd dan om het even welk dier, dat lijdt geen twijfel, - hij is hét zieke dier.”Nietzsche, F., Zur Genealogie der Moral

De mens: nooit voldaan, altijd vragend, immer onrustig.

11

1. Meerdimensionaliteit

De mens gaat zijn eigen bestaan (existentie) bevragen van ‘buiten uit’, van buiten de ‘onmiddellijkheid’ waarin hij is vervat (metapositie).

In een zekere zin: hij kan niet anders.

“Een leven dat zichzelf niet ondervraagt is niet levenswaardig voor de mens.”

(Socrates, Apologie, hfdst. 28)

Ondervragen dieren het leven?

12

11

12

14/01/2019

7

1. Meerdimensionaliteit

Dieren zijn, mensen ‘hebben-te-zijn’.

De mens, in het bestaan geworpen, heeft een bestaan te ontwerpen (Heidegger).

Het leven als een pro-ject dat ieder - zelf!- te realiseren heeft.

Een authentiek, voor onszelf, betekenisvol project, zoniet:

“Dit is geen leven, dit is overleven.”

13

2. Een verwaarloosd stiefkind?

De existentiële dimensie: een wat verwaarloosd stiefkind in de GGZ?

van Praag H.M. 2010. Zinverlies; een verwaarloosd onderwerp in de psychiatrie. Tijdschrift voor Psychiatrie, 2010/10, 705-724

De ‘waarom/waardoor’-vraag

en de ‘waartoe/waarvoor’-vraag

14

13

14

14/01/2019

8

2. Een verwaarloosd stiefkind?

“Als een individu op de zinvraag geen antwoord heeft, is er geen zicht op een toekomst, in feite geen reden meer om te bestaan en verdampt de lust tot leven. De waartoe-vraag is door de psychiater genegeerd. Dit lijkt niet langer aanvaardbaar. De menselijke conditie in zijn volle omvang dient zijn aandacht te hebben.”

van Praag, Tijdschrift voor Psychiatrie, 2010/10, p. 712

De hele mens komt in onze spreekkamer binnen(R. May).

15

2. Een verwaarloosd stiefkind?

Het niet/onvoldoende vervuld zijn van de vierde dimensie kan levensbedreigend zijn

“Voor mij hoeft het niet meer.”

16

15

16

14/01/2019

9

2. Een verwaarloosd stiefkind?

“Kennelijk houdt een mens alles vol, zolang het leven zin heeft, dat is de grens.”

(Sandor Marai)

“Hij die een reden tot leven heeft, kan vrijwel alle levensomstandigheden verduren.” (Nietzsche)

Als het geen zin meer heeft, wordt het delicaat.

Het universele biologische imperatief van het zelfbehoud stokt hier.

17

2. Een verwaarloosd stiefkind?

Het correlatief van de nood aan betekenis / zingeving als meest typisch menselijke dimensie is het verschijnsel van de unieke positie van de mens t.o.v. de suïcide.

Komt suïcide voor bij dieren?

(Ramsden en Wilson, 2010: The nature of suicide: scienceand the self-destructive animal. Preti, 2011: Do animalscommit suicide? Does it matter?)

Geen indicaties dat het bij dieren gaat om een duidelijke keuze om een einde te maken aan het eigen bestaan.

18

17

18

14/01/2019

10

Aan suïcide denken is

menselijk, al te menselijk (Nietzsche)

waarschijnlijk uniek menselijk.

Suïcide als ‘menselijk privilegie’

19

3. Wat is de zin?

Wat heeft de psychiatrie te zeggen over wat de zin/ betekenis van het leven zou kunnen zijn?

In feite: niets.Noch in het algemeen, noch in het particuliere.

Is niet het object van de psychiatrie

20

19

20

14/01/2019

11

3. Wat is de zin?

Het antwoord op wat de zin / betekenis van het leven is van iemand, is bij uitstek hoogst persoonlijk (‘idiosyncratisch’).

De antwoorden verschillen van mens tot mens zoals – of meer nog dan – onze vingerafdrukken verschillen.

21

3. Wat is de zin?

In feite: niet wij hebben het leven te ondervragen maar het leven ondervraagt ons.

Wij hebben te antwoorden aan het leven.

22

21

22

14/01/2019

12

De Schreeuw (Edvard Munch, 1893)

23

3. Wat is de zin?

“Uiteindelijk zou de mens niet moeten vragen naar de betekenis van zijn leven, maar erkennen dat hij degene is die wordt ondervraagd. Kort samengevat: ieder mens wordt door het leven ondervraagd, en hij kan zich slechts verantwoorden tegenover het leven door zijn leven te verantwoorden.”

(V. Frankl)

Een eigen, niet te delegeren - en soms verpletterende – verantwoordelijkheid.

24

23

24

14/01/2019

13

3. Wat is de zin?

De zin en betekenis van het leven vs. de zin en betekenis in het leven.

De zin van het leven: verschillende posities mogelijk t.o.v. de contouren, de horizon van het bestaan

- een horizon van zin

Er is een ultieme zin en betekenis, een ‘sense of coherence’

Bijv. Christendom: Deus Caritas est.

Liefde als oorsprong, essentie en toekomst

- determinisme, toevalligheden.

Het leven is ultiem zinloos (een ‘slechte grap’, een ‘farce’).

De ‘groundlessness’ van het bestaan (Yalom)

25

3. Wat is de zin?

De zin in het leven: voor iedere mens, ongeacht zijn visie op contouren

- het behoren bij…

- het ontwikkelen van een levensdomein

- het van betekenis zijn voor anderen

- het genieten van…

-…

26

25

26

14/01/2019

14

3. Wat is de zin?

Let wel:

ook in contouren van zinloosheid en absurditeit van het bestaan bestaat de mogelijkheid tot het creëren van zin.

Wat te doen met de slechte mop die leven heet?

Het leven als een ultieme daad van verzet tegen de absurditeit.Camus (1942) Le mythe de Sisyphe. Essai sur l’absurde.

27

28

27

28

14/01/2019

15

4. Humanistische psychiatrie?

Een evenwichtige aandacht voor de vier dimensies? Klinkt goed.

De vierde dimensie soms gezien als ‘luxe onderwerp’ dat aan bod kan komen ‘als de rest ok is’. Cf. ‘primum vivere, deinde philosophari’

(eerst leven, daarna filosoferen)

29

4. Humanistische psychiatrie?

Een ‘juxtapositie’ van de vier dimensies?

Of een ‘suprapositie’ van de vierde,

existentiële dimensie?

Cf. Frankl: “ de hoogste en eigenlijke drijfveer van het menselijke handelen is zinsvervulling” .

30

29

30

14/01/2019

16

4. Humanistische psychiatrie?

Het is echter onze overtuiging dat het verlenen van evenwichtige aandacht aan de neurobiologische, psychologische, sociale en existentiële dimensie niet volstaat om te kunnen gewagen van humanistische psychiatrie. Vanuit het perspectief van een humanistische psychiatrie dient elke professionele handeling primair geïnitieerd, gestuurd en aangepast te worden door het nooit eindigende proces van betekenisgeving door de patiënt. De patiënt als een persoon op zoek naar betekenis moet gezien worden als de primaire focus van onze aandacht en zorg.Humanistic psychiatry: listening to patients as persons in search of meaning (Eneman en Vanhee, Journal of Humanistic Psychology, 2016)

De existentiële dimensie: toch wel een bijzondere dimensie

31

5. Vragen naar zin: mee bezig?

Geen tijd om daarmee bezig te zijn!

Enerzijds: een goed teken

Gezondheid als ‘la vie dans le silence des organes’ (René Leriche, Frans chirurg, 1ste helft van de 20ste

eeuw)

Als het ons goed gaat: achtergrondsvragen

32

31

32

14/01/2019

17

5. Vragen naar zin: mee bezig?

Anderzijds: delicaat/zorgwekkend?

Voorthollen, het ‘belangrijke’ achterna?

Zich laten bedwelmen door de drukte en de waan van de dag?

Een ‘comfort-leven’ met weinig vragen en veel zekerheden?

33

5. Vragen naar zin: mee bezig?

Denken is gevaarlijk, niet denken is gevaarlijker.

(naar Hannah Arendt)

Preventief belangrijk om zorgzaam om te gaan

met deze dimensie.

Zoniet: gevaar voor het ‘morsen’ met het leven?

34

33

34

14/01/2019

18

5. Vragen naar zin: mee bezig?

Het leven dat we leiden is het ene en enige leven dat we hebben. Er zijn geen repetities voorzien, geen herhalingen. (Yalom, in Yalom andElkin, 1974).

_______________________

Een mens heeft twee levens.

Het tweede begint zodra hij ontdekt dat hij er maar één heeft. (Confucius, 6de e. voor J.C.)

35

5. Vragen naar zin: mee bezig?

Bij het stoten echter op de grenzen van maakbaarheid en beheersbaarheid verschuiven de vragen naar zin en betekenis naar de voorgrond.

Tragische ervaringen beuken op ons in, ze rukken ons los uit een behaaglijk, vragenloos bestaan.

36

35

36

14/01/2019

19

5. Vragen naar zin: mee bezig?

cf. in de Geestelijke gezondheidszorg:

- heel wat aandoeningen zijn niet echt te genezen en beïnvloeden het leven op een pervasieve wijze.

- heel wat patiënten hebben in het verleden harde ervaringen meegemaakt. Hoe een betekenisvol bestaansontwerp creëren met zoveel (niet meer te veranderen) schade in het verleden?

Hier geen ‘silence dans les organes’.

37

5. Vragen naar zin: mee bezig?

In dergelijke omstandigheden worden deze vragen naar zin en betekenis van (impliciete) achtergrondsvragen tot (expliciete) voorgrondsvragen (prof. Buyse)

Ze kunnen zelfs de meest prangende nood van al worden. Moet de piramide van Maslow niet omgekeerd worden?

De ‘luxevraag’ blijkt een vitale, basale nood te zijn.

38

37

38

14/01/2019

20

39

5. Vragen naar zin: mee bezig?

40

39

40

14/01/2019

21

5. Vragen naar zin: mee bezig?

‘Focus op zingeving‘Wagner & King 2005. Existential needs of people with psychotic disorders in Pôrto Alegre, Brazil. British Journal of Psychiatry, 186: 141-145

In zijn theorie van de menselijke ontwikkeling beschreef Maslow (1954) ‘hogere’ menselijke noden voor persoonlijke groei.

De zgn. basale noden aan veiligheid, voedsel en beschutting moeten eerst vervuld zijn vooraleer hogere niveaus in verband met goede sociale interacties en een gevoel van zin en zelfwaarde aan bod komen.

41

5. Vragen naar zin: mee bezig?

Echter, onze bevindingen toonden juist het tegenovergestelde.

Hoewel ze dikwijls verarmd waren en gebrek leden in hun basale noden, was het overheersende thema voor de patiënten ontevredenheid met hun bestaan en een gebrek aan zin. Noden aan persoonlijke ontwikkeling, autonomie, aanvaarding en respect, liefde en identiteit beheersten de discussie in alle gebruikersgroepen.

42

41

42

14/01/2019

22

5. Vragen naar zin: mee bezig?

Ook V. Frankl (1979) heeft een dergelijke opwerping belicht tegen Maslows theorie.

Frankl argumenteerde dat wanneer de laagste noden niet vervuld zijn, het verlangen naar zin en betekenis de meest dringende nood van al kan worden.

De resultaten van het onderzoek suggereren dat zelfs bij ernstige moeilijkheden op vlak van financies en gezondheid gebruikers de moed hadden gevonden om hun ziekte dapper tegemoet te treden, wanneer de liefde van de familie en vrienden hun redenen hadden gegeven om verder te leven.

43

6. De zorg voor de existentiële dimensie

6.1. Een opdracht voor allen

6.2. In de dagelijkse praxis

6.3. Existentiële psychotherapie

44

43

44

14/01/2019

23

6.1. Een opdracht voor allen

Iets voor pastores? Voor de dienst zingeving en pastoraat?

Ja. Evident!

En voor elke hulpverlener!

45

6.1. Een opdracht voor allen

Een caveat:

Verwar existentiële vragen niet met spiritualiteit/religie.

46

45

46

14/01/2019

24

6.1. Een opdracht voor allen

Religie gaat over ‘contouren van zin’ zoals:

we zijn geen ‘weeskinderen’, door een toeval komend uit het niets, onvermijdelijk terug verdwijnend in het niets.

Religie gaat over een –vooraf gegeven- zin, die men –al of niet- aanvaardt.

47

In religie eerder ‘Zinontvanging’ dan ‘Zingeving’.

“De diepste zin - dat wil zeggen: de grond waarop ons bestaan als geheel zich in stand houdt en voortleeft -kan door ons niet gemaakt, maar alleen aanvaard worden.”

(Joseph Ratzinger, Benedictus XVI. De kern van ons geloof)

48

47

48

14/01/2019

25

Echter: niet iedereen bekent zich tot een religie.

Existentiële vragen stellen zich wel aan ieder, gelovig of niet,

die met ‘iets hards’ geconfronteerd wordt.

49

6.1. Een opdracht voor allen

“Iedere therapie moet, hoe beperkt ook, tevens existentiële therapie zijn.”Magda B. Arnold, The human person.

50

49

50

14/01/2019

26

6.1. Een opdracht voor allen

Dit wil zeggen: In alles wat we doen en laten met patiënten zou op de achtergrond moeten leven dat we te maken met een mens die – hoe ziek soms ook – streeft naar een voor hem betekenisvol en waardig bestaan.

51

6.1. Een opdracht voor allen

“Naar onze mening zou het een misvatting zijn de zorg voor de existentiële dimensie te situeren in het domein van de psychosociale interventies, in contrast met de biomedische interventies. In een waarlijk humanistische benadering dient elke interventie, zij het biomedisch of psychosociaal, zelfs een schijnbaar louter technische act zoals het geven van een injectie, gesitueerd te worden in een existentieel perspectief. Zorg voor de existentiële dimensie overstijgt de dichotomie biomedisch-psychosociaal.”

(Eneman en Vanhee, The Journal of Humanistic Psychology, 2016)

52

51

52

14/01/2019

27

53

6.1. Een opdracht voor allen

“Bestaat die existentiële therapie eigenlijk wel?Ik spreek regelmatig over existentiële psychotherapie (en ik heb zelfs een dik handboek met die titel geschreven), maar ik heb het nooit als een zelfstandige ideologische school beschouwd.Ik ben eigenlijk van mening dat ieder goed opgeleide therapeut die op het gebied van allerlei therapeutische benaderingen thuis is en vaardigheden heeftook een ontvankelijkheid voor existentiële vraagstukken zou moeten ontwikkelen.”

Irvin D. YalomTegen de zon in kijken

54

53

54

14/01/2019

28

55

6.2. In de dagelijkse praxis

Zorg voor het existentiële lijden

Niet alleen door (existentiële) psychotherapie in de strikte zin

Maar via onze hele, dagelijkse benadering van de mens, lijdend aan en onder zijn aandoening

Enkele aandachtspunten hierbij:

56

6.2. In de dagelijkse praxis

Sensibiliteit cultiveren voor zinvragen

- De vraag achter de vraag horen- De meerduidigheid van vragen exploreren- “Let op: dit zijn geen ziekmakende vragen,

maar mensmakende vragen” (prof. Buyse)- Cave medicalisering, pathologisering

55

56

14/01/2019

29

verdriet vs depressieDepressief realisme en realistische wanhoop bestaan. Wel een verstoring, daarom geen stoornis, ziekte Kunnen een teken van gezondheid zijn.Sommige mensen zijn te ziek om te kunnen wanhopig zijn.

57

6.2. In de dagelijkse praxis

De ontvankelijkheid voor/het erkennen van de ontmoediging, het verlies van perspectief, hopeloosheid.

Dit niet wegduwen, ongedaan praten, maar openheid/ontvankelijkheid hiervoor, met rust, zonder verkramptheid.Samen met de patiënt er ‘tegen in kijken’, het proberen uit te houden en te (ver-)dragen.

Het ‘en face’ bekijken

58

57

58

14/01/2019

30

59

Le soleil ni la mort ne peuvent se regarder fixement.François de La Rochefoucauld (17de eeuw)

Zorgende en begrijpende menselijke aanwezigheid: van primordiaal belang.

De Schreeuw (Edvard Munch, 1893)

De preverbale schreeuw van de mens alleen60

59

60

14/01/2019

31

Het ‘nederdalen ter helle’

Mogelijks van daaruit het – voorzichtig –heropbouwen van betekenis.

Posttraumatische groei(Vanhooren, S. (2017). Jezus en Pilatus: een fenomenologie van lijden en verrijzen)

61

6.2. In de dagelijkse praxis

Het verzorgen van de kwaliteit van aanwezigheid (presentie) en van verbondenheid (alliantie)

“It’s the relationship that heals, the relationship that heals, the

the relationship that heals.” (Yalom)

‘An encounter as a meeting at relational depth’ (M. Cooper)

Het ‘er zijn’ en ‘er blijven’ met de patiënt,

waar zovelen het lieten afweten.

62

61

62

14/01/2019

32

6.2. In de dagelijkse praxis

Eerder compagnon zijn dan expert

Ruimte voor eventuele ‘zelf-ontsluiting’ (‘selfdisclosure’) vooral i.v.m. onze eigen kwetsbaarheid (‘precariteit’, Andries Baart);

wel enkel in dienst van de cliënt.

Echt en waarachtig zijn.

63

6.2. In de dagelijkse praxis

“De patiënten te ontmoeten waar ze staan, volledig en van ganser harte, zonder verdere agenda, een zuivere ontmoeting van twee mensen in het gezwoeg van het leven, eerder dan de behandeling van een zieke persoon door een gezonde.”

(N. Ghaemi, 2007)

‘common ground’

64

63

64

14/01/2019

33

6.2. In de dagelijkse praxis

65

Blijven tegenwoordig stellen van perspectief en hoop, zonder de wanhoop te ontkennen.

Kunnen de patiënten de hoop verliezen?

Mogen de patiënten de hoop verliezen?

En hoe met ons, hulpverleners?

6.2. In de dagelijkse praxis

Psychiatrische aandoeningen zijn soms niet/niet helemaal te genezen.

Zijn er levens die niet of uiteindelijk niet te genezen zijn?

Een mens is toch meer dan zijn ziekte.

Behoort het niet tot de binnenste kern van ons beroep als hulpverlener om – samen en tegelijk met een diep respect voor de vrijheid – de hoop voor de patiënten te bewaren, desnoods plaatsvervangend? (zie o.a. Allen, 2013)

Quand il n’y a plus d’espoir, il reste l’espérance

66

65

66

14/01/2019

34

6.2. In de dagelijkse praxis

Het nastreven van –zelfs minieme- ervaringen van zinvolheid en betekenis (vergroten van menselijke verbondenheid, ontwikkelen van een talent, doen van iets betekenisvol,…)

Aandacht voor het omkeren van de pijl van het geven (de patiënt in de gevende positie).

Het contact met de patiënten vormt ons.

67

6.3. Existentiële psychotherapie

Existentiële psychotherapie in de meer strikte zin

Meer rechtstreeks gefocust op existentiële thema’s, de ‘ultimate concerns’

(zin en zinloosheid, eenzaamheid en verbondenheid, vrijheid en keuze, schuld en verantwoordelijkheid, de beperkingen van het bestaan).

Individueel of in groep

Is gebaseerd op de existentiële filosofie

(Kierkegaard, Nietzsche, Buber, Jaspers, Tillich, Marcel, Heidegger, Sartre, Merleau-Ponty, Camus,…)

Cooper, M. (2012). The Existential Counselling Primer. Ross-on-Wye: PCCS Books

68

67

68

14/01/2019

35

6.3. Existentiële psychotherapie

Doel van de existentiële therapie:

Niet: een gelukkig leven, zonder problemen?

Het leven is inherent uitdagend, moeilijk, met veel spanning.

Dit zal zo blijven, ook na therapie.

There is no cure for life (Emmy van Deurzen)

69

6.3. Existentiële psychotherapie

Doel van de existentiële therapie

Inzicht

Cliënten helpen te ontdekken wat voor hen echt betekenisvol is in het leven en wat hun echte doelstellingen kunnen zijn (Frankl).

Hoe meer besef van wat men werkelijk belangrijk/betekenisvol acht, hoe minder men zal ‘morsen’ met het leven.

70

69

70

14/01/2019

36

6.3. Existentiële psychotherapie

Doel van de existentiële therapie

Inzicht- Het belang van het zich bewust worden van de beperkingen en

grenzen van ons bestaan. Een eerlijke inschatting hiervan helpt ons om het beste van ons leven te maken.

- Zich er meer van bewust worden dat men uiteindelijk wél keuzemogelijkheden heeft.

71

6.3. Doel van de existentiële therapie

Doel van de existentiële therapie Aanvaarding

Het ontwikkelen van een meer zorgende, mededogende en begrijpende relatie met zichzelf.

Komen tot mededogen, mildheid t.o.v. de eigen persoon

72

71

72

14/01/2019

37

7. Ten slotte

Schade door mensen niet te benaderen in hun volle omvang?

“Ze zijn voortdurend met ons bezig, maar niemand ziet ons staan?”

Iemand zien staan?

Het gelaat van de ander zien? (Levinas)

Hen zien staan: in hun volle ‘envergure’, zeilbreedte, met hun lijden aan en onder de ziekte, hun geschiedenis, hun verbondenheid, hun project, hun uniciteit.

Een authentiek persoonsgerichte, humanistische psychiatrie?

73

7. Ten slotte

Door een benadering ‘met volle zeilbreedte’ helpen tot

- Een nieuwe betekenis

- Een nieuwe waardigheid

- Een herwonnen fierheid

De alchemistentruc om ‘vuil in goud om te zetten’

(Nietzsche, geciteerd in Roberts, Facilitating recovery by making sense of suffering: a Nietzschean perspective, Journal of Psychiatric and Mental

Health Nursing, 2008)

74

73

74

14/01/2019

38

7. Ten slotte

Ja, het leven is een strijd, ja, het is tragisch maar we kunnen ook een ongelooflijke kwaliteit en intensiteit van menselijke ervaringen bereiken als we doorgaan met leven ondanks al deze problemen en beperkingen. (Camus)

Il faut imaginer Sisyphe heureux

Het ‘zieke dier’ is tegelijk een sterk en moedig dier.

75

Sisyphus

Painting by Titian (1548)76

75

76

14/01/2019

39

Niet zelden zijn patiënten terecht fier op wat ze in hun leven,

ondanks de tragiek in hun bestaan,

toch hebben weten waar te maken.

77

7. Ten slotte

Een open vraag:

Zouden we een ander soort geestelijke gezondheidszorg realiseren

als we onze hulpverlening aandachtig laten vertrekken

vanuit een aldus begrepen

persoonsgerichte, waarachtig humanistische psychiatrie?

78

77

78