Document

FoliolumJAARGANG XX EDITIE I OKTOBER 2006

UUNNIIVVEERRSSIITTAAIIRR CCEENNTTRRUUMM VVOOOORR FFAARRMMAACCIIEEGG..FF..SS..VV.. PPHHAARRMMAACCIIAAEE SSAACCRRUUMM

KKlliinniisscchhee ssttuuddiieess::

IIss ddee ooppbbrreennggsstt

ggrrootteerr ddaann ddee iinnzzeett??

nummer 1-faculteit.qxp 30-11-2006 15:31 Pagina 1

FFoolliioolluummeedd

II||IInnhhoouuddssooppggaavvee

0033

Inhoudsopgave

04 Redactioneel05 Praesespraat07 Promoties12 Opleidingscommissie13 Evaluatie cursussen15 Klinische studies - artikelen31 IPSF-verslag32 Party & Co - Almanak33 OPG-hockeytoernooi35 EIK-introdagen36 Binnenlands Bedrijven Bezoek37 PS-agenda38 Commissies41 Villa Volonté42 Column

RReeddaaccttiieeccoommmmiissssiieeGertruud Haitsma

Loes KistemakerWim Velema

Patrick DantumaFloor Lubberman

Sophie Brus

AAbb--aaccttiiaaaattLoes KistemakerSabangplein 14

9715 CX Groningen06-14042614

[email protected]

DDrruukkkkeerriijjWeissenbach BV

Sneek

OOppllaaggee1100 stuks

G.F.S.V Pharmaciae Sacrum in samenwerkingmet het Universitair Centrum voor Farmacieaan de ijksuniversiteit Groningen

FFoolliioolluumm

Copyright 2006: niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel vandruk. microfilm, of welke andere wijze dan ook zonder toestemming van de Redactiecommissie der Foliolum.

Geneesmiddelonderzoek: Hoe gaat dat?Prof. Dr. JanHasker G. Jonkman

Derde wereld proeftuin westersemedicijnen.De heer Geurts

Eenmaal op de markt, en dan?De heer Kabel

1155

2200

2244

Het uitvoeren van klinisch wetenschappelijk onderzoekDe heer Lambers-Heerspink

2277


FFoolliioo

lluumm

eeddII||

RReeddaa

ccttiioo

nneeeell

To the point

Lectori Salutem,

Voor u ligt de eerste editie van de commissie To the point. Dit jaar hebben wij de eer om onze lezers op de hoogte te hou-den van de gebeurtenissen in de wereld die farmacie heet. Deze wereld begint voor ons in Groningen maar wie bereid isom verder te kijken zal zien dat op veel andere plekken farmacie een belangrijke plaats inneemt.

Klinische studies zijn een veel besproken onderwerp. Het zal u niet ontgaan zijn dat twee jonge mannen in Groot-Brittaniëafgelopen jaar bijna hun leven hebben verloren aan een klinisch onderzoek. Duizenden mensen in de derde wereld lenenhun lichaam uit aan de farmaceutische industrie in ruil voor gratis medicatie. Een tekort aan kennis en de grote gevarendie aan onbekende stoffen verbonden zijn, leveren riskante situaties op. Wie controleert deze studies en hoe komt hetdat dergelijke situaties zich nog steeds voordoen?

In dit nummer zal prof. dr. Jonkman, erelid van PS, uitleggen hoe klinische studies in zijn werk gaan. De heer LambersHeerspink, werkzaam in het UMCG, zal de verschillende fases van het klinisch onderzoek belichten. Tevens hebben wenog een kritisch artikel over fase III studies in India geschreven door de heer Geurts. Tenslotte zal de heer Kabel van hetLareb vertellen hoe de controle op ernstige bijwerkingen van nieuwe geneesmiddelen in Nederland verloopt.

Naast het interessante artikelen gedeelte wijdt het Foliolum ook een deel van het nummer aan onze mooie verenigingPharmaciae Sacrum. In dit nummer zullen verslagen te lezen zijn van de Eik-introdagen, het OPG hockey toernooi en hetBinnenlands Bedrijven Bezoek. Er zullen zich vier commissies aan u voorstellen die dit jaar mooie activiteiten gaan orga-niseren waarvan u zeker op de hoogte moet zijn! De almanakcommissie is in juni reeds onder de loep genomen, hiervanis een vermakelijk verslag te lezen.

Nu rest mij nog mijn commissiegenoten te bedanken voor hun inzet bij het maken van deze editie en u veel leespleziertoe te wensen!

Met vriendelijke groet,

Namens de redactiecommissie 06/07 "to the point'

Gertruud HaitsmaH.t. praeses

To the point



II||PPrraaeesseesspprraaaatt

05

Geachte lezer,

Maandag 4 september om 16.00 uur heeft Prof. Dr. Zwarts, Rector Magnificus van de RuG, het academisch jaar 2006-2007geopend. De vakantie is dus helaas weer voorbij, maar ik hoop dat iedereen ontspannen aan het nieuwe jaar is begonnen.De eerste colleges zijn alweer gegeven en dat betekent dat de studieboeken (voor de gelukkigen zonder herkansingen) natwee maanden weer van de plank moeten worden gehaald. Gelukkig zijn er bij P.S. de komende maanden weer veel activi-teiten, waar voor de nodige ontspanning wordt gezorgd na de studie-inspanningen.

Eind augustus is weer een nieuwe groep eerstejaars lid geworden van Pharmaciae Sacrum. Dat deze groep uit ruim 180eerstejaars bestaat, had niemand verwacht en geeft de nodige aanpassingen. Meteen na de introdagen heeft de EIK delocatie uitgebreid voor het eerstejaarsweekend en heeft de studiecommissie een groot aantal boeken moeten bijbestellen.Gelukkig is alles op zijn pootjes terecht gekomen en waren de EIK introdagen een groot succes. Hopelijk voelen de eerste-jaars zich nu al thuis bij P.S.. De eerste P.S.-borrel was in ieder geval druk bezocht en veel eerstejaars waren enthousiast.

Naast de EIK-introdagen zijn er al een aantal andere activiteiten geweest. Zo heeft P.S. 1 voor het eerst in twaalf jaar hetOPG-hockeytoernooi gewonnen en zijn we op een interessante reis door Nederland geweest langs Solvay, Organon enXendo met de Binnenlands Bedrijven Bezoek. In oktober zal er, naast een EJC-feest weer een ALV zijn en zal deLustrumcommissie onthullen wat ze voor ons in petto hebben in december.

De Redactiecommissie is de afgelopen maanden ook weer bezig druk bezig geweest met hun eerste nummer. De commis-sie is zeer enthousiast en voor dit nummer hebben ze een zeer interessant thema bedacht, namelijk klinische studies.Voordat een geneesmiddel op de markt kan worden gebracht, moeten verschillende klinische studies worden gedaan.Deze studies voorkomen dat onveilige en onwerkzame geneesmiddelen op de markt komen. Bij Fase I studies wordtgeneesmiddel getest op vrijwilligers bij bedrijven als Xendo. Nadat de veiligheid van het geneesmiddel is aangetoond,wordt de werkzaamheid op patiënten onderzocht. Als het geneesmiddel op de markt komt, zullen in de Fase IV studie debijwerkingen (LAREB) op een grote groep gebruikers worden gemonitord. Onderzoek op een geneesmiddel houdt dusnooit op. Naast al deze zaken zal ook de ethiek omtrent dit onderwerp worden behandeld in dit Foliolum. Recentelijk zijnin Groot-Brittannië zes vrijwilligers in het ziekenhuis beland door deelname aan een klinische studie. Gelukkig komenzulke gevallen zelden voor. Veel studenten zijn bereid om mee te doen aan deze studies en verdienen daarmee nog eenaardig zakcentje.

Ik ben zeer benieuwd naar dit eerste nummer van de Redactiecommissie "To The Point" en wil u veel plezier wensen methet lezen van dit nummer. Verder hoop ik u spoedig op een activiteit van Pharmaciae Sacrum te mogen begroeten.

Met vriendelijke groet,

Namens het 125e bestuur der G.F.S.V. "Pharmaciae Sacrum",

Alexander Hamiltonh.t. praeses

Hamilton



II||PPrroomm

oottiieess00

77

Promovendi

FWN

TTrraaddiittiioonneellee IInnddoonneessiisscchhee ppllaanntteennggeenneeeesskkuunnddee wweetteennsscchhaappppeelliijjkk oonnddeerrsstteeuunndd

Veel van onze geneesmiddelen zijn ontdekt en ontwikkeld op basis van het traditionele (medicinale) gebruik van plantendoor inheemse bevolkingsgroepen. Er wordt veel onderzoek gedaannaar biologisch actieve stoffen uit deze planten,enerzijds om het tradtionele gebruik wetenschappelijk te kunnen onderbouwen en anderzijds om 'leads' te vinden voornieuwe geneesmiddelen.Lignanen staan in dit kader momenteel erg in de belangstelling. Een van de doelen is het ont-wikkelen van een efficiënt productiesysteem voor lignanen als antikankermiddel. Elfahmi deed onderzoek naar de fyto-chemie en biosynthese van lignanen in twee Indonesische medicinale planten, Phyllanthus niruri en Piper cubeba, en deEuropese Linum flavum en Linum leonii. De twee Indonesische planten worden gebruikt in 'jamu', de traditioneleIndonesische kruidengeneeskunde. Dit onderzoek ondersteunt wetenschappelijk de verdere ontwikkeling van jamu. Hetmoleculair-biologische en genetische deel van het onderzoek met celsuspensiecultures van de twee Linum-soortendraagt bij aan een beter begrip van de lignaanbiosynthese.

Elfahmi (Indonesië, 1969) studeerde Farmacie aan het Institut Teknologi Bandung (ITB). Zijn promotieonderzoek voerdehij bij de afdeling Farmaceutische Biologie - in het kader van het onderzoeksproject Plant Biotechnology - van deRijksuniversiteit Groningen. Hij zal als docent/onderzoeker gaan werken aan de School of Pharmacy van het ITB.

Datum en tijd: 26 juni 2006, 14.45 uurPromovendus: Y. Elfahmi Proefschrift: Phytochemical and biosynthetic studies of Lignans, with a focus on Indonesian medicinal plantsPromotor: prof.dr. W.J. QuaxFaculteit: medische wetenschappenPlaats: Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, GroningenInformatie: Y. Elfahmi, tel. (050) 363 3363, e-mail [email protected] (werk)

BBaassiiss ggeelleeggdd vvoooorr ggeerriicchhtt mmeeddiicciijjnn tteeggeenn lleevveerrffiibbrroossee

Leverfibrose is een chronische ziekte die het gevolg is van langdurig optredende leverschade. Bijvoorbeeld door viraleleverinfecties of alcoholmisbruik, maar ook bij obesitas (overgewicht) waar in Nederland steeds meer mensen mee tekampen hebben. Leverfibrose wordt gekarakteriseerd door de vorming van grote hoeveelheden littekenweefsel in hetorgaan, wat resulteert in een achteruitgang van leverfunctie. De ziekte staat in de top tien van doodsoorzaken in de wes-terse wereld, maar een effectief geneesmiddel bestaat tot op heden niet.

Voor de overmatige productie van littekenweefsel in de fibrotische lever is de stellaatcel verantwoordelijk. Tijdens hetfibrose proces neemt het aantal stellaatcellen in de lever sterk toe. Het remmen van de deling van deze cellen wordtgehinderd door het feit dat geneesmiddelen die de celdeling remmen tot veel ongewenste bijwerkingen kunnen leiden inandere cellen en organen. Rick Greupink onderzocht of het mogelijk is om zulke geneesmiddelen selectief af te leverendoor de stoffen te koppelen aan een stellaatcel-selectief dragermolecuul. Greupink's onderzoek resulteerde in de ontwik-keling van een aantal constructen die de eerste generatie van geneesmiddelen vertegenwoordigen die selectief kunnenworden afgeleverd in de stellaatcellen. Hiermee is de basis gelegd voor het verder uitwerken van een antifibrotische the-rapie die selectief aangrijpt op dit celtype.


FFoolliioo

lluumm

eeddII||

PPrroomm

oottiiee

ss

Rick Greupink (Rheden, 1976) studeerde Farmacie aan de RUG. Hij deed zijn promotieonderzoek bij de basiseenheidFarmacokinetiek en Drug Delivery, welke deel uit maakt van de onderzoeksschool GUIDE (Groningen University Institutefor Drug Exploration). Het onderzoek werd gefinancierd door de Stichting Technische Wetenschappen. Momenteel werkthij als apotheker-onderzoeker in het ziekenhuis de Tjongerschans in Heerenveen.

Datum en tijd: 23 juni, 14.45 uurPromovendus: A.H. GreupinkProefschrift : The hepatic stellate cell in sight: targeting antiproliferative drugs to the fibrotic liver Promotor : prof.dr. K. Poelstra en prof.dr. D.K.F. MeijerFaculteit : wiskunde en natuurwetenschappen Plaats : Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen Informatie : A.H. Greupink, tel. (050) 363 7566 (werk), e-mail [email protected] (privé)

OOnnddeerrzzooeekk nnaaaarr ddrraaggeerrddeeeellttjjeess iinn ppooeeddeerr--iinnhhaallaattoorreenn

Bastiaan Dickhoff leverde met zijn onderzoek een bijdrage aan de gestage verbetering van poederinhalatiemiddelen voorastmapatiënten. Hij toonde aan dat hun werking verbetert door gebruik te maken van dragerdeeltjes met een gecontro-leerde oppervlakteruwheid, waarin de werkzame medicijndeeltjes kunnen worden opgeborgen en beschermd tegenoptredende wrijvings- en botsingskrachten tijdens het mengproces. Ook bewees hij dat de bulkeigenschappen van dedragerdeeltjes een veel grotere rol kunnen spelen dan tot nog toe bekend was.

Bastiaan Dickhoff (Katwijk, 1974) behaalde zijn MSc in Chemical engineering aan de University of Wales in Swansea, G-B.Zijn promotieonderzoek deed hij aan de RUG bij de basiseenheid Farmaceutische Technologie en Biofarmacie van deonderzoeksschool GUIDE. Het werd gesponsord door DMV International in Veghel. Inmiddels werkt Dickhoff bijGlaxoSmithKline (R&D) in Engeland als senior scientist.

Datum en tijd: 30 juni 2006, 14.45 uurPromovendus: B.H.J. DickhoffProefschrift: Adhesive mixtures for powder inhalation. The effect of carrier (surface and bulk) properties, carrier payloadand mixing conditions on the performance of adhesive mixtures for inhalation.Promotor: prof.dr. H.W. FrijlinkFaculteit: wiskunde en natuurwetenschappenPlaats: Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, GroningenInformatie : Bastiaan Dickhoff, tel. 00 44 1920 883 864, e-mail: [email protected] (werk)

BBeehhaannddeelliinngg mmaaaaggppaattiiëënntteenn kkaann vveeeell ggooeeddkkooppeerr

Rogier Klok analyseerde de medische behandeling van maagklachten en concludeert dat er tenminste op drie frontenkosten bespaard kunnen worden: goedkopere medicijnen, vaker testen op Heliobacter pylori en het preventief vaccinerentegen deze bacterie.

Voor de behandeling van maagzuur-gerelateerde klachten worden protonpomp-remmers gebruikt. Klok stelt vast dat deeffectiviteit tussen de verschillende remmers maar weinig verschilt. Dat rechtvaardigt het voorschrijven van het goed-koopste middel. Maar artsen zijn hiervan blijkbaar niet overtuigd. Na afloop van het patent op omeprazol en de invoeringvan het relatief goedkope generieke (merkloze) omeprazol, stappen meer patiënten die omeprazol gebruiken over opandere, duurdere, merkmiddelen uit dezefde groep, dan voor aflopen van het patent het geval was.

Klok toont ook aan dat een succesvolle bestrijding van Helicobacter pylori bij maagzweren het gebruik van maagmidde-len daarna substantieel vermindert, hoewel sommige patiënten nog steeds maagmiddelen blijven slikken. Bij patiëntendie voor het eerst met maagzuurklachten bij de huisarts komen is een Helicobacter pylori-test en - zo nodig - behandelinggoedkoper en even effectief als endoscopie door een gastro-enteroloog. De bacteriebestrijding voorkomt bovendieneventuele latere maagzweren en zelfs maagkanker , zodat er ook sprake is van gewonnen levensjaren. De invoering vaneen nog te ontwikkelen vaccin tegen Helicobacter pylori is kosteneffectief. Wanneer een lagere disconteringsvoet voorgezondheid wordt gebruikt, zoals tegenwoordig is ingevoerd, wordt de kosteneffectiviteit ratio hiervan verder verbeterd.



II||PPrroomm

oottiieess00

99

Rogier Klok (Groningen, 1978) studeerde farmacie aan de RUG, waar hij zijn promotieonderzoek deed bij GroningenUniversity Institute for Drug Exploration (GUIDE), Department of Social Pharmacy, Pharmaco-epidemiology andPharmacotherapy, waar hij ook na zijn promotie werkzaam blijft. Het onderzoek werd gefinancierd door ProeftuinenFarmacie Groningen en Nefarma.

Datum en tijd: 30 juni 2006, 16.15 uurPromovendus: R.M. KlokProefschrift: Gastric complaints; pharmacoeconomic considerations in proton pump inhibitor therapy and Helicobacterpylori infection Promotor: prof.dr. J.R.B.J. BrouwersFaculteit: wiskunde en natuurwetenschappenPlaats: Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, GroningenInformatie: Rogier Klok, tel. (050)363 82 04, e-mail: r. [email protected] (werk)

GGrroooottsscchhaalliigg pprreevveennttiieeoonnddeerrzzooeekk nnaaaarr uurriinnee--eeiiwwiitt wweell ddeeggeelliijjkk nnuuttttiigg

Grootschalige medische bevolkingsonderzoeken krijgen wel eens de kritiek dat zij medicaliserend zouden zijn en dat dekosten niet tegen de "baten" opwegen. Jarir Atthobari toonde aan dat deze bezwaren niet lijken op te gaan voor hetGroningse bevolkingsonderzoek PREVEND (Prevention of REnal and Vascular ENd-stage Disease). De PREVEND studie is in1997 in Groningen gestart en beoogt na te gaan of eiwitverlies in de urine nier-, hart- en vaatziekten kan voorspellen. Indit grootschalig onderzoeksproject worden 8.500 inwoners van de stad Groningen gevolgd die bij een onderzoek onder40.000 Groningers eiwit in de urine bleken te hebben. Atthobari koppelde de klinische gegevens uit deze studie aan deelektronische gegevens van medicijnuitgifte onder apotheken in de stad Groningen.

Hij vond onder meer dat eenderde van de deelnemers met hoge bloeddruk hiervan niet op de hoogte was en dat even-eens eenderde hiervoor niet goed behandeld werd. Opmerkelijk was verder dat Atthobari geen verhoogd medicijngebruikvond ten gevolge van de screening op eiwit in de urine. Wel had de screening effect op een verbeterd dan wel verhoogdmedicijnverbruik onder hen die vanwege hun eiwitgehalte in de urine in de risicogroep waren ingedeeld. Atthobari vonddaarnaast dat het gebruik van de anticonceptiepil gepaard gaat met hogere bloeddruk en eiwit in de urine, maar ook dathet gebruik van cholesterolverlagers (statines) gepaard gaat met een verhoogd eiwitgehalte in de urine. Met name ditlaatste fenomeen verdient verdere aandacht. Wat betreft de kosten berekende Atthobari dat de screening op eiwit in deurine en vervolgens het gebruik van zogenaamde ACE remmers per gewonnen levensjaar € 16.700,- kost. Wanneer dekostenberekening wordt beperkt tot deelnemers boven een bepaald minimum eiwitgehalte en een leeftijd boven de 50 of60 jaar, zijn de kosten nog lager.

Jarir Atthobari (Palembang, Indonesië, 1973) studeerde medicijnen aan de University of Gadjah Mada en deed zijn pro-motieonderzoek aan de RUG bij de afdeling Sociale Farmacie en Farmaco-epidemiologie, die deel uitmaakt van hetGroningen University Institute for Drug Exploration (GUIDE). Het onderzoek werd onder andere gefinancierd door deNederlandse Nierstichting en het Ubbo Emmius Fonds van de RUG. Atthobari gaat hierna werken als docent aan de uni-versiteit waar hij studeerde, in Yogyakarta.

Datum en tijd: 15 september 2006, 16.15 uurPromovendus: J. AtthobariProefschrift: Drug use in a population screening: Pharmacoepidemiological and pharmacoeconomical aspectsPromotores: prof.dr. L.T.W. de Jong-van den Berg en prof. dr. P.E. de JongFaculteit: wiskunde en natuurwetenschappen Plaats: Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, GroningenInformatie: J. Atthobari, tel. (050)363 25 78, e-mail: j. [email protected] (werk)


FFoolliioo

lluumm

eeddII||

PPrroomm

oottiiee

ss

GGeenntthheerraappiiee bbiijj kkaannkkeerr nnoogg nniieett eeffffiicciiëënntt

Gentherapie is een veelzijdige techniek die ingezet kan worden tegen allerlei verschillende aandoeningen, waaronderkanker. In het geval van kanker wordt vaak een gen dat codeert voor een enzym dat de cel kan doden, ingebracht in dekankercel (suïcide gentherapie). Het grootste probleem van gentherapie in het algemeen en van kanker gentherapie inhet bijzonder is het gebrek aan effectiviteit; het blijkt onmogelijk om met het suïcidegen alle kankercellen te bereiken.Die effectiviteit zou verhoogd kunnen worden door ervoor te zorgen dat ook de cellen die het gen niet ontvangen gedoodworden. De cellen die het gen wel opnemen zouden dan het dodelijke enzym moeten verspreiden naar de cellen die diteiwit niet produceren. Door het suïcide enzym te koppelen aan zogenaamde protein tranduction domains (PTDs) eiwittendie zich uit zichzelf van cel naar cel verspreiden, zou een suïcide enzym gesynthetiseerd moeten worden dat zichzelf ver-spreidt. Antoine Beerens heeft fusie eiwitten geconstrueerd van het suïcide enzym HSV thymidine kinase en verschillen-de PTDs. Deze fusies bleken helaas niet meer in staat zichzelf te verspreiden. De uitscheiding van deze constructies uitde producerende cellen was echter wel succesvol.

Ir. Antoine Beerens (Tilburg, 1977) studeerde biologie aan de Wageningen Universiteit en deed zijn promotieonderzoekaan de RUG, bij de vakgroep Therapeutische Genmodulatie van onderzoeksschool GUIDE.

Datum en tijd: 22 september 2006, 13.15 uurPromovendus: A.M.J. BeerensProefschrift: Intercellular spread of the transgene product to improve the efficiency of cancer gene therapyPromotor: prof.dr. H.J. Haisma Faculteit: wiskunde en natuurwetenschappenPlaats: Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, GroningenInformatie: A.M.J. Beerens, tel. 06 18 84 94 86, e-mail: [email protected] (privé)

NNiieeuuwwee mmooddeelllleenn vvoooorr iinn vviittrroo oonnddeerrzzooeekk lleevveerrffiibbrroossee ''lleevveennsseecchhtteerr''

Voor onderzoek naar leverfibrose is de beschikbaarheid van in vitro modellen beperkt. De huidige zijn vooral celkweek-modellen. Deze hebben het nadeel dat de interacties tussen de verschillende types levercellen, zoals die normaal in delever aanwezig zijn, verloren gaan. Marja van de Bovenkamp onderzocht of leverslices (diameter 8mm; dikte ±0.2mm)gebruikt kunnen worden als alternatief voor de huidige in vitro modellen. Het belangrijkste voordeel van leverslices is datalle verschillende leverceltypes aanwezig zijn en de cel-cel en cel-extracellulaire matrix interacties, die een belangrijke rolspelen bij het ontstaan van leverfibrose, behouden blijven. Van de Bovenkamp beschrijft in haar proefschrift drie veelbe-lovende in vitro modellen die zij ontwikkelde. Het voordeel van de beschreven modellen is dat de in vivo situatie beterwordt nagebootst dan mogelijk is met de huidige in vitro modellen voor leverfibrose. Daarnaast kan het gebruik van men-selijk leverweefsel de voorspellende waarde verbeteren en bovendien leiden tot minder proefdiergebruik.

Marja van de Bovenkamp (Heemskerk, 1979) studeerde biomedische wetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Haarpromotieonderzoek deed zij aan de RUG, bij de vakgroep Farmacokinetiek en Drug Delivery, onderzoeksschool GUIDE.Het onderzoek maakt deel uit van een project waarbij het gebruik van leverslices voor toxicologisch onderzoek wordtbestudeerd en werd gefinancierd door ZON/Mw, Programma Dierproeven Begrensd en door Johns Hopkins Center forAlternatives to Animal Testing. Vanaf 15 oktober werkt zij als postdoc bij de University of Ottawa in Canada.

Datum en tijd: 22 september 2006, 16.15 uurPromovendus: mw.M. van de BovenkampProefschrift: Liver fibrosis in vitro: Liver slices as a promising alternative Promotores: mw.prof.dr. G.M.M. Groothuis en prof.dr. D.K.F. MeijerFaculteit: wiskunde en natuurwetenschappenPlaats: Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, GroningenInformatie: mw.M. van de Bovenkamp, tel. (050)363 75 65, e-mail: [email protected]



II||PPrroomm

oottiieess1111

NNiieeuuwwee kkooppppeelliinnggsstteecchhnniieekk mmaaaakktt ggeenneeeessmmiiddddeelleenn tteeggeenn lleevveerrffiibbrroossee ddooeellggeerriicchhtteerr

Teresa Gonzalo Lazaro beschrijft in haar proefschrift hoe de werking van geneesmiddelen tegen leverfibrose kan wordenverbeterd door ze gericht te sturen naar de zogenaame Hepatische Stellaat Cellen. De gerichte sturing naar deze cellenleidt mogelijk tot een efficiëntere werking ter plaatse en minder bijwerkingen elders in het lichaam. Gonzalo Lazaro ont-wikkelde een nieuw systeem om het geneesmiddel aan een 'drager'eiwit te koppelen. Dit nieuwe systeem (UniversalLinkage System) vormt een belangrijke bijdrage aan het huidige onderzoek naar de ontwikkeling van effectieve antifibro-tische geneesmiddelen omdat, dankzij deze techniek, vele verschillende soorten geneesmiddelen gekoppeld kunnenworden aan celspecifieke geneesmiddeldragers.

Teresa Gonzalo Lazaro (Madrid, Spanje, 1977) studeerde farmacie aan de Alcala University Madrid. Haar promotieonder-zoek voerde zij uit bij de afdeling Pharmacokinetics and Drug Delivery van de RUG. Het werd gefinancierd doorSenterNovem en NOW. Haar nieuwe werkkring is de afdeling Pharmaceutical Technology aan de Santiago University inSantiago de Compostela, Spanje.

Datum en tijd: 29 september 2006, 13.15 uurPromovendus: mw. T. Gonzalo LazaroProefschrift: A potential strategy to treat liver fibrosis: drug targeting to hepatic stellate cells applying a novel linker tech-nologyPromotores: prof.dr. K. Poelstra en prof.dr. D.K.F. MeijerFaculteit: wiskunde en natuurwetenschappenPlaats: Aula, Academiegebouw, Broerstraat 5, GroningenInformatie: mw. T. Gonzalo Lazaro, (050) 363 7567, e-mail [email protected]

BBiioossyynntthheessee ffaarrmmaacceeuuttiisscchhee ppllaanntteennssttooffffeenn iinn mmiiccrroo--oorrggaanniissmmeenn

Een aanzienlijk deel van de huidige geneesmiddelen is oorspronkelijk een natuurstof of een afgeleide hiervan. Hoeweleenvoudige verbindingen chemisch kunnen worden nagemaakt, is voor complexe verbindingen de chemische syntheselastig en economisch niet rendabel, waardoor we afhankelijk zijn van de plant als leverancier. Voor sommige geneesmid-delen, die in kleine hoeveelheden in de plant voorkomen of waarvan de plant zeldzaam is, levert dit problemen op.Daarom probeert men gastheercellen, zoals bacteriën of gisten, aan te zetten om de gewenste plantenstoffen te maken.Het combineren van enzymen van verschillende oorsprong kan zelfs nieuwe natuurstoffen opleveren, die potentieel eengeneesmiddel zijn. Mattijs Julsing testte enkele mogelijkheden die de zogenaamde combinatoriële biosynthese hiertoebiedt en richtte zich met name op terpenen en lignanen, beide farmaceutisch waardevolle plantenstoffen.

Mattijs Julsing (Assen, 1975) studeerde farmacie aan de RUG. Zijn promotieonderzoek deed hij binnen de basiseenheidFarmaceutische Biologie, van het Groningen Research Institute of Pharmacy (GRIP), waar met dezelfde strategie wordtgewerkt aan de heterologe productie van het antimalariamiddel artemisinine, het cytostaticum Taxol en cannabinoïden.

Datum en tijd: 13 oktober 2006, 13.15 uurPromovendus: M.K. Julsing Proefschrift: Bioconversion and combinatorial biosynthesis of selected terpenoids and lignansPromotor: prof.dr. W.J. QuaxFaculteit: wiskunde en natuurwetenschappenPlaats: Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, GroningenInformatie: M.K. Julsing, tel. (050)363 33 63, e-mail: [email protected] (werk)


FFoolliioo

lluumm

eeddII||

OOppll

eeiiddii

nnggsscc

oommmm

iissssii

ee

VVaann FFlleexxiibbeellee BBaacchheelloorr ttoott SSttuuggggee DDoocceenntteenn,, ""ddee OOCC ddooeett eerr wwaatt mmeeee!!""

Beste (eerstejaars) student,

Op de middelbare school heb je een medezeggenschapsraad of een leerlingenraad. Op de universiteit heb je de oplei-dingscommissie (OC). Elke opleiding heeft een OC, Farmacie dus ook. In de OC zitten leden van het opleidingsbestuur,docenten en 12 studenten.

De opleidingscommissie vergadert eens per maand. Daarnaast vergaderen wij, de studenten van de OC, ook eens permaand met elkaar. Wij verdiepen ons in actuele zaken binnen de opleiding en overleggen hierover tijdens de vergaderin-gen. Zo dragen we bij aan de verbetering van ons onderwijs en houden we de kwaliteit hoog. Ook proberen we mogelijkeproblemen in het onderwijs op te lossen.

De Flexibele Bachelor is een van de belangrijkste aandachtspunten van de OC. Andere onderwerpen binnen een OC-ver-gadering zijn: de OER (onderwijs en examenregeling), het rooster, studeren in het buitenland, het grote aantal studentenen andere problemen die kunnen optreden tijdens je studie.

Tot slot enkele belangrijke mededelingen voor jou:

EEeerrsstteejjaaaarrss ssttuuddeenntteennHeb je een probleem met de Flexibele Bachelor of met andere onderwijszaken? Misschien kunnen wij hier wataan doen. Geef het door aan het STudenten Overleg Farmacie (STOF) (zie ook blz. 38), of direct aan ons. Op http://www.stof.psgroningen.nl/ staat meer informatie.

OOuuddee--bbaacchheelloorr ssttuuddeenntteenn zzoonnddeerr PPrrooppeeddeeuussee Theorie herkansingen oude stijl. Alle theoretische tentamens oude stijl worden dit jaar nog driemaal herkanst. Tip: geef prioriteit aan je Propedeuse tentamens, zorg dat je ze haalt!Practica herkansingen oude stijl. ACI Practicum, herkanspracticum 8 januari 2007, opgeven via Progress. Practicum Introductie Apotheek: in de week van 2 april, voor 1 februari opgeven bij Dhr. K. Zuurman, [email protected].

AAllllee ssttuuddeenntteennBelangrijke mededelingen zijn ook te vinden in NESTOR, tabblad 'Nestor Community'Schrijf je op tijd in voor cursussen en tentamens! Dit voorkomt veel problemen en in het ergste geval uitsluiting van de cursus of het tentamen.Schrijf je op tijd uit voor een tentamen, als je niet van plan bent het tentamen te maken! Op het niet komen opdagen zonder uitschrijven staat de zware sanctie van niet mee mogen doen aan de volgende herkansingsmogelijkheid, toch jammer…

EEnn oonntthhoouudd:: DDee OOCC ddooeett eerr wwaatt mmeeee!!

Vriendelijke groeten,

De OC-leden uit…de Master: Wai-Ping Choo, Jan Dekker, Esther Sportel, Stefan Vegterde oude Bachelor: Patrick Dantuma, Jenny Hartman, Anne Lexmond, Piter Oosterhof, Linet Tanke, Jolanda Vogelzang de eerstejaars: ... wie weet jij? …

Opleidings

Commissie



II||kklliinniisscchhee

ssttuuddiieess00

11FFoolliioolluumm

eeddII

||EEvvaalluuttaattiieeccuurrssuusssseenn

1133

Evaluatie

Cursussen

EEvvaalluuaattiieess ssttuuddiieejjaaaarr 22000055//22000066

SSppeecciiaalliissttiisscchhee FFaarrmmaaccootthheerraappiiee eenn TTOOMM,, nnoovveemmbbeerr 22000055Het vak wordt zeer positief beoordeeld. Uit de opmerkingen blijkt wel dat er enige overlap is tussen TOM 1 en 2. Lagewerkdruk. (brief 1)

AAllggeemmeennee AAnnaallyyttiisscchhee CChheemmiiee 11 tthheeoorriiee,, ddeecceemmbbeerr Studenten vinden de inhoud van dit vak goed, alhoewel een substantieel deel het vak zwaarder vindt dan het aantal pun-ten dat ervoor staat. Er is vrij veel kritiek op de (te) lange hoorcolleges. De werkcolleges worden in het algemeen goedgewaardeerd. Ondanks dat er een representatief oefententamen beschikbaar is, wordt het tentamen door veel studentenals te moeilijk ervaren. (brief 3)

AAllggeemmeennee AAnnaallyyttiisscchhee CChheemmiiee II pprraaccttiiccuumm,, jjaannuuaarrii//ffeebbrruuaarrii 22000066Het practicum wordt door het grootste gedeelte van de respondenten als goed beoordeeld, hoewel er net als voorgaandejaren kritiek is op de hoge tijdsdruk en op de hoeveelheid assistenten. (brief 1)

FFaarrmmaacceeuuttiisscchhee AAnnoorrggaanniisscchhee CChheemmiiee,, ookkttoobbeerr 22000055De cursus wordt niet goed beoordeeld. Er is met name kritiek op het onderwijsmateriaal (uitsluitend powerpoint sheets),de weinig farmaceutische benadering van het vak, de plaats van het vak in het programma en het tentamen. (brief 3)

IInnlleeiiddiinngg PPrraakkttiisscchhee FFaarrmmaaccootthheerraappiiee,, mmaaaarrtt 22000066Een leuk vak. Er is onduidelijkheid over het tentamen en de leerstof (brief 2+ aandacht voor tentamen)

CCeellbbiioollooggiiee pprraaccttiiccuumm,, jjaannuuaarrii//ffeebbrruuaarrii 22000066Afgezien van steeds terugkerende overschrijdingen op voorkennis en samenhang van de leerstof, is er nu ook veel kritekop de gang van zaken tijdens het practicum, en op assistentie. Dit practicum wordt in het studiejaar 2006/2007 in hetkader van de flexinele bachelor anders opgezet (brief 3)

OOppttiibbaaaaaatt jjaannuuaarrii 22000066 De cursus wordt door de studenten positie beoordeeld (brief 1)

IInnttrroodduuccttiiee aappootthheeeekk // ffaarrmmaacciiee 22000066Evenals bij de twee voorgaande evaluaties in 2003 en 2005 is er veel kritiek op de opzet en de inhoud van de cursus(brief 3+ brief Opl. Comm)

AAppootthheeeekk eenn AAppootthheeeekkoorrggaanniissaattiiee mmaaaarrtt 22000066De punten van kritiek bij de voorgaande evaluatie zijn goed opgepakt en grotendeels verdwenen. De algemene waarde-ring voor deze cursus is positief, met colleges die door iedereen zinvol werden gevonden en een inhoud die wordtgewaardeerd. Er is nog wel kritiek op het diktaat (brief 1)

OOrrggaanniissaattiiee FFaarrmmaacciiee eenn PPaattiieenntteennzzoorrgg mmaaaarrtt 22000066Een goede cursus, echter erg druk in de eerste week. Een betere tijdsplanning zou de cursus optimaal maken (brief 1).

RReecceepptteeeerrkkuunnddee eenn GGeenneeeessmmiiddddeellvvoorrmmeenn ddeecceemmbbeerr 22000055 Er zijn niet veel overschrijdingen. Het algemene oordeel over de cursus is positief. Het steriele blok heeft een nieuweopzet, waar nog kinderziektes in zitten (brief 1).

FFyyssiisscchhee FFaarrmmaacciiee aapprriill 22000066Een matig tot slecht geëvalueerde cursus. De problemen liggen bij de colleges en werkcolleges, ook was er geen oefen-tentamen van een bepaald gedeelte (brief 3).




ssttuuddiieess1155

Geneesmiddelenonderzoek: hoe gaat dat?Prof. Dr. JanHasker G. JonkmanHoogleraar Kwaliteitsmanagement van Geneesmiddelenonderzoek en -productieRijksuniversiteit Groningen

GGEENNEEEESSMMIIDDDDEELLEENNOONNDDEERRZZOOEEKK,, HHOOEE GGAAAATT DDAATT??

Het ontwikkelen van een nieuw geneesmiddel is eenechte afvalrace. Van iedere 10.000 onderzochte nieuwemoleculen komt er slechts één als geneesmiddelbeschikbaar voor de patiënt.Het ontwikkelen van zo'n farmacon duurt ongeveer 10jaar. Octrooi kan verkregen worden voor een periodevan 20 jaar. Dus blijven er slechts 10 jaren om de kos-ten terug te verdienen. Deze kosten zijn extreem hoog:zo'n 800 miljoen U.S. dollar.De laatste twintig jaar zijn deze kosten zeer snel geste-gen. Dit komt o.a. omdat de registratie-autoriteiten intoenemende mate eisen dat er bewijzen worden aange-leverd voor veiligheid, effectiviteit en kwaliteit, met alsgevolg dat er steeds meer studies gedaan moeten wor-den. Bovendien wordt de regelgeving omtrent genees-middelenonderzoek (Goede Klinische Praktijk, GoodClinical Practice, GCP; Goede Laboratorium Praktijk,Good Laboratory Practice, GLP) bij voortduring uitge-breider en strikter, hetgeen resulteert in duurder onder-zoek. Wereldwijd bedragen de jaarlijkse kosten van de ont-wikkeling van nieuwe geneesmiddelen ongeveer 50 miljard U.S. dollar, waarvan zo'n 20 miljard U.S. dol-lar voor het klinische onderzoek.

In ons land wordt ongeveer 500 miljoen Euro per jaaruitgegeven aan geneesmiddelenonderzoek. In 2005 werden in ons land ± 700 geneesmiddelenstu-dies uitgevoerd.Ongeveer 60% ervan was onderzoek dat door de farma-ceutische industrie werd gefinancierd, met als doel hetverkrijgen van informatie die nodig is voor het verkrij-gen van registratie (= verkoopvergunning) voor hetnieuwe geneesmiddel (= 'commercieel onderzoek'). De rest (40%) is onderzoek dat op initiatief van de (aca-demische) onderzoekers wordt uitgevoerd (zgn. 'niet-commercieel onderzoek').

Hoe wordt geneesmiddelenonderzoek nu eigenlijk pre-cies uitgevoerd?

VVeerrsscchhiilllleennddee ssttaaddiiaa vvaann oonnddeerrzzooeekk

Grofweg kunnen we de volgende stadia onderscheidentijdens geneesmiddelenonderzoek:- Fundamenteel onderzoek (± 1 jaar)- Toegepast onderzoek; synthese, farmacologie,

toxicologie (2-4 jaar)(studies in dieren)

- Klinische ontwikkeling (4-5 jaar) (studies in mensen)

- Registratie procedure (2-3 jaar)Totale ontwikkelingstijd: 8-12 jaar (gemiddeld 10 jaar)


SSYYNNTTHHEESSEE

Momenteel wordt ongeveer twee derde van de nieuwemoleculen nog volgens de klassieke weg van organisch-chemische synthese gemaakt; de rest via een biotech-nologisch proces. Het is de verwachting dat binnen vijfjaar driekwart van de nieuwe geneesmiddelen vialaatstgenoemde techniek zal worden gemaakt.

FFAARRMMAACCOOLLOOGGIIEE // TTOOXXIICCOOLLOOGGIIEE

De werking (farmacologie) en de toxiciteit wordengetest in dieren, met dien verstande dat eerst testenworden gedaan in geïsoleerde cellen en weefsel, dan inorganen en uiteindelijk in intacte dieren. Studies metenkelvoudige en meervoudige dosering worden gedaanin tenminste één knaagdier soort (muis, rat, cavia ofkonijn) en één niet-knaagdier soort (kat, hond, varkenof aap). Het varken is bij deze studies favoriet, omdathet - net als de mens - omnivoor is en omdat ook maag-darmkanaal en zenuwstelsel veel lijken op dat van demens.Als het nieuwe molecuul werkzaam en veilig is, wordtde stap gemaakt naar studies in de mens.

“Het“Het ttototalale doe dossssier iier iss zzeer uiteer uitggee--brbreid en omeid en omvvatat vvaakaak enkenkelele hone hon--

derderddduizduizenden benden bllaadzdzijden.”ijden.”

KKlliinniisscchhee ffaarrmmaaccoollooggiieeBij studies in de mens onderscheiden we de volgendefasen:- Fase I studies: verdraagbaarheid en veiligheid wor-den getest in ongeveer 100 jonge gezonde vrijwilligers.Deze studies worden in gezonde mensen gedaan,omdat er niet sprake is van een therapeutisch doel. Er wordt vooral gekeken naar eventuele bijwerkingen.Ook worden farmacokinetische studies gedaan, dus erwordt onderzocht wat er gebeurt met het geneesmiddelin het lichaam: hoe is de opname vanuit het maagdarm-kanaal, hoe verdeelt het middel zich over diverse orga-nen in het lichaam en hoe wordt het door het lichaamafgebroken en/of uitgescheiden. Vaak worden verschil-lende doseervormen met elkaar vergeleken: oplossing,tablet, capsule, injectie. De tolerantiestudies vangenmeestal aan met een dosis die 1/100 is van de dosisdie veilig bleek te zijn in dieren. Daarna wordt de dosisstapsgewijs verhoogd tot er géén sprake meer is vangoede tolerantie. Deze studies zijn placebo gecontro-leerd, dubbelblind. Er worden studies gedaan met enkelvoudige doseringen met meervoudige dosering (max. 30 dagen). Ook wordt gekeken naar verschillen tussen mannen envrouwen en tussen jongeren en ouderen. Ook het effectvan voedsel op de opname na orale toediening wordtbestudeerd. Bij Fase I studies worden dus veel biologische monsters(bloed, urine, etc.) geanalyseerd, waarbij het van grootbelang is dat een goede betrouwbare methode wordtgebruikt om de vaak zeer lage concentraties (picogram-men per ml, of wel 10-12g/ml) te meten.Als de Fase I studies zijn afgerond, weten we de juistedosering per keer en het doseringsinterval dat optimaalis en kan er worden doorgegaan met Fase II studies.

- Fase II studies: studies naar de werkzaamheid inongeveer 250 patiënten, meestal in kenniscentra inacademische ziekenhuizen. (´therapeutic explorati-on´). Tijdens deze farmacodynamische studies wordt dewerkzaamheid van het middel onderzocht en de werk-zame dosis vastgesteld. Dit zijn fundamentele studiesnaar o.a. het werkingsmechanisme. Er is sprake vanenkelvoudige dosering, in een later stadium eventueelmeervoudige dosering. Ook wordt de farmacokinetiek van het middel in men-sen die lijden aan de ziekte waarvoor het middel isbedoeld, vergeleken met de farmacokinetiek in gezon-de mensen, zoals die werd gevonden in Fase I studies. Eventueel worden dosis en doseerschema aangepastalvorens wordt overgegaan naar Fase III studies.- Fase III studies: studies waarin de werkzaamheidbevestigd moet worden. Meestal zijn dit studies metmeervoudige dosering in grote aantallen patiënten (± 2.500) die voor een groot deel in perifere ziekenhui-zen worden uitgevoerd (´therapeutic confirmation´). De werkzaamheid van het middel moet worden beves-tigd in een grotere groep patiënten en voor middelendie bedoeld zijn voor chronisch gebruik zal wordengekeken naar farmacodynamiek (en farmacokinetiek)na gebruik gedurende 6-12 maanden. Het indicatiegebied wordt nauwkeurig vastgesteld. Ook wordt qua effectiviteit een vergelijking gemaaktmet eventueel bestaande middelen voor dezelfde indi-catie.Tenslotte worden interactiestudies uitgevoerd, om tekijken of een eventuele co-medicatie effect heeft opde farmacokinetiek of de farmacodynamiek van hetnieuwe middel.

Hierna wordt het totale dossier samengesteld met allegegevens over de productie en analyse en alle resulta-ten van studies in dier en mens (vaak 100-150 humanestudies). Zo'n dossier is zeer uitgebreid en omvat vaak enkelehonderdduizenden bladzijden. Het dossier wordt danaangeboden bij de registratie-autoriteiten, die beslis-sen of het middel toegelaten wordt. (´marketing aut-horisation´).In de EU landen wordt deze procedure nationaal ver-zorgd (in ons land door het College ter Beoordelingvan Geneesmiddelen) of (meestal) via een centraleprocedure, met als doel het middel in alle 25 landenvan de EU op de markt te brengen.Voor de EU wordt het registratieproces gedaan door deEMEA (European Medicines Evaluation Agency) en datduurt ook nog eens 1-2 jaar.In de U.S.A. wordt de beslissing over registratie geno-men door de - zeer strenge - FDA (Food and DrugAdministration). In principe is de registratie geldiggedurende vijf jaar. Per jaar worden ongeveer 30 nieu-we middelen geregistreerd.

Als het middel officieel geregistreerd is, wordt het opgrote schaal gebruikt en worden nog Fase IV studiesuitgevoerd.

FFoolliioo

lluumm

eeddIIII

kklliinn

iisscchh

eesstt

uuddiiee

ss




ssttuuddiieess1177

- Fase IV studies: studies met chronische toediening,meestal uitgevoerd door huisarts (± 25.000 patiënten). Nu wordt informatie verkregen over de veiligheid eneffectiviteit van het nieuwe geneesmiddel bij chronischgebruik. Bij chronisch gebruik op grote schaal wordensoms bijwerkingen ontdekt die nog niet duidelijk wer-den tijdens Fase I t/m Fase III studies. Dit kan zelfs aan-leiding zijn voor de registratie-autoriteiten of voor defarmaceutische firma om het middel weer van de marktte nemen. Dit gebeurt 2-3 maal per jaar. Ook wordt gekeken of er nog aanvullende indicaties vantoepassing kunnen zijn.

“Het“Het SofSofttenondrenondramama wa waass wwerereleldd--wwijd aanijd aanlleidineiding tg totot rreeggelelggevevining eng enwwetetggevevining betrg betreffeffende gende geneeeneesmidsmid--deldelenonderenonderzzoek, woek, waarbaarbij uitij uitggeebrbreiei --

der onderder onderzzoekoek wwererd gd geëieëisstt en deen deethiethisscche normen he normen vvoor onderoor onderzzoekoek

wwererden opden opggeesscchrhroefoefd.”d.”

RREEGGEELLGGEEVVIINNGG BBEETTRREEFFFFEENNDDEE GGEENNEEEESSMMIIDDDDEELLEENN OONNDDEERRZZOOEEKK

Tot begin jaren 60 van de vorige eeuw was er nauwe-lijks regelgeving betreffende geneesmiddelen- onder-zoek. De enige gedragscode voor artsen-onderzoekerswas de ´Neurenberg-code´, die in 1946 werd vastge-steld na de processen tegen nazi-artsen, die op vol-strekt onethische wijze medisch onderzoek hadden uit-gevoerd (en daarvoor de doodstraf kregen).In 1962/1963 werd de wereld geschokt door hetSoftenondrama: een slaapmiddel (thalidomide) bleek,wanneer het door zwangeren werd gebruikt, in de 8e-12e week van de zwangerschap een sterk teratogeeneffect te hebben. Dit resulteerde in 16.000 doodgebo-ren baby's en 8.000 baby's met zware lichamelijkeafwijkingen. Deze bijwerking was niet ontdekt tijdensde ontwikkeling van het middel.Wereldwijd was dit aanleiding tot regelgeving en wetge-ving betreffende geneesmiddelenonderzoek, waarbijuitgebreider onderzoek werd geëist en de ethische nor-men voor onderzoek werden opgeschroefd. Zo werd op het congres van de World MedicalAssociation, in 1964 in Helsinki, een gedragscode voorartsen-onderzoekers opgesteld; die bekend werd als deVerklaring van Helsinki. Enkele belangrijke aspecten in de Verklaring vanHelsinki zijn:- Onderzoek in proefpersonen dient gebaseerd te zijnop erkende wetenschappelijke principes en op gege-vens uit laboratoriumstudies en proefdierstudies- Elke studie dient in een protocol te worden vastge-legd en dient door een onafhankelijke onderzoekscom-missie te worden beoordeeld- Studies dienen te worden uitgevoerd door weten-schappelijk gekwalificeerd personeel en plaats te vin-den onder toezicht van een medisch gekwalificeerd per-soon, die de eindverantwoordelijkheid draagt- Het belang van het doel van de studie moet in ver-houding staan tot het risico voor de proefpersoon

- De belangen van de proefpersoon dienen zwaarderte wegen dan die van de gemeenschap. Voorspelbarerisico's moeten worden afgewogen tegen voorspelbarevoordelen voor de proefpersoon zelf en voor anderen- Speciale aandacht dient te worden gegeven aan deprivacy van de proefpersoon en het effect van de studieop zijn lichamelijke integriteit moet zo gering mogelijkzijn.- Onderzoek dient alleen te worden uitgevoerd als derisico's ervan voorspelbaar worden geacht- Nauwkeurige publicatie is verplicht. Rapporten dieniet in overeenstemming zijn met de Verklaring dienenniet te worden gepubliceerd.- Toestemming door de proefpersoon dient vrijwilligen liefst schriftelijk te worden gegeven- Proefpersonen dienen niet afhankelijk te zijn van dearts aan wie de schriftelijke toestemming wordt gege-ven- Indien proefpersonen lichamelijk of geestelijk nietin staat zijn om toestemming te geven, dient die vaneen familielid of voogd te worden verkregen. Als eenminderjarige in staat is tot het geven van toestemming,moet ook de toestemming van de voogd worden verkre-gen- Het protocol dient altijd een ethische verklaring tebevatten en dient te vermelden dat de principes uitdeze verklaring zijn nageleefd

Deze gedragscode is reeds vele malen aangepast, enwordt nog steeds toegepast. De code vormt ook debasis voor verdere regelgeving en wetgeving voormedisch-wetenschappelijk onderzoek (waarondergeneesmiddelenonderzoek), bekend geworden onderde naam ´Goede Klinische Praktijk´, 'Good ClinicalPractice (GCP)'.De Amerikanen hebben hierbij een voortrekkersrolgespeeld. De regels van de Food en DrugAdministration (FDA) dateren uit die tijd, maar vooralvanaf de mid-zeventiger jaren zijn deze sterk uitgebreid.De regels voor ´Goede Klinische Praktijk´ hebben alshoofddoel de veiligheid van de deelnemers aangeneesmiddelenstudies te garanderen, maar daarnaasthoopt men ook dat de betrouwbaarheid van de studie-resultaten toeneemt. Helaas is het nog steeds zo dat in2% van al het wetenschappelijk onderzoek sprake isvan wetenschappelijk wangedrag. Hopelijk kan dit per-centage teruggebracht worden.


FFoolliioo

lluumm

eeddII||

kklliinn

iisscchh

eesstt

uuddiiee

ss

In 1991 verscheen de eerste Richtlijn in de EuropeseUnie op het gebied van GCP, welke in Nederland in1994 in de nationale wet werd opgenomen.De richtlijn van de ICH is echter de wereldstandaardgeworden. Ze is in 1996 aangenomen. Deze organisatie,voluit genaamd International Conference onHarmonization of Technical Requirements forRegistration of Pharmaceuticals for Human Use, is eenoverlegorgaan tussen registratie-autoriteiten in U.S.A.,Europa en Japan, en de vertegenwoordigers van de far-maceutische industrie in die landen. Afgesproken is datgetracht zal worden die richtlijn opgenomen te krijgenin de nationale wetgeving.In Nederland is de ICH-GCP richtlijn in 1997 opgenomenin de nationale wet. In aanvulling daarop is in 1999 deWet Medisch-wetenschappelijk Onderzoek met mensen,WMO, van kracht geworden.De WMO regelt een aantal belangrijke aspecten van kli-nisch onderzoek in detail, zoals de taken en verant-woordelijkheden van de arts-onderzoeker, van deopdrachtgever voor het onderzoek, de MedischEthische Commissie, onderzoek in wilsonbekwamen,verzekeringsaspecten etc. De WMO beperkt zich niet totgeneesmiddelenonderzoek, maar heeft ook betrekkingop ander klinisch onderzoek.

“C“Cononsequentsequente te toepoepaassssining g vvan dean dericrichtlijnen en de whtlijnen en de wetet zzalal

ononggetwetwijfijfeleld ld leiden teiden totot betbeterereebebessccherminherming g vvan de pran de proefperoefpersonensonen

en een beten een beterere ke kwwalitaliteiteit vvan an onderonderzzoekoeksrsreessuultltataten.”en.”

Tevens is de oprichting geregeld van het CCMO(Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek) Deze commissie heeft twee taken, namelijk erkenningvan de lokale Medisch Ethische Toetsings Commissies,METC´s en zij treedt op als METC voor bepaalde stu-dies, zoals niet-therapeutisch onderzoek in kinderen enwilsonbekwamen, studies met gentherapie, geslachts-cellen (en embryo's), xenotransplantatie en studies metheroïne.De wet maakt ook verschil tussen invasief en non-inva-sief onderzoek.Voortdurend verschijnen er aanvullende richtlijnen, dienog meer gedetailleerde eisen stellen aan geneesmid-delenonderzoek. De belangrijkste richtlijn is die van deEuropese Unie: Richtlijn 2001/20/EG ook wel de´Clinical Trials Directive´genoemd. Deze richtlijn werddoor het Europese Parlement aangenomen in 2001 enmoest voor 1 mei 2004 opgenomen worden in de natio-nale wetgeving van de verschillende EU landen. Dedoelstelling is een zo groot mogelijke harmonisatie enverdere verbetering te verkrijgen bij het starten, uitvoe-ren en beëindigen van klinische studies met (nieuwe)geneesmiddelen in de lidstaten van de Europese Unie.In ons land is de tekst van deze richtlijn geïncorporeerdin een geheel nieuwe versie van de WMO die onlangs(01 maart 2006) van kracht werd.

De richtlijn stelt zeer gedetailleerde eisen aan hetonderzoek en aan alle betrokkenen: de farmaceuti-sche industrie, medische onderzoekers, medisch ethi-sche toetsingscommissies en de autoriteiten (inspec-ties!), uiteraard met als hoofddoel het optimaliserenvan de veiligheid van de deelnemende patiënten c.q.gezonde vrijwilligers. Consequente toepassing van derichtlijnen en nieuwe wet zal ongetwijfeld leiden totbetere bescherming van de proefpersonen en eenbetere kwaliteit van onderzoeksresultaten.

DDEE AAFFFFAAIIRREE TTGGNN 11441122Ondanks alle richtlijnen en wetten ter beschermingvan de proefpersonen kan het toch nog helemaal foutgaan. In maart 2006 werden we opgeschrokken doorde mededeling dat er iets ernstigs gebeurd was tij-dens een Fase I studie in een ziekenhuis in Londen.De studie betrof het monoclonale antilichaam TGN1412 van het Duitse start-up biotech bedrijfjeTegenero. Het middel is bedoel voor behandeling vanchronische lymfocytische leukemie, multiple sclerosisen rheumatoïde arthritis.De eerste toediening aan de mens vond plaats in zesgezonde mannelijke vrijwilligers (daarnaast kregentwee profpersonen een placebo).Binnen enkele uren na de toediening traden er zeerernstige bijwerkingen op die omschreven worden als'multiple organ disfunction' (het niet meer - goed -functioneren van meerdere organen). De proefperso-nen raakten in coma en werden onmiddellijk overge-bracht naar de intensive care unit van het ziekenhuis,waar zij vele weken verbleven.Uiteindelijk zijn alle zes deelnemers aan de studieweer hersteld hoewel enkele van hen blijvende gevol-gen hebben, waaronder mogelijk zeer ernstige, zoalseen verkorting van de levensverwachting.

Het incident heeft uiteraard zeer veel aandacht gekre-gen, zowel in de wetenschappelijke literatuur als in delekenpers. De overheid kwam onmiddellijk in actie enstelde een diepgaand onderzoek in.De vraag is natuurlijk wat ging er fout? Had het inci-dent voorkomen kunnen worden? Hebben alle - wette-lijke - maatregelen en eisen tot zekerstelling van deveiligheid van de proefpersonen niet zeker kunnenstellen dat zo'n ongeluk niet gebeurt.Is het dus gevaarlijk om deel te nemen aan met name

Fase I geneesmiddelenstudies?Het definitieve antwoord op de vragen kan nu nog nietgegeven worden.In het algemeen lijken deskundigen het redelijk metelkaar eens te zijn dat er bij de fabricage van het test-medicament niets is fout gegaan. Bij de medisch-ethi-sche beoordeling worden wel wat vraagtekens gezet.De uitvoering van de klinische studie schijnt wel vol-gens de GCP-standaard te zijn uitgevoerd, maar erworden vraagtekens gezet bij het feit dat de eerstedosering aan de mens tegelijk bij zes proefpersonenplaatsvond.Mogelijk is het werkingsmechanisme van TGN 1412 demeest waarschijnlijke reden dat de deelnemers zulkeernstige bijwerkingen kregen. De wetenschappelijkediscussie hierover is nog in volle gang.




ssttuuddiieess1199

Het zal nog even duren voordat hierover zekerheid is.Wel staat vast dat het incident zeer vele, verstrekkendegevolgen heeft. In de eerste plaats natuurlijk voor de proefpersonen,die behalve getraumatiseerd mogelijk ook blijvendegevolgen hebben (zie boven). Wetenschappelijk gezienheeft het ook grote gevolgen. Er vindt een uitgebreidediscussie plaats over de pre-klinische en klinische ont-wikkeling van deze groep middelen (Mab's, monoclonalantibodies), waarvan de omzet in 2010 geschat wordtop 30 biljoen US dollars. Vele patiënten zullen - naarhet zich laat aanzien - voorlopig verstoken blijven vande mogelijk heilzame werking van deze Mab's.Ook heeft het incident geleid tot een nog verdere aan-scherping van de wetten, richtlijnen en eisen m.b.t.Fase I onderzoek. Er is in Engeland inmiddels een rap-port verschenen waarin diverse voorstellen staan omFase I studies nog veiliger te maken.Tenslotte zijn er ook grote gevolgen voor het innovatie-ve farmaceutische bedrijfje Tegenero. Het is failliet enbestaat niet meer.

CCOONNCCLLUUSSIIEE

Terecht is de weten regelgeving betreffende genees-middelenonderzoek de laatste decennia sterk toegeno-men, waarbij de veiligheid van de deelnemers (vrijwilli-gers, patiënten) voorop staat. Ook betrouwbaarheid vande onderzoeksresultaten zal er door toenemen.Nadat met de uitvoering van de ICH-GCP richtlijn in1997 wereldwijd reeds een zekere mate van harmonisa-tie was verkregen, zal dit nog toenemen na de introduc-tie van de Directive 2001/20/EC(+ aanverwante richtlijnen) en de implementatie ervanin de nationale wetgeving.

Een meer uitvoerige versie van dit artikel isgepubliceerd in Patient Care December 2004 1-6


FFoolliioo

lluumm

eeddII||

kklliinn

iisscchh

eesstt

uuddiiee

ss

Het uitvoeren van klinisch wetenschappelijk onderzoekH.J. Lambers HeerspinkAfdeling Klinische Farmacologie Universiteit Groningen

FFaarrmmaaccoollooggiiee hhoouuddtt zziicchh bbeezziigg mmeett hheett oonnddeerrzzooeekk nnaaaarrddee eeffffeecctteenn vvaann nniieeuuwwee ggeenneeeessmmiiddddeelleenn.. DDee kklliinniisscchheeffaarrmmaaccoollooggiiee rriicchhtt zziicchh vvoooorraall oopp ddee eeffffeecctteenn vvaannggeenneeeessmmiiddddeelleenn oopp ddee mmeennss,, ddiitt kkuunnnneenn ggeezzoonnddee vvrriijj--wwiilllliiggeerrss zziijjnn ooff ddee zziieekkee mmeennss,, oomm zzoo iinnffoorrmmaattiiee ttee kkrriijj--ggeenn oovveerr nniieeuuwwee ttooeeppaassssiinnggssmmooggeelliijjkkhheeddeenn vvaannggeenneeeessmmiiddddeelleenn.. NNiieeuuwwee ggeenneeeessmmiiddddeelleenn mmooggeenn nniieettwwoorrddeenn ggeebbrruuiikktt zzoonnddeerr ddaatt eerr ddoooorr llaannddeelliijjkkee rreeggiissttrraa--ttiieeaauuttoorriitteeiitteenn ggooeeddkkeeuurriinngg iiss ggeeggeevveenn vvoooorr ggeebbrruuiikk..VVoooorrddaatt eeeenn vveerrgguunnnniinngg vvoooorr hheett ggeebbrruuiikk wwoorrddtt aaffggeeggee--vveenn wwoorrddeenn vveellee aassppeecctteenn iinn ddiieerreexxppeerriimmeenntteeeell eennhhuummaaaann oonnddeerrzzooeekk ttoott iinn ddeettaaiill bbeessttuuddeeeerrdd.. PPaass nnaaddaattddee eeffffeeccttiivviitteeiitt eenn vveeiilliigghheeiidd uuiitt ggeeddeeggeenn oonnddeerrzzooeekk iissaaaannggeettoooonndd kkoommtt eeeenn nniieeuuww ggeenneeeessmmiiddddeell iinn aaaannmmeerr--kkiinngg vvoooorr rreeggiissttrraattiiee..

In het eerste deel van dit artikel zullen verschillendeaspecten van het klinisch farmacologisch onderzoekworden belicht. In het tweede deel zal aan de handvan een klinische trial waarin ik betrokken ben enkeleaspecten van het klinisch onderzoek nader wordenbeschouwd.

FFAASSEENN VVAANN KKLLIINNIISSCCHH OONNDDEERRZZOOEEKK

Het ontwikkelen van een nieuw geneesmiddel is eentijdrovende en kostbare zaak. Voordat een geneesmid-del in mensen kan worden getest moet het preklinischonderzoek hebben aangetoond dat het geneesmiddelde bedoelde werking heeft en veilig is. Wanneergestart wordt met humane studies doorloopt het nieu-we geneesmiddel een traject van verschillende fasen.De verschillende fasen met de gemiddelde duur vaniedere fase zijn in tabel 1 weergegeven.

Tabel 1: Verschillende fasen in het klinisch farmacologisch onderzoek

Fase 1 Tijdens Fase 1 onderzoek wordt het nieuwe middel voor het eerst toegediend bijmensen. Het doel van fase 1 onderzoek is inzicht te verkrijgen in de farmacovigilan-tie, farmacodynamiek, farmacokinetiek en verdraagbaarheid. Het gaat bij fase 1onderzoek nog niet om de effectiviteit. Fase 1 onderzoek wordt in gezonde vrijwilli-gers of in patiënten uitgvoerd.

1-2 jaar

Fase 2 Een fase 2 klinische studie wordt zo ontworpen om een indruk te verkrijgen van deeffectiviteit van de nieuwe therapie bij een bepaalde aandoening. Het doel van hetfase 2 onderzoek is om de meest optimale dosis te vinden, deze is veilig (uit hetfase 1 onderzoek) en effectief.

2-3 jaar

Fase 3 Tijdens de laatste klinische fase wordt een grootschalig onderzoek uitgevoerdwaarbij de effectiviteit van de nieuwe behandeling wordt vergeleken met de stan-daard behandeling. Vanzelfsprekend wordt tijdens deze fase ook onderzocht of ergeen onacceptabele bijwerkingen optreden.

3 jaar

Registratiefase Na de derde klinische fase is het bekend of het geneesmiddel werkt. Nu kan hetgeneesmiddel geregistreerd worden. Overheidsinstanties moeten de therapiegoedkeuren en bepalen of het als standaardbehandeling mag worden gebruikt.

1-2 jaar




ssttuuddiieess2211

RREEGGEELLGGEEVVIINNGG

De bescherming van patiënten die meedoen aan het kli-nisch onderzoek, zijn vastgelegd in de Verklaring vanHelsinki dat is opgesteld in 1964 door de World MedicalAssociation, een wereldwijde artsenorganisatie. Ingrote lijnen komt deze verklaring erop neer dat hetbelang van de patiënt altijd zwaarder weegt ten opzich-te van het belang van het onderzoek, dat deelname vrij-willig moet zijn en dat de arts indien nodig de patiënt inbescherming moet nemen.

“Om “Om vvoor poor pububliclicatie in gatie in gezezagheaghebb--bende tijdbende tijdsscchrifhrif tten in aanmerken in aanmerkininggtte ke komen heomen hebben rbben rededactacteureuren en vvanan

dezdeze tijde tijdsscchrifhrif tten heten het vverperpliclichthtggeesstteleld om d om vvananafaf 1 ju1 juli 2005 kli 2005 klili --ninisscch onderh onderzzoekoek tte re reegigisstrtrereren.” en.”

Voor het praktisch uitvoeren van klinisch onderzoekwerd in 1996 door deskundigen van verschillende regu-leringsinstanties uit de EU, VS en Japan de'International Conference of Harmonisation' opgericht.Deze deskundigen stelden ethische normen en richtlij-nen op voor het opzetten, uitvoeren en rapporteren vanklinisch onderzoek. Dit heeft ertoe geleid dat een ethi-sche commissie vooraf toestemming moet hebbengegeven en het individu Informed Consent (Bewusteinstemming) moet hebben ondertekend voordat hetonderzoek mag worden gestart. De Informed Consent iseen document waarin het individu wordt ingelicht overhet nieuwe middel, mogelijk schadelijke effecten, hetonderzoeksprotocol en kenmerken van de studie.De taak van de medisch-ethische toetsingscommissie ishet beschermen van de rechten, veiligheid en welzijnvan alle personen die aan een onderzoek meedoen. Zijdoet dit door het onderzoeksprotocol, de InformedConsent, de beschikbare effectiviteit en veiligheidsge-gevens, de eventuele manier waarop individuen wordenbetaald om mee toe doen aan de studie en het curricu-lum vitae van de onderzoeker te evalueren en te beoor-delen. Pas wanneer de medisch-ethische toetsingscom-missie (METc) toestemming heeft gegeven voor het uit-voeren van het onderzoek kan het onderzoek beginnen. In Nederland is de toetsing door de METc wettelijk vast-gelegd in de Wet Medisch-wetenschappelijk onderzoekmet mensen (WMO).Per 1 maart 2006 is in Nederland de WMO gewijzigd enis de nieuwe European Clinical Trial Directive in werkinggetreden. Het doel van deze nieuwe richtlijn is om alhet klinisch onderzoek in de EU-lidstaten te harmonise-ren. De belangrijkste wijziging is dat er naast de METcnu ook een bevoegde instantie, (in Nederland deCentrale Commissie Mensgebonden onderzoek (CCMo)of de minister van Volksgezondheid), een verklaring vangeen bezwaar moet afgeven voordat mag wordenbegonnen met het uitvoeren van het onderzoek.

TTRRIIAALL RREEGGIISSTTEERR

Uit onderzoek is gebleken dat klinische studies waaruiteen negatief effect of geen effect naar voren kwam eenkleine kans hebben om gepubliceerd te worden.Selectieve publicatie van positieve trials is hier eengevolg van en wordt 'publicatiebias' genoemd. Omdatbehandelingen mede gebaseerd zijn op gecontroleerdklinisch onderzoek kunnen beleidsmakers een interven-tie als positief beschouwen terwijl de resultaten mindergunstig zijn omdat de negatieve studies niet gepubli-ceerd zijn. Om dit te voorkomen is het mogelijk om kli-nische studies in te schrijven in een trial register. Hetdoel is om alle klinische studies, of dit nu kleine stu-dies zijn die op één locatie worden uitgevoerd of grote-re studies uitgevoerd in verschillende landen, op tenemen in het trial register. Dit is voorlopig op vrijwilligebasis. Echter, om voor publicatie in gezaghebbendetijdschriften in aanmerking te komen hebben redacteu-ren van deze tijdschriften het verplicht gesteld om vanaf1 juli 2005 klinisch onderzoek te registreren.

VVOOOORR EENN NNAADDEELLEENN

De effectiviteit en veiligheid van geneesmiddelen dieonderzocht worden is nog niet geheel bekend. Dithoudt in dat er bijwerkingen aan het licht kunnenkomen die niet voorzien waren voordat het onderzoekwerd gestart. Soms zijn de risico's en bijwerkingengelijk aan de huidige behandelmogelijkheden, in ande-re gevallen zijn deze groter of kleiner. Het is de taak vande onderzoeker om zo veel mogelijk van de voorge-schiedenis van de patiënt te weten te komen om eenweloverwogen beslissing te nemen of zijn patiëntgeschikt is om aan het onderzoek deel te nemen.

“E“Een ben bijdrijdragage le levevereren aan de medien aan de medi--sscche whe wetetenensscchhap ap zzododatat

anderandere pe patiëntatiënten in de ten in de toekoekomsomsttmogmogelijkelijk betbeter ker kuunnen wnnen worordenden

ggehoeholpen.”lpen.”

Naast het nadeel dat het effectiviteit- en veiligheidspro-fiel van de nieuwe behandeling niet geheel bekend is,zijn er ook potentiële voordelen om aan een klinischonderzoek deel te nemen: - Patiënten die deelnemen krijgen de mogelijkheideen nieuw middel te gebruiken dat anders niet beschik-baar is. - Er is nauw contact met de arts-onderzoeker ofresearch verpleegkundige waardoor optimale zorggewaarborgd is. - Een bijdrage leveren aan de medische wetenschapzodat andere patiënten in de toekomst mogelijk beterkunnen worden geholpen.

Elke patiënt of vrijwilliger moet de voor- en nadelenafwegen voordat zij besluit om deel te nemen aan eenklinische studie.


FFoolliioo

lluumm

eeddII||

kklliinn

iisscchh

eesstt

uuddiiee

ss

EEVVAALLUUAATTIIEE VVAANN KKLLIINNIISSCCHHEE SSTTUUDDIIEESS

Datgene wat gemeten wordt om het resultaat van eeninterventie of een behandeling te bepalen wordt eind-punt of uitkomst genoemd. Er bestaan twee soorteneindpunten: 'klinische eindpunten' ook wel harde eind-punten genoemd, zoals mortaliteit of aangetoonde mor-biditeit en 'surrogaat eindpunten'. Een surrogaat eind-punt is een laboratorium uitslag of uiterlijk kenmerk datgebruikt wordt ter vervanging van een 'hard eindpunt'.Een voorbeeld van een surrogaat eindpunt is de tumorresponse bij chemotherapeutica waarbij het klinischeindpunt de mediane overlevingstijd is. Bij biphospho-naat therapie wordt de botdichtheid als surrogaat eind-punt gebruikt, in dit geval is het klinisch eindpunt hetaantal botbreuken. Onderzoekers en farmaceutische bedrijven makenregelmatig gebruik van surrogaat eindpunten om deeffectiviteit van nieuwe geneesmiddelen te evalueren.Dit wordt om verschillende redenen gedaan. De groepsgrootte van studies met surrogaat eindpuntenals primaire uitkomstmaat is kleiner, de follow-up duuris korter en in sommige gevallen is het surrogaat eind-punt makkelijker te meten is. Middelen die geen effect vertonen op surrogaat eind-punten worden niet verder onderzocht, op deze manierkan in een vroegtijdig stadium bepaald worden of het

zinvol is om een langdurige studie in een grote popu-latie op te zetten met klinische eindpunten als uit-komstmaat. Het bovenstaande suggereert dat het zinvol is om sur-rogaat eindpunten te gebruiken om onderzoek naarnieuwe medicijnen te versnellen, immers voor onder-zoek met surrogaat eindpunten is een kleinere groeps-grootte en een kortere follow-up duur nodig. Tochmoeten we voorzichtig zijn met het gebruik van surro-gaat eindpunten in klinisch onderzoek. Als er geendirect verband bestaat tussen het klinisch eindpunt enhet surrogaat eindpunt dan zal een surrogaat eindpunteen verkeerde voorspelling geven van het effect vande interventie op het klinisch eindpunt. Met anderewoorden, veranderingen in het goed gevalideerd sur-rogaat eindpunt voorspellen veranderingen in het kli-nisch eindpunt. Er zijn verschillende redenen waarom een surrogaateindpunt het effect op het klinisch eindpunt niet ver-klaart zoals in figuur 1 is weergegeven. Om een surrogaat eindpunt te valideren moet er eengroot klinisch onderzoek uitgevoerd worden waarbijzowel het surrogaat eindpunt als het klinisch eindpuntgemeten wordt. Met behulp van statistische modellenmoet vervolgens worden bepaald welk deel van heteffect op het klinisch eindpunt voorspeld wordt doorhet surrogaat eindpunt.

Figuur 1. Redenen waarom een surrogaat eindpunt een klinisch eindpunt niet voorspelt. - Er bestaat geen oorzakelijk verband bestaat tussen het surrogaat eindpunt en klinisch eindpunt. - Er bestaat wel een oorzakelijk verband tussen surrogaat eindpunt en klinisch eindpunt echter de interventie heeft alleen effect op

het klinisch eindpunt en niet op het surrogaat eindpunt- Er bestaan meerdere oorzaakgevolg relaties tussen ziekte en klinisch eindpunt. De interventie beïnvloed alleen het verband dat ver

loopt, via het surrogaat eindpunt

Uit: Fleming TR, DeMets DL: Surrogate end points in clinical trials: Are we being misled? Ann Intern Med 125:605-613, 1996




ssttuuddiieess2233

OONNDDEERRZZOOEEKK IINN GGRROONNIINNGGEENN

In de jaren '80 en '90 is uit meerdere onderzoeken dui-delijk geworden dat het verlies van kleine hoeveelhe-den eiwit in de urine (= microalbuminurie) bij patiëntenmet diabetes een eerste teken is dat die mensen risicolopen op verlies van nierfunctie, dusdanig dat men inde toekomst aangewezen kan zijn op dialyse of nier-transplantatie. Ook hebben diabeten met microalbumi-nurie een verhoogde kans op het ontwikkelen van hart-en vaatziekten.

“M“Metet de Fde Food and Drugood and DrugAdminiAdminisstrtration (FDation (FDA) iA) iss ttotot oovverereeneen--ssttemminemming gg gekekomen domen datat ssuulodelodexxideide

vvoor oor vvererssnelnelde rde reegigisstrtratie in atie in aanmerkaanmerkining kg komtomt.”.”

Begin 2000 bleek uit onderzoek dat ACE-remmers enAngiotensine II antagonisten verlaging van de albumineexcretie bewerkstelligen en dat Angiotensine II antago-nisten bescherming bieden tegen nierziekten en hart envaatziekten bij patiënten met type 2 diabetes. Echter,nog steeds ondergaat een groot deel van patiënten metdiabetes nierdialyse of niertransplantatie. Vandaar dater dringend behoefte is aan nieuwe therapieën.Sulodexide is een van deze nieuwe middelen. De wer-king van sulodexide berust op het herstellen van destructuur van de glomerulaire basaal membraan waar-door de albumine excretie vermindert. Verschillendefase 2 onderzoeken hebben de effectiviteit en veilig-heid van dit middel aangetoond.

Vanuit de afdeling klinische farmacologie coördineer iktwee fase 3 studies met het geneesmiddel sulodexide.De eerste studie heeft een surrogaat parameter als pri-maire uitkomstmaat; namelijk albumine excretie. Dezestudie onderzoekt of sulodexide de albumine excretieverlaagt ten opzichte van placebo bij patiënten mettype 2 diabetes en microalbuminurie. De tweede studiebeoordeelt de effectiviteit van sulodexide op hardeeindpunten. In dit onderzoek wordt gekeken of therapiemet sulodexide ten opzichte van placebo effect heeft ophet uitstellen van nierdialyse of transplantatie. Met de Food and Drug Administration (FDA) is tot over-eenstemming gekomen dat sulodexide voor versnelderegistratie in aanmerking komt. Dit houdt in dat regi-stratie van sulodexide mogelijk is indien de studie opsurrogaat eindpunten de effectiviteit van sulodexideaantoont. Indien de studie op klinische eindpunten deeffectiviteit van sulodexide bevestigt blijft de registratiebestaan. Via deze weg is het mogelijk om nieuwegeneesmiddelen te registreren voordat de resultatenvan langdurig onderzoek op harde eindpunten beschik-baar zijn.

In fase 2 onderzoek waar een indruk moet wordengekregen van de effectiviteit van een nieuwe therapie ishet zinvol om surrogaat eindpunten te gebruiken en kanop basis van het effect op biologische parametersbesloten worden om een fase 3 studie te starten.Hoewel surrogaat eindpunten in fase 3 onderzoek extrabewijs van effectiviteit en inzicht in de werking van hetgeneesmiddel kunnen geven, is het primaire doel vanfase 3 onderzoek de effectiviteit van de nieuwe therapieop klinische eindpunten te beoordelen.


FFoolliioo

lluumm

eeddII||

KKlliinn

iisscchh

eesstt

uuddiiee

ss

Derde wereld proeftuin westerse medicijnen De heer Geurts

FFaarrmmaacceeuutteenn tteesstteenn hhuunn nniieeuuwwee mmeeddiicciijjnneenn sstteeeeddssvvaakkeerr oopp pprrooeeffppeerrssoonneenn iinn oonnttwwiikkkkeelliinnggssllaannddeenn,, wwaaaarrhheett ssnneelllleerr eenn ggooeeddkkooppeerr ggaaaatt.. DDaaaarr mmaagg vvrriijjwweell aalllleess;;ddee aarrttsseenn zziijjnn eerr ggooeeddkkoooopp eenn vveeeellaall oonnwweetteennddee ppaattiiëënn--tteenn mmeett ggeellddggeebbrreekk ssttaaaann iinn ddee rriijj.. ""WWiijj hheebbbbeenn ttoottaaaallggeeeenn zziicchhtt oopp wwaatt eerr ggeebbeeuurrtt,, vvoooorraall nniieett iinn pprriivvéé--zziiee--kkeennhhuuiizzeenn"",, zzeeggtt MMuutthhuusswwaammyy vvaann ddee RRaaaadd vvoooorrMMeeddiisscchh OOnnddeerrzzooeekk iinn DDeellhhii..

Medicijnfabrikanten verplaatsen hun onderzoek naarnieuwe medicijnen naar landen in Azië en Afrika.Daarin schuilt een gevaar, waarschuwt WilbertBannenberg, adviseur gezondheidszorg van verschillen-de Afrikaanse regeringen, in een interview metOneWorld. "Mensen in ontwikkelingslanden hebbengeen enkel alternatief. Ze gaan dood aan aids, dus zijnze bereid om desnoods ieder pilletje te slikken. Juist zijmoeten extra beschermd worden tegen malafide prak-tijken."Vooral India is uitermate populair bij farmaceuten,onder meer omdat daar nauwelijks regelgeving is voorhet uitvoeren van tests op mensen. Begin 2005 werdbovendien het namaken van merkmedicijnen verbodenin India. Dat maakte farmaceuten nog enthousiasterover het land. Bekende bedrijven als het BritseGlaxoSmithKline, het Franse Sanofi-Aventis en hetAmerikaanse Pfizer besteden hun onderzoek al uit aanIndiase bedrijven volgens de krant International HeraldTribune.

“Pr“Profof. Dic. Dickk WWiill llemsems benbenaadruktdrukt ddatatppatiëntatiënten nu een sen nu een sttentent ggeïmpeïmpllanan--tteereerd kd kuunnen knnen krijrijggen wen waaraar vvan nietan niet

duidelijkduidelijk iiss ofof de de vveiei ligheid en wligheid en werer--kkining wg welel ggoed oed zzijn onderijn onderzzocochtht .”.”

OOCCCCAAMM

In april kwam de farmaceut Occam International uitEindhoven in het nieuws omdat het in een ziekenhuisin Mumbai (Bombay) zonder toestemming van patiën-ten of een ethische commissie stents (buisjes om eenvernauwde kransslagader open te houden, zie figuur 1)heeft uitgeprobeerd bij patiënten. Vervolgens is destent door TNO op de Europese markt toegelaten.Occam en het betrokken ziekenhuis ontkenden dat zeofficiële klinische tests hebben uitgevoerd in India,maar het tv-programma Netwerk toonde documentenwaaruit bleek dat dit wel degelijk het geval is geweest.Ook cardiologen bevestigden dit.

Er zouden sinds 2004 maar liefst 75 patiënten met destents zijn behandeld. Het uitvoeren van medische experimenten zonder toe-stemming van een ethische commissie of van patiën-ten is in strijd met de Verklaring van Helsinki. Het isook in India verboden om zonder toestemming experi-menten op mensen te verrichten. Momenteel legt deNederlandse Inspectie voor de Gezondheidszorg delaatste hand aan haar onderzoek naar de aantijgingentegen Occam. De betrokken patiënten zouden zelfs1000 euro voor de experimenten hebben betaald. Hoogleraar medische ethiek prof. Dick Willems van deUniversiteit van Amsterdam noemt in NRCHandelsblad de werkwijze van Occam onaanvaard-baar. Hij benadrukt dat patiënten nu een stent geïm-planteerd kunnen krijgen waarvan niet duidelijk is ofde veiligheid en werking wel goed zijn onderzocht.Volgens Willems kijken instituten als TNO alleen naarde onderzoeksgegevens en niet naar de manier waar-op de studie is uitgevoerd.

Internationale media berichtten recent nog over soort-gelijke schandalen. Zo was er het jarenlang onbekendgebleven rapport van de Nigeriaanse overheid datPfizer veroordeelde omdat het bedrijf in Nigeria eennieuw medicijn tegen meningitis (hersenvliesontste-king) testte tijdens een epidemie.Pfizer zou gehandeld hebben zonder toestemming vande overheid en zonder duidelijke instemming van depatiënten. Een BBC-uitzending eind april stelde testsin India aan de kaak van onder andere Risperdal, eenantipsychoticum van Janssen Pharmaceutica/Johnson& Johnson. Ook vaccinproducent GlaxoSmithKline(GSK), met een vestiging in Zeist, ligt al jaren ondervuur voor tests in Nepal.

Figuur 1: stents




ssttuuddiieess2255

OOnnttkkeennnniinnggIn alle gevallen ontkennen de betrokken farmaceutischebedrijven dat ze in de fout zijn gegaan of zullen gaan.Bij de Indiase Raad voor Medisch Onderzoek in Delhi,maakt dr. Vasantha Muthuswamy zich behoorlijk onge-rust. De Indiase 'koningin van de bio-ethiek', zag alsvice-directeur-generaal van dit overheidsorgaan toe opde opstelling van de Indiase richtlijnen voor biomedischonderzoek in 2000. Muthuswamy zegt deze maand in Mondiaal Magazinedat de meeste patiënten in India niet weten dat ze deel-nemen aan een studie. "De artsen zeggen dat ze hettoch niet begrijpen. Ze halen dat formulier tevoorschijnen vragen te tekenen op de stippellijn. De patiënt denktdat het te maken heeft met de behandeling en gehoor-zaamt."

"M"Metet mijn mmijn maandelijkaandelijkss penpenssioenioenvvan 6000 ran 6000 roepie (10oepie (103 eur3 euro) io) iss 600600

rroepie per moepie per maand aand vvoor oor aasstmtma-medica-medicatie duuratie duur."."

Mijnheer Lakshmikanth (62) uit het Zuid-IndiaseBangalore heeft twee keer deelgenomen aan een studievoor een nieuw astmamedicijn. Hij maakt zich zorgenover zijn gezondheid - zijn familie heeft hem drie keer 's nachts naar het ziekenhuis vervoerd nadat hij hetbewustzijn verloor. "Met mijn maandelijks pensioenvan 6000 roepie (103 euro) is 600 roepie per maandvoor astma-medicatie duur." Het nieuwe medicijn werkte volgens Lakshmikanth erggoed, maar sinds het einde van het experiment injanuari moet hij weer zijn oude middel innemen. "Hetgaat opnieuw slechter met mij, dus ik wacht op een vol-gend experiment. Of ik niet bang ben van bijwerkingen?Nee, ik heb er de vorige keren ook geen gehad. Tijdensde studie was het medicijn gratis en ik werd om detwee weken volledig onderzocht. Dat geeft een veiliggevoel. Zelf kan ik me die onderzoeken niet veroorlo-ven."

KKOOSSTTBBAAAARR

Het betrokken ziekenhuis zegt hem en de anderepatiënten uit de laatste studie toe te zullen bellen vooreen nieuwe test van GlaxoSmithKline. Muthuswamyvindt dat niet koosjer. Lakshmikanth had het recht omhet testmedicijn te blijven innemen als het bij hemwerkte. GSK wijst dit radicaal van de hand, omdat hetmedicijn nog niet bewezen werkzaam en veilig is. "Maar bij deze patiënt werkt het wel, en die heeft ook alblootgestaan aan de eventuele risico's", zegt dr.Chandra Gulhati, hoofdredacteur van het Indiase medi-sche blad Monthly Index of Medical Specialities. Zoalsde meeste van zijn landgenoten heeft Lakshmikanthgeen ziekteverzekering, en hij kreeg geen enkel docu-ment om te bewijzen dat hij deelnam aan een test. "Ons ziekenhuis wees vorig jaar een test af omdat hetbedrijf de behandelingskosten alleen betaalt als bewe-zen is dat hun medicijn de bijwerkingen veroorzaakte.

Maar wat moet een patiënt zonder geld tot dit opgehel-derd is?", vraagt dr. Sanjeev Jain van het NationaalInstituut voor Geestelijke Gezondheid &Neurowetenschappen in Bangalore zich af. "Ik hoop dat ik over een paar jaar het nieuwe middelkan kopen", zegt Lakshmikanth. Maar dr. Gulhati steltdat de geteste medicijnen vaak te duur zijn voor deproefpersonen. Hij geeft het voorbeeld van Herceptin,een borstkankermiddel van de farmaceut Roche. "Hetmiddel werd in India getest en kwam in 2003 op demarkt. Het is een middel dat je lange tijd moet nemen,en de jaarlijkse kostprijs in India bedraagt 2,2 miljoenroepie (bijna 38.000 euro). Dat kan hier niemand beta-len."

GGOOEEDDKKEEUURRIINNGG

India eist dat klinische tests worden goedgekeurd doorhet ethisch comité van het ziekenhuis dat de test uit-voert, en vervolgens door de Drugs Controller General(DCG), een afdeling van het ministerie van Gezondheid.Maar dat is alleen een controle van het papierwerk, ener zijn incidenten bekend waarbij goedkeuring ontbrak.

Maar bovenal, DCG-goedkeuring is niet verplicht voorde vele tests met medicijnen die al op de markt zijn ofvoor academisch onderzoek. De DCG speelt geen infor-matie door aan de dienst van Muthuswamy. "Wij heb-ben totaal geen zicht op wat er gebeurt, vooral niet in

privé-ziekenhuizen", zegt zij.

"D"De diene diensstt wworordtdt benbenaaderderd doord doorccononssuultltantsants die door hetdie door het ffarmarmacaceueu--titisscche bedrijfhe bedrijf dikdik wwororden betden betaalaald.d.

Zó dikZó dik ddatat zze ere er vvoor oor zzororggen den datatalallleess wworordtdt ggoedgoedgekekeureurd." d."

De DCG geeft jaarlijks toestemming voor zo'n 150 klini-sche tests van internationale bedrijven, gemiddeld opdrie tot vier locaties, aldus hoofdcontroleur AshwiniKumar. De meeste tests zijn bedoeld voor de goedkeu-ring van het medicijn in Europa of de VS. Volgens Kumartelt zijn dienst een dertigtal mensen en men kan hetwerk goed aan.


FFoolliioo

lluumm

eeddII||

kklliinn

iisscchh

eesstt

uuddiiee

ss

Vice-controleur A.B. Ramteke relativeert. Volgens hemzijn er maar vier apothekers en drie biochemici -geenartsen- de rest is administratief personeel. "We staan invoor de goedkeuring van trials én de toelating vanmedicijnen op de Indiase markt - dat is te veel werkvoor te weinig mensen."

“D“De e vvoollggende ende vvijfijf ttotot tien jtien jaar aar zzuull llen wen we we waaraarsscchijnhijnlijklijk een dereen derdedevvan onan onzze te teesststs bbuituiten en WWeesstt-E-Eururopopaaen de en de VVSS llataten uiten uitvvoeroeren, meten, met IndiIndiaaen Ooen Oosstt-E-Eururopopa ala alss de meede meesstt vvooroor

de hde hand ligand ligggende locende locatieaties.”s.”

Dr. Gulhati zegt over sterke aanwijzingen te beschikkendat de dienst corrupt is. "De DCG is een gigantischereden tot bezorgdheid", zegt ook een anonieme verant-woordelijke voor klinische trials bij een Indiase CROmet internationale klanten. "De dienst wordt benaderddoor consultants die door het farmaceutische bedrijfdik worden betaald. Zó dik dat ze ervoor zorgen datalles wordt goedgekeurd."

"Loze beschuldigingen van mensen met foute informa-tie of met eigenbelang", reageert Kumar furieus. "Wijkeuren zelden of nooit een test af, maar dat komtomdat alle testen al eerder zijn goedgekeurd in het bui-tenland." Dat haar collega-overheidsdienst corrupt is,wil Muthuswamy niet gezegd hebben. "Maar hetzelfdedoen als in het Westen betekent niet dat je ethisch cor-rect handelt. De omstandigheden zijn totaal anders."

EETTHHIIEEKK

De Raad voor Medisch Onderzoek voert momenteel eenonderzoek uit naar de ethische commissies in de zie-kenhuizen. "Tegen de wet in zijn er commissies waar devoorzitter tegelijk het hoofd van het ziekenhuis is.Sommige keuren per bijeenkomst gemiddeld negentigonderzoeksprojecten goed. Het is onmogelijk dat ze dieernstig beoordelen", zegt Muthuswamy.Veel artsen hebben haar verteld dat hun enige trainingvan het bedrijf of de CRO komt, en dat vindtMuthuswamy niet kunnen. Zelf is ze met steun uit hetbuitenland bezig artsen en ethische comités op te lei-den. "Maar het is erg moeilijk het hele land te bestrij-ken. We hebben meer financiering nodig."

Betrokken farmaceutische bedrijven zeggen dat reputa-tieschade hen veel meer kost dan klinische studies endat ze zich om die reden niet kunnen veroorloven onet-hisch te werk te gaan. GSK ziet dan ook geen reden om

India voortaan links te laten liggen voor de tests. "Wijhouden zelf rigoureus toezicht en maken gebruik vanauditors. We vertalen de toestemmingsformulieren inwel tien talen, patiënten krijgen twee weken de tijdom na te denken en artsen krijgen een week opleidingvoor elke test", aldus de woordvoerder.In India is niet iedereen overtuigd. Muthuswamy vindtdat er zeker reden tot bezorgdheid is, vooral als hetaantal studies in India nog zal toenemen. Volgens hetconsultingbedrijf Mc Kinsey kan India tegen 2010 zo'n1,2 miljard euro inkomsten halen uit dergelijk klinischonderzoek. "Het is erg duur om klinische studies in het Westen uitte voeren", zegt Chris Hunter-Ward, hoofd communica-tie bij GSK. "De volgende vijf tot tien jaar zullen wewaarschijnlijk een derde van onze tests buiten West-Europa en de VS laten uitvoeren, met India en Oost-Europa als de meest voor de hand liggende locaties."

www.ravagedigitaal.org




ssttuuddiieess2277

Eenmaal op de markt,en dan?Jorrit KabelNederlands bijwerkingen Centrum Lareb

ZZIIJJNN GGEENNEEEESSMMIIDDDDEELLEENN VVEEIILLIIGG??OOpp hheett mmoommeenntt ddaatt eeeenn ppaattiiëënntt eeeenn nniieeuuww ggeenneeeessmmiidd--ddeell oopphhaaaalltt iinn zziijjnn aappootthheeeekk,, iiss ddiitt mmiiddddeell uuiittggeebbrreeiiddbbeeoooorrddeeeelldd oopp kkwwaalliitteeiitt,, wweerrkkzzaaaammhheeiidd eenn vveeiilliigghheeiidd..TToocchh kkoommeenn iinn ddee ddaaggeelliijjkkssee pprraakkttiijjkk vvaaaakk rriissiiccoo''ss aaaannhheett lliicchhtt ddiiee iinn ((pprree))kklliinniisscchhee ssttuuddiieess nniieett wweerrddeennggeevvoonnddeenn.. DDiitt hhaannggtt ssaammeenn mmeett eeeenn aaaannttaall ffaaccttoorreenn..

Onderzoek naar mogelijke bijwerkingen van een nieuwgeneesmiddel vindt plaats in een beperkt aantal proef-personen. Zeker in vergelijking met het aantal uiteinde-lijke gebruikers. De COX-2 remmer rofecoxib (Vioxx®) isbijvoorbeeld vóór registratie bij enkele duizendenproefpersonen onderzocht, terwijl het in de jaren dathet op de markt was wereldwijd door miljoenen patiën-ten werd gebruikt. Bijwerkingen die farmacologischvoorspelbaar zijn en bij relatief veel patiënten optre-den, komen in de preregistratie studies meestal welaan het licht. Zeldzame bijwerkingen die samenhangenmet de (over)gevoeligheid van de patiënt, kunnen ech-ter pas in het geval van grote aantallen gebruikers wor-den ontdekt. Vaak zijn dergelijke klachten ernstig. Hetgaat hierbij bijvoorbeeld om bloedbeeldafwijkingen,leverschade of ernstige huidafwijkingen.

“Niet“Niet alallleen ieen iss hethet aantaantalal prproefperoefper--sonen in prsonen in prerereegigisstrtratie satie sttudieudiess ttee

kkllein om ein om zzeleldzdzame bame bijwijwerkerkininggen open optte se sporporen, ooken, ook de pde patiëntatiënteigeigenen--

sscchhapappen kpen komen nietomen niet oovverereen meteen metde dde dagagelijkelijkse prse praktijk.”aktijk.”

Niet alleen is het aantal proefpersonen in preregistratiestudies te klein om zeldzame bijwerkingen op te spo-ren, ook de patiënteigenschappen komen niet overeenmet de dagelijkse praktijk. Typische proefpersonen zijngezonde mannen en vrouwen tussen 18 en 55 jaar, dieniet roken, geen medicijnen gebruiken en geen lasthebben van overgevoeligheden. Daar staat tegenoverdat de uiteindelijke gebruiker misschien wel een manvan 78 jaar oud is, die veel (interacterende) co-medica-tie gebruikt en bijvoorbeeld een slechte nierfunctieheeft.

Het is dus belangrijk om de veiligheid van een genees-middel in de gaten te houden wanneer het door veelpatiënten gebruikt gaat worden. Vooral in de eerstejaren dat een middel op de markt is. Deze bewakingwordt internationaal farmacovigilantie genoemd. Deeerste meldsystemen voor bijwerkingen werden opge-richt na de softenon-affaire in het begin van de jarenzestig van de vorige eeuw. In enkele jaren tijd werdentoen meer dan 10.000 kinderen geboren met ernstigeaangeboren afwijkingen. Dit was een directe bijwerkingvan het gebruik van het anti-emeticum en slaapmiddelthalidomide door de moeder tijdens de zwangerschap.In Nederland beheert het Nederlands BijwerkingenCentrum Lareb sinds 1990 het meldsysteem voor bij-werkingen, in opdracht van het College ter Beoordelingvan Geneesmiddelen (CBG).

WWAATT IISS EEEENN BBIIJJWWEERRKKIINNGG??De Wereld Gezondheids Organisatie (WHO) hanteert devolgende definitie voor een bijwerking: 'Een schadelijken/of onbedoeld effect dat optreedt bij de toepassingvan een geneesmiddel in een gebruikelijke doseringvoor de preventie, diagnose of behandeling van eenziekte of aandoening'.

Medicatiefouten en overdoseringen vallen dus buitendeze definitie. Onbedoelde effecten van bijvoorbeeldvaccinaties of röntgen contrastmiddelen worden echterwel beschouwd als bijwerking. Bij het optreden van een bijwerking kunnen zowel defarmacologische werking van het geneesmiddel alspatiënt gerelateerde factoren een rol spelen. Een voor-beeld van een farmacologisch verklaarbare bijwerkingis het optreden van hartkloppingen tijdens het gebruikvan een inhalatie beta-sympaticomimeticum.Patiëntgebonden factoren bij het ontstaan van een bij-werking zijn bijvoorbeeld het (erfelijk bepaalde) vermo-gen om een geneesmiddel goed of minder goed te kun-nen metaboliseren, onderliggende infectieziekten of destatus van de nierfunctie. Om in grote lijnen een onder-scheid te maken in de verschillende typen bijwerkingenwordt vaak een A / B indeling gebruikt. Type-A-bijwerkingen zijn in het algemeen herleidbaartot het farmacologisch effect van het geneesmiddel,dosisafhankelijk, reproduceerbaar in experimenteelonderzoek en hebben een suggestieve tijdsrelatie.


FFoolliioo

lluumm

eeddII||

kklliinn

iisscchh

eesstt

uuddiiee

ss

Type-B-bijwerkingen zijn in het algemeen ernstig,patiëntgebonden, niet herleidbaar tot het farmacolo-gisch effect van het geneesmiddel, niet dosisafhanke-lijk en meestal niet reproduceerbaar bij andere patiën-ten.

“V“Voor een cytoor een cytoossttaticaticum wum worordendenuituitereraaraard ernd ernsstigtigerere be bijwijwerkerkininggenen

ggeeacaccceptepteereerd dd dan an vvoor een midoor een middeldeltteeggen sen scchimmelnhimmelnagagelels.”s.”

BBAALLAANNSS SSCCHHAADDEELLIIJJKKHHEEIIDD // WWEERRKKZZAAAAMMHHEEIIDD

Bij het bewaken van de geneesmiddelveiligheid is hetaltijd belangrijk om een afweging te maken tussenwerkzaamheid en schadelijkheid van een geneesmid-del, de risk-benefit ratio. Voor een cytostaticum wordenuiteraard ernstigere bijwerkingen geaccepteerd danvoor een middel tegen schimmelnagels. Daarnaast iseen bijwerking pas een bijwerking als het voor depatiënt een onbedoeld en ongunstig effect is. Zo zijnbijwerkingen van sommige middelen na verloop van tijdeen nieuwe indicatie geworden. De meest bekende iswaarschijnlijk het remmende effect op de bloedstollingdoor de pijnstiller acetylsalicylzuur. Andere voorbeel-den van nieuwe indicaties zijn bijvoorbeeld het erecto-gene effect van het antihypertensivum sildenafil(Viagra®), het gunstige effect op het stoppen metroken van het antidepressivum bupropion (Zyban ®) ofde terugkeer van de haargroei bij gebruik van het pros-taatmiddel finasteride (Proscar ®). Ook het eerdergenoemde slaapmiddel thalidomide (Softenon®) hoortin dit rijtje thuis. De aangeboren afwijkingen na gebruikin de zwangerschap zijn waarschijnlijk terug te voerenop een verstoring van de aanleg van bloedvaten bij hetongeboren kind. Deze ernstige bijwerking is momenteeljuist de reden dat thalidomide onder strikte voorwaar-den weer wordt toegepast bij bepaalde vormen vankanker. De verstoring van de aanleg van bloedvaten inde tumor kan namelijk verdere groei afremmen. Als bij-werking van thalidomide wordt nu juist sufheid en sla-perigheid vermeld. In veertig jaar tijd zijn bijwerking enwerking dus omgewisseld.

LLAARREEBB

Omdat bij klachten van de patiënt niet altijd wordtgedacht aan een relatie met het geneesmiddel, is hetbelangrijk dat artsen en apothekers op de hoogte zijnvan mogelijke risico's. Lareb probeert daarom zoveelmogelijk kennis over bijwerking over te dragen aan deverschillende beroepsgroepen. Dit gebeurt onderandere door middel van publicaties in nationale eninternationale tijdschriften, presentaties, onderwijs ennascholingen, een elektronische nieuwsbrief en dewebsite www.lareb.nl. Op deze website is alle informa-tie over bijwerkingen samengebracht. Met een een-voudige zoekfunctie kan de bijwerkingendatabankmet meer dan 50.000 meldingen worden doorzocht.Daarnaast geeft de Lareb website toegang tot ruim500 publicaties over bijwerkingen.

Nadat geneesmiddelen op de markt worden toegela-ten, kunnen ze op verschillende manieren wordenbewaakt. Lareb maakt gebruik van twee vormen vangeneesmiddelenbewaking: een spontaan meldsys-teem en een intensive monitoring programma. De term'spontaan meldsysteem' houdt in dat zorgverleners enpatiënten vermoedens van een bijwerking op iedermoment bij Lareb kunnen melden. Op deze manierkrijgt Lareb inzicht in het optreden van (onbekende)bijwerkingen in de dagelijkse praktijk, van allegeneesmiddelen die in Nederland op de markt zijn.Het kan echter wel enige tijd duren voordat enkelegelijksoortige meldingen bij Lareb het signaal genere-ren dat er mogelijk sprake is van een nog onbekendebijwerking.

“E“Een selen selectie ectie vvan ran rececententggeïntreïntroducoduceereerde gde geneeeneesmidsmiddeldelenen

wworordtdt hierbhierbij gij gevevoollgd aan de hgd aan de handandvvan hetan het eereersstte uite uitgifgif tteessignignaalaal

in de apotheek.”in de apotheek.”

Om bij geneesmiddelen die nieuw op de markt ver-schijnen, sneller een uitspraak te kunnen doen overhet bijwerkingenprofiel, is Lareb sinds kort begonnenmet een intensive monitoring systeem. Een selectievan recent geïntroduceerde geneesmiddelen wordthierbij gevolgd aan de hand van het eerste uitgiftesig-naal in de apotheek. Deelnemende patiënten beant-woorden via email enkele elektronische enquêtes,waarin wordt gevraagd naar hun ervaringen met hetgevolgde geneesmiddel. Onbekende bijwerkingenkunnen zo in een nóg vroeger stadium worden opge-spoord.Het systeem is primair bedoeld voor nieuwe genees-middelen, in het bijzonder new chemical entities(NCE). Daarnaast kunnen geneesmiddelen wordengevolgd waarbij in (pre-registratie-) onderzoek aanwij-zingen zijn gevonden voor potentieel ernstige bijwer-kingen.




ssttuuddiieess2299

CCAAUUSSAALLIITTEEIITT

Alle meldingen van mogelijke bijwerkingen die Larebontvangt, worden stuk voor stuk beoordeeld en geana-lyseerd. Hierbij speelt het vaststellen van een causalerelatie een belangrijke rol. Met andere woorden: hoewaarschijnlijk is het, dat de klachten van de patiënt ver-oorzaakt worden door het gebruikte geneesmiddel.Door het beoordelen van bijvoorbeeld de tijdsrelatie,de patiënt eigenschappen, andere gebruikte genees-middelen, soortgelijke meldingen in andere landen eneventuele ondersteuning in de literatuur kan eeninschatting worden gemaakt van de causaliteit. In sommige gevallen kunnen twee of drie meldingen alvoldoende aanleiding vormen om een waarschuwing opte stellen dat er sprake zou kunnen zijn van een nogonbekende bijwerking. Alle signalen van (mogelijke)nieuwe bijwerkingen worden ieder kwartaal doorgege-ven aan het College ter Beoordeling vanGeneesmiddelen. Daarnaast publiceert Lareb regelma-tig in nationale en internationale tijdschriften.Hieronder worden in het kort twee signalen beschrevendie het afgelopen jaar door Lareb zijn gepubliceerd.Meer informatie is te vinden op www.lareb.nl.

Casus 1: hulpstoffenThyrax Duotab® (levothyroxine) wordt toegepast alssuppletietherapie bij alle vormen van hypothyreoïdie.Bij Lareb kwam een melding binnen van een 30-jarigevrouw die urticaria ontwikkelde nadat de dosering vanThyrax was verhoogd van 0,1 naar 0,125 mg per dag. Dehuisarts dacht in eerste instantie niet aan een relatiemet het geneesmiddel, de patiënte gebruikte de Thyraxnamelijk al enkele jaren, en overgevoeligheidsreactieszijn in het algemeen niet dosisafhankelijk. Omdat deapotheker de tijdsrelatie met het verhogen van de dosiswel erg suggestief vond, meldde hij de klachten toch bijLareb. Bij de beoordeling van deze melding bleek dat inde Lareb databank 14 meldingen aanwezig zijn van

overgevoeligheidsreacties na het gebruik van thyrax, endat bij al deze meldingen sprake is van de 0,025 dose-ring. Thyrax is beschikbaar in drie verschillende kleurentabletten, namelijk 0,025 mg (blauw), 0,100 mg (wit) en0,150 mg (roze). De blauwe kleurstof in de 0,025 tabletis indigokarmijn. Hiervan is bekend dat het allergischereacties kan veroorzaken. Nadat de patiënte was over-gestapt op een variant van levothyroxine zonder deblauwe kleurstof, verdwenen haar klachten. Ook dehulpstoffen in een geneesmiddel kunnen dus een rolspelen bij het ontstaan van een bijwerking.

Casus 2: gokverslavingLareb ontving twee meldingen van pathologisch gok-ken, dat was ontstaan tijdens het gebruik van de dopa-mine agonist pergolide (Permax®) voor de ziekte vanParkinson. Deze associatie is uitgebreid beschreven inde literatuur. Waarschijnlijk zorgt de stimulatie van hetdopaminerge systeem, nodig voor voldoende controlevan de Parkinson, voor een overstimulatie van de her-sengebieden die betrokken zijn bij verslaving en hand-having van gedrag.Omdat deze bijwerking niet werd beschreven in de offi-ciële productinformatie van pergolide, heeft Lareb hier-over bericht aan het College ter Beoordeling vanGeneesmiddelen.

MMEELLDDEENN IISS BBEELLAANNGGRRIIJJKK

Nieuwe geneesmiddelen die op de markt worden toege-laten zijn uitgebreid getest en onderzocht. Hierdoorkunnen ze door het overgrote deel van de patiëntenzonder problemen worden gebruikt. In individuelegevallen bestaat echter altijd het risico dat zeldzame,maar gevaarlijke bijwerkingen optreden die tot dan toeniet bekend waren. Om deze effecten tijdig te signale-ren, is het melden van mogelijke bijwerkingen door art-sen, apothekers en patiënten onontbeerlijk.



II||IIPPSS

FFccoonnggrreessss

220000

663311

IPSF congressJob van Boven

Jee hhaadd eerrbbiijj mmooeetteenn zziijjnn,, wwaatt eeeenn eevveenneemmeenntt!! MMeeeerr ddaann330000 ssttuuddeenntteenn,, 3322 vveerrsscchhiilllleennddee nnaattiioonnaalliitteeiitteenn,, nnooggmmeeeerr vveerrsscchhiilllleennddee ccuullttuurreenn,, mmaaaarr aalllleenn mmeett 11 ppaassssiiee::ffaarrmmaacciiee!! EEeenn kkoorrtt vveerrssllaagg vvaann hheett IIPPSSFF ccoonnggrreessss 22000066iinn CCaaiirrnnss,, AAuussttrraalliiëë..

Bungeejumpen, duiken op Great Barrier Reef, bbq ophet strand, roadtrippen, gala, beetje vergaderen en zokan ik nog wel even doorgaan. Eigenlijk is één A4-tjeveel te weinig om u al het moois dat een IPSF congresste bieden heeft uit te leggen, maar toch zal ondergete-kende z'n best doen om de hoogtepunten van het afge-lopen congress kort de revue te laten passeren, zodat ueen redelijke indruk krijgt van wat er zich zoal afspeelten misschien wek ik wel in dien mate uw interesse datu me volgend jaar zo maar eens zou kunnen vergezel-len naar Taiwan!

Om de antwoorden op de eerste eventuele vraag die nahet lezen van de eerste regels van dit artikel bij u isopgekomen; IPSF staat voor International Pharmaceu-tical Students' Federation. Ongeveer 350.000 farmaciestudenten uit circa 60 landen zijn lid, en één van dieleden bent u, als lid van PS! IPSF behartigt de belangenvan al deze studenten en heeft connecties met profes-sionele organisaties als de WHO en UNESCO.

Maar goed, kom nu eens 'to the point' denkt u: Hoewas dat congress? Ik zal het u uitleggen. Het begonallemaal begin juli op Schiphol; daar ontmoette ikThanh en Rianne (uit Utrecht) met wie ik samen viaLonden, Singapore en Sydney, naar Cairns zou vliegen.Na een lange vlucht (circa 30 uur) zetten we de eerstevoet op Cairns International Airport en werden we her-enigd met het andere deel van de Nederlandse delega-tie: Rachida, Bart en Romy (allen Utrecht).

Het congress begon op een unieke locatie: AJ HackettBungeejump pit. Hier stond een heerlijke bbq op onste wachten en één voor één waagden we de sprong inhet diepe. Adrenaline all-over! Uiteraard werden ook alde eerste contacten gelegd met de buitenlandse stu-denten. 's Avonds ging het feest tot in de kleine uurtjesdoor in de pub van onze accommodatie (Gilligans),zoals de rest van de dagen nog vele uurtjes in die pubbesteed werden. Biertjes werden genuttigd met o.a.IJslanders, Fransen, Portugezen, Chinezen en uiteraardAustraliërs! De volgende ochtend moesten Bart en ikdat bekopen terwijl we met een kneiterbrak en moehoofd de General Assembly (vergelijkbaar met een AV)probeerden te volgen, en de stem van Nederland telaten horen.

Uiteraard geschiedde dat zoals het de well-dressedDutchmen betaamt in pak. Nee, we waren sowiesonooit overdressed, zij waren simpelweg underdressed.Als er geen GA was, was er de mogelijkheid workshopsof symposia te volgen over uiteenlopende onderwer-pen.

Op dag 4 zijn we aan boort gestapt van een cruiseschipen zetten we, temidden van vele brakende studenten,koers richting het Great Barrier Reef alwaar we demooie koralen, schitterend gekleurde vissen en reuzen-schildpadden konden bewonderen. Op een vrije daghebben we zelf de auto gepakt en al goochelend methet links rijden de omgeving van Cairns verkend: water-vallen, kraters en McDonalds! Gelukkig nog genoeghonger en dorst om 's avonds de bbq op het strand enhet daarop volgende feestje in Gilligans mee te kunnenpakken.

Eén van de mooiste avonden was wel de InternationaleAvond waar elk land zich presenteerde aan de handvan traditionele dans, zang en drank! Het congresswerd afgesloten met een Galadiner en Ball in een 5sterren hotel. Voor enkele gelukkigen begon daarna dePost Congress Tour, waar nog meer van al het mooisdat Australië biedt werd getoond. Mij restte nietsanders dan huiswaarts te keren, niet na nog evengeproefd te hebben aan het parasailen, en te gaan uit-kijken naar het IPSF congress 2007 in Taiwan, met ver-blijf in een 5 sterren hotel belooft het net zo'n topcon-gress te worden als afgelopen jaar. Tot dan!


Party & Co met de AlmanakPatrick Dantuma

EEeenn mmooooiiee zzoommeerraavvoonndd iinn jjuunnii.. LLaaaaggssttaaaannddee zzoonn,, ggeeïïmm--pprroovviisseeeerrdd tteerrrraass aaaann ddee LLaaggee ddeerr AA,, bbiieerr,, rroosséé eenn ffrriieett..ZZoommaaaarr eeeenn aaaannttaall wwoooorrddeenn ddiiee eeeenn bbeesscchhrriijjvviinngg ggeevveennvvaann hheett ddeeccoorr wwaaaarriinn ddee oonnttmmooeettiinngg vvaann ddeeRReeddaaccttiieeccoommmmiissssiiee 22000066--22000077 mmeett ddeeAAllmmaannaakkccoommmmiissssiiee 22000066--22000077 ppllaaaattssvvoonndd..

Omdat de ontmoeting van het Foliolum met een com-missie een feest hoort te zijn, en om de creativiteit eninventiviteit van de commissieleden van de Almanak tetesten, werd er cake versierd. Maarten gaf het goedevoorbeeld en versierde het cakeje met een voetbalveldin het thema van het WK. Meta ging voor de 'A' vanAlmanak en Astrid voor een Sinterklaas ('het is tochbijna Sinterklaas?').

Ook de algemene ontwikkeling van de (eigen) commis-sieleden werd op de proef gesteld met het spel Party &Co. Deze liet te wensen over. Zo was Gertruud ervanovertuigd dat Afrika grenst aan India en Astrid was alblij dat ze wist wie de vriend van Bert was (Ernie, red.).Joost wist bijna alles, maar hij had het spel dan ook alvaker gespeeld en zijn huiswerk goed gedaan.

De Almanakcommissie heeft grote plannen. Zo staat ernog een werkweek naar Turkije gepland, alleen is ernog discussie over de datum. Er gaan stemmen op omer een relaxweek van te maken na of zelfs tijdens deAlmanakonthulling, en om Piter (e.t. assessor IAlmanakcommissie 2005-2006) dan de onthulling telaten doen. Ook is er een heus Almanaklied gecompo-neerd, maar veel meer dan 'P.S. is mooi' wilden decommissieleden hier niet over zeggen.

Op de vraag 'Wie is je favoriete P.S.-er ?' kwamen ver-rassende antwoorden. Nu Wai-Ping zo stevig de boot af heeft gehouden, heeft Maarten een oogje opAstrid. Zij heeft echter een keer op een avond 'questo-ren-overleg' gehad met e.t. questor Jan Baltink. Ookkomen Joost en Herma opvallend vaak samen naareen vergadering.

We hebben nog geprobeerd achter het thema van ditjaar te komen, maar in ieder geval wordt het themaniet 'Bloedstollend' of 'Zenuwslopend'. De favorietekleurcombinaties van Maarten zijn rood/wit enblauw/geel. Er is al een keer een almanak geweest ineen blauw/gele uitvoering. Grote kans dus dat het ditjaar rood/wit wordt, maar hier is zeker het laatstewoord nog niet over gesproken.

Foolliioo

lluumm

eeddII

PPaarrtt

yy&&

CCoomm

eettddee

AAllmm

aannaakk



II||OO

PPGGHH

oocckkeeyyttooeerrnnooooii3333

OOnnttsstteelllleenndd vvrrooeegg zziijjnn wwee ooookk ddiitt jjaaaarr wweeeerr vveerrttrrookkkkeennrriicchhttiinngg KKaammppoonngg iinn UUttrreecchhtt oomm ddeeeell ttee nneemmeenn aaaann hheett2244ssttee OOPPGG HHoocckkeeyyttooeerrnnooooii.. HHooeewweell eerr ddiitt jjaaaarr nniieett eeeennEEIIKK eeiinnddffeeeesstt ggeeppllaanndd wwaass ddee aavvoonndd vvaann ttee vvoorreenn,, sslliieeppiieeddeerreeeenn vvaannaaff hheett vveerrttrreekk uuiitt GGrroonniinnggeenn lleekkkkeerr uuiitt iinnddee bbuuss..

Eenmaal aangekomen op de hockeyvelden vanKampong werden de teams verdeeld, wederom wasP.S. dit jaar vertegenwoordigd met twee teams. De cap-tains van beide P.S. teams hadden een duidelijk doelgesteld, namelijk dat in dit Lustrumjaar de bokaal maareens naar Groningen moest komen. Om dit doel na testreven hadden ze een uitgebreide selectie van spelersmee naar Utrecht genomen. Zelfs ervaren hockeyers uithet eerste jaar werden geselecteerd om dit doel na testreven. Hierbij wil ik Gert, Lieke, Reinier en Lisettenogmaals van harte bedanken om op zo'n korte termijnmee te gaan.

Kijkend naar de poule indeling werd al snel duidelijkdat er niet goed ingedeeld was. Voornamelijk voor P.S.II viel dit erg zwaar aangezien ze moesten optredentegen de zwaarste tegenstanders. Helaas kon hetmooie doelpunt van onze teamtopscoorder Joost nietverhelpen dat P.S. II roemloos ten onder ging in depoulefase. P.S. I was een beter lot beschoren. Na driezwaar bevochten wedstrijden werd P.S. I poulewinnaaren moest de halve finale spelen tegen U.P. I. Al snelwerd duidelijk dat deze halve finale hard zou verlopen.Beide teams waren niet bereid om te wijken voor deander. Na de volle 30 minuten gespeeld te hebben,was het nog steeds 0-0. De organisatie was niet voor-bereid op deze situatie en na een kort overleg werd erbesloten om de wedstrijd te verlengen met 10 minuten.Zelfs na deze 10 minuten was de wedstrijd nog nietbepaald, zodat een onafhankelijke keeper van hetteam van OPG werd aangesteld, zodat er strafballengenomen konden worden. Na een aantal zenuwslopen-de strafballen werd uiteindelijk P.S. I de glorieuze win-

naar. Helaas kon U.P. I dit niet verkroppen en aan diekant moest er ook een traan weggepinkt worden, wataangaf met hoeveel gedrevenheid deze halve finale hadplaats gevonden.

Na een kort moment van rust moest de finale gespeeldworden tegen het team van OPG. Met de vorige wed-strijd nog in de benen werd deze finale gespeeld, metallen één doel voor ogen. Namelijk het winnen van debokaal. In de finale ging het lang gelijk op totdatCaptain Kristian zich wederom mooi vrij speelde en eensolo maakte tot aan de kop van de cirkel. Vanaf dieplaats gaf hij een uitgemeten pass naar het doel waarAlexander zich liet gelden als praeses en de 1-0 scoor-de. Vanaf dit moment werd er besloten om vol op deverdediging te spelen en OPG te laten aanvallen. Na hetlaatste fluitsignaal steeg er een luid gejuich op vanaf dehockeyvelden van Kampong aangezien P.S. I winnaarwas van het 24ste Hockeytoernooi.

De dag werd uiteraard afgesloten met een barbecuewaarbij de vermoeide hockeyers volledig in hun behoef-te werden voorzien. Er was namelijk genoeg te eten endrinken. Helaas moest aan deze dag een einde komen.De bus met farmaceuten uit Groningen ging namelijkom half acht weer terug naar Groningen, waar we ver-moeid maar voldaan terugkeken op een mooie dag.

OPG hockeytoernooiPiter Oosterhof



II||EEIIKK

IInnttrrooddaaggeenn3355

EIK IntroductiedagenPieter Oomen

AAaann aallllee lleeuukkee ddiinnggeenn kkoommtt eeeenn eeiinnddee,, mmaaaarr eeeennbbeeggiinn hhoooorrtt eerr ttoocchh ooookk eecchhtt bbiijj.. ZZoo ooookk ddee oopplleeiiddiinn--ggeenn ddiiee wwiijj nnuu vvoollggeenn:: ffaarrmmaacciiee ooff ffaarrmmaacceeuuttiisscchheewweetteennsscchhaappppeenn.. DDee iinnttrroodduuccttiiee ddiiee zziicchh hhiieerrvvoooorraaffssppeeeellddee vvoonndd ppllaaaattss oopp ddiinnssddaagg 2299 eenn wwooeennssddaagg 3300aauugguussttuuss..

Vanaf het moment waarop je het MWF-gebouw binnen-stapte begaf je je meteen in een schijnbare chaos vanonbekende gezichten. Echter, onder het genot van eenkop koffie en het nieuwe rooster in de hand, werd hetijs al snel gebroken. Nieuwe namen, verhalen engezichten; kortom een bak vol indrukken.

Nadat iedereen was voorzien van het nodige papier-werk, vertrok de hele kudde naar de Faberzaal, alwaareen drietal informatieve praatjes werd gehouden.Uiteraard zeer interessante kost. Maar na dit geestelijkvoedsel diende toch ook de maag gevuld te worden.Hiervoor togen wij naar de overkant, om in het UCFeen lunch te nuttigen.

Het volgende punt op het programma bestond uit eenrondleiding door de faculteit. Hierbij werden een twee-tal - hoewel zeer vermakelijke, waarschijnlijk niet echtrepresentatieve - practica door ons uitgevoerd. Verderbrachten wij een bezoek aan de "hokken" van KNPSVen PS. Bij deze laatste kregen we de mogelijkheid omons in te schrijven en boeken te bestellen - wat waar-schijnlijk door het overgrote deel van ons ook isgedaan.

Vervolgens vertrokken wij voor het wat informelergedeelte van deze dag naar "De Barrage" - eenbehoorlijk krap zweethok, wat de sfeer natuurlijkalleen maar ten goede kwam - alwaar een borrelplaatshad. Hierna was er in "De Jongens van de Witt"uitgebreid gelegenheid om een maaltijd te consume-ren.

Helaas moet ik hier bekennen verder niets van de eer-ste introductiedag meegekregen te hebben (waaromeigenlijk niet?), maar ik heb uit zeer betrouwbare bronvernomen, dat het een zeer gezellig geheel is geble-ven.

De volgende dag begon met een soortgelijke ont-vangst zoals we die de vorige dag hadden gehad in dehal van het MWF. Dit werd gevolgd door een seriepraatjes van PS en allerhande commissies - de eennog interessanter en nuttiger dan de ander - in deFaberzaal. Vervolgens gingen wij wederom naar deoverkant, om aldaar een lunch te genieten.

Hierna werd er in een colonne naar het BiologischCentrum in Haren gefietst, alwaar ook een deel vanonze opleiding plaats zal hebben. Hier aangekomenkregen wij in groepjes een geweldige rondleiding vanuiterst deskundige gidsen, die werkelijk ieder hoekje engaatje van het gebouw op hun duimpje kenden…

Desalniettemin was het een goede zaak om hier eenseen kijkje te nemen, zodat we straks in ieder gevalweten waar we heen moeten. Een en ander zou wordengevolgd door een proef-werkcollege "Farmaceutischevraagstukken", maar ik - en een aantal mede-rebellen -hebben besloten om toen even een pauze in te lassen.

Vervolgens was er een borrel in de "Gouden Zweep" -een feestje dat de laatste reserves tussen onbekendenwegnam. Hier ontmoetten wij ook onze zogenaamdeEIK-papa's/mama's. In hun woningen werd vervolgensgegeten - en uiteraard gedronken - alsook snode plan-nen gesmeed om op het snel naderende eindfeestenigszins aan te sluiten op het thema: piratenrEIK. Voornoemd eindfeest vond plaats in "De Troubadour",samen met de andere Levenswetenschappers vanBiologie en LS&T. Al met al: twee geniale dagen, die mijin ieder geval het gevoel gaven enigszins geïntrodu-ceerd te zijn bij de opleiding!


BinnenlandsBedrijvenBezoekWim Velema

WWooeennssddaagg 66 sseepptteemmbbeerr 22000066,, 66::4455 uuuurr.. EEeenn kklleeiinnee 5500ssttuuddeenntteenn ffaarrmmaacciiee hheebbbbeenn zziicchh vveerrzzaammeelldd vvoooorr hheettMMWWFF ggeebboouuww aaaann ddee AAnnttoonniiuuss DDeeuussiinnggllaaaann.. VVaannddaaaaggzzaall hheett jjaaaarrlliijjkkss tteerruuggkkeerreennddee BBiinnnneennllaannddssBBeeddrriijjvveennBBeezzooeekk ggeeoorrggaanniisseeeerrdd ddoooorr ddee CCoommmmiissssiieeFFaarrmmaacceeuuttiisscchhee WWeetteennsscchhaappppeenn bbeeggiinnnneenn..

Rond zeven uur vertrekt de bus en vrijwel meteen ligt demeerderheid van de deelnemers te slapen, dit vanwegehet erg vroege tijdstip. Twee uur later rijdt de bus hetterrein van Solvay Pharmaceuticals B.V. te Olst op. Hierstaat thee/koffie en cake klaar. Tijdens het nuttigen vandeze vroege versnaperingen wordt het programma voorde ochtend toegelicht, waarop een presentatie over hetbedrijf Solvay volgt. Na gebruik gemaakt te hebben vande aanwezige sanitaire voorzieningen worden er viergroepen gevormd, die in verschillende volgorde onderandere het lactulose afvulproces en de productie vangriepvaccins te zien krijgen. Vooral de robotarm die degriepspuiten van de lopende band haalt maakt veelindruk. Het enige wat hierna nog op het programma bijSolvay staat is de presentatie van twee apothekers, dievertellen hoe zij bij dit bedrijf terecht zijn gekomen.Tijdens deze presentatie worden enkele broodjesgeconsumeerd en daarna wordt de reis snel voortgezetrichting Organon.

In Oss aangekomen staat koffie en thee klaar en wor-den er weer kleine groepjes gevormd. Nu wordt een col-lege gevolgd dat veel weg heeft van een masterclasszelfontplooiing en er wordt een kijkje genomen bijenkele productieprocessen. Een van deze processen isde productie van de NuvaRing, en alhoewel het een ergingenieus proces is, is de vermoedelijk uit Tsjechiëafkomstige gids wel erg enthousiast.

Na deze rondleiding staat er nog wat fris klaar en krijgtiedereen een tasje met promotiemateriaal, waarondereen dubbellepel.

Na in Oss genoten te hebben van een driegangendiner, gaat de trip verder richting Rotterdam waar deavondactiviteit plaats zal vinden. De locatie voor dezeworkshop djembé, is een pakhuis aan de achterhaven.De heer Bompeti Iyeli weet de sfeer er goed in te bren-gen, en iedereen is zich al snel aan het uitleven opzijn/haar trommel. Desondanks heeft de activiteitsoms enigszins iets weg van het jaarlijkse uitstapjevan de Jostiband, mocht dit gevoel niet veroorzaaktworden door het gebrek aan ritmisch talent, dan weldoor de exclusieve 'BBB 2006' petjes die iedereen opheeft.

Na deze inspanning gaat de tour verder met de tramrichting het hostel. Hier kleedt iedereen zich snel omen wordt er vervolgens genoten van een aantal koste-loze goudgele rakkers. Een enkeling blijft in het hostelals de rest van de deelnemers zich richting SkiHutbegeeft. Hier is het al snel vol en staan veel mensenop de kunstmatig aangebrachte verhogingen te dan-sen. Op het moment dat de praeses voor de tweedemaal vroeg in de ochtend het P.S.-lied inzet, wordt onsverzocht te vertrekken. In het hostel zoeken de meestedeelnemers snel hun bed op, die overigens sterk doenvermoeden overgenomen te zijn van de Bijlmer Bajes.De hele slaapzaal heeft wat dat betreft wel iets wegvan een strafkamp, maar hier is de nachtrust niet min-der om.

FFoolliioo

lluumm

eeddII

BBiinn

nneennll

aannddss

BBeedd

rriijjvv

eennBB

eezzooee

kk



II||PP..SS

..--aaggeennddaa3377

Na een paar uurtjes geslapen te hebben wordt ieder-een rond zeven uur wakker gemaakt. Na een frissedouche genomen te hebben staat het ontbijt al klaar.Het bruine brood is ietwat oud, maar gelukkig heefthaast niemand echt honger. Tijdens de busreis die onsweer naar Groningen moet brengen ligt vrijwel ieder-een te slapen.

Weer aangekomen op de Antonius Deusinglaan,brengt iedereen de spullen naar het P.S.-hok, en ver-volgens gaat iedereen snel door naar het NH Hotel,alwaar de mensen van Xendo ons zitten op te wach-ten, samen met de versbelegde broodjes. Als eerstkrijgen we een presentatie te zien over het bedrijfXendo en hoe het klinisch onderzoek plaatsvindt, watmisschien iets te technisch was om goed te kunnenbegrijpen op deze, voor velen, vroege morgen. De mandie daarna aan het woord komt weet echter de discus-sie wel goed op gang te brengen. Nadat de menings-verschillen beslecht zijn wordt in groepjes een bezoekgebracht aan de verschillende labzalen en de huiska-mers van de patiënten, waar de medewerkers het nietkunnen laten mensen proberen te werven om mee tedoen aan een onderzoek.

Na deze twee vermoeiende dagen wordt hetBinnenlandsBedrijvenBezoek 2006 afgesloten meteen diner bij een pizzeria in Groningen, waarna demeeste deelnemers snel hun bed opzoeken.

P.S.-agendaOktober

24. ALV31. EJC feest

November

02. LSK lezing Leiden06. STOF-vergadering07. PS-borrel23. ABN AMRO workshop avond

December

04. STOF-vergadering05. Sinterklaasborrel11-17. Lustrumweek


De 25e Lustrumcommissie

Pharmaciae Sacrum zal in december haar 125ebestaansjaar vieren of te wel haar 25e Lustrum. Eenleeftijd om trots op te zijn en dat moet natuurlijk grootsgevierd worden. Tegen de tijd dat deze Foliolum bijiedereen in zijn postvakje ligt, is net de onthullinggeweest en weet iedereen wat het lustrum gaat inhou-den.

Wij zijn echter al meer dan anderhalf jaar bezig met deorganisatie van deze week. Onze belangrijkste doelstel-ling hierbij was het toegankelijk maken van de activitei-ten voor zoveel mogelijk leden. Veel aandacht is gegaannaar "Het Diner". Deze zal op een unieke locatie plaats-vinden en wij willen iedereen dan ook oproepen omgezellig mee te komen eten. Er is namelijk plek genoeg.

Aangezien ons complete programma in het lustrumboekzal verschijnen, willen we vanaf deze plek vooral nogeerstejaars oproepen om zich óf op te geven voor deLustrum Ondersteunende Commissie (voor meer infor-matie kun je mailen naar [email protected]) ófvooral te genieten van het Lustrum. Jullie zijn de jaar-groep die het meest is vrijgeroosterd tijdens deze weeken daarnaast is het een unieke gelegenheid om erach-ter te komen wat voor gezellige studievereniging P.S. is.

Wij gaan de komende maanden de puntjes nog op de"i" zetten en dan hopen we iedereen op maandag 11december te zien tijdens de opening of later op deavond op het openingsfeest!

Stof

Als je Farmacie of Farmaceutische wetenschappen stu-deert wordt er van je verwacht dat je op colleges ver-schijnt en dat je de tentamenstof tot je neemt. Aan deandere kant verwacht jij van de opleiding dat je naargoeie colleges kunt, dat er mogelijkheden zijn om(her)tentamens te maken en dat je veilig en plezierigpractica kunt lopen!

Gelukkig voldoet de opleiding altijd aan je verwachtin-gen.. of niet soms? Wist je dat er studenten zitten incommissies van de faculteit om dingen die jullie signa-leren op te helderen of op te lossen? En natuurlijk, jij,als democratisch denkende student, maakt ook gebruikvan je recht op inspraak. Als er iets is waarvan jij denkdat het niet klopt of als er iets is wat je zou willen ver-anderen dan zeg je daar toch wat van?!

Alleen bij welke faculteitscommissie moet je danterecht?! Geen nood, het STOF is er om je te helpen.Door je klacht, opmerking of suggestie te posten op onsevaluatieforum (al dan niet anoniem), zal het balletjegaan rollen. Wij zullen het dan doorsturen naar de goeiecommissie of er eventueel zelf achteraan gaan. Netzolang totdat we een antwoord kunnen posten op hetforum.

Ook mag je verbaal gebruik maken van je recht natuur-lijk. Kom naar de STOF vergadering elke 1e maandagvan de maand. Hier komen de studentleden uit de com-missies van de faculteit bijeen om te praten over wat erspeelt bij de faculteit en bij de studenten. Natuurlijkmag je ons ook gewoon aanspreken op borrels of fees-ten, dan nemen wij jouw punt mee in de vergadering.

Het klinkt bijna raar om te zeggen, maar is er iets meteen bepaald vak, of met de opleiding in het algemeen,gebruik ons dan als je klankbord, laat ons STOF doenopwaaien!

STOF 2006/2007 "doet STOF opwaaien"

Bastiaan Fens en Femke de Velde

Evaluatieforum - http://www.psgroningen.nl/stof

Email - [email protected]

STOFLustrumcommissie

FFoolliioo

lluumm

eeddII

||CCoomm

mmiiss

ssiieess



II||CCoomm

mmiissssiieess

3399

Hallo mede farmaceuten,

Wij stellen aan u voor: Buitenland Excursie Commissie2006-2007 met Daphne, Sophie, Ebian, Anne en Arthur.Reeds vóór de afgelopen BEC werden wij geïnstalleerd,we zijn dus al een half jaar aan het werk. Na vele verga-deringen waarbij door allen druk werd verzonnen over-legd en uiteindelijk gestemd zijn we tot onze commis-sienaam gekomen. Na het invallen van de vakantie wasdaar alleen de dag waarop Ebian en Sophie rustigsamen aan het praten waren en Ebian opmerkte dat zeover enkele weken toch weer 'back in business' zoudenzijn. Sophie even alert als altijd merkte dit op en detweede sterk verbeterde commissienaam was geboren:Buitelandse Excursie Commissie 2006 - 2007 "BEC inBusiness"! Sterker nog, na veel wikken en wegen werd er ook over-eenstemming bereikt over de bestemming en de datum.De bestemming blijft voor jullie alleen nog een tijdonbekend, maar speculaties over Bombay blijven bijvelen aanwezig.

De Buitenland Excursie zal plaatsvinden van donderdag5 april t/m woensdag 11 april, houd deze periode dusvrij!!! Aangezien er nog tijd zat is om de rest van deexcursie te regelen, doen we het lekker rustig aan.Alleen onze quaestor Ebian is al druk bezig om het geldbinnen te halen om de excursie mogelijk te maken.Wel kunnen we jullie alvast mededelen dat het eenweek wordt waarover nog lang nagepraat zalworden…kleinkinderen en achterkleinkinderen zullen ernog van horen! Schrijf geschiedenis voor slechts € 145,-…

DaphneSophieEbianAnneArthur

BEC EJC

Heej P.S.-ers!

Een jaar geleden zijn wij verkozen tot EJC. Ondertussenzijn wij bij de meeste van jullie wel bekend. Toch schrij-ven we graag nog een stukje voor de nieuwe redactie-commissie om ons nog even voor te stellen.

Linda, onze praeses, is nog steeds het kleinste meisjeuit onze commissie. Toch is ze dit jaar uitgegroeid toteen ware leidster. Zij zorgde voor het reilen en zeilenvan onze commissie.Renée. De ab-actis, is de beste in haar soort. Alle cafés,kroegen en discotheken werden door haar lastig geval-len, maar altijd zorgde ze voor de beste locaties.Geweldig!Dennis was helemaal in zijn element als quaestor.Contracten werden geregeld en gratis fusten werdengekocht. Hij vindt nog steeds dat hij de belangrijkstefunctie binnen de commissie heeft.Roeland en Joost vormden het assessoraat. Bier werdgedronken en gratis fusten werden aangekondigd. Tochvormden zij het creatieve brein van de commissie!

Drie feesten zijn ondertussen al geweest en ons vierdefeest staat op het punt van beginnen. Dit feest zalplaatsvinden op DINSDAG!!!! 31 oktober en het themaop de halloweenavond is: "Trick or Treat".

We hopen dat de net nieuwe gekozen EJC het komendejaar net zo veel plezier en gezelligheid krijgen als datwij hebben gekregen! Verder hopen we jullie natuurlijkallemaal te zien op 31 oktober!!

Groetjes EJC 2006-2007 "Voluptas"



II||VV

iillllaaVV

oolloonnttéé41

Villa Volonté

Het is een ongure avond aan het eind van septemberals ergens in Groningen een eerstejaars student op zijnfiets stapt. De introductie was nog maar enkele wekengeleden, dacht hij bij zichzelf, maar toch lijkt het alweerzo ver weg. Nadat het hele circus in alle hevigheid waslosgebarsten was het ook voor hij het wist alweer voor-bij. En met slechts een klein weekje rust na de KEI-weekstond er gelijk alweer een nieuwe introductie op stapel,namelijk die van zijn studievereniging. Al die praatjes,feestjes, borrels en nieuwe mensen waren bijzonderoverweldigend geweest. Ongelofelijk hoe je in zo'n kortetijd in zo'n voorheen onbekend wereldje opgenomenkan worden, bedacht hij zich. Gelukkig was het inmid-dels allemaal wat gekalmeerd en kon hij zich richten ophet dagelijkse studentenleven. Het vereiste wel watflexibiliteit en aanpassingsvermogen aan deze nieuwelevensstijl, was hij achtergekomen, maar het begon hemsteeds meer en meer te bevallen. Eindelijk doen enlaten wat ik zelf wil zonder dat er iemand op me let. Ja,hij had nu al door dat hij goed op zijn plek zat in hetbruisende Groningen! Tijdens de introductie was hetidee bij hem opgekomen om zich naast zijn studie ookop andere dingen te richten. Er bleek genoeg keuze tezijn, merkte hij toen een hele karavaan van commissiesen werkgroepen aan hem voorbij was getrokken.Uiteindelijk had hij besloten zich op te geven om bij dekroeg van de Medische Faculteit te solliciteren en daarwerd hij tot zijn vreugde aangenomen! De kennisma-kingsavond voor alle nieuwe tappers en ouderejaarstap-pers die kort daarop volgde was een erg gezelligegeweest. Misschien wel iets te gezellig, bedacht hij zichachteraf, aangezien hij de dag daarna college voor deverandering maar weer eens had overgeslagen. BijVolonté aangekomen, zag hij dat er al aardig wat fietsenvoor de deur stonden. Wat onwennig liep hij naar bin-nen en tot zijn grote opluchting herkende hij een aantalmensen achter de bar. Enthousiast kwam er een meisjeop hem afgestapt dat hem achter de bar sleurde en inhoog tempo van alles begon uit te leggen. Hij had op dekennismakingsavond al met haar staan praten en haarenthousiasme werkte bijzonder aanstekelijk. Na haarrelaas besloot hij eerst maar voor zichzelf een biertje tetappen, toen ineens een grote spijker langs zijn handscheerde en in de spoelbak belandde. In een hoekjestond een groep jongens rondom een groot houtblok volverbazing om zich heen te kijken en barstte in lachen uittoen ze zijn verschrikte gezicht zagen. Het begon daarnaaardig vol te lopen en hij had al gauw door dat heel watmensen benieuwd waren wie hij was, wat hij deed ensinds wanneer hij achter de bar stond. Dat dit ook zijnminpunten had, kwam hij gauw genoeg achter toen deavond vorderde en hij van de ene kant naar de anderegeroepen werd om biertjes te tappen. Het vrolijke meis-je dat hem in het begin alles had uitgelegd had zichondertussen gemengd in de groep jongens bij het hout-

blok. Zijn medetapper was een ouderejaars student diehem tijdens het tappen van de nodige informatie overVolonté voorzag en ook verschillende interessante ver-halen wist te vertellen over een groot aantal gasten datdie avond rondliep in de kroeg. Hij luisterde vol aan-dacht terwijl hij ondertussen alles een beetje probeerdete overzien. Het voorheen zo vrolijke meisje was inmid-dels rood aangelopen in haar pogingen de groep jon-gens in de hoek ervan te weerhouden hun kleren uit tetrekken. Hier slaagde zij slechts ten dele in en staakteuiteindelijk zichtbaar ontdaan haar pogingen. De avondbereikte niet lang daarna zijn hoogtepunt met een doffedreun toen een meisje, dat met een stel vriendinnenaan het uiteinde van de bar de hele avond had zittenkaarten, bijzonder charmant van haar barkruk donder-de. Nog verdwaasd om zich heen kijkend, werd zij doorhaar vriendinnen naar buiten gedragen waar niet veellater een taxi voor kwam rijden. Nadat iedereen er aanhet einde van de avond op subtiele wijze was uitge-werkt, was het zaak de boel nog even schoon te maken.Het bleek er al snel op neer te komen dat hij als eerste-jaars tapper de wc's mocht schrobben, maar hij beslootmaar niet te protesteren. Toen alles opgeruimd was,wilde hij al aanstalten maken om naar huis te gaan,maar aan de verbaasde blikken van zijn medetapperste zien, merkte hij dat dit niet de bedoeling was. Onderhet genot van een aantal bijzondere mixjes die hemwerden voorgeschoteld, kwamen de mooie verhalenpas echt goed los en begon hij steeds meer door te krij-gen wat Volonté nou precies inhoudt. Nadat een rond-borstige en zichtbaar aangeschoten meisje die debovenbuurvrouw bleek te zijn nog even binnen wasgekomen om met veel kabaal wat knuffels uit te delen,besloot het inmiddels wit weggetrokken, vrolijke meisjedat het genoeg was geweest voor die avond. Toen hij opzijn fiets stapte om naar huis te gaan, hing er eengelukzalige gloed over hem heen die niet te wijten wasaan het waterige zonnetje dat zojuist aan de anderekant van de grachten boven de huizen was uitgekomen.Morgen voor de verandering maar weer es niet naar col-lege…


FFoolliioo

lluumm

eeddII||

CCoolluu

mmnn

Studenten houden veel van afkortingen, dat staat vast.In nauwelijks een maand tijd heb je kennis gemaaktmet de KEI, ACLO, EIK, UB, PS, KNPSV en wie weet eenSOA. Maar verder staat niets vast. Alles is anders danwat je gewend was uit je vertrouwde en pittoreskegeboortedorp.

Wat je vooral gaat missen zijn moeders AVG'tjes. Deculinaire traditie van studerend Nederland volgt name-lijk grotendeels de 3 P's: Pasta, Pizza en Pastakliekjes.En wie had gedacht dat een broodje shoarma binneneen uur een straatpizza kan worden?

Ook de studententaal is een andere wereld op zich.School heet uni, je zakgeld is nu stufi. Je kamer is jethuis, je thuis is nu thuis-thuis. Voor je het weet zit jeals HJ in de GK. Je bent geen scholier maar student. Omhet nog ingewikkelder te maken: student ben je ookniet. Je bent een nul of een foet en als je dat niet bent,ben je een knor.

In het studentenleven zul je je niet snel vervelen.Sporten doe je collectief bij de ACLO maar uiteraard zijner ook vele activiteiten op kleinere schaal. Kijk vooral uitnaar balletje-balletje, driemannen of mexxen. Hetbefaamde 'swaffelen' is een ietwat illustere activiteit dieslechts een select aantal gelukkigen onder jullie zullenbeoefenen dan wel mogen ondergaan. Tijdens tenta-menperiodes zal blijken dat SOGgen ook erg populair is.

De typische dingen zoals hierboven zijn nog wel teleren, maar verder? De ene ouderejaars vertelt dat hetlidmaatschap zo mooi is, en belangrijk, en geil. Eenander heeft geen goed woord over voor corpsballen.Voor een derde is sporten het enige wat telt. En dan nogde student waarmee je eigenlijk nooit praat omdat hijaltijd aan het studeren is. Wat dan misschien niet zogezellig is, maar wel de titel 'cum laude' oplevert.

En dat is misschien wel het meest verwarrende. Watgaan we doen: afpilsen of afhaken? BOMmen ofSOGgen? Hertjes of EC's regelen? Denk maar niet dat jehier de enige in bent, ook ouderejaars zoals ik wordennog elke dag voor dergelijke dilemma's geplaatst. Watje beslist is niet eens het belangrijkste, uiteindelijk komje er toch wel. Als je het maar zelf beslist.

Wat denk je zelf…

D i g i t a l is

Wat denk je zelf


Document

Documents

Transcript of Document