R E L I G I E U Z E L E V E N S B E S C H O U W I N G E NR E L I G I E U Z E L E V E N S B E S C H O U W I N G E N

H I N D O E Ï S M EH I N D O E Ï S M E

Dit boek is één van dezeven boeken uit de serie

Religieuze Levensbeschouwingen

In deze serie zijn ook verschenen:• Opmaat • Basisdeel • Jodendom

• Boeddhisme • Islam • Christendom

opm hindoeïsme 10-04-2005 17:57 Pagina 1

3

6 Yoga 736.1 De acht trappen van Patanjali 746.2 Het aanleren van asana’s 766.3 Vormen van yoga 77

7 Hindoes in Nederland 817.1 Voorgeschiedenis 827.2 Hindoeïsme in Nederland 847.3 Tussen aanpassing en eigenheid 87

Begrippen- en namenlijst 91

Studietactieken 92Tijdschema 92Boomschema 93Tabel 93Vragen beantwoorden 94Omgaan met nieuws 94Samenvatten 95Overzichtsschema 95Begrippennet 96

Inhoud

1 Het hindoeïsme 51.1 De wortels van het hindoeïsme 61.2 Hindoeïsme een wereldreligie 101.3 Historisch overzicht 12

2 India 172.1 India nu 192.2 Verschillen en tegenstellingen 22

3 Cultuur 293.1 Leven in een familie 303.2 Het kastenstelsel 323.3 Riten 35

4 Basisbegrippen 414.1 Dharma, karma en samsara 424.2 Toepassingen (I) 454.3 Atman, brahman en moksha 464.4 Toepassingen (II) 53

5 De wereld van de Goden 555.1 God: drie is één; één is drie 565.2 Uit de verhalen over Vishnoe en de Shiva 595.3 Godenverering 68

opm hindoeïsme 10-04-2005 17:57 Pagina 3

r e l i g i e u z e l e v e n s b e s c h o u w i n g e n

hin

do

e�s

me

opm hindoeïsme 10-04-2005 17:57 Pagina 4

51 Het hindoeïsme

Het hindoeïsme behoort tot de vijf grootste en belang-rijkste religieuze levensbeschouwingen. Ongeveer 850miljoen mensen noemen zich hindoe*; op de totalewereldbevolking is dit ongeveer 13%.Het hindoeïsme leeft in de eerste plaats in het landIndia. De meeste hindoes zijn immers Indiërs. En ookhet omgekeerde is waar: de meeste Indiërs beschou-wen zichzelf als hindoe.Toch is de term ‘hindoeïsme’ niet bedacht in India,maar in Engeland omstreeks 1830 n. chr. Ook de naamIndia is door buitenstaanders gegeven aan het landBharata*, zoals India oorspronkelijk genoemd werd.De naam hindoeïsme* en ook India* komen van‘Indus’, de naam van een rivier in het huidigePakistan. In de tijd van de Perzische veroveringstoch-ten in India spraken de Indiërs echter niet over Indusmaar over Sindhoe. De Perzen, die de letter ‘s’ nietkonden uitspreken noemden de rivier Hindoe. Later,met de komst van moslims in India, gaat men sprekenover Hindoestan*. Je kunt dit vertalen met ‘het landrond de Indus’. Als men, in het begin van de 19e eeuwin Engeland, het woord hindoeïsme gaat gebruiken,bedoelt men daar letterlijk mee de ‘cultuur en levens-beschouwing van de mensen in het land rond deIndus’.Een aantal vragen dringt zich hierbij onmiddellijk op. Ishet niet vreemd dat hindoeïsme en India hun betekenisontlenen aan een rivier die voornamelijk in een ander

In dit hoofdstuk

Inleiding

Een hoofdstuk om er in te komen. Wat betekenen

de woorden hindoeïsme, hindoe en India?

1.1 De wortels van het hindoeïsme

Het hindoeïsme kent geen stichter maar ontstaat

door acculturatie. Om dat acculturatieproces te

beschrijven moeten we terug naar India rond 1700

– 1300 voor chr.

1.2 Hindoeïsme een wereldreligie

Hindoeïsme en India horen bij elkaar. Waarom

wordt het hindoeïsme dan toch een wereldreligie

genoemd?

1.3 Historisch overzicht

De belangrijkste historische ontwikkelingen in het

hindoeïsme in het kort bij elkaar gezet. Een over-

zicht waarin veel wat nog gaat komen in dit boek

alvast in een historische lijn wordt gezet.

Conclusies

De belangrijkste conclusies uit dit hoofdstuk op

een rijtje.

Studietactiek

Speciale aandacht wordt besteed aan de studietac-

tiek Tijdschema.

opm hindoeïsme 10-04-2005 17:57 Pagina 5

6 land ligt en wel in Pakistan? In dit hoofdstuk zullen wezien dat dit alles te maken heeft met de modernegeschiedenis van het land India en meer speciaal methet jaar van India’s onafhankelijkheid (1947). Een ande-re vraag luidt: is het hindoeïsme wel op de eerste plaatseen religieuze levensbeschouwing of moet je het eerdereen cultuur noemen? Is het niet op de eerste plaats eennetwerk van een aangeleerde manier van denken endoen van een herkenbare groep mensen? En als hettoch beschouwd kan worden als een levensbeschou-wing, is er dan sprake van één kijk op het leven of is hethindoeïsme eerder een verzameling van een aantal ver-schillende levensbeschouwingen?Belangrijker dan het oplossen van deze vragen is hetom af te spreken op welke wijze wij, in dit boek, determ hindoeïsme zullen gebruiken. Het hindoeïsme benaderen we op de eerste plaats als eenlevensbeschouwing, als een kijk op het leven, als eentotaalvisie. Deze totaalvisie is sterk verweven met deIndiase cultuur en geschiedenis. We zullen er dan ookniet aan kunnen ontkomen om dieper in te gaan op dezecultuur. Toch blijft onze belangrijkste interesse daarbij:welke kijk op het leven wordt in die cultuur uitgedrukt?

De moeilijkheden die als vanzelf naar boven komenwanneer we precies willen uitdrukken wat we onderhet hindoeïsme verstaan, hebben te maken met het feitdat het hindoeïsme geen stichter heeft. Van allewereldreligies kennen we de stichter bij naam. En elkebeschrijving van een andere wereldreligie begint danook met het levensverhaal van de stichter. Voor hethindoeïsme gaat dit echter niet op. Het is daaromnoodzakelijk om eerst aan de orde te stellen hoe hethindoeïsme is ontstaan. We zullen zien dat dit alles temaken heeft met de geschiedenis van het land India.Verder zullen we in dit hoofdstuk de vraag aan de ordestellen waarom het hindoeïsme een wereldreligiegenoemd mag worden, terwijl het toch verweven lijktmet één land: India.

1.1 De wortels van het hindoeïsmeMensen die zich met taalwetenschap bezighoudenhebben lang nagedacht over de vraag: ‘Hoe is het tochmogelijk dat in West-Europese talen woorden voorko-men die gelijkluidend zijn met woorden uit Indiasetalen en die ook nog dezelfde betekenis hebben?’ InNederland zeggen we tegen het getal 3 ‘drie’; in Indiazegt men ‘tri’. Het Nederlandse woord ‘juk’ kan je hel-pen om het Indiase woord ‘yoga’ te verhelderen. Er is

Vragen en opdrachten

Gebruik bij het beantwoorden van de vragen steeds

de tactiek: Vragen beantwoorden, blz. 94.

1. Beschrijf in je ‘eigen woorden’ waarom we het

hindoeïsme een cultuur noemen.

2. Beschrijf in je ‘eigen woorden’ waarom we het

hindoeïsme een levensbeschouwing noemen.

3. Waarom horen hindoeïsme en India bij elkaar?

Ind

ia

opm hindoeïsme 10-04-2005 17:57 Pagina 6

7

een diepe overeenkomst tussen het woord ‘adem’ enhet voor hindoes zo belangrijke woord ‘atman’. Hoe ditte verklaren?Taalwetenschappers, gevolgd door archeologen, gaanervan uit dat een deel van het huidige Indiase volk eneen deel van het huidige Europese volk dezelfde voor-ouders hebben. Men noemt dit volk: het Indo-Europese* volk. Zij hadden een eigen taal, een eigencultuur en een eigen levensbeschouwing. Het beginvan het hindoeïsme ligt, voor een belangrijk deel, bijdit volk en dus buiten India. We zullen het ontstaanvan het hindoeïsme uitvoerig bekijken aan de handvan drie momenten uit die geschiedenis.

IRond 2000 vóór chr. werd het grote steppenland vanPolen tot Centraal-Azië bewoond door halfnomadischestammen. Zij leefden van de handel in vee. Wellichtvanwege een verarming van de weidegronden voor hetvee, valt dit volk uiteen. Een deel ervan trekt naarEuropa. Zij worden de stamvaders van onder anderede Grieken, Romeinen en Kelten. Een ander deel zalnaar India gaan. Zij worden de stamvaders van de hui-dige Indiërs. Het deel van het Indo-Europese volk datnaar India trekt, was de groep van de Bharatas, die zichook wel de Ariërs* of ‘edelen’ noemden. Hun intochtvia het noordwesten van India moet ongeveer 1700vóór chr. op gang zijn gekomen.

IIIndia zelf was ten tijde van de invallen van de Ariërszeker geen onbewoond gebied. De eerste sporen vanmenselijke activiteit gaan waarschijnlijk terug op de

Ind

ia

opm hindoeïsme 10-04-2005 17:57 Pagina 7

8 periode tussen 400.000 en 200.000 voor chr. Uit dietijd stammen in elk geval archeologische vondsten diewijzen op het gebruik van stenen gereedschappen.Door een zeer geleidelijke evolutie ontstonden in Indiaverschillende culturen. Zo spreekt men over deDravidische* cultuur van het zuiden van India en dezeer verfijnde Indus* cultuur, van het noorden. Vandeze laatste cultuur, ook wel de Harappa ofMohenjodaro cultuur genoemd, zijn indrukwekkenderestanten gevonden in een aantal stadsconstructies.

IIIDe oudste wortels van het hindoeïsme gaan terug ophet proces van acculturatie* (het op elkaar stoten enwederzijds beïnvloeden van verschillende culturen)van de Arische cultuur aan de ene kant met de Indiaseculturen aan de andere kant. De inval van de Ariërsvalt waarschijnlijk samen met het verval van de verfijn-de stadscultuur van de Indus-vallei.Uit de samensmelting van de Ariërs met de autochto-ne Indiërs ontstaat iets nieuws: een nieuwe cultuur eneen nieuwe levensbeschouwing die later het hindoeïs-me zal worden genoemd. In dit acculturatieproces heb-ben de Ariërs een zeker overwicht gehad.

Vragen/opdrachten

4. Vat in drie punten (I, II en III) kort samen hoe de

hindoeïstische cultuur en levensbeschouwing is ont-

staan.

5. Teken het wereldbeeld van het oorspronkelijke

hindoeïsme, zie kadertekst, blz. 9.

6. Teken, in het lichaam van de kosmische Mens,

het volledig uitgewerkte wereldbeeld, zie kadertekst,

blz. 9.

7. Geef drie redenen waarom het hindoeïsme met

recht een wereldreligie genoemd mag worden. (zie 1.2)Restanten van een stad uit de Indus cultuur

opm hindoeïsme 10-04-2005 17:57 Pagina 8

9

Dit proces van versmelting heeft enige eeuwengeduurd. Pas veel eeuwen na de eerste invallen van deAriërs in India zal duidelijk worden hoe de nieuwe cul-tuur en levensbeschouwing in elkaar steekt. Rond 1300voor chr. is dit acculturatieproces voltooid.Het nieuwe van de hindoeïstische cultuur en religieblijkt het duidelijkst uit het hindoeïstische wereld-beeld*; zie kadertekst, blz. 9. Het meest typerende vandit wereldbeeld is niet zozeer de indeling van hoog(hemelen) midden (aarde) en laag (hellen). Ook uit hetbijbelse wereldbeeld, dat ongeveer uit dezelfde tijdstamt, is dit wel bekend. Bijzonder aan dit wereldbeeldis dat het zich, volgens een scheppingsmythe, bevindtin het lichaam van de kosmische Mens.

Het hindoeïstische wereldbeeld

Een wereldbeeld* is een samenhangende kijk op de kosmos. Rond 1300 voor chr.

wordt het oorspronkelijke wereldbeeld van het hindoeïsme voor het eerst zicht-

baar.

Volgens dit wereldbeeld is onze wereld plat en bestaat uit vier continenten. In het

midden van de wereld bevindt zich de centrale berg Soemeroe, als een as van de

wereld die boven en onder de wereld doorloopt. Boven in het gebergte bevinden

zich een aantal hemelen in etages boven elkaar. Onder het centrum liggen de,

eveneens in etages gerangschikte, hellen.

Dit alles drijft in een oceaan. De uiterste rand van de wereld wordt gevormd door

een gebergte. Zon, maan en sterren behoren bij de wereld en bewegen zich rond

de centrale berg.

Onder de oceaan bevindt zich ‘de kring van de wind’; een orkaan die zó snel rond-

wentelt dat hij genoeg weerstand biedt om het gewicht van de wereld te dragen.

Volgens een scheppingsmythe bevinden de hemelen, de aarde en de hellen zich

in een groot menselijk lichaam. De hemelen bevinden zich in het hoofd, de aarde

in de buik en de hellen in het onderlichaam van deze Kosmische Mens. Volgens een andere scheppingsmythe

is alles ontstaan uit het Kosmische Ei dat oorspronkelijk dreef op de oerwateren.

De ruïnes van het ‘Grote Bad’ bij Mohenjo-Daro.

opm hindoeïsme 10-04-2005 17:57 Pagina 9

1.2 Hindoeïsme een wereldreligieGezien de nauwe verbondenheid van het hindoeïsmemet India is het de vraag of het hindoeïsme wel eenwereldreligie genoemd mag worden. Toch zijn ergoede redenen voor. In de eerste plaats is een groot percentage van dewereldbevolking hindoe; ongeveer 13%. Deze hindoeswonen niet allemaal in India. Het hindoeïsme heefteen grote verspreiding gekend over een groot deel vanZuidoost Azië. Maar door de opkomst van anderegodsdiensten, vooral boeddhisme en islam, is het gro-tendeels weer teruggedrongen tot India zelf. Welwonen er veel hindoes in de vroegere koloniën vanwesterse landen, bijvoorbeeld de oostkust van Afrika,Zuid-Afrika en de vroegere kolonie van Nederland

Suriname. Deze hindoes stammen af van contractar-beiders die, na de afschaffing van de slavernij, op deplantages en in de mijnen van de koloniën gingen wer-ken ter vervanging van de vrijgelaten slaven. Vandaardat er nu in Engeland en Nederland betrekkelijk veelhindoes wonen.Verder heeft het hindoeïsme een grote invloed gehadop de Aziatische cultuur in zijn geheel en ook op dedaar ontstane religies als boeddhisme, jainisme ensikhisme.Ook onze westerse cultuur bezit, historisch gezien,veel interesse voor de ‘wijsheden uit het Oosten’. Hetidee van reïncarnatie bijvoorbeeld wordt door veelmensen in het Westen gezien als een waardevol ele-ment in hun persoonlijke levensbeschouwing.

10

opm hindoeïsme 10-04-2005 17:57 Pagina 10

11

Symbolen van het hindoeïsme

Aum

Aum (uitgesproken als een

langgerekt ‘oom’) is de belang-

rijkste en meest gebruikte hin-

doeïstische heilige klank (man-

tra). Het woord Aum is verwant

met het Nederlandse woord Amen.

Svastika

De svastika of zonnerad is een oud Arisch symbool voor

de dynamiek van de kosmos en stamt al van ver vóór

Christus.

Kamal

Kamal, de lotus, is een veel voorkomend symbool in de

hindoeïstische schilderkunst en architectuur. De lotus

symboliseert wijsheid die vanuit de diepte van het leven

haar voeding haalt.

Chakra

De chakra, het wiel, is een symbool voor het levensrad en

de cyclische kijk op het leven. Dit symbool heeft ook een

eigen plaats in boeddhisme en jainisme.

opm hindoeïsme 10-04-2005 17:57 Pagina 11