2

Het zien van een impossant oud gebouw brengt vaak vragen over

zijn toekomst met zich mee.

Als mens hebben we de touwtjes van dat pand in onze handen.

Wij besluiten om het af te breken, te renoveren of iets nieuws te

bouwen.

Wij, westerlingen, zorgen ervoor dat het interieur mee gaat met de

tijd, door het aan te passen aan de wensen en de behoefte van dat

moment. We kunnen ervoor zorgen dat panden die een kenmerkend

voorbeeld zijn voor een stijl in de architectuur niet verdwijnen,

door ze een status van monument te geven waardoor ze beschermd

worden.

In de periode 1970-1985 werd er niet zo kritisch gekeken en werd

vaak voor veel fabrieken besloten om het te slopen. ¹

In deze tijd is het om meerdere redenen belangrijk dat mensen zich

af vragen of het gebouw een waarde heeft voor de plek waar het

zich bevindt en of het voldoende flexibiliteit heeft om hergebruikt

te worden. Het kan een nieuwe manier van denken opwekken

waardoor bijvoorbeeld een industrieel gebouw, met een onopvallend

en functioneel imago, opeens in het middelpunt komt te staan

waardoor er nieuwe mogelijkheden ontstaan voor het object.

¹ Drs. P.Nijhof, Oude fabrieksgebouwen in Nederland {boek}, de bataafsche leeuw, Amsterdam/Dieren 1985

3

Breda

Princenhage

N

4

Deel 1 scriptie onderzoek

1. Probleem & doelstelling

2. Geschiedenis Remise

Tramlijn Breda

Tramremise

Van tram- naar busremise

3. Analyse

Huidige situatie

Ruimte analyse

4. Locatie en bereikbaarheid

5. Analyse stad en wijk

Stad Breda

Wijk Princenhage

6. Nieuwe bestemming

Mogelijkheden

Nieuwe bestemming

7. Conclusie

8. Bronvermelding

Deel 2 uitwerking interieur ontwerp

9. Probleemstelling

10. Concept

Programma 3 Princen

11. Programma van Eisen

12. Materiaal en meubels

13. LichtontwerpInhoudsopgave

67-147-89-1213-1415-4015-1819-4041-4647-5547-4849-5455-56

57-5859-60

63-6465-70

71-8687-9697-102

5

6

Aan de Mastbosstraat 12-14 te Princenhage Breda, staat de

voormalige tram/busremise van de BBA Veolia.

De remise heeft de uitstraling van een groot bedrijf, met een

eigen, zeer karakteristieke stijl die u nergens elders in Breda

kunt vinden. Een soort gelijk object, met ruimten met dergelijke

enorme afmetingen, is niet binnen Breda voorhanden en het

is onwaarschijnlijk dat een vergelijkbaar alternatief zal worden

gerealiseerd. De voormalige tram/busremise is te waarderen als

cultureel erfgoed.

De voormalige tram/ busremise dreigt te worden afgebroken en

vervangen te worden door een nieuwe woonwijk, waarbij het

economisch oogpunt het zwaarst lijkt te wegen. De kwaliteiten

die het gebouw in zich heeft, worden hierbij ondergeschikt

Alleen verliezen we hiermee een belangrijk en essentieel punt

uit het oog. Namelijk de context, onze geschiedenis en de

waardering die we hebben voor ons eigen verhaal.

De vraag die ik mezelf stel is:

Heeft de voormalige tram/bus remise voldoende ruimtelijke

kwaliteit en flexibiliteit om behouden te blijven voor een nieuwe

functie?

Wat zou een passende functie kunnen zijn voor deze remise?

Er word onderzoek gedaan naar de behoefte van Breda en

Princenhage op sociaal en cultureel gebied.

Breda heeft maar liefst 173.304 inwoners maar zijn er ook genoeg

voorzieningen voor al deze mensen?

Kan het een plek worden waar mensen van buiten de stad en

toeristen naar toe worden getrokken?

Of een plek waar veel mensen op allerlei culturele gebieden

gebruik van kunnen maken.

Het object kan ook een functie krijgen waardoor het dorpse

karakter van Princenhage versterkt word. Het onderzoek zal het

moeten uitwijzen.

Hoofdstuk 1Probleem en doelstelling

Hoofdstuk 2Geschiedenis Tramremise

7

Afb

. 1, H

aags

e m

ark

Pri

ncen

hage

1905

Afb

. 2, H

aags

e m

ark

Pri

ncen

hage

192

5

Tramlijn breda

In 1889 werd de naamloze vennootschap de Zuider

Nederlandsche Stoomtramweg Maatschappij (ZNSM) opgericht.

Deze maatschappij heeft in 1891 de lijn van Breda naar Wernhout

opgezet. Van Wernhout liep de lijn door naar Antwerpen.

Zoals op de overzichtskaart op afb. 3 zichtbaar is, waren er

meerdere tram maatschappijen die elk naar een andere richting

van de stad en daarbuiten reden.

De lijn naar Wernhout zorgde ervoor dat de mensen met de

paardentram van de grote markt in het centrum van Breda naar

de wijk Princenhage werden vervoerd. Vanuit Princenhage naar

Wernhout werden vooral goederen met stoomtrams vervoerd.

Van Breda naar Princenhage ging achttien keer per dag

de paardentram van de grote markt in het centrum van

Breda via de Havermarkt, over de hoge brug bij Spinola

naar de Haagdijk, de tram stopte bij de St. Anna kerk

(vroeger was daar station Haagpoort, stadspoort van Breda).

Vanuit daar gingen er nog 9 diensten richting de Haagweg die

uiteindelijk uitkomt op de haagse markt in Princenhage. ¹

In Princenhage werd rond 1890 een grote werkplaats gebouwd

aan de Mastbosstraat 12-14. Het werd door de ZNSM op z’n

Vlaams “Den Atelier” genoemd.

Vermoedelijk werd deze werkplaats aan de Mastbosstraat

gebouwd omdat de grond daar goedkoop was.²

¹ W.J.M. Leideritz, De tramwegen van Noord-Brabant {boek}: een historische terugblik op ruim een halve eeuw tram- en autobusexploitatie in de provincie Noord-Brabant, blz.27 en 35, Leiden: E.J. Brill 1978² Karel Loeff in opdracht van gemeente Breda, Waardestellend Onderzoek Voormalige ZNSM tramwerkplaats en BBA werkplaats- en remise Mastbosstraat 14, Princenhage, Bredamei 2010

Afb

. 3, ov

erzi

chtk

aart

tra

mlij

nen

Bre

da, or

anje

lijn

om

tra

mre

mis

e Pri

ncen

hage

9

Tramremise Princenhage

De werkplaats is van 1890 tot 1935 in gebruik geweest voor het

opslaan en het herstellen van de tramlocomotieven.

Zoals op afb. 4 (foto) te zien is waren er drie werkplaats hallen.

De eerste hal heeft twee deuren waar spoorlijnen naar binnen

lopen, de tweede en derde hal hebben beide drie deuren met

ieder drie spoorlijnen.

De gevels van de hallen bestaan uit baksteen, op afbeelding 6

is de voorgevel (oostgevel) van het gebouw te zien, er is langs de

dakrand, trapgewijs steens uitgemetseld. Ook het rosetvenster

met daaromheen een rondboog gemetseld is een karakteristiek

detail.

De stalen (dak)constructies in het gebouw (afb. 4) houden de

drie zadeldaken overeind. Het zadeldak heeft tegen de nok, twee

daklichten over de gehele lengte van de hal.

Op afbeelding 7 is goed te zien hoe de tramremise was ingedeeld.

Afb

. 5, Tr

amre

mis

e Pri

ncen

hage

met

spoo

rlijn

en 1

932

Afb

. 6, Tr

am v

oor

de r

emis

e Pri

ncen

hage

193

4 A

fb. 4

. Tra

mre

mis

e Pri

ncen

hage

10

Afb

. 7, B

oven

aanzi

cht tr

amre

mis

e 18

90-

1935

met

spoo

rlijn

en

Afb

. 8 I

nter

ieur

Tra

mem

ise

Afb

. 9 I

nter

ieur

tra

mre

mis

e

Afb

. 10

Inte

rieu

r tr

amre

mis

e ac

hter

gron

d N

oord

geve

lA

fb.11

Paa

rden

stal

, ve

rmoed

elijk

tuss

en d

e w

erkp

laat

s en

sch

aftl

okaa

l in

11

Afb

. 12

Voo

rgev

el t

ram

rem

ise

rond

193

8

12

13

Van Tram naar Busremise

Door de opkomst van bus- en vrachtvervoer kreeg het tram

verkeer concurrentie.

In 1935 werd ZNSM overgenomen door het Brabantse

Buurtspoorwegen en Autodiensten (BBA).¹

De tramwerkplaats werd nu een buswerkplaats.

Op afbeelding 14 is het gebouw net verkocht aan de BBA.

De spoorlijnen zijn al wel verwijderd en er staan al bussen.

In 1951 is het complex ingrijpend gewijzigd. Het oude magazijn

en het schaftlokaal (afb 7) die los stonden naast de werkplaats

hallen zijn gesloopt. Daarvoor in de plaats is een hal aangebouwd

(zuidgevel). De voorgevel (oostgevel) van het complex heeft een

hele andere uitstraling gekregen. Dat komt door de aanbouw

van het kantoor (afb. 16) Dit kantoor sluit de bestaande drie

werkplaats hallen in. Hierdoor verdween het gebouw van de

oude tramremise uit het zicht (afb. 13)

Het lijkt erop dat de architect zich heeft laten inspireren door

twee stromingen, de interbellumstijl en het traditionalisme.²

Eenvoudige architectuur met weinig decoratie en het gebruik van

baksteen voor de gevel.

Het gebouw bestaat uit een betonskelet constructie met daarvoor

een los staande 1,5 steens diepe gevel van baksteen.

In 2001 werd BBA verkocht aan Connex. Dat later in de naam

Veolia Transport Brabant werd gewijzigd.

De remise werd gesloten doordat Veolia geen bussen meer kocht

en gebruik maakte van leasebussen. De bussen worden nu op

een landelijke busremise gerepareerd.

¹ W.J.M. Leideritz, De tramwegen van Noord-Brabant [ boek]: een historische terugblik op

ruim een halve eeuw tram- en autobusexploitatie in de provincie Noord-Brabant,

Uitgave Leiden : E.J. Brill, 1978

² Princenhage kern, voorstel van panden tot plaatsing op de gemeentelijke monumenten lijst,

Omschrijving Tramremise aan de mastbosstraat 12-14, Auteur Erik DolneAfb

. 14,

Tra

mre

mis

e Pri

ncen

hage

zo

nder

spoo

rlijn

en 1

938

Afb

. 13,

Bov

enaa

nzi

cht B

usr

emis

e, v

ierk

ant m

idde

nin

is

de v

oorm

alig

e tr

amre

mis

eNoordgevel

Oostgevel

Zuidgevel

Westgevel

14

Afb

. 15,

Oost

geve

l (vo

orge

vel)

vana

f 19

51 t

ot n

u

Hoofdstuk 3Analyse

15

Huidige situatie

Als u vanuit de Mastbosstraat het terrein tegemoet loopt ziet u

aan de rechterkant een modern gebouw uit wit baksteen (afb.

15). Met op dit moment de naam: Veolia op de voorgevel. Vroeger

stond op die plaats de woning van de directeur.

Als u door loopt het terrein op, ziet u als eerst de voorgevel

uit 1951. De ronding in de bakstenen voorgevel is het meest

opvallend en tevens decoratie aan het pand (afb. 18).

Dominant aanwezig zijn de betonnen deuromlijning,

vensterbanken, latei lijsten, die karakteristiek zijn voor bepaalde

objecten uit de interbellumstijl ( jaren ‘30). Het bepaald het

karakter van de gevel.

U word door de ronding naar de entree van het kantoor toe

geleid. Deze word aangeduid met een aantal traptrede.

De vensters met ijzeren kozijnen en het glas hebben dezelfde

ronding.

De raampartijen zijn breed en zijn uitgevoerd met betonnen

lateien. De dagzijde, vensterbank en strek liggen 1.5 steen diep.

Op afbeelding 16 ziet u een rond raam onder de stalen brandtrap,

wat ook verwijst naar de interbellumstijl, met name de architect

W.M Dudok.

Achter deze ramen was voorheen het kantoor gevestigd. Er achter

liggen de werkplaats hallen.

Dit kantoor gedeelte heeft een plat dak met daklichten.

Afb

. 17,

O

ost

geve

l (vo

orge

vel)

Afb

. 16,

O

ost

geve

l (Voo

rgev

el)

16

Afb

. 18,

Oost

geve

l (vo

orge

vel)

entr

ee

17

Afb

. 19,

zui

dgev

elA

fb. 2

0 w

estg

evel

Afb

. 21,

Noo

rdge

vel

De bussen reden langs de voorgevel (oostgevel) naar de

linkerzijkant van het gebouw (zuidgevel). Zichtbaar op afbeelding

19 zijn de deuropeningen waar de bussen de werkplaats inreden.

Deze zo genoemde “filux ovedoor” deuren zijn er in 1977 in

gekomen. ¹

Boven deze deuren is de gevel bekleed met kunststof die door de

vele uitlaatgassen uit is geslagen.

Op pagina 19 en 20 ziet u de tekeningen van de gevel aanzichten

zoals het vanaf 1951 zonder de kleine aanpassingen van de

laatste jaren.

Deze gevel is, samen met de voorgevel de meest karakteristieke

en toegankelijkste gevels van het pand.

Als u naar de achtergevel kijkt ziet u dat er onderscheid is tussen

de oude tramremise met de drie zadeldaken en de aanbouw van

de werkplaats die later aangebouwd is. De aanbouw heeft een

plat dak met enkele dakopbouwen die het daglicht naar binnen

brengt via de lichtstraten.

Deze gevel is samen met de noordgevel de minst onderhouden en

fraaie gevel. Door de verschillende dak hoogten, constructies en

verschillende aanbouwen vormt het geen geheel.

De raampartijen aan de noordgevel hebben een afgeplatte

keperboog. Deze gevel heeft nauwelijks veranderingen ondergaan

vanaf toen het gebouwd werd in 1890.

Er staat een diagnosestraat op het terrein (afb.22, nr.1). Deze

wordt niet meegenomen in het onderzoek.

¹ waardestellend onderzoek, in opdracht van gemeente Breda afd. Bureau Cultureel Erfgoed,

Auteur: Karel Loef, mei 2010 Laren.

18

Afb

. 22,

Rem

ise

gele

om

lijnin

g

Oos

tgev

el

Wes

tgev

el

Noordgevel

Zuidgevel

1

19

Oostgevel (voorgevel) 1:500

Westgevel (achtergevel) 1:500Deze gevelaanzichten zijn ook in een groot formaat in de bijlage te vinden

20

Zuidgevel (zijgevel) 1:500

Noordgevel (zijgevel) 1:500

21

Plattegrond begane grond 1:500De plattegrond van de begane grond, verdieping en kelder zijn ook in een groot formaat in de bijlage te vinden

N

22

Plattegrond eerste verdieping 1:500 Plattegrond kelder 1:500

23

Route bussen

Route personen

Plattegrond begane grond met routing 1:500

N

24

Plattegrond eerste verdieping met routing 1:500

Plattegrond kelder met routing 1:500

Ruimte analyse

De Remise is te verdelen in drie delen; Het kantoor,

herstelwerkplaats en de voormalige tramremise. De reden voor

deze verdeling is omdat ze alle drie een eigen identiteit, opbouw,

conditie, afwerking en een andere belevingswaarde hebben.

Alle ruimten hebben een functionele indeling en de materiaal

keuze was ook bepaald door functie en gemakkelijk onderhoud.

De buitenmuren zijn in het hele gebouw niet geïsoleerd.

Het kantoor

Om te beginnen bekijken we als eerste het kantoor gedeelte.

Het kantoor gedeelte bestaat uit drie bouwlagen; de kelder, de

begane grond en een verdieping.

Op de plattegrond van de begane grond op de rechter pagina

word met nummers aangegeven waar de trappen zich bevinden.

Nummer 1 geeft de hoofdentree aan. Doordat het kantoor

gedeelte een Kelder heeft met een aantal ramen is het kantoor

hoger gelegen vergeleken met de herstelwerkplaats en de remise.

De vensters van de kelder zijn in de plint van de voorgevel

verwerkt. Als u de entree binnenkomt, word u ontvangen in een

smalle hal. Daarna komt u in een ruimte waar het bedrijfsbureau

was. Rechtsaf door de deur en een paar treden af (nummer 3)

komt u in het magazijn gedeelte dat naast de herstelwerkplaats

was gelegen. Het personeel kon makkelijk vanuit de

personeelsingang aan de oostgevel (nummer 2) rechtdoor lopen

paar treden af (nummer 3) naar de herstelwerkplaats of linksaf

de trap (nummer 4) op naar de eerste verdieping waar de kantine

en de kleedruimte zich bevonden. Deze wanden zijn bekleed met

houten panelen. Op de eerste verdieping is heden een verlaagd

systeemplafond te zien, dit is er later pas in gekomen, gevolg was

dat het daglicht van de daklichten niet naar binnen kon schijnen.

Het onderste deel van de betonnen kolommen zijn bekleed met

tegels en het bovenste deel is met een stuclaag afgewerkt. De

Vloer in de kleedruimte is bekleed met vloertegels.

Via nummer 5 kunt u op twee manieren naar de kelder die vooral

als opslagplaats diende.

In de oude remise hal zijn ook nog twee trappen (nummer 6 en 7)

die naar de verschillende kantoren op de eerste verdieping leiden.

Afb

. 23,

Int

erie

ur e

erst

e ve

rdie

ping

A

fb. 2

4, I

nter

ieur

eer

ste

verd

iepi

ng, kl

eedr

uim

te 1

952

Afb

. 25.

kan

tine

eer

ste

verd

iepi

ng

25

1

2

3

34

5

6

7

5

26

Kantoorgebied begane grond in lichtblauw aangegeven

Rode lijn geeft het gedeelte aan dat hoger gelegen ligt.

A A

Kantoorgebied verdieping en kelder in lichtblauw aangegeven

27

Doorsnede A-A 1:200

+

+

+

-

28

Herstel werkplaats

De bussen werden in deze grote hal opgeknapt.

Het personeel komt via het kantoor gedeelte in de werkplaats.

De bussen kwamen aan door de zuidgevel door een van de twaalf

deuren naar binnen.

Deze hal wordt van het magazijn gescheiden door een wand met

raampartijen. Alle tussenwanden hebben geen dragende functie.

Na het magazijn komt u in de oude tramremise. Deze ruimten

worden van elkaar gescheiden door middel van kolommen met

tussenwanden, deze tussenwanden dienen als stabiliteitverband/

windverband die de horizontale belastingen opvangt.

In de vloer van deze hal waren verschillende ingebouwde

hefbruggen.

De werkplaats heeft een betonnen constructie met de invulling

van bakstenen gevels in het exterieur. In het Interieur zijn de

vakwerkliggers (spanten) robuust en zeer aanwezig door het

herhalende ritme. Ze overspannen de ruimte met een zo groot

mogelijke afstand, zodat er weinig kolommen hoeven te staan

die kunnen bij het inrijden van een bus in de weg staan. De

kolommen hebben aan het bovenstuk een oplegstuk (neus)

zodat er op verschillende plekken stalen liggers met loopkranen

bevestigd konden worden.

Het magazijn en de revisie unit (afb.30 en 31) hebben dezelfde

betonnen constructie maar op een kleinere schaal. In deze

ruimte staat het kantoor van de chef die te bereiken is met de

trap. De chef had overzicht over de revisie unit door de grote

raampartijen (afb.29).

Deze ruimten zijn samen met de herstelwerkplaats in bezit van

een prachtig cassetteplafond van beton.

De zijgevel (zuidgevel) verlicht de ruimte met twaalf deuren.

Ondersteund door een dakopbouw met twee lichtsloten en de

achtergevel met een aantal raampartijen.

Deze achtergevel (westgevel) bestaat uit bakstenen gevel

zonder isolatie. De stenen zijn bovenaan wit en onderaan grijs

geschilderd.

Afb

. 26,

int

erie

ur h

erst

elw

erkp

laat

sA

fb. 2

7, C

entr

ale

inst

. voo

r m

otor

olie

en

vet

Afb

. 28.

int

erie

ur h

erst

elw

erkp

laat

s

29

30

Herstelwerkplaats in lichtblauw aangegeven

BB

Afb

. 29,

kan

toor

che

f A

fb. 3

0. m

agaz

ijn

Afb

. 31,

unit r

evis

ieA

fb. 3

2, v

akw

erkl

igge

r (s

pant

) m

et d

aklic

hten

31

Afb

. 33,

Int

erie

ur a

chte

rgev

el h

erst

elw

erpl

aats

32

Doorsnede B-B 1:200

33

34

Afb

. 34,

Int

erie

url h

erst

elw

erpl

aats

Remise

De oude tramremise heeft als kenmerk de drie zadeldaken met

de bijbehorende constructie en de bakstenen gevels.

De bakstenen wanden zijn van binnen en buiten wit geschilderd.

Er zit geen isolatiemateriaal tussen deze wanden.

Het lijkt erop dat deze ruimte de vorm van de zadeldaken en de

stalen constructie uit het jaartal 1890 heeft behouden.

De bussen werden door de oostgevel (voorgevel) naar

binnengereden. Door de in 1951 aangebouwde oostgevel

(voorgevel/kantoorgedeelte) zijn de zadeldaken niet meer te zien

aan de voorgevel.

De noordgevel heeft raampartijen met afgeplatte keperboog.

Normaal zijn er windverbanden tussen de kolommen aanwezig

die de horizontale belastingen opvangt, deze raampartijen zijn

mogelijk gemaakt daar deze afgeplatte keperboog, die als functie

een moment vaste hoek heeft.

Parrallel aan de noordgevel is een scheidingswand gemaakt. Deze

ruimte werd als schilderswerkplaats gebruikt en werd afgesloten

met een platdak. Aan de westgevel zijn een aantal aanbouwingen

die ook een platdak hebben.

Als u zich in deze ruimte bevindt valt meteen op dat er veel

daglicht naar binnen schijnt door de lichtstraten in het dak. De

schilderswerkplaats word vooral verlicht door de raampartijen

met de afgeplatte keperboog die nog uit de voormalige

tramremise afkomstig zijn.

Deze ruimte heeft een totaal andere beleving vergeleken met

de herstelwerkplaast. Dat komt voornamelijk door de stalen

constructie die verfijnd en onopvallend in de ruimte aanwezig is.

De ruimte werd verwarmd door ronde verwarmingsbuizen (afb.

42) die langs de daklichten lopen.

Afb

. 35,

int

erei

ur r

emis

eA

fb. 3

6, v

loer

re

mei

seA

fb. 3

7, n

oord

geve

l int

erie

ur r

emis

e

35

36

Voormalige tramremise met zadeldaken in donkerblauw aangegeven

Aanbouw kantoor aan Oostgevel in lichtblauw aangegeven.

Aanbouw aan Westgevel gedeelte met platdak in lichtblauw aangegeven

CC

Afb

. 38,

con

stru

ctie

A

fb. 3

9, d

icht

gem

etse

ld r

aam

Afb

. 40,

con

stru

ctie

Afb

. 41,

ach

terg

evel

rem

ise

37

Afb

. 42,

Ver

war

min

g

38

39

+

+

Doorsnede C-C 1:200

40

Afb

. 43.

Noo

rdge

el

Breda

Hoofdstuk 4Locatie en bereikbaarheid

N

Locatie en bereikbaarheid

In het zuidwesten van Breda ligt de wijk Princenhage (provincie

Noord-Brabant). Het wordt door de inwoners gezien als een dorp

in de stad. De Mastbosstraat is de weg die Princenhage van de

wijk de Heuvel onderscheid (afb. 44).

De Remise is alleen toegankelijk vanaf de Mastbosstraat.

Het perceel van de Remise is vrij groot maar ligt momenteel

verborgen achter huizen. Het witte bakstenen gebouw van

Veolia ligt op de voorgrond aan de Mastbosstraat en is wel goed

zichtbaar.

Op afbeelding 44 zijn de hoofdwegen van de auto, fiets en

wandelroute aangegeven. Op deze kaart is goed te zien dat er in

de woon buurten om de remise heen, wegen doodlopen tegen de

muren van het terrein van de remise. Bij een herbestemming kan

het gemakkelijk toegankelijk gemaakt worden door deze wegen

open te maken voor bijv. fietsers en voetgangers.

In het hoofdstuk stad en wijk analyse zoom ik dieper in op de

verbinding tussen de kern van Princenhage en de remise.

41

Princenhage

Route vanuit de binnenstad met auto en FietsRemise

Route vanuit de snelweg A58/ A16

Centrum van Princenhage

Perceel Remise

Hoofd fiets/wandelroute vanuit het centrum van Princenhage

N

mas

tbos

stra

at

Princenhage

Heuvel

Afb

. 44,

, ro

ute

kaa

rt p

rinc

enha

ge

42

Autoverkeer (afb. 44 en 45)

De remise is goed bereikbaar met de auto vanaf de snelweg afslag

15 op de A58/A16 dan een stukje over de Graaf Engelbertlaan en

dan de eerste weg linksaf de Mastbosstraat in.

Vanaf de binnenstad van Breda gaat u over één weg via de

Julianalaan, Doctor Struyckenstraat en uiteindelijk komt u uit in

de Mastbostraat.

Openbaarvervoer (afb. 46)

De remise is vrij gemakkelijk met het openbaar vervoer te bereiken.

Er gaan drie buslijnen van Station Breda naar Princenhage.

Lijn 4 , 5 en 115 stoppen alle drie in de binnenstad en gaan door

naar Princenhage en de Heuvel.

Met lijn 4 en 115 is de Mastbosstraat te bereiken. Elk kwartier gaat

buslijn 4 en elk half uur gaat buslijn 115 richting Princenhage.

Afb

. 45,

, ro

ute

kaa

rt a

uto

verv

oer

Afb

. 46,

rou

te k

aart

open

baar

verv

oer

43

Fiets en voetverkeer (afb. 44 en 47)

De Remise heeft maar één toegangsweg, voor fietsers en

voetgangers is het momenteel niet toegankelijk genoeg.

Zoals u op afb. 41 kunt zien lopen er wel wegen richting het terrein

van de remise maar deze wegen lopen allemaal dood.

De remise ligt net onder het centrum van Princenhage en het kan

vrij gemakkelijk toegankelijk gemaakt worden door middel van

meerdere toegangswegen open maken, zodat het nog makkelijk

word te voet of fiets te bereiken.

Afb

. 47,

rou

te k

aart

fie

tser

s

44

Afb

. 48,

bov

enaa

nzi

cht re

mis

e, g

ele

cijf

ers

verw

ijzen

naa

r af

bee

ldin

gen

op b

lz. .46

45

1

2

3

4

46

Afb

. 49,

Mas

tboss

traa

t A

fb. 5

0, B

urge

mee

ster

van

meu

lens

traa

t

Afb

. 51,

Wer

men

bol

stra

athi

erA

fb. 5

2, B

urge

mee

ster

Luy

ster

burg

hst

raat

2

1 3

4

Hoofdstuk 5Analyse stad & wijk

Breda

De meeste van ons ervaren de binnenstad van Breda als een stad

met een bourgondische sfeer en mooie historische panden. U

komt er “gezellige”mensen, cafeetjes, winkels, restaurantjes en

de bijbehorende terrassen tegen.

Bij mooi weer zijn er veel mensen in Valkenberg park te vinden.

En wie kent niet Onze Lieve Vrouwe kerk op de Grote Markt, het

Begijnhofje, het Chasse theater, het Holland Casino, de bioscoop

Pathé, Poppodium en de Mezz? Breda mag van 2009 tot eind

2011 de naam “Beste binnenstad van Nederland” dragen.¹

Naar mijn mening lijken de restaurants, lunchrooms en cafe’s

erg veel op elkaar. Op enkele plekken is een onderscheidend

concept toegepast. Uit eten is niet alleen lekker eten maar ook

de ervaring van een andere ruimte. Het is toch fantastisch als

u tijdens het eten elke keer als je een andere hoek opkijkt iets

nieuws ontdekt?De Wasserette, Inspire, Latte’s and Literature en

het theehuisje in het Valkenberg park (van John Kormeling) zijn

naar mijn mening voorbeelden van een ander soort beleving.

In Latte’s and Literature word u omringd door boeken tijdens

het drinken van een koffie. Inspire staat vooral bekend om de

lekkere chocomel en de huiselijke ruimte met veel daglicht, waar

je niet op de standaard stoeltjes zit, maar lekker in een oude

stoel of bankstel. In de Wasserette wordt alles behalve wasgoed

gewassen. Het interieur neemt je mee terug naar de jaren ‘50 en

er worden verschillende avonden georganiseerd met bijv. muziek,

film of poëzie.

Ook Poppodium de Mezz (afb.53) geeft je een andere Beleving.

Vanaf buiten hoor en ervaart u niets van wat er binnen gebeurd.

De Mezz heeft een karakteristieke vorm die bestaat uit twee

schillen. In de binnenste schil worden de optredens gegeven. Er

zitten geen hoeken in de ruimte dus de akoestiek komt goed tot

zijn recht. Tussen de binnenste en de buitenste schil (afb.54)zit

een luchtspouw wat tevens een kleine gang is naar backstage.

Dit gebouw is functioneel en is tevens door de vorm een icoon

voor de stad.

Afb

. 53,

pop

pod

ium

de

Mez

z 20

10A

fb. 5

4, p

oppod

ium

de

Mez

z

47

In ‘s-Hertogenbosch is een restaurant genaamd “Dit”.

In dit restaurant is aan allerlei aspecten gedacht. Het interieur

is klein en biedt weinig plaatsen. Maar het is wel sfeervol en

is voor meerdere doelgroepen geschikt. Wat slim is gedaan is

dat ze de menukaart hebben aangepast aan de ruimte, kleine

gerechten (soort tapas) waarvan u meerdere kunt bestellen. De

verblijfduur is niet erg lang want het is geen plek waar je 5 gangen

besteld. Dat komt door de gerechten, het interieur en de grafische

vormgeving van de menukaart en huistijl.

De Verkadefabriek in ‘s-Hertogenbosch is ook zo’n bijzondere

een plek die gemist wordt in Breda.

Deze oude fabriek is omgetoverd tot restaurant met een daaraan

een filmhuis bioscoop. Het restaurant wordt ook bezocht door

mensen die alleen wat willen eten en drinken en niet alleen door

bioscoop bezoekers. Het komt denk ik door het toegankelijke

interieur. Het is een grote ruimte die overzichtelijk is als u

binnenloopt. Het is vaak druk en dat geeft mij een bepaalde rust

en veiligheid bij binnenkomst.

Op museaal gebied schiet Breda ook te kort. We hebben het

Graphic Design Museum gevestigd in de Beyerd. Een erg goed

museum doordat het interieur en exterieur goed verbouwd en

gerestaureerd zijn. De combinatie van een oud gebouw met een

hypermoderne aanbouw werkt erg goed samen. Regelmatig

zijn er nieuwe tentoonstellingen met leuke en actuele thema’s.

De mensen worden door de vele reclameposters er naar toe

getrokken, dit in tegenstelling tot het Breda’s museum. Naar mijn

mening valt daar weinig te beleven, en als er iets te beleven

is, hebben weinig mensen er weet van. In Breda wordt door

de hedendaagse kunstenaars meer gebruik gemaakt van het

afhuren van ateliers en expositie ruimten. Dat is o.a. mogelijk in

het Vlaszak, Lokaal 01, Electron en stichting KOP.

Een goed museum met hedendaagse kunst in Breda wordt

gemist.

Dan het subtropisch zwemparadijs Sonsbeeck. De ligging is

uitstekend, net aan de rand van het centrum in een woonwijk

aan het Burgemeester van Sonsbeeckpark. Toegankelijk, centraal

gelegen en ook het enige subtropisch overdekt zwembad in Breda.

Maar het is naar mijn mening te klein. Het interieur is gedateerd

en standaard.

Best raar dat zo’n plek die voor iedere doelgroep recreatie hoort

te bieden, daar geen gehoor aan geeft.

Wat opmerkelijk is, is dat er weinig samenhang is tussen

verschillende gebouwen. Het Chasse theater, Casino,

gemeentehuis en de Pathé bioscoop worden niet betrokken bij de

binnenstad. Het grote gebouw Vlaszak zie ik als een stadsmuur

die een barrière vormt tussen de kern van Breda en oostelijke

gedeelte van de binnenstad.

Breda heeft 173.304 inwoners in 2010.

In mijn ogen heeft Breda een goed hedendaags museum nodig.

En plek waar ook toeristen vanuit andere steden uit Nederland

maar ook uit België getrokken worden.

48

Princenhage

Het dorpje in de stad. Als u in Princenhage komt, krijgt u gelijk

het dorpsgevoel. De kern/centrum heeft smalle straten met

prachtige oude panden (afb. 55 en 56).

In 1942 werd het dorpje toegevoegd aan Breda.

Breda heeft voor elke wijk een wijkraad. In Princenhage noemt

de wijkraad zich “het dorpsraad van Princenhage”. Hiermee

willen zij het dorpse gevoel van “toen” tot uitdrukking brengen.¹

In het centrum/kern van Princenhage bevindt zich een sociaal

cultureel centrum genaamd “De Koe”. Dit gebouw dient als

gemeenschapshuis. Het heeft een centrale ligging en beschikt over

meerdere zalen, die te huur zijn voor verschillende activiteiten.

Alle zalen bij elkaar biedt ongeveer 500 zitplaatsen. Voor een

grote gemeenschap zoals Princenhage is dit erg krap.

Met carnaval worden er extra tenten opgezet en alleen de mensen

uit Princenhage mogen een kaartje kopen. Het pand is alleen bij

georganiseerde activiteiten toegankelijk.

In mijn ogen hoort zo’n centrum iets extra’s langs de geplande

evenementen te bieden. Wanneer dit gebeurt versterkt het de

status van een sociale ontmoetingsplaats nog meer.

Het Princenhaagsmuseum zit gevestigd aan de Haagweg, ook

een karakteristieke locatie, maar te klein. Ook dit museum is

nauwelijks toegankelijk, namelijk twee zondagen in de maand.

Door gebrek aan sociale voorzieningen ontstaan er regelmatig

problemen. Niet alleen onder jongeren maar ook onder senioren.

Zo zijn er zelfs incidenten geweest bij IKEA, waar senioren

werden weggestuurd omdat ze zich te lang ophielden binnen het

catering gedeelte van de IKEA. Ze maakten overmatig gebruik

van het gratis bijvullen van koffie en bleven er uren lang kaarten.

Door gebrek aan sociale verblijfplaatsen ontstaan deze

problemen. Ook voor kinderen is hier een gebrek aan. De scholen

werden uitgebreid zodat men meer kinderen kan opvangen. Buiten

schooltijd is er een gebrek aan voorzieningen voor kinderen. Er

zijn weinig groenvoorzieningen en speeltuinen. Er is wel een

sportpark aanwezig. Opmerkelijk zijn de vele zangverenigingen.

¹ www. dorpsraad.princenhage.net

Afb

. 55,

Uit

zich

t op

de

dree

f Pri

ncen

hage

Afb

. 56,

Uit

zich

t op

de

haag

se m

arkt

Pri

ncen

hage

49

Afb

.57,

kaa

rt P

rinc

enha

ge

50

Karakteristiek dorpsgezicht ( afb.58 )

De Martinus kerk (nr. 1) ligt aan de Haagse markt (nr.2). De

kern bestaat uit één groot lint met daaraan een aantal (rijks)

monumentale panden.¹ Hierop is te zien dat de Remise (nummer

3, onderaan kaart) dichtbij het centrum ligt. Door de ligging kan

het gemakkelijk bij het centrum betrokken worden door wegen

open en toegankelijk te maken.

Het trekt mensen aan om in Princenhage te wonen omdat het

een dorpskarakter heeft. Het is veiliger, socialer en heeft eigen

voorzieningen. Deze voorzieningen zijn nog belangrijker om

mensen te trekken en om ervoor te zorgen dat mensen er voor

RemiseAfb. 58, kaart Princenhage karakteristiek dorpsgezicht

kiezen om er te blijven en hun kinderen hier op willen laten

groeien.

Op de website van BreData ² zijn de volgende gegevens te vinden:

Princenhage heeft momenteel 8.294 inwoners.

Er zijn bijv. opgeteld 1.731 inwoners van de leeftijdsgroep 55 tot

69 jaar. Deze grote groep zijn over enkele jaren allemaal 65

plussers, die geen ontmoetingsplek hebben om samen te komen,

het tekort die er al is stijgt alleen maar. Er zijn ook opgeteld 1.447

kinderen tussen de 0 en 14 jaar. Er wordt eerder gekozen voor de

uitbreiding van het gezin als er genoeg voorzieningen in de buurt

51

1

2

3

N

zijn voor hun kinderen die veilig en goedkoop zijn.

De huidige eigenaar van het pand, stelt voor om de remise

te slopen en er een nieuwe woonwijk te bouwen met luxe

woningen/appartementen. Het is niet aan te raden om nog meer

woningen te plaatsen, de vraag naar voorzieningen wordt groter.

Niet alleen van de nieuwe bewoners maar ook van huidige. De

waarde van het dorp stijgt niet, omdat de wensenlijst alleen maar

groter en groter word. De keuze voor een woonwijk is puur uit

economische redenen.

Op de website staat ook een diagram waarop u kunt u zien

dat in Princenhage het aantal banen gelijk staat met het aantal

vestigingen (2010) in vergelijking met Breda is dat een enorm

verschil. Daar zijn het aantal vestigingen meer dan het aantal

banen. De groei van werkgelegenheid in eigen wijk is een

belangrijk voordeel voor de inwoners. Wie wilt er nu niet naast

de deur werken? De sociale controle, die voor veiligheid in de

wijk zorgt versterkt hier ook door.

¹ bestemmingsplan Princenhage 2001

² www. breda.buurtmonitor.nl en www..dorpsraad.princenhage.net (Princenhage in cijfers)

52

Op de rechter pagina (afb. 60) is met kleur aangeven wat voor

soort functies zich op welke plaats bevinden.

U ziet dat het grootste gedeelte van Princenhage bestaat uit

woonwijken. Opvallend is dat er weinig slootjes, vijvers of

andere watergebieden aanwezig zijn.

Er is geen wandelpark aanwezig en de groenvoorzieningen

zijn matig. Breda is rijk aan parken, maar heeft misschien de

verdeling niet eerlijk gemaakt. A

fb.5

9, p

erce

el r

emis

e m

et o

mge

ving

ten

Noo

rden

53

Begraafplaats

Woonboulevard

Martinus Kerk

Remise

KerkhofSchool

Sportpark

N

Afb

. 60,

fun

ctie

kaar

t Pri

ncen

hage

Princeville

Hotel Novotel

54

Hoofdstuk 6Nieuwe bestemming

De drie verschillende ruimten hebben in het verleden een

karakteristieke functie vervult (kantoor, herstelwerkplaats en

remise) hierdoor hebben ze een andere belevingswaarde. Dit

blijkt uit de ruimte-analyse.

Naar mijn mening heeft Breda een goed hedendaags museum

nodig. Dit pand zou erg geschikt zijn voor kunst van grote

omvang, bijvoorbeeld installaties en grote schilderijen. Ook het

daglicht dat naar binnen schijnt vanuit de lichtstraten (vanuit het

dak) is geschikt voor museum tentoonstelling. De ligging is voor

deze functie echter niet geschikt. Breda heeft een hedendaags

museum nodig midden in de stad, dat bereikbaar is te voet vanuit

de binnenstad en vanuit het station.

Een paardenmanage of kinderboerderij kan ook een geschikte

herbestemming voor dit pand zijn. Vooral als de omgeving

rondom de remise een oase van groen wordt.

Een wellness centrum met luxe baden, massages, sauna’s etc.

is een tegenovergestelde optie, die Breda iets kan bieden. Dit

zijn allemaal voorbeelden die OF niet aansluiten op het dorpse

karakter OF op de behoeften van Princenhage.

Princenhage heeft een ontmoetingsplek nodig waar de ouderen

kunnen samen komen. Een plek waar kinderen kunnen spelen.

Een plek waar de mensen elkaar kunnen ontmoeten en iets te

weten kunnen komen over de geschiedenis van Princenhage.

Dé ontmoetingsplek voor feestgelegenheden als kinderfeestjes,

Sinterklaas, Kerstmis, Oud en Nieuw, Carnaval en Pasen, voor

jong en oud!

Omgeving

Verandering van de omgeving van de remise kan een enorme

belangrijke toevoeging zijn voor Princenhage. Dit dorp heeft

weinig groenvoorzieningen en geen wandelpark.

Door aanpassingen in de infrastructuur van de omgeving kan

het een waardevol park worden waar de remise midden in komt

te liggen.

Het is dan geen doorn meer in het oog maar juist een pand waar

iedereen positief over zal gaan praten.

De remise wordt omringd door woonbuurten, maar is geen

onderdeel ervan. Het kan makkelijk betrokken worden in de

buurt en bij het karakteristiek dorpsgezicht (Geruite arcering)

door middel van infrastructuur. De remise en het park worden

toegankelijker als het terrein van de remise openbaar terrein

wordt.

Op afb. 61 is een voorstel voor een nieuwe situatie. De remise

heeft op deze kaart een oranje kleur, de lichtgrijs kleur staat

voor het terras en de bestrating om de remise heen. Hier kunnen

natuurlijk ook groenvoorzieningen in opgenomen worden.

De wegen lopen bij Burgemeester van Meulenstraat (nr 1) en

Burgemeester Wermenbolstraathier (nr 2) dood tegen de terrein

muur van de remise. Deze wegen moeten toegankelijk gemaakt

worden voor voetgangers en fietsers.

De westgevel (achtergevel) van de remise moet een verandering

ondergaan zodat het deels vanuit deze zijde toegankelijk wordt

en ervoor zorgt dat de uitstraling van het gebouw bij de omgeving

gaat passen. In Burgemeester Luysterburghstraat (nr 3) staan

nieuwe luxe woningen die uitzicht hebben op de noordgevel van

de remise.

De plannen vanuit de gemeente zijn om de huizen te slopen aan

de Mastbosstraat (nr 4), Hieronder valt ook het nieuwe gebouw

van Veolia. Als deze gebouwen verdwijnen komt er een grote

open plek die zichtlijnen creeert (rode lijn) vanuit de straat “de

Dreef” (nr 5). Deze straat loopt vanuit de kern van Princenhage

richting de Mastbosstraat en geeft uitzicht op de voorgevel van

de remise. Hierdoor wordt de remise meer betrokken bij het

dorp. Ook ontstaat er een zichtlijn (rode lijn) vanuit de straat

55

56

Remise

1

2

34

5

6

Heuvelplein (nr 6) die vanuit het centrum van Breda richting

Mastbosstraat loopt en ook uitzicht geeft op de voorgevel van

de remise.

Dit gebied wordt bij het park betrokken en de zichtlijnen naar

de remise moeten worden verstrekt. Ook is er mogelijkheid om

parkeerplaatsen te maken waar in Princenhage een sterk te kort

aan is.

Dit zijn enkele voorstellen, een landschapsarchitect moet zich

hier verder over buigen. Ik heb geen onderzoek gedaan naar de

voormalige diagnosestraat, daarom kan er niet geconcludeerd

worden of dit object genoeg kwaliteiten heeft om het een

herbestemming te krijgen.

Afb

. 61,

Voo

rste

l een

nie

uwe

situ

atie

57

Hoofdstuk 7Conclusie scriptie

In het begin van mijn onderzoek had ik twee vragen:

Heeft de voormalige tram/busremise voldoende ruimtelijke

kwaliteit en flexibiliteit om behouden te worden voor een nieuwe

functie?

Wat zou een passende functie kunnen zijn voor deze remise?

Van buitenaf gezien is de voormalig tramremise uit het zicht

verdwenen en de voormalige busremise is de nieuwe identiteit

geworden in de loop der jaren.

Het is een gebouw met veel historie. De herinnering aan zijn

historie zal niet verloren gaan als de remise blijft bestaan en een

herbestemming krijgt.

De voorgevel (Oostgevel) heeft een zakelijke en functionele

uitstraling, wat nergens anders in Breda te vinden is.

Het interieur heeft naar mijn mening veel kwaliteiten en

flexibiliteit om hergebruikt te worden. Het interieur roept vragen

uit het verleden op.

Het kan voor verschillende functies ruimte bieden maar ik ben

op zoek gegaan naar functies die tot nu toe nog ontbreken

in Princenhage. De Drie Princen heeft drie functies te bieden

die Princenhage nodig heeft om de waarde van het dorp op te

waarderen en het dorpse karakter te versterken.

58

59

Hoofdstuk 8bronvermelding

Boeken

W.J.M. Leideritz, De tramwegen van Noord-Brabant {boek}:

een historische terugblik op ruim een halve eeuw tram- en

autobusexploitatie in de provincie Noord-Brabant,Leiden: E.J.

Brill 1978

[Stadsarchief Breda]

W.J.M Leideritz, de stoomtrams in West-Brabant, Oostvoorne

1994

[Stadsarchief Breda]

Drs. P.Nijhof, Oude fabrieksgebouwen in Nederland {boek}, de

bataafsche leeuw, Amsterdam/Dieren 1985

Documenten en tekeningen

E.M. Dolne, Princenhage kern gebied 6, voorstel tot plaatsing

van panden op de gemeentelijke monumentenlijst

[Stadskantoor Breda, Sector Cultuur en Welzijn]

Karel Loeff, Waardestellend Onderzoek Voormalige ZNSM

tramwerkplaats en BBA werkplaats- en remise Mastbosstraat

14, Princenhage, Breda mei 2010 in opdracht van gemeente

Breda

[Stadskantoor Breda, Sector Cultuur en Welzijn]

Bestemmingsplan Princenhage 2001 en plankaarten

www.ruimtelijkeplannen.nl/web-roo/]

Tekeningenarchief: plattegronden, doorsneden, gevelaanzichten

etc. Stadsarchief Breda [trefwoorden mastbosstraat 12-14 en BBA}

Websites

www. breda.nl

www. breda.buurtmonitor.nl

www.. dorpsraad.princenhage.net

www. google.nl/maps

www. princenhage.net

www. ruimtelijkeplannen.nl/web-roo

www.. wikipedia.nl

60

Websites met kranten artikelen

www. bndestem.nl

www. bredavandaag.nl

www. Nieuwslijst.nl

Afbeeldingen

Bladzijde 3

Kaart Breda,

http://nl.wikipedia.org/wiki/Princenhage

Afbeelding 1 t/m 8, 13,14

W.J.M. Leideritz, De tramwegen van Noord-Brabant {boek}:

een historische terugblik op ruim een halve eeuw tram- en

autobusexploitatie in de provincie Noord-Brabant,Leiden: E.J.

Brill 1978

[Stadsarchief Breda]

W.J.M Leideritz, de stoomtrams in West-Brabant, Oostvoorne

1994

[Stadsarchief Breda]

Afbeelding 9 t/m 12, 15

Princenhaagsmuseum

Afbeelding 16, 17, 22, 24, 30, 35, 37 en 48

Karel Loeff, Waardestellend Onderzoek Voormalige ZNSM

tramwerkplaats en BBA werkplaats- en remise Mastbosstraat

14, Princenhage, Breda mei 2010 in opdracht van gemeente

Breda

[Stadskantoor Breda, Sector Cultuur en Welzijn]

Afbeelding 19, 23, 25, 26, 28 t/m 34, 36, 38 t/m 42

Shools Graphic Design, Addie zwart

Afbeelding 26

www.bredavandaag.nl, fotograaf Jorgen Janssen

Afbeelding 44, 46, 47, 57, 59 en 60

Bestemmingsplan Princenhage 2001

www. ruimtelijkeplannen.nl/web-roo

Afbeelding 20, 21, 43, 49 tm 56

Merel van der Linden

Afbeelding 44, 58, 61

Plankaart www. ruimtelijkeplannen.nl/web-roo

Bewerkt door Merel van der Linden

Alle tekeningen (plattegronden,gevelaanzichten,doorsnede etc)

Merel van der Linden

Bijlage

Tekening A0 formaat

Cd rom

● Bestemmingsplan Princenhage 2001

● Krantenartikelen

● Links websites

● Plankaarten

● Waardestellend Onderzoek Voormalige ZNSM tramwerkplaats

en BBA werkplaats- en remise Mastbosstraat 14, Princenhage,

Van Karel Loeff, Breda mei 2010 in opdracht van gemeente

Breda

Deel 2interieurontwerp

61

62

63

De voormalige tram/bus remise heeft een prachtig industrieel

verleden.

Het zou zonde zijn als dit pand verdwijnt en onze nakomelingen

alleen in boeken kunnen lezen dat dit gebouw heeft bestaan.

De band met het verleden hoeft niet weggepoetst te worden.

Dat er vroeger trams reden in Breda is nu al voor veel mensen

onbekend.

In mijn scriptie onderzoek is naar voren gekomen dat Princenhage

geen gemeenschapshuis heeft waar mensen, ten alle tijden

naar toe kunnen om op verschillende manieren geamuseerd en

geïnspireerd kunnen worden.

We leven in een hectische wereld. Alle uithoeken van de wereld

zijn toegankelijk gemaakt. De computer opent werelden voor

ons waarvan we de mogelijkheden slechts vermoeden. Veelheid,

snelheid en informatie lijken de samenleving te beheersen.

Plaatsen die zich buiten deze invloedsfeer bevinden lijken op

het eerste gezicht niet belangrijk, maar kunnen in hun schijnbare

doelloosheid tegenwicht bieden aan onze hectische wereld.

Als tegenhanger van de versnelling is er behoefte aan strategie

van vertraging waarin deze oases van rust en momenten van stilte

kunnen figureren.

Boek: De omsloten tuin

Rob Aben,Saskia de Wit

Rustige natuur plekken waar mensen tot rust kunnen komen,

genieten van al het moois wat de natuur te bieden heeft, is in

Princenhage weinig te vinden.

Princenhage heeft een park nodig waar kinderen kunnen spelen,

mensen kunnen joggen, even op een bankje genieten van de

omgeving.

64

Hoofdstuk 9probleemstelling

Concept

De oude remise wordt een centraal ontmoetings punt waar jong

en oud samen kunnen komen. Het perceel om de remise heen

word een wandelpark dat overloopt in de remise. Het industriele

pand en de natuur komen bij elkaar en vloeien in elkaar over.

De natuur probeert nu al het pand te veroveren. Door weer, wind

en het overwoekeren wordt de remise langzaam een wrak.

Een wrak is minder dan wat ie ooit was maar ook meer. Er

ontstaan vormen die er niet waren, er worden andere gevoelens

bij ons opgewekt dan eerst. De sporen van het verleden worden

zichtbaar. De tekst uit het boek de Vergankelijkheid sluit hier

goed bij aan.

Alles wat oud was is weg of gerestaureerd. Hoe moet een kind

in zo’n wereld evenwichtig opgroeien? Waar moet een bioloog

mijmeren?wat moet een oud mens al alles om hem heen jong is?

Hoe kun je leven in een wereld die het verval ontkent?

Boek: De vergankelijkheid

Midas Dekkers

Elke ruimte heeft ieder zijn eigenheid, prachtige constructies

die nu worden verstopt achter muren en daken. Door een aantal

muren en dakdelen te verwijderen en de constructies bloot te

stellen worden ze zichtbaar in de hele omgeving.

De natuur doet zijn werk en er zal er langs, onderdoor en

eromheen groeien. De sporen van het verleden worden zichtbaar

en worden niet weggepoetst.

De Entree blijft aan de Oostgevel, het bakstenen gedeelte blijft

behouden. Daaraan vast komt een nieuwe glazenkas waar Princ

geniet (uitleg hierover op blz. 67) in is gevestigd.

vanuit binnen is er een mooi uitzicht gecreeerd naar beide

kanten, de rechter kant een begroeide tuin en de linkerkant een

marktplein.

Hoofdstuk 10Concept

65

Parkeer terrein

Centrum Princenhage

Voorbouw (Oostgevel) van De Drie Princenhuidig situatie blijft behouden

Bestrating rondom De drie Princen

Park. Wordt in dit plan niet uitgewerkt

Princ Haagje (naam voor de ongerepte tuin)De huidige constructie blijft behoudenhet dak wordt verwijderd.

Hoofdwandelroute

autoroute

Nieuwe aanbouw van De Drie PrincenDe huidige constructie blijft behoudenhet dak wordt verwijderd.

Entree

Remisetuin

Marktplein

N

Nieuwe situatie (plankaart Princenhage)

66

Situ

atie

tek

enin

g (n

ieuw

voo

rste

l)

67

sfee

r im

pres

sie

beg

roei

de

tuin

68

Een landschapsarchitect zal deze tuin in overleg moeten

uitwerken.

Op het marktplein (1B) worden verschillende activiteiten

georganiseerd. Hier wordt het dak en de zuidgevel verwijderd. de

vloer blijft intact zodat deze gebruikt kan worden voor de markt.

In de zomer kunnen er ook film, muziek, toneel avonden/

middagen buiten gehouden worden. De wanden van het podium

kunnen ingeschoven worden zodat het een overdekt buiten

terrein wordt. De westgevel blijft behouden.

Princ Geniet ( nummer 2 in tekening op blz. 68)

Princ geniet staat voor genieten op allerlei manieren en

verschillende doelgroepen. Overdag kan de bezoeker lunchen

op het terras genieten met een drankje. In de avond kan er

gedineerd worden.

Ook komt er een podium waar verschillende activiteiten

georganiseerd worden. Zoals een bingo middag, coverband,

zangverenigingen, toneelvereniging, sinterklaas, carnaval etc.

met tafels en stoelen in café opstelling.

Princ Museum (Princenhaagsmuseum nummer 3 in tekening op blz. 68)

Er komt een vaste tentoonstellingsruimte waar men verschillende

thema’s over Princenhage tentoonstellen.

Op de hellingbaan kan tijdelijk werk tentoongesteld worden,

die de bezoeker naar boven brengt, waar de museumbibliotheek

is gevestigd. Deze ruimte kan ook voor diverse activiteiten

gebruikt worden,zoals vergaderingen, lezingen, of als uitgebreide

expositie ruimte.

De naam “De 3 Princen” is afgeleid van Princenhage.

Dé nieuwe ontmoetingsplek in Princenhage. Het kan als een

gemeenschapshuis gezien worden die allerlei activiteiten

organiseert.

“Drie” staat voor de drie functies die in het gebouw komen.

Deze functies hebben ieder een eigen ruimte met daarin een

eigen identiteit en doelgroep.

Princ Haagje ( ( nummer 1 in tekening op blz. 68)

De tuin (nummer 1A op blz. 68) en marktplein (nummer 1B op

blz 68).

De tuin wordt een natuurgebied waar de zintuigen geactiveerd

worden. De ongerepte natuur in combinatie met de kunstmatige

natuur zorgen voor een beleving die verwijzingen oproepen

zoals, het bos, vlakte, rivier etc.

Er komen tussen de ongerepte natuur door, schoolmoestuintjes

(ronde cirkels)waar kinderen de natuur ontdekken en creeeren.

De vloer en het dak worden verwijderd, de Noordgevel blijft

bestaan. De wand aan de westgevel blijft deels staan. de twee

aangebouwde delen worden verwijderd.

En de metalen constructie wordt blootgesteld aan de natuur. Er

worden klimplanten geplant zodat de constructie begroeid. gaat

worden.

69

Noordgevel

Oostgevel

Zuidgevel

Westgevel

Entree

Tuin

Marktplein

1

1A

2

3

1B

70

Hoofdstuk 11Programma van Eisen

Belevingswaarde

In mijn ogen hoort de voormalige remise in een wandelpark te

liggen waardoor mensen op verschillende manieren het gebouw

van buitenaf kunnen beleven en betreden. In de huidige situatie

is het gebouw toegankelijk vanuit een richting (mastbosstraat).

De mensen die gebruik maken van de auto of het openbaar

vervoer, komen via de mastbosstraat het terrein op gereden en

zien als eerst de huidige voorgevel.

Deze bakstenen voorgevel onderscheid zich van de andere gevels

door het gebruik van baksteen, de twee stijlen; interbellum stijl

en het functionalisme.

Het heeft een eenvoudig en zakelijk karakter. De ronding in deze

gevel leid naar de entree.

Als de bezoeker de entree binnen loopt, ervaart men een ruimte

die open en overzichtelijk is.

Deze ruimte is een eerste kennismaking, een eerste indruk met

de constructie van het voorgebouw. Er ligt een betonnenvloer en

de balie/garderobe heeft een ritmische opbouw.

Deze is balie is wit en deze wordt in Princ Geniet herhaalt (in

grotere uitvoering) in hout, zodat er een overgang van industrie

naar natuur wordt ervaren.

71

Een eerste indruk moet indrukwekkend zijn, het moet je

verleiden naar de andere ruimten in het gebouw. Dat gebeurd

door de helling waar de bezoeker geljk tegenaan loopt. Het is

verleidelijk om deze helling te bewandelen en de kunstwerken

te bekijken.

In dit gebouw wordt niets wegstopt. De garderobe heeft

matglazen wanden zodat de functie op subtiele manier te ervaren

is vanuit alle kanten. Als men de garderobe voorbij is heeft de

bezoeker de keuze om het museum (helling) te betreden of

rechtsaf naar Princ geniet te lopen.

Princ museum heeft lichtstroken onderaan de muur zodat

er in de ruimte subiel daglicht naar binnen komt. Dit wordt

op de eerste verdieping op dezelfde manier herhaalt.

Op de eerste verdieping is er een museumbibliotheek gevestigd.

Het is een flexibele en functionele ruimte waar verschillende

activiteiten kunnen plaatsen vinden, zoals lezingen,

vergaderingen, extra ruimte voor exposeren etc.

Ook is er nadruk gelegd op het uitzicht op de vakwerkliggers in

het restaurant (Princ geniet), hier komen de twee verschillende

constructies samen.

Het museumwinkeltje is in Princ geniet gevestigd op deze manier

worden de bezoekers nieuwsgierig gemaakt naar het museum.

en kan tevens als tweede entree kassa fungeren.

Princ Geniet is een restaurant waar jong en oud kunnen komen.

De bezoeker komt binnen en ervaart aan twee kanten uitzicht op

het park. De rechter kant de begroeide tuin en aan de linkerkant

het marktplein waar het terras is uitgeschoven.

De open keuken geeft de bezoeker een blik achter de schermen.

Hier wordt ook niets verbloemd of weggestopt, het laat puur de

functie zien.

De geluiden en geuren die uit de keuken laat de zintuigen van

de bezoeker werken. Dit maakt iedereen nieuwsgierig, de

kok kan zijn beroep, zijn passie laten zien, en een inspiratie/

amusement zijn voor jong en oud. Vooral doordat de groente uit

de tuin gebruikt kunnen worden.

Er zou hier ook eventueel kookworkshops gegeven kunnen

worden.

Er is extra veel ruimte voor rolators en rolstoelen.

Het ritme van de vakwerkliggers is goed te ervaren en word door

groene hangplangen benadrukt. deze zijn ook om scheidingen te

maken tussen de tafels zodat het intieme ruimten worden in het

grote geheel.

Er loopt een doorgang tussen deze ruimte en de ruimte achterin

waar een podium is voor schillende activiteiten.

Deze doorgang kan de twee ruimten aan elkaar verbinden en

onderscheiden zodat het een doorgang wordt in het park.

Het podium kan gebruikt worden om de bezoeker op verschillende

manieren te amuseren Een avondje bingo, een coverband, of een

dansavond waar de stoelen opzij schoven kunnen worden.

De ruimte kan vergroot worden zodat het met bijv. sinterklaas en

carnaval plaats biedt voor veel bezoekers.

Ook kunnen deze vouwwanden inschuiven zodat het een

overdekte buitenruimte wordt dat voor muziek en film in de

zomeravonden een extra dimensie geeft aan het park.

De toiletten en de rookruimte zijn gelijk rechts in de gang als je

princ geniet inloopt. Het is beschut en dat geeft de bezoeker een

veilig gevoel.

De kinderen in de schooltuintjes hebben ook een eigen lokaaltje

wat afgehuurd kan worden.

Ook onder de trap is een opbergruimte voor de

tuingereedschappen.

Op de eerste verdieping is er een extra uitkijkpunt waar men

tussen de constructie inkijkt. Dit zal niet gelijk ontdekt worden

maar misschien pas als de bezoeker voor de tweede keer het

park bewandeld. Ook is op deze verdieping kantoor ruimte

voor het personeel. Dit kantoor is ook niet verstopt maar juist te

zien als men de trap oploop en door een grote glazenwand naar

binnen kan kijken.

72

Algemeen

Hoofd entree bruto oppervlakte 110 m²

Entree aan noordgevel, is zichtbaar als men met de auto het ter-

rein opkomt. De huidige entree moet aangepast worden:

ruim, groter, uitnodigend, goed zichtbaar, tochtsluis, toegan-

kelijk voor gehandicapten, bewegwijzering, schoonloopmat,

verlichting, verwarming, inbraakpreventie.

Ontvangstbalie 6.5 m²

Garderobe 23 m²

Bewaakt voldoende capaciteit voor aantal gasten, paraplubak-

ken, hoedenafleg, ruimte voor tassen etc.

Toiletten 54.5 m²

Gescheiden voor dames en heren met eigen voorportaal met 1

of meer voorzieningen om handen met stromend drinkwater te

kunnen wassen

Toilet gehandicapten

Sanitair, toiletten, urinoirs, Planchetten,Schaamschotten

Spiegels,Handdrogers, Handdoekhouders ,Zeepdispensers

Luchtverfrissers

Eenvoudig te reinigen door:

Hangend sanitair, holle printen, naadloze afwerking volle

hoogte, solide materiaal en armaturen

Deuren 5 cm vrij zonder drempel

Ventilatie, Verwarming, Verlichting, Schrobputjes

kantooruimte (eerste verdieping) 100 m²

Administratie en organisatie

minimaal 4 werkplekken

archiefruimte

toiletten

Ruimte beslag73

Personeelsruimte/vergaderruimte (eerste verdieping) 32 m²

keukenblok

kluisjes

bespreektafel

Ontvangst ruimte goederen

De goederen kunnen in de Oostgevel (voorgevel) ontvangen

worden en gelijk naar de kelder gebracht worden via de lift.

Hier is een grote schuifdeur.

Keukenhof 20 m²

Deze ruimte bevind zich onder de trap

Ruimte voor afvalcontainers

eventueel opslag tuingereedschap

Opslag (kelder) 50m²

ruimte voor schoonmaakmiddelen en schoonmaakmachines

ruimte voor stoelen en tafels

eventueel hier ook kluisjes voor personeel

Technische ruimten (kelder en backstage) 40 m²

Watermeter

Laagspannings / meterkast

data, kabel

Centrale verwarming / airco

Warmwater voorziening

Tijdschakelaars

Inbraakpreventie, alarmsysteem

74

Princ Geniet

Algemene eisen

Terras aan zuidgevel

kleine onbewaakte garderobe bij terras ingang

Akoestiek: 0.5-0.8 seconde nagalm tijd

Daglicht en uitzicht, zonwering

Nooduitgangen

(sfeer-)verlichting (regelbaar), noodverlichting

Voldoende extra wandcontactdozen

Ventilatie

verwarming

Bar 14 m²

Bar-uitgiftebuffet, koeling, spoelbakken,

biertapinstallatie en koffiezetapparaat, Achterkast, afrekensys-

teem, geldafroomsysteem

Keuken 70 m²

Warme en koude keuken, voorbereidingskeuken

er is veel opslagruimte in keukenblokken

Printer, order- en afrekensysteem

Wanden en vloeren naadloos, goed te reinigen, holplinttegels

Gerichte afzuiging en toevoer luchtinstallatie met

vetvangfilters (Wet Milieubeheer)

Verwarming (matig)

Verlichting, elektra, gas, warm/koud water

Vetvang- en bezinkput (lozingsverordening gemeente)

Schrobputten (Hygiënecode Bedrijfschap Horeca)

Daglicht en uitzicht

Eisen Wet Milieubeheer en Arbeidsomstandighedenwet

koeling

vriezer is in de kelder

Spoelkeuken (kelder) 30 m²

verschillende machines en tijdelijk opslag voor service

Voorraadruimte (kelder) 50 m²

30m² voor barvoorraad

20m² voor keukenvoorraad

Gecontroleerde toegang en inbraakpreventie

Stellingen, wijnrekken

Koelcel / -kasten

Bieropstellingen / fris / bag in boxsysteem

Ventilatie

Opslag (naast rookruimte) 6 m²

Ruimte voor lege emballage

Verblijf gebied gasten 415 m²

ongeveer 150-180 zitplaatsen

gangpad breedte minimaal 1.65

Tafels in diverse vormen en afmetingen

Stapelstoelen, stoelwagens

plek voor rolators te parkeren in de buurt van zitplekken

Rookruimte 10 m²

afgesloten ruimte met afzuigsysteem

verlichting

ventilatie

Podium 40 m²

voor podium

mogelijkheden voor audiovisuele hulpmiddelen

en voorzieningen aan het plafond

achter podium

Backstage 120 m²

verkeersruimte op en van het podium/wachtruimte

gescheiden kleedruimtes met wastafels

Kluisjes

opbergruimte voor licht en geluidsapparatuur

75

Princ Museum

Princenhaagsmuseum

Benedenruimte 110 m²

Hellingbaan 76 m²

verdiepingsruimte 110 m2

Vaste collectie ruimte, wisselende collectie ruimte

klein depot onder de helling afsluitbaar 50 m²

activiteiten ruimte /expositieruimte (eerste verdieping) 250 m²

bibliotheek

aantal tafels en grote kast langs raam voor boeken schuin op te

leggen.

Ruimte geschikt voor meerdere activiteiten voor bijv.

vergaderen,lezingen, hobbymiddag etc

optie om deze ruimte te betrekken bij museum

ruimte geschikt voor ±40 personen

tafels en stoelen (stapelbaar)

Museumwinkel 20 m²

balie

stellingkasten

76

Plattegrond begane grond nieuwe situatie 1:500De plattegrond van de begane grond, verdieping en kelder zijn ook in een groot formaat in de bijlage te vinden

N

77

Plattegrond nieuwe situatie eerste verdieping 1:500Plattegrond nieuwe situatie kelder 1:500

78

Noordgevel nieuwe sitatie(voorgevel) 1:500

Oostgevel nieuwe situatie (achtergevel) 1:500Deze gevelaanzichten zijn ook in een groot formaat in de bijlage te vinden

79

Zuidgevel nieuwe sitatie (zijgevel) 1:500

Westgevel nieuwe sitatie (zijgevel) 1:500

80

Doorsnede A-A 1:500

Doorsnede B-B 1:500Deze doorsneden zijn ook in een groot formaat in de bijlage te vinden

81

Doorsnede C-C 1:500

82

sfee

rim

pres

sie

inte

rieu

r en

tree

83

sfee

r im

pres

sie

inte

rieu

r m

use

um

84

85

86

Hoofdstuk 12materiaalkeuze en meubels

87

88

Nr.9

in

plat

tegr

ond

Toeg

epas

t al

s ro

omdi

vide

r

89

Vloerkeuze in museumEen warme neutrale vloer, duurzaam. Doordat deze vloer zich onderscheid van de andere wordt er een duidelijke markering van een nieuwe ruimte

Vloerkeuze RestaurantDe vloer krijgt door deze keuze de uitstraling die lijkt op de huidige werkvloerHierop mogen krassen, vlekken ontstaan zodat er weer nieuwe sporen ontstaan die het verleden tekenen.

Vloerkeuze entreeDeze vloer geeft sfeervolle en luxe uitstraling, mooi om bij binnen te komen.

90

Stal

en k

ozijn

en m

et t

aats

deur

en

Nr.1

1 in

pla

tteg

rond

, M

eubel

s St

udio

Par

ade

91

92

Nr.8

in p

latt

egro

nd, It

alia

n Ess

ence

Industrie en natuur komen ook hierin ook samen, recht en organisch

93

Nr.6

in

plat

tegr

ond

94

Hoofdstuk 13Lichtontwerp

Oostgevel (voorgevel)

De gevel wordt aangelicht met lens wallwashers die ervoor zorgt dat

de karakteristieke bakstenen voorgevel accent krijgt. De spot zit in de

buitenvloer verwerkt zodat de armatuur van deze spot niet opvalt en

alle aandacht gaat naar de gevel

Entree buiten

De ronding van het gebouw is de vorm die naar de entree toe

leid, deze moet extra nadruk krijgen.

De helling naar de entree moet spannende indruk geven.

Boven de entree moet ook mooi licht komen zodat de mensen

gelijk weten waar de entree is.

Hal (kassa en garderobe)

De bezoeker komt binnen in een deursluis die goed helder licht

heeft.

Daarna mag het iets gedimd worden en boven de kassa en

garderobe weer meer licht, zodat de bezoeker daar naar toe

wordt getrokken.

Een subtiel lichtstrook onder de balie, lijkt de balie los van de

vloer te maken en geeft extra aandacht aan de balie.

De spots worden allemaal in het verlaagd plafond verwerkt.

Boven de balie helder (werklicht) licht

De garderobe heeft wanden van matglas en de jassen word

gezien als een schim en moet dus worden aangelicht met spots,

er moet ook voldoende licht zijn voor het personeel die in de

garderobe vaker op en neer lopen.

Museum wanden beneden

De spots worden allemaal in het verlaagd plafond verwerkt.

Dubbele focus wallwashers die richten op de muren zodat de

kunstwerken verlicht worden en de vloer en plafond minder

aandacht accent krijgen.

Daglicht overdag komt in een kozijn die in een strook onderaan

de muur naar binnen.

Dit geeft een natuurlijke licht, dat nodig is omdat de “ gangen”

vrij smal zijn.

Museum helling

De spots worden allemaal in het verlaagd plafond verwerkt.

Deze helling wordt aantrekkelijk verlicht, de hal is iets gedempt

waardoor de kassa en de garderobe aandacht krijgen maar

ook deze helling moet een eyecatcher worden waar mensen de

97

kunstwerken goed kunnen bekijken maar ook aangetrokken

worden om op deze helling naar boven te gaan.

Licht onderaan de muur die de belijning naar boven accenturen.

Museum boven

De spots worden allemaal in het verlaagd plafond verwerkt.

Deze ruimte wordt multifunctioneel. Er moeten extra spots

komen om bijv. 3D kunstwerken aan te lichten. Er is een

bibliotheek waar de boeken extra belicht worden. Boven de

leestafels komen hanglampen. De wanden moeten aangelicht

worden net als de beneden wanden.

De constructie moet extra accent krijgen.

Museumwinkel

De spots worden allemaal in het verlaagd plafond verwerkt.

Een sfeervol hoekje met spots op de verkoopartikelen.

Hanglampen boven de balie.

Princ Geniet

De helling naar het restaurant word extra aangelicht voor de

veiligheid en zodat de bezoeker in de avond uren van vrij fel

lichtn aar naar een sfeervol restaurant in kan lopen.

Dit word gecreeerd door het licht vanaf buitenaf in de nieuwe

stalenconstructie te verwerken waar het glas is in bevestigd.

Dit geeft het voordeel dat het plafond vrij is van electra

bedrading. Er worden ook zonnecellen in het glas verwerkt die

zonne energie en zonwering geeft in de ruimte. Het terras is ook

hiermee (deels)bedekt

Boven de tafels zijn hanglampen geplaatst die ook weer vast

zitten aan de koven.

De vakwerkliggers worden met spots aangelicht zodat deze

geaccentueerd worden.

Een ander accent in de ruimte is de keuken/bar. Onder de bar/

keukenblok komt een zachte verlichting en boven de bar en

keukenblad komt een lange Koof waarin allerlei spots verwerkt

zijn, die het werken en het eten extra sfeervol aan lichten.

98

In de grote afzuigkap is ook verlichting in verwerkt.

In de gehele ruimte ligt het accent op de bestaande

vakwerkliggers constructie (buiten). De nieuwe constructie

van glas word aan de bestaande contructie verbonden. Als

het mogelijk is vanuit binnen spots richten naar boven (op de

bestaande constructie) of de constructie met buitenverlichting

vanaf buiten aanlichten.

De buitenruimte wordt voldoende verlicht waardoor het een

sfeervolle tuin wordt in de avonduren.

Binnen komen ook groene beplantingen die ook een extra sfeer

accent moet krijgen.

Gang naar rookruimte en Toiletten

Deze gang naar de toiletten moet extra verlichting worden zodat

het makkelijk gevonden word.

De toiletten krijgen een heldere verlichting, functioneel en ook

sfeervol (gedimd kan worden)

Toneelruimte

De toneelruimte is een multifunctionele ruimte. Deze

ruimte kan betrokken worden bij het restaurant, daarbij zijn

hanglampen en accenten op de constructie weer bij belang die

voor de sfeer zorgen. De koven worden net als in het restaurant

hier ook doorgevoerd.

Maar als het podium in gebruik wordt moet er hoofdverlichting

(spots) komen die gedempt kunnen worden en daarbij natuurlijk

de allerlei verschillende soorten podium verlichting.

Kantoor

De trap die naar eerste verdieping zijn voorzien van licht stroken

in elke treden. Het kantoor word met

Marktplein

De markt wordt voorzien van extra industriele hanglampen

tussen de vakwerkliggers, deze kunnen gedimd worden zodat

er in de avond uren een mooi ritme ontstaat. Dit licht fungeert

vooral als werklicht. De muur aan de zuidgevel is voorzien van

spots die de oude karakteriestieke muur accentueerd.

95

spherolit reflectorzie A0 tekening voor het

lichtontwerp in een plattegrond

96

In Princ geniet wordt FOTOVOLTAÏSCHE ZONNE-ENERGIE toegepast.

de zogenoemde semi transparante PV panelen zijn glazen panelen waar de zonnecellen in verwerkt zijn. Er is een mogelijkheid om

de afstand tussen deze cellen te bepalen zodat er meer daglicht naar binnen kan treden bij een grotere afstand. Dit systeem is naast

de zonne-energie ook tevens zonnewering, wat een goede oplossing is voor de zonnige dagen in deze glazen ruimte.

In het licht ontwerp is een structuur getekend hoe de zonne cellen in het glas zichtbaar is. Er is extra ruimte gehouden voor het zicht

op de vakwerkliggers.

99

wall washers in Princ Museum

100

101

Voorbeeld entree verlichtingVoorbeeld keuken/ barverlichting

102

Hanglampen boven de tafel Hanglampen boven de tafel en bar

Bijlage foto’s maquette 1:100

Afstudeerproject van Merel van der LindenJuni 2011

Merel van der LindenInfo@merelvanderlinden.com

Tel. 06 45 04 20 72