Het welbevinden van (vervroegd) gepensioneerden:de rol van onvrijwillig uittreden en het doorstartenin betaalde arbeid

E. Dingemansa, K. Henkensb,c

Retirees’ well-being: the impact of involuntary retirement and bridgeemployment

Retirement is increasingly recognized as a process that can take multiple formsandmay contain a continuation in paid work after career exit, referred to as bridgeemployment. This research investigated the consequences of bridge employmentfor well-being of older adults during the transition to retirement. Bridge employ-ment was assumed to compensate for the negative impact of involuntary careerexit on well-being in later life. Furthermore, well-being was expected to be influ-enced by the different intentions andmotives for taking bridge jobs.Weused paneldata on Dutch retirees. The results of the conditional changemodels demonstratethat involuntary retirement was detrimental for well-being, but engagement in abridge job was found tomitigate this negative shock. In addition, older adults whosearched for bridge jobs but were unable to find one reported decreased levels ofwell-being. Moreover, participation in bridge employment for financial motiveswas associated with decreases in well-being, whereas post-retirement workingbased on intrinsic motives was found to enhance the level of well-being. Theseresults contribute to the understanding of the consequences of post-retirementwork for late life well-being. This article is adapted from an article originally pub-lished in Journal of Organizational Behavior, doi: 10.1002/job.1914.

Keywords: Well-being, Older workers, Retirement, Involuntary retirement,Bridge employment.Tijdschr Gerontol Geriatr 2014; 45:312–320

Samenvatting

Pensionering wordt steeds meer gezien als eenproces waarin ouderen ook na (vervroegde)uittreding nog actief kunnen worden op dearbeidsmarkt in zogenoemde doorstartbanen.

In het hier gepresenteerde onderzoek isnagegaan wat de consequenties van ditdoorstarten zijn voor hoe gepensioneerden hunleven ervaren. De verwachting was dat deinvloed van doorstarten op het welbevindenafhangt van de vrijwilligheid van hetuittredeproces. Bovendien werden verschillen

Electronic supplementary material De online versie vandit artikel (doi:10.1007/s12439-014-0099-8) bevat additioneelmateriaal, beschikbaar voor geautoriseerde gebruikers.

a Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI-KNAW) en Rijksuniversiteit Groningen (RUG), Den Haag,Nederlandb Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI-KNAW) en Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG),Den Haag, Nederland

c Universiteit van Amsterdam (UvA), Amsterdam, Nederland

Correspondentie: E. Dingemans, Nederlands InterdisciplinairDemografisch Instituut (NIDI-KNAW) en RijksuniversiteitGroningen (RUG), Den Haag, Nederland,Email: Dingemans@nidi.nl

DOI: 10.1007/s12439-014-0099-8Published Online: 16 October 2014

in welbevinden verwacht voor de verschillendemotieven om door te starten na uittreden. Degegevens zijn ontleend aan paneldata voorNederlandse oudere werknemers. Deresultaten van de conditioneleveranderingsmodellen laten zien dat eenonvrijwillige beëindiging van de carrièresamenhangt met een afname in welbevindenten opzichte van vrijwillig gepensioneerden.Doorstarten blijkt echter dit negatieve effect tekunnen compenseren. De resultatenbevestigen ook dat ouderen die graag doorwilden starten na pensioen maar niet succesvolbleken in het vinden van werk, een afname inhet welbevinden rapporteerden. Verder blijktdoorstarten om financiële redenen negatief tezijn voor het welbevinden, terwijl mensen dieom intrinsieke redenen doorwerken eentoename in welbevinden ervaren. Debevindingen van dit onderzoek dragen bij aande kennis over hoe verschillendepensioentransities het leven na pensioenbeïnvloeden. Dit artikel is een inkorting enbewerking van het artikel: Dingemans, E., &Henkens, K. Involuntary retirement, bridgeemployment, and satisfaction with life: A lon-gitudinal investigation. Journal of Organiza-tional Behavior 2014; 35(4), 575–591. DOI: 10.1002/job.1914.

Trefwoorden: Welbevinden, Ouderewerknemers, Pensionering, Onvrijwilliguittreden, Doorstartwerk

Inleiding

Steeds meer ouderen keren na hun (vervroegde)pensionering terug op de arbeidsmarkt. Deouderen die op deze manier actief blijven nauittreden noemen we ‘doorstarters’. 1 Het gaatdan niet om mensen die vooruitlopend op hunpensioen minder uren gaan werken(deeltijdpensioen), maar het betreft een groep diena het uittreden de arbeidsloopbaan verlengt.Iets meer dan de helft gooit het over een geheelandere boeg en start door in totaal ander werk,terwijl anderen doorstarten in vergelijkbaarwerk. 2 Dit doorstarten is al langer een bekendfenomeen in bijvoorbeeld de Verenigde Staten,waar ongeveer zes op de tien ouderen betaaldearbeid verricht na pensioen. Maar ook in Neder-land startte aan het begin van de eenentwintigsteeeuw ongeveer twee op de tien (vervroegd)gepensioneerden door in betaald werk. Dezetoegenomen diversiteit in werkpatronen aan heteinde van de arbeidsloopbaan berust niet alleenop het individuele besluitvormingsproces, maar

hangt ook samen met de mogelijkheden enrestricties die oudere werknemers ervaren op dearbeidsmarkt. 3 Dit kan grote gevolgen hebbenvoor het welbevinden na pensioen. In hetonderzoek waarover hier wordt gerapporteerd isnagegaan of de vrijwilligheid van depensioentransitie en het al dan niet doorstartenin betaalde arbeid na pensioen van invloed zijnop het welbevinden van gepensioneerden.

Indewetenschappelijke literatuur is veelvuldigaangetoond dat pensionering niet per se eenvrijwillig afscheid van de arbeidsmarkt betekent.Schattingen laten zien dat ongeveer twee tot drie opde tien oudere werknemers de overgang naarpensioen als onvrijwillig ervaart. Een dergelijketransitie wordt vaak bepaald door druk vanuit deomgeving, bijvoorbeeld vanuit de organisatie, departner of een verplicht leeftijdspensioen, of heeftte maken met gezondheidsproblemen. Hierdoorkunnen ouderen het gevoel hebben dat ze decontrole over het eigen leven kwijt zijn, wat eennegatieve invloed heeft op het welbevinden napensioen. 4,5 Doorstarten in betaalde arbeid kan indat geval een middel zijn om de overgang naarvolledig pensioen nog even uit te stellen. Op diemanier kanmen de controle over het eigen leven ende timing van het afscheid van betaald werk weerterug in eigen hand nemen. Alhoewel de relatietussen onvrijwillig pensioen en doorstarten vaakwordt gesuggereerd in de literatuur, 6 is nietduidelijk of doorstarten inderdaad kancompenseren voor de negatieve invloed vanonvrijwillig pensioen op welbevinden. Bovendienkan het zo zijn dat ook het wel of niet doorstarteneen onvrijwillige component bevat. In de huidigetijd liggen banen niet voor het oprapen, en zekerniet voor oudere werknemers. De wens om door testarten na pensioen zal dus niet altijd gerealiseerdkunnen worden. Dit kan negatieve gevolgenhebben voor het welbevinden na pensioen.

Een ander onderbelicht aspect in deliteratuur over doorstarten is dat het actief zijnin doorstartwerk zowel positief als negatief kanuitpakken voor het welbevinden. Overhet algemeen wordt doorstartwerk gezien alsminder zwaar en veeleisend werk dat betergecombineerd kan worden met devrijetijdsbesteding in het privéleven. 7 Het biedtgepensioneerden de mogelijkheid om actief teblijven en werk te blijven verrichten waar menplezier aan beleeft. Dit sluit aan bij decontinuïteitstheorie die veronderstelt datcontinuïteit in levenspatronen belangrijk is voorde stabiliteit in welbevinden. 8 Bovendienprofiteren doorstarters van de voordelen vanbetaald werk, zoals extra inkomen, socialecontacten en status. Doorstarten na pensioenwordt dan ook vaak positief geassocieerd met

Welbevinden van (vervroegd) gepensioneerden 313

welbevinden. Maar ouderen kunnen zich ookgedwongen voelen om te blijven werken,bijvoorbeeld om financiële redenen. 9 Ze zijn danniet in staat invulling te geven aan depensioentijd zoals ze dat graag zouden willen. Indat geval kan doorstarten een negatieveuitwerking hebben op het welbevinden napensioen.

In het hier gerapporteerde onderzoek is derelatie tussen pensionering en welbevindenbenaderd vanuit een dynamisch perspectief. Inaanvulling op eerdere studies die uitsluitendaandacht hadden voor de overgang naarpensioen of het doorstarten na pensioen, hebbenwe expliciet de koppeling gemaakt tussen dezetwee veranderingen in het werkdomein.Bovendien hebben we ons voor zowel deovergang naar pensioen als het doorstartenafgevraagd in hoeverre een zekere mate vancontrole over het eigen leven van invloed is ophet welbevinden. De onderzoeksvraag wastweeledig. In welke mate hebben onvrijwilligpensioen en het niet slagen in de zoektocht naardoorstartwerk invloed op het welbevinden napensioen? En, in welke mate kan het doorstartenna pensioen compenseren voor de mogelijknegatieve invloed van onvrijwillig pensioen opwelbevinden? In de tweede plaats gaan we verderin op de motieven die mensen aandragen omdoor te starten na pensioen en in welke matedeze motieven een invloed hebben op hetwelbevinden.

Methode

Data en onderzoeksgroep

Het onderhavige onderzoek is gebaseerd op eenpanelstudie naar het uittredegedrag vanNederlandse werknemers. Het beslaat de periodetussen 2001 en 2011 waarin verschillendevanzelfsprekendheden omtrent pensioen terdiscussie werden gesteld. 1 Vervroegde uittredingwerd steeds meer ontmoedigd en langerdoorwerken werd geleidelijk de norm. Aan hetbegin van de onderzoeksperiode in 2001 gingmen in Nederland gemiddeld met vervroegdpensioen bij een leeftijd van 61 jaar. Dezegemiddelde effectieve pensioensleeftijd is in deloop van de tijd toegenomen tot 63 jaar in 2011. 10

Ook de arbeidsparticipatie na het vervroegdepensioen is in deze periode toegenomen van 16%in 2002 naar bijna een op de vier in 2007. 11

In 2001 werd gestart met de eerste ronde vanhet NIDI Werk en Pensioen Panel. Allewerknemers van 50 jaar en ouder van drie groteNederlandse ondernemingen en een aselectesteekproef van werknemers van 50 jaar en ouder

bij de Rijksoverheid ontvingen een vragenlijstvia de post (N03.899). In totaal zonden 2.403respondenten de vragenlijst retour. Dezerespondenten werden daarna twee keer opnieuwbenaderd voor een vervolgonderzoek. In 2007reageerden 1.678 respondenten en in 2011 werdengegevens van 1.276 respondenten verzameld. Opalle drie de meetmomenten is informatieverzameld over demografischeachtergrondkenmerken, de werksituatie en hetwelbevinden (voor meer informatie, zie 1).

De hier gepresenteerde analyses hebbenbetrekking op de 1.248 respondenten die in detienjarige onderzoeksperiode de transitie naarpensioen hebben gemaakt en waarvoor gegevensover het welbevinden, de onvrijwilligheid vanpensioen en het doorstartgedrag beschikbaarwaren. Het overgrote deel van deze respondentenheeft gebruik gemaakt van een regeling omvervroegd uit te treden (gemiddelde vervroegdepensioenleeftijd was 59 jaar). Diegenen die tot 65jaar hebben doorgewerkt (ongeveer 5%; N057)hebben in ongeveer de helft van de gevallen temaken gehad met een onvrijwilligepensioentransitie door het bereiken van deverplichte pensioenleeftijd, terwijl anderen opdie leeftijd de transitie als vrijwillig hebbenervaren. Het panelkarakter van de data maakthet mogelijk om de werknemers te volgen in hetuittredeproces en daarbij ook rekening tehouden met de situatie voor pensioen. Vooriedere respondent is daarom het tijdstip vanpensionering bepaald (tussen meetmoment éénen twee of tussen meetmoment twee en drie). Hetmeetmoment vlak voor de pensionering ismeegenomen als de voormeting en informatieover het pensioneringsproces is verkregen vanuitde eerste meting na pensioen.

Meetinstrumenten

Welbevinden

Om het welbevinden van de oudere werknemersvoor en na hun pensioen in kaart te brengen isop ieder meetmoment gebruik gemaakt van driestellingen: 12 (i) Mijn leven is ideaal in de meesteopzichten, (ii) Mijn levensomstandigheden zijnuitstekend, en (iii) De belangrijkste dingen die ikvan het leven verwacht, heb ik tot nu toegekregen. Men kon op een 5-puntsschaalaangeven in hoeverre men het ‘helemaal eens’ (1)of ‘helemaal oneens’ (5) was met deze stellingen.De antwoorden op de drie vragen zijn vervolgensgespiegeld. De gemiddelde score op de drievragen vormt de schaal voor welbevinden,waarbij hogere waarden dus duiden op een hogerwelbevinden (Cronbachs alfa per opeenvolgendmeetmoment: 0,71, 0,74, en 0,73).

314 Tijdschr Gerontol Geriatr 2014; 45

Vrijwilligheid van pensioen

Gepensioneerde respondenten is gevraagd of zijhet vertrek bij de oude werkgever hebbenervaren als vrijwillig of onvrijwillig. Deantwoordopties waren: (i) ja, geheel vrijwillig, (ii)nee, deels onvrijwillig, en (iii) nee, geheelonvrijwillig. In de analyses maken we gebruikvan een dummy variabele waarbij vrijwilligpensioen de referentiegroep is en de perceptiesvan deels en geheel onvrijwillig pensioen zijnsamengevoegd tot de categorie vooronvrijwilligheid.

Doorstarten na pensioen

In het onderzoek is aan de respondenten devolgende vragen gesteld: (i) Hebt u sinds ugestopt bent bij [bedrijf / overheid] geprobeerdbetaald werk te vinden? en (ii) Hebt u sinds ubent gestopt met werken nog betaaldewerkzaamheden verricht? In beide gevallenkon men antwoorden met ‘ja’ of ‘nee’. Wehebben de antwoorden gecombineerd tot eenvariabele met de volgende categorieën:‘volledig pensioen en niet meer gezocht naardoorstartwerk’, ‘volledig pensioen en nietsuccesvol in het vinden van doorstartwerk’, en‘actief in doorstartwerk’. Sommigerespondenten zijn wel actief geweest indoorstartwerk, maar waren op het momentvan meting daarmee gestopt. Dezerespondenten worden beschouwd als vollediggepensioneerd, maar we hebben in de analyseswel rekening gehouden met het doorstartwerkin het verleden door het opnemen van eendummy variabele.Vervolgens is aan de doorstarters gevraagd naar

hun belangrijkste motief om door te starten: ‘ikhad het geld nodig’, ‘ik vond het leuk’, ‘ikverveelde me’, ‘voor de sociale contacten’, en‘anders’. Omdat slechts tien respondentenhebben aangegeven dat verveling hetvoornaamste motief was om weer te gaanwerken, is deze groep samengevoegd met de‘anders’ categorie. Verder is er een categorieaangemaakt voor de groep die een missendewaarde had op deze variabele.

Overige determinanten

In dit onderzoek wordt gecontroleerd voorpersoonlijke factoren (leeftijd, geslacht,gezondheid, en de verwachte financiëlesituatie na pensioen), de samenstelling van hethuishouden (partnerstatus en het hebben vankinderen) en de werkomgeving voor pensioen(tevredenheid met de baan, leidinggevendepositie, niveau van de baan en tijd sinds hetafscheid van de baan). In de bijlage, die alleen

online te raadplegen is, staat meer informatieover de gebruikte meetinstrumenten.

Analyses

De invloed van de pensioentransitie op hetwelbevinden is nagegaan met behulp vanconditionele veranderingsmodellen. 13 Hetwelbevinden na pensioen is hier geschat op basisvan het welbevinden van voor de overgang naarpensioen, de meetinstrumenten ten aanzien vande pensionering en het doorstartgedrag, en deoverige determinanten. Er werden tweemodellen geschat. In het eerste model is gekekennaar het belang van de vrijwilligheid vanuittreden en het doorstartgedrag in de verklaringvan welbevinden. We hebben hiervoorinformatie over de vrijwilligheid van hetuittreden (twee categorieën) en hetdoorstartgedrag (drie categorieën) gecombineerdin één variabele met zes categorieën. Op diemanier zijn verschillen in welbevinden tussen deverschillende pensioneringstransities direct tetoetsen. In het tweede model is gekeken naar despecifieke motieven voor doorstartwerk. Doorhet relatief kleine aantal doorstarters in desteekproef was het helaas niet mogelijk om dezemotieven voor doorstartwerk te onderzoeken ininteractie met de vrijwilligheid van pensioen.

Deze multivariate analyses geven deverschillen tussen groepen ouderen weer in deverandering in welbevinden tijdens hetuittredeproces. Als aanvulling op deze resultatenpresenteren we twee figuren die de ongewogengemiddelde scores op welbevinden van voor enna het uittreden voor de verschillende groepenweergeven. Op die manier wordt inzichtverschaft in de individuele veranderingen inwelbevinden tijdens de overgang naar pensioen.

Resultaten

Tabel 1 geeft een beschrijving van desamenstelling van de onderzoeksgroep.Ondanks dat het welbevinden licht daalt napensioen, kunnen we concluderen dat ouderengemiddeld genomen overwegend positief zijnover hun leven, met een score van bijna 4 opeen schaal van 1 tot 5. Verder blijkt dat bijnadrie op de tien ouderen uit deonderzoeksgroep de overgang naar (vervroegd)pensioen als onvrijwillig heeft ervaren. Demeerderheid, ongeveer tachtig procent, keertna pensioen niet meer terug op dearbeidsmarkt. Een deel hiervan had dat echterwel gewild, maar was niet succesvol in dezoektocht naar doorstartwerk. Twee op de tiengepensioneerden heeft na (vervroegde)

Welbevinden van (vervroegd) gepensioneerden 315

uittreding een doorstart gemaakt in betaaldwerk. Ruim de helft (53%) van hen deed dat

omdat ze het werk leuk vinden. Een veelkleiner deel werkte na pensioen uit financiële

Tabel 1 Beschrijvende statistieken van de onderzoeksgroep

% / M a SD

Welbevinden na pensioen (schaal van 1 tot 5) 3,67 0,62

Persoonlijke kenmerken

Welbevinden voor pensioen (schaal van 1 tot 5) 3,71 0,61

Leeftijd (55–70 jaar) 61,55 2,83

Vrouw 25

Gezondheidsproblemen

Geen problemen voor en na pensioen 58

Problemen voor en na pensioen 17

Negatieve verandering 9

Positieve verandering 15

Verwacht pensioengat 41

Samenstelling van het huishouden

Partnerstatus

Samen met partner voor en na pensioen 82

Alleenstaand voor en na pensioen 11

Verlies van partner 5

Nieuwe partner 2

Kinderen (t.o.v. geen kinderen) 85

Werkomgeving voor pensioen

Tevredenheid met de baan (schaal van 1 tot 5) 3,93 0,88

Leidinggevende positie 28

Niveau van de baan

Laag niveau 16

Gemiddeld niveau 33

Hoog niveau 51

Tijd sinds uittrede (0–6 jaar) 2,64 1,41

Kenmerken van het pensioneringsproces

Onvrijwillig uittreden 29

Doorstarten

Volledig pensioen zonder overweging tot doorstarten 72

Volledig pensioen, niet succesvol in het vinden van doorstartwerk 9

Actief in doorstartwerk 19

Doorstartwerk in het verleden 7

Bron data: NIDI Werk en Pensioen Panel (2001–2011), N01248a Percentages, tenzij anders aangegeven. Bij de schalen voor welbevinden en baantevredenheid geeft een hoge score (5) een

hoge mate van welbevinden of tevredenheid aan

316 Tijdschr Gerontol Geriatr 2014; 45

redenen (15%) of omdat men de socialecontacten mist (10%).

De resultaten van de multivariate analyseszijn weergegeven in de tabellen 2 en 3. In Tabel 2wordt nagegaan in welke mate onvrijwillig(vervroegd) pensioen en het maken van eendoorstart invloed hebben op het welbevinden napensioen, wanneer we rekening houden met deoverige determinanten. Uit de resultaten komtnaar voren dat het niet succesvol zijn in hetvinden van doorstartwerk na zowel vrijwillig alsonvrijwillig uittreden zorgt voor een afname inhet welbevinden ten opzichte van vrijwilliggepensioneerden die niet meer actief hebbengezocht naar werk. Bovendien vinden we datonvrijwillig volledig pensioen negatief is voorhet welbevinden wanneer we dit vergelijken metde groep die vrijwillig de overgang naar pensioenheeft gemaakt. Het verondersteldecompenserende effect van doorstartwerk naonvrijwillig uittreden, komt ook uit deresultaten naar voren. Enerzijds, hebbenouderen die onvrijwillig met pensioen zijngegaan en niet meer actief zijn geworden op dearbeidsmarkt daadwerkelijk een lager niveau vanwelbevinden na pensioen vergeleken metonvrijwillig gepensioneerden die succesvol zijndoorgestart op de arbeidsmarkt (t0–1,93, p00,05). Anderzijds, blijkt dat de groep vanonvrijwillig gepensioneerden in doorstartwerkniet afwijkt in de mate van welbevinden na

pensioen van de groep die vrijwillig metpensioen is gegaan.

In Tabel 3 is het doorstartwerk verderuitgesplitst naar de motieven om te blijvenwerken. Allereerst komt ook uit deze tabelnaar voren dat het niet kunnen vinden vandoorstartwerk een negatief effect heeft op hetwelbevinden. Als we kijken naar de mensendie het wel is gelukt om door te starten danzien we dat het doorwerken om financiëlemotieven gepaard gaat met een negatieveverandering in het welbevinden ten opzichtevan volledig gepensioneerden, terwijlgepensioneerden die zijn doorgestart omdatmen het werk leuk vond een toename inwelbevinden ervaren. De overige categorieënvoor doorstartwerk blijken niet vansignificante invloed op veranderingen in hetwelbevinden.

De figuren 1 en 2 tonen voor verschillendecategorieën van (vervroegd) gepensioneerdenhet gemiddelde niveau van welbevindentijdens het uittredeproces. Allereerst bevestigtFiguur 1 de compenserende werking vandoorstarten na onvrijwillig uittreden voor hetwelbevinden na pensioen. Ook hier zien wedat onvrijwillig (vervroegd) gepensioneerdendie niet zijn doorgestart op de arbeidsmarkteen afname in welbevinden ervaren, terwijldiegenen die onvrijwillig zijn uitgetreden enwel weer actief zijn geworden in betaald werk

Tabel 2 Conditionele veranderingsmodel in de verklaring van welbevinden na pensioen opbasis van de samenhang tussen onvrijwillig uittreden en doorstarten na pensioena

b SE

Kenmerken van het pensioneringsproces

Doorstartwerk in verleden −0,01 0,06

Pensioentransitie

Vrijwillig uitgetreden – Niet meer gezocht naar doorstartwerk referentiegroep

Vrijwillig uitgetreden – Niet succesvol in het vinden van doorstartwerk −0,13† 0,08

Vrijwillig uitgetreden – Actief in doorstartwerk 0,02 0,05

Onvrijwillig uitgetreden – Niet meer gezocht naar doorstartwerk −0,24** 0,04

Onvrijwillig uitgetreden – Niet succesvol in het vinden van doorstartwerk −0,27** 0,07

Onvrijwillig uitgetreden – Actief in doorstartwerk −0,09 0,07

Bron data: NIDI Werk en Pensioen Panel (2001–2011), N01248†p≤0,10; *p ≤0,05; **p≤0,01.a Gecontroleerd voor welbevinden voor pensioen, tijdstip meting pensioen, leeftijd, geslacht, gezondheidsproblemen, verwacht

pensioengat, partnerstatus, kinderen, tevredenheid met de baan, leidinggevende positie, niveau van de baan, tijd sinds uittrede,doorstartwerk in het verleden en de vrijwilligheid van uittredeOpmerking: Missende waarden (1,2%) binnen de persoonlijke kenmerken, samenstelling van het huishouden en de

werkomgeving voor pensioen zijn geïmputeerd. Dit heeft de resultaten niet substantieel veranderd

Welbevinden van (vervroegd) gepensioneerden 317

weinig tot geen verandering in welbevindenervaren. In Figuur 2 zien we vervolgens terugdat een financieel motief om door te startengepaard gaat met een negatieve verandering inwelbevinden tijdens het uittredeproces.Ouderen die doorstarten vanuit een intrinsiekemotivatie lijken daarentegen een toename inwelbevinden te ervaren.

Discussie

Pensionering is niet langer een definitief afscheidvan de arbeidsmarkt. In de plaats daarvan zienwe dat steeds meer ouderen na (vervroegde)

uittreding doorstarten in betaald werk. Een deelvan de ouderen is in staat om hun voorkeur omal dan niet door te starten in de praktijk tebrengen. Er zijn echter ook ouderen die zich inde overgang naar pensioen op enig momentbelemmerd voelen. Allereerst kunnen weconcluderen dat er een groep bestaat die bereid isdoor te werken, maar toch, onvrijwillig, volledigis gepensioneerd. Zij waren niet in staat om nahun uittrede de arbeidsloopbaan te continueren.Blijkbaar bestaan er barrières en hindernissen inde toegang tot werk op hogere leeftijd. 14 Tentweede laten de resultaten ook een groep‘onvrijwillige’ doorstarters zien. Deze

Tabel 3 Conditionele veranderingsmodel in de verklaring van welbevinden na pensioen (1–5) op basis van de motieven voor doorstarten, gecontroleerd voor de overigedeterminantena

b SE

Doorstarten

Volledig pensioen, niet meer gezocht naar doorstartwerk referentiegroep

Volledig pensioen, niet succesvol in het vinden van doorstartwerk −0,11† 0,06

Actief in doorstarter: motieven

Financiële reden −0,24** 0,09

Plezier in werk 0,11* 0,05

Sociaal contact 0,01 0,11

Anders 0,02 0,11

Geen gegevens 0,20† 0,11

Bron data: NIDI Werk en Pensioen Panel (2001–2011), N01248†p≤0,10; *p ≤0,05; **p ≤0,01.a Gecontroleerd voor welbevinden voor pensioen, tijdstip meting pensioen, leeftijd, geslacht, gezondheidsproblemen, verwacht

pensioengat, partnerstatus, kinderen, tevredenheid met de baan, leidinggevende positie, niveau van de baan, tijd sinds uittrede,doorstartwerk in het verleden en de vrijwilligheid van uittredeOpmerking: Missende waarden (1,2%) binnen de persoonlijke kenmerken, samenstelling van het huishouden en de

werkomgeving voor pensioen zijn geïmputeerd. Dit heeft de resultaten niet substantieel veranderd

Fig. 1 Ongewogen gemiddelde niveau van welbevinden voor en na uittrede naar gelang de vrijwilligheidvan pensioen en het doorstartgedrag. Bron data: NIDI Werk en Pensioen Panel (2001–2011), N01248

318 Tijdschr Gerontol Geriatr 2014; 45

gepensioneerden voelden zich om financiëleredenen genoodzaakt om door te werken. Zijervaren het doorstartwerk wellicht niet als eengeleidelijke overgang naar volledig pensioen,maar als een noodzaak het hoofd financieelboven water te houden.

De resultaten van dit onderzoek makenduidelijk dat deze diversiteit in intenties enmotieven om door te starten na (vervroegd)pensioen gevolgen blijken te hebben voor hetwelbevinden. In sommige gevallen heeftdoorstarten een positieve invloed op hetwelbevinden, bijvoorbeeld na onvrijwilliguittreden. Ouderen die zich gedwongen voeldenom uit te treden en erin geslaagd zijn door testarten op de arbeidsmarkt hebben een hogerwelbevinden dan de onvrijwilliggepensioneerden die niet zijn doorgestart inbetaald werk. Dit ondersteunt het idee datdoorstartwerk een compenserende werking kanhebben na pensioen doordat het zorgt voor eenzekere continuïteit in het werkdomein. Tochheeft het fenomeen doorstarten ook zijnnegatieve uitwerkingen. Ouderen die ondankshun zoektocht naar doorstartwerk niet in staatwaren om betaald werk te vinden ervaren eenafname in het welbevinden. Ook het onvrijwilligdoorstarten op de arbeidsmarkt om financiëleredenen gaat gepaard met een negatieveverandering in het welbevinden.

In tegenstelling tot de algemene opvattingenin de literatuur die doorstarten als eenmogelijkheid zien om geleidelijk afscheid tekunnen nemen van de arbeidsmarkt, zien we dusdat doorstartwerk niet altijd positief uitpakt. Erblijkt een duidelijke tweedeling te bestaan.Enerzijds blijken doorstarters veelal intrinsiekgemotiveerd te zijn om op vrijwillige basis actiefte blijven op de arbeidsmarkt. Omdat dedoorstartbanen vaak minder veeleisend zijn en

minder tijd in beslag nemen, 1 zijn ouderen opdie manier in staat het positieve van tweewerelden – werk en privé – te combineren.Daartegenover staat een groep in een minderrooskleurige positie. Zij voelen een noodzaak omdoor te starten na (vervroegde) uittreding, maarworden gehinderd in de toegang tot werk. Dewerkloosheid onder ouderen is relatief hoog, 15

en een aanzienlijke deel van de ouderewerkzoekenden is langdurig werkloos. Dit staatop gespannen voet met de mogelijk toenemendenoodzaak om door te werken uit financiëlenoodzaak, nu steeds meer gunstigeuittredingsregelingen zijn versoberd of zijnopgeheven.

Bij dit onderzoek zijn enkele kanttekeningente plaatsen. Allereerst moet worden opgemerktdat de gegevens niet direct generaliseerbaar zijn.De steekproef omvatte oudere werknemers vaneen beperkt aantal, grote organisaties en is dusniet zonder meer een representatieveafspiegeling van de totale populatie van ouderewerknemers in Nederland. Het is voorstelbaardat de mate waarin de pensioentransitie alsonvrijwillig wordt ervaren verschilt voorwerknemers van grote en kleine bedrijven; inkleine bedrijven is er wellicht meer ruimte voorpersoonlijke ondersteuning om de negatievegevolgen van een gedwongen vertrek voor hetwelbevinden te verzachten. Bovendien is er meeronderzoek nodig om de invloed vanpensionering op het welbevinden te onderzoekenvoor zelfstandig ondernemers. Een tweedekanttekening betreft de motieven vangepensioneerden om door te starten. In debeschikbare data waren alleen gegevens bekendover het belangrijkste motief om weer te gaanwerken. Het is echter zeer waarschijnlijk datouderen meerdere motieven hebben om door tewerken na pensioen. 16 Vervolgonderzoek zou

Fig. 2 Ongewogen gemiddelde niveau van welbevinden voor en na uittreden afhankelijk van het motiefom door te starten. Bron data: NIDI Werk en Pensioen Panel (2001–2011), N01248

Welbevinden van (vervroegd) gepensioneerden 319

zich daarom kunnen richten op de mate waarinverschillende motieven tezamen hetdoorstartgedrag en de consequenties daarvanbeïnvloeden.

De resultaten van deze studie suggererendat de transitie naar volledig pensioen zowelpositief als negatief kan uitpakken voor hetwelbevinden van (vervroegd) gepensioneerden.De mate waarin ouderen hun arbeidsloopbaanen het afscheid van werk naar eigen preferentievorm kunnen geven blijkt hierbij van belang tezijn. In de voorbereiding op het pensioen lijkthet dus belangrijk te zijn om realistischewensen en verwachtingen te formuleren en te

kijken hoe men deze na pensioen in praktijkkan brengen. Een belangrijke rol is weggelegdvoor leidinggevenden, P&O-medewerkers enpsychologen die oudere werknemers kunnenadviseren en ondersteunen in de voorbereidingop de transitie naar volledig pensioen.

Dankbetuigingen

Dit werk is ondersteund door een beurs vanNWO – MaGW Onderzoekstalent [406-11-029] –die is toegekend aan Kène Henkens en EllenDingemans.

Literatuur

1. Henkens K, Van Solinge H, Van Dalen HP.Doorwerken over de drempel van hetpensioen. Amsterdam: Amsterdam UniversityPress; 2013.

2. Dingemans E, Henkens K, Van Solinge H.Doorstarten na pensioen: een opkomendfenomeen. Demos. 2013;29(8):1–3.

3. Szinovacz ME, Davey A. Predictors ofperceptions of involuntary retirement. TheGerontologist. 2005;45(1):36–47.

4. Van Solinge H, Henkens K. Adjustment to andsatisfaction with retirement: two of a kind?Psychology and aging. 2008;23(2):422–34.

5. Quine S, Wells Y, De Vaus D, Kendig H. Whenchoice in retirement decisions is missing:qualitative and quantitative findings of impacton well-being. Australasian Journal of Ageing.2007;26(4):173–9.

6. Wang M, Zhan Y, Liu S, Shultz KS.Antecedents of bridge employment: alongitudinal investigation. Journal of AppliedPsychology. 2008;93(4):818–30.

7. Lim VKG, Feldman DC. The impact of timestructure and time usage on willingness toretire and accept bridge employment. TheInternational Journal of Human ResourceManagement. 2003;14(7):1178–91.

8. Atchley RC. Continuity theory, self, and socialstructure. In: Ryff CD, Marshall VW, editors.

Families and retirement Newbury Park, CA:Sage; 1999. p. 145–58.

9. Dendinger VM, Adams GA, Jacobson JD.Reasons for working and their relationship toretirement attitudes, job satisfaction andoccupational self-efficacy of bridge employees.International Journal of Aging and HumanDevelopment. 2005;61(1):21–35.

10. CBS Statline. Van arbeid naar pensioen;personen 55 jaar of ouder. 2012.

11. Henkens K. Een sociologisch perspectief oplanger werken. TPEdigitaal. 2011;5(2):36–52.

12. Diener E, Emmons RA, Larsen RJ, Griffin S. Thesatisfaction with life scale. Journal ofPersonality Assessment. 1985;49(1):71–4.

13. Finkel SE. Causal analysis with panel data.Lewis-Beck MS, editor. Thousand Oaks, CA:Sage Publications, Inc; 1995.

14. Karpinska K, Henkens K, Schippers J. Therecruitment of early retirees: a vignette study ofthe factors that affect managers’ decisions.Ageing and Society. 2011;31(4):570–89.

15. UWV. UWV Arbeidsmarktprognose 2012–2013.2012 juni 2012.

16. Kanfer R, Beier ME, Ackerman PL. Goals andmotivation related to work in later adulthood:an organizing framework. European Journal ofWork and Organizational Psychology.2013;22(3):253–64.

320 Tijdschr Gerontol Geriatr 2014; 45