Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent

Academiejaar 2010–11

Het partijverbod en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens: een rechtsvergelijkend onderzoek tussen

Duitsland, Turkije en Spanje

Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’

Ingediend door Vanhee Vincent

(studentennr. 00601138) (Major: burgerlijk recht en strafrecht.)

Promotor: Prof. dr. Johan Vande Lanotte

i

Dankwoord

Een masterproef schrijf je nooit alleen, daarom wil ik van de gelegenheid gebruik maken om

enkele mensen te bedanken.

Vooreerst mijn promotor prof. Johan Vande Lanotte, die me begin dit jaar de kans gaf om

deze masterproef te schrijven.

Daarnaast mijn vrienden voor de nuttige tips en hulp tijdens het schrijfproces.

Tenslotte wil ik mijn ouders bedanken voor hun onafgebroken steun tijdens mijn studies.

ii

Inhoudstafel Inleiding .................................................................................................................................1 Hoofdstuk 1: Militant democracy ...........................................................................................3

1.1 Oorsprong en evolutie ...................................................................................................3 1.1.1 Loewenstein en het concept militant democracy .....................................................3 1.1.2 Succesvolle landen tijden het interbellum ...............................................................4 1.1.3 Judicial oversight ...................................................................................................6

Hoofdstuk 2: Duitsland ...........................................................................................................7 2.1 Wehrhafte demokratie ...................................................................................................7

2.1.1 Karl Loewenstein ...................................................................................................7 2.1.2 Het falen van de Weimarrepubliek door de notverordungen ...................................7

2.2 De nieuwe Duitse Grondwet ....................................................................................... 10 2.2.1 Das Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland ......................................... 10 2.2.2 Politieke partijen en verenigingen ........................................................................ 10 2.2.3 De antimisbruikbepaling als militant instrument ................................................... 11 2.2.4 Mogelijkheid tot wijziging Grondwet ................................................................... 11

2.3 De bijzondere status van politieke partijen .................................................................. 12 2.3.1 Politieke partijen .................................................................................................. 12 2.3.2 Quasi-constitutionele organen .............................................................................. 13 2.3.3 Politieke partijen in artikel 21 GG ........................................................................ 13 2.3.4 Interne democratie................................................................................................ 14 2.3.5 Onderscheid partij vereniging ............................................................................... 14 2.3.6 Freiheitliche Deutsche Arbeiterpartei ................................................................... 15

2.4 De Duitse procedure ................................................................................................... 16 2.4.1 Parteiengesetz ...................................................................................................... 16 2.4.2 Bundesverfassungsgericht .................................................................................... 17 2.4.3 Het instellen van de vordering tot ongrondwettelijkheid ....................................... 18 2.4.4 Artikel 21. 2 GG .................................................................................................. 18 2.4.5 Gevolgen van ongrondwettelijkheid ..................................................................... 20 2.4.6 Het onderscheid tussen artikel 18 GG en artikel 21.2 GG ..................................... 20

2.5 Artikel 21.2 GG toegepast ........................................................................................... 21 2.5.1 Voorgeschiedenis ................................................................................................. 21 2.5.2 Sozialistische Reichspartei Deutschlands ............................................................. 22 2.5.3 Kommunistische Partei Deutschlands ................................................................... 24

2.6 Europees toezicht ........................................................................................................ 27 2.6.1 De Commissie voor de Rechten van de Mens ....................................................... 27 2.6.2 De Kommunistische Partei Deutschlands voor de Commissie .............................. 28 2.6.3 Artikel 17 EVRM ................................................................................................. 29

2.7 Het Bundesverfssungsgericht en extreem rechtse partijen............................................ 31 2.7.1 Nationaldemokratische Partei Deutschlands ......................................................... 31 2.7.2 Een procedurele veldslag ...................................................................................... 31 2.7.3 Een nieuwe uitdaging ........................................................................................... 33

Hoofdstuk 3: Het Europees toezicht ...................................................................................... 34 3.1 De Raad van Europa en het EVRM ............................................................................. 34

3.1.1 Doelstellingen van de Raad van Europa en het EVRM ......................................... 34 3.1.2 Artikel 11 EVRM ................................................................................................. 35 3.1.3 De autonome betekenis van artikel 11 EVRM ...................................................... 36 3.1.4 De beperkingsclausule van artikel 11 EVRM ....................................................... 36 3.1.5 De appreciatiemarge ............................................................................................. 37

iii

3.1.6 Verband tussen artikel 11 EVRM en artikel 3 eerste protocol EVRM ................... 38 3.1.7 Verband tussen vrijheid van vereniging en artikel 3 eerste protocol EVRM .......... 38

Hoofdstuk 4: Turkije ............................................................................................................ 40 4.1 De transformatie van Turkije ...................................................................................... 40

4.1.1 Atatürk en het ontstaan van de Turkse Republiek ................................................. 40 4.1.2 Secularisme .......................................................................................................... 41 4.1.3 De bescherming van de hervormingswetten .......................................................... 42

4.2 Een opeenvolging van Grondwetten ............................................................................ 43 4.2.1 Grondwettelijke initiatieven ................................................................................. 43 4.2.2 De Grondwet van 1921......................................................................................... 43 4.2.3 De Grondwet van 1961......................................................................................... 44

4.3 De huidige Grondwet .................................................................................................. 45 4.3.1 De Grondwet van 1982......................................................................................... 45 4.3.2 Mogelijkheid tot wijziging Grondwet ................................................................... 46 4.3.3 Vrijheid van vereniging ........................................................................................ 47 4.3.4 Politieke partijen .................................................................................................. 48 4.3.5 Gevolgen van een ontbinding van een politieke partij ........................................... 50 4.3.6 De Turkse antimisbruikbepaling ........................................................................... 51 4.3.7 De wet op de politieke partijen ............................................................................. 52

4.4 United Communist Party of Turkey (TBKP) ............................................................... 53 4.4.1 De zaak voor het Turks Grondwettelijk Hof ......................................................... 53 4.4.2 Is artikel 11 EVRM van toepassing op politieke partijen ...................................... 54 4.4.3 Onderscheid tussen artikel 11 en artikel 17 EVRM ............................................... 56 4.4.4 De toepassing van de beperkingsclausule van artikel 11 EVRM ........................... 56 4.4.5 Het begrip pluralisme ........................................................................................... 57 4.4.6 De relatie tussen pluralisme en democratie ........................................................... 57 4.4.7 Systematiek van artikel 11.2 EVRM ..................................................................... 58 4.4.8 De principes nu toegepast op de zaak ................................................................... 58 4.4.9 Toch een element van preventie ........................................................................... 60

4.5 Socialist party (SP) ..................................................................................................... 61 4.5.1 De zaak voor het Turks Grondwettelijk Hof ......................................................... 61 4.5.2 De procedure in Straatsburg ................................................................................. 62

4.6 Refah party (Refah) .................................................................................................... 64 4.6.1 Het Refah arrest ................................................................................................... 64 4.6.2 De Grote Kamer ................................................................................................... 64 4.6.3 De Refah arrest voor de Grote Kamer ................................................................... 65 4.6.4 Een centrum van activiteiten tegengesteld aan de principes van secularisme ......... 66 4.6.5 De procedure in Straatsburg ................................................................................. 67 4.6.6 Het concept "noodzakelijk in een democratische samenleving" ............................ 68 4.6.7 Relatie tussen democratie en fundamentele rechten .............................................. 69 4.6.8 Relatie tussen pluralisme en fundamentele rechten ............................................... 70 4.6.9 Pluralisme en het partijverbod .............................................................................. 71 4.6.10 De vrijheid van meningsuiting voor politieke partijen ......................................... 72 4.6.11 Een nieuwe toetsingsformule .............................................................................. 73 4.6.12 Pressing social need ........................................................................................... 74 4.6.13 De geschikte timing voor het partijverbod .......................................................... 75 4.6.14 Positieve verplichting ......................................................................................... 76 4.6.15 De nieuwe standaard om de "pressing sociaal need" te beoordelen ..................... 77 4.6.16 Het onderzoek in concreto .................................................................................. 78 4.6.17 Een pluraliteit van rechtssystemen ...................................................................... 79

iv

4.6.18 De introductie van sharia recht ........................................................................... 81 4.6.19 De relatie tussen een pluraliteit van rechtssystemen en sharia recht .................... 81 4.6.20 De oproep tot geweld ......................................................................................... 82 4.6.21 De conclusie van het Hof ................................................................................... 82

4.7 Verder ontwikkelingen na de Refah zaak .................................................................... 83 4.7.1 De Virtue Party .................................................................................................... 83 4.7.2 Erdogan en de AKP .............................................................................................. 84

Hoofdstuk 5: Spanje ............................................................................................................. 85 5.1 De democratische overgang en de nieuwe Grondwet ................................................... 85

5.1.1 De Grondwet van 1978......................................................................................... 85 5.1.2 De Grondwet van 1978......................................................................................... 85 5.1.3 Politieke partijen en de vrijheid van vereniging .................................................... 86 5.1.4 Het Hooggerechtshof en het Grondwettelijk Hof .................................................. 86 5.1.5 Mogelijkheid tot wijziging Grondwet ................................................................... 88

5.2 Van ETA naar Batasuna .............................................................................................. 89 5.2.1 De geschiedenis van het Baskisch nationalisme .................................................... 89 5.2.2 Euskadi Ta Askatasuna ........................................................................................ 90 5.2.3 De politieke partij Herri Batasuna ........................................................................ 91 5.2.4 De politieke partij Batasuna ................................................................................. 93

5.3 De Spaanse verbodsprocedure ..................................................................................... 93 5.3.1 Ley de los Partidos Politicos ................................................................................ 93 5.3.2 Artikel 9 van de Wet op de Politieke Partijen ....................................................... 94 5.3.3 Artikel 7 en artikel 8 van de Wet op de Politieke Partijen ..................................... 96 5.3.4 De verdeling van bevoegdheid tussen de strafrechter en het Hooggerechtshof ...... 97 5.3.5 Wie is bevoegd om de procedure in te stellen ....................................................... 97 5.3.6 De gevolgen van de ontbinding ............................................................................ 98 5.3.7 De schorsing van een politieke partij .................................................................... 99

5.4 De procedure toegepast op Batasuna ........................................................................... 99 5.4.1 Schorsing van de politieke activiteiten van Batasuna ............................................ 99 5.4.2 De grondwettelijkheid van de Wet op de Politieke Partijen ................................. 100 5.4.3 Het Batasuna arrest ............................................................................................ 101 5.4.4 De zaak in Straatsburg ........................................................................................ 104 5.4.5 Een herhaling van de ontwikkelde principes ....................................................... 104 5.4.6 In concreto ......................................................................................................... 105 5.4.7 De navolgpartijen ............................................................................................... 106

Hoofdstuk 6: Conclusies ..................................................................................................... 108 6.1 Het partijverbod en de toepassing van artikel 17 EVRM ........................................... 108

6.1.1 Artikel 17 EVRM ............................................................................................... 108 6.1.2 Doelstelling van artikel 17 EVRM...................................................................... 108 6.1.3 De gevolgen van het inroepen van artikel 17 EVRM .......................................... 109 6.1.4 Het TBKP en het Refah arrest ............................................................................ 110 6.1.5 Waarom wordt artikel 17 EVRM niet meer toegepast ......................................... 111

6.2 Het belang van de interne democratie van politieke partijen ...................................... 112 6.2.1 Het principe van interne democratie tegenover externe democratie ..................... 112 6.2.2 Zorgt interne democratie voor meer externe democratie ..................................... 113

6.3 De gewijzigde positie van politieke partijen in de samenleving ................................. 114 6.3.1 De quasi-officiele status van politieke partijen ................................................... 114 6.3.2 Wetgeving betreffende politieke partijen ............................................................ 115 6.3.3 De grondwettelijke verankering van politieke partijen ........................................ 116

v

6.4 Vergelijkende studie van de militante elementen tussen de drie verschillende Grondwetten ................................................................................................................... 118

6.4.1 Het democratische dilemma ............................................................................... 118 6.4.2 Mogelijkheid tot wijziging Grondwet ................................................................. 119 6.4.3 Antimisbruikbepaling ......................................................................................... 120 6.4.4 Verbodsbepalingen ............................................................................................. 120 6.4.5 Wie is er bevoegd om het verzoek tot ontbinding aan te vragen .......................... 122 6.4.6 Het Grondwettelijk Hof ...................................................................................... 122 6.4.7 Preventief karakter ............................................................................................. 123 6.4.8 Gevolgen van een ontbinding ............................................................................. 124

6.5 Heeft de rechtspraak van het EHRM een militant karakter ........................................ 125 6.5.1 Militant democracy op het supranationale niveau ............................................... 125 6.5.2 Militant liberalisme ............................................................................................ 127 6.5.3 De preventieve werking van het partijverbod ...................................................... 127 6.5.4 De proportionaliteitstest en de gevolgen van het partijverbod ............................. 128 6.5.5 Quis custodiet ipsos custodes ............................................................................. 129

Bibliografie ........................................................................................................................ 130

1

Het partijverbod en het Europees Hof voor de Rechten van de

Mens: een rechtsvergelijkend onderzoek tussen Duitsland,

Turkije en Spanje

Inleiding

De ontbinding of het verbod van politieke partijen is een vraagstuk dat politieke

wetenschappers en grondwetspecialisten blijft fascineren. Het is immers de ultieme maatregel

om te verhinderen dat de ideeën van antidemocratische stromingen binnen de samenleving in

de praktijk worden omgezet. Verschillende democratische staten hebben daarom wettelijke en

grondwettelijke regels moeten invoeren waarin de ontbindingsprocedure wordt uitgewerkt.

Deze masterproef is in de eerste plaats een vergelijkende studie van de verschillende

juridische technieken die in Duitsland, Turkije en Spanje gebruikt worden om politieke

partijen te verbieden. De studie van deze drie landen, elk met hun specifieke geschiedenis,

geeft ons een inzicht in de verschillende manieren waarop wordt omgegaan met

antidemocratische actoren. Doordat deze drie staten het Europees Verdrag voor de Rechten

van de Mens ondertekend hebben vallen ze onder de rechtsmacht van het Europees Hof voor

de Rechten van de Mens. Daarom is dit werkstuk ook gericht op de rechtspraak van de

Straatsburgse organen en in het bijzonder de arresten waarbij de drie vermelde verdragsstaten

betrokken zijn.

De voornaamste rechtvaardiging voor de inperking van de democratische rechten van

politieke partijen blijft nog altijd de doctrine van de "militant democracy". Het is daarom ook

de bedoeling om in deze bijdrage te bepalen in welke mate deze leer, ontstaan in de turbulente

jaren dertig, nog altijd relevant is in moderne tijden.

In het eerste hoofdstuk wordt daarom de oorsprong en evolutie van deze leer uiteengezet. Het

tweede hoofdstuk beschrijft hoe in Duitsland na de Tweede Wereldoorlog maatregelen

genomen worden die een herhaling van het tragische verleden moeten voorkomen.

In het derde hoofdstuk wordt kort uitleg gegeven over de Raad van Europa en het EVRM,

daarnaast wordt er ingegaan op art. 11 EVRM die de vrijheid van vereniging beschermt.

2

Het vierde hoofdstuk schetst de unieke situatie van Turkije en bespreekt de belangrijkste

zaken die ook een grote invloed op de ontwikkeling van de rechtspraak van het EHRM gehad

hebben.

Het vijfde hoofdstuk bespreekt de situatie in Spanje waar de Staat terrorisme onder controle

wil krijgen door o.a. politieke partijen te verbieden die daden van terreur goedkeuren en zelfs

ondersteunen.

Het zesde hoofdstuk geeft vooreerst een aantal conclusies over verschillende onderwerpen die

aangeraakt werden in de vorige hoofdstukken. Daarnaast wordt er een rechtsvergelijkende

studie gemaakt van de militante elementen tussen de drie verschillende Grondwetten.

Ten slotte wordt de vraag gesteld in welke mate de Straatsburgse jurisprudentie beantwoordt

aan de "militant democracy" doctrine.

3

Hoofdstuk 1: Militant democracy

1.1 Oorsprong en evolutie

1.1.1 Loewenstein en het concept militant democracy

1) Liberale democratieën werden altijd al geconfronteerd met het vraagstuk van de

antidemocratische actoren. Politieke partijen zijn bij uitstek de structuren waarbinnen deze

denkrichtingen zich verenigen en daarom vormen ze ook het wezen van deze bijdrage.

Vele Europese staten werden in hun geschiedenis geconfronteerd met politieke partijen, van

wie de ideeën en activiteiten strijdig zijn met de fundamentele principes van de democratie en

de rechtstaat. De essentiële vraag die we ons hierbij moeten stellen is hoe een democratisch

regime met zulke antidemocratische groeperingen moet omgaan.1

2) KARL LOEWENSTEIN zag in deze vraag een onoplosbaar dilemma: hoe kan een

democratie immers politieke partijen beteugelen zonder daardoor fundamentele politieke

rechten en vrijheden te schenden en aldus de basis voor haar eigen bestaan en legitimatie te

vernietigen?2

In zijn invloedrijke bijdrage van 1937 beschreef hij hoe verschillende Europese landen

gedurende de jaren dertig omgingen met de uitdaging gesteld door het fascisme. Hij merkte

daarbij op dat deze democratieën militant werden en zichzelf begonnen te verdedigen.3 De

term "militant democracy" was geboren. Het blijft de paradigmatische verklaring voor het

verbieden van politieke partijen in liberale democratieën. Het is een concept dat ontwikkeld

werd om een klasse van rechtssystemen te beschrijven die uitgerust zijn met wettelijke en

grondwettelijke instrumenten die de Staat toelaten om zichzelf te beschermen tegen

extremisten door middel van maatregelen zoals het verbieden van politieke partijen.4

1 S. SOTTIAUX, "Anti democratic associations: content and consequences in article 11 adjudication", N.Q.H.R. 2004, (585) 585. 2 K. LOEWENSTEIN, "Militant democracy and fundamental rights, I", A.P.S.R. 1937, (417) 431. 3 K. LOEWENSTEIN, "Militant democracy and fundamental rights, I", A.P.S.R. 1937, (417) 430. 4 A. BOURNE, Democratisation and the Illegalisation of Political Parties in Europe, Working Paper Series on the Legal Regulation of Political Parties nr. 7, Universiteit Leiden, 2011, www.partylaw.leidenuniv.nl/publications (1) 6 (hierna verkort A. BOURNE, Democratisation and the

4

3) Het doel van zijn bijdrage was om de publieke opinie te mobiliseren tegen de "legislatieve

zelfberusting" van democratieën die zich niet realiseerden dat hun regelgeving "het Trojaans

paard was waarmee de vijand de stad kon binnendringen."5

Loewenstein argumenteerde dat dictatoriale en autoritaire staten het gevolg waren van de

opheffing van constitutioneel bestuur door emotioneel bestuur.

Een constitutionele overheid respecteert de rechtstaat, die een rationaliteit en berekenbaarheid

van het bestuur garandeert en het privaat recht en de fundamentele rechten behoudt.

Dictatuur betekende volgens hem daarom "de vervanging van de rechtstaat door wettelijk

opportunisme onder de mom van het staatsbelang (raison d'état). Door het compleet

samensmelten van privaat en publiekrecht blijft er geen spoor over van de rechtstaat en de

individuele rechten. Aangezien dat op de lange duur geen enkele overheid zich enkel op

macht of geweld kan steunen, is de sterkte van de dictatoriale staat gevestigd in

emotionaliteit. Deze toestand kan bereikt worden door een beladen nationalisme en

permanente psychische dwang die kan neerkomen op intimidatie en terreur."6

Loewenstein geeft ons een overzicht van verschillende militante democratieën zoals Finland,

Estland en Tsjecho-Slowakije.7 Daarnaast geeft hij ons een samenvatting van de ingevoerde

antifascistische wetgeving.8

1.1.2 Succesvolle landen tijden het interbellum

4) GIOVANNI CAPPOCCIA’S vergelijkende studie van tussenoorlogse Europese

democratieën toont aan dat het wel degelijk mogelijk was om sterk extremistische uitdagingen

aan te gaan. Hij geeft daarbij de voorbeelden van Tsjecho-Slowakije en Finland. Deze landen

hadden in tegenstelling tot Duitsland een democratische coalitie die voldoende sterk was om

een aanhoudende en coherente politieke strategie tegen extremisten te ontwikkelen en uit te

voeren. Bijzondere wetgeving kan een belangrijk onderdeel van een dergelijke strategie zijn.

Ze vormen voor de overheid immers sterk repressieve wapens die ervoor kunnen zorgen dat

het aan de extremisten moeilijker of zelfs onmogelijk gemaakt wordt om het democratische

spel te spelen. Cruciaal is echter altijd het bestaan van een politieke wil om deze wetgeving Illegalisation of Political Parties); G. FOX en G. NOLTE, "Intolerant democracies" in G. FOX en B. ROTH (eds.), Democratic governance and international law, Cambridge, Cambride University Press, 2000, 389-434. 5 K. LOEWENSTEIN, "Militant democracy and fundamental rights, I", A.P.S.R. 1937,(417) 424 6 K. LOEWENSTEIN, "Militant democracy and fundamental rights, I", A.P.S.R. 1937, (417) 418. 7 K. LOEWENSTEIN, "Militant democracy and fundamental rights, II", A.P.S.R. 1937, (638) 638- 644. 8 K. LOEWENSTEIN, "Militant democracy and fundamental rights, II", A.P.S.R. 1937, (638) 644-658.

5

ook door te drukken.9 CAPPOCCIA geeft ons een overzicht van de verschillende groepen van

anti-extremistische wetgeving.

5) "De eerste groep van anti extremistische wetgeving bevat regels die de kern instituties van

de Staat versterken.

Enerzijds bestaan ze uit bijzondere voorzieningen die uitzonderlijke machten opdragen aan de

ministerraad of het staatshoofd.

Anderzijds houden ze voorzieningen in die gericht zijn tot de bescherming van de

bureaucratische en militaire structuren van de Staat tegen extremistische invloeden om

zodoende zeker te zijn van hun loyaliteit." 10

"De tweede groep van wetgeving geeft de overheid de mogelijkheid om het verbod of de

tijdelijke schorsing te bevelen van die verenigingen en politieke partijen die als een

bedreiging voor bepaalde fundamentele kenmerken van het staatssysteem beschouwd

worden." 11

"De derde groep verenigt specifieke wetgeving die gericht is tot een beperking van bepaalde

soorten politieke propaganda. Deze wetgeving beperkt de mogelijkheden van extremisten om

het democratische systeem te delegitimeren en in discrediet te brengen."12

"De laatste groep van wetgeving richt zich tot de bescherming van de openbare orde, het zorgt

ervoor dat er publieke vrede is, en verzekert een geweldloze ontwikkeling van politieke

conflicten."13

6) Tsjecho-Slowakije en Finland hadden de meest ontwikkelde beschermingssystemen tegen

extremisten, bestaande uit wettelijke beperkingen afkomstig uit al de opgenoemde groepen.

Niet toevallig daarom waren dit de landen die de ergste politieke crisissen in het interbellum

overleefden.14

9 G. CAPOCCIA, "Defending democracy: Reactions to political extremism in inter-war Europe", Eur J Polit Res 2001, (431) 437 (hierna verkort G. CAPOCCIA, "Defending democracy"). 10 G. CAPOCCIA, "Defending democracy, supra noot 9, 435. 11 G. CAPOCCIA, "Defending democracy, supra noot 9, 435. 12 G. CAPOCCIA, "Defending democracy, supra noot 9, 435. 13 G. CAPOCCIA, "Defending democracy, supra noot 9, 435 14 G. CAPOCCIA, "Defending democracy, supra noot 9, 436.

6

1.1.3 Judicial oversight

7) De hedendaagse invulling van het concept militant democracy moet gezien worden binnen

de trend van de "judicial oversight". Het vernieuwende idee was dat men de rechterlijke, in

plaats van de wetgevende of uitvoerende macht de bewaker van de Grondwet maakte. Dit

reflecteert een waarneembare trend in het naoorlogse Grondwetsschrijven. Het komt neer op

een graduele erosie van de historische doctrine van parlementaire suprematie. In de meeste

landen wordt de grondwettelijkheid en de wettelijkheid van programma's of activiteiten van

politieke partijen gecontroleerd door rechterlijk toezicht.15 De wettelijke regulering van

partijen roept niet enkel bezorgdheid op wat betreft de centralisatie van de Staat en de

controle van de politieke deelneming en het publieke leven. Het roept ook vragen op over de

democratische legitimiteit wanneer men de ultieme beslissingsmacht over het gedrag en

organisatie van een partij, van de partijleiding overdraagt op een niet verkozen rechtbank.16

Het concept van militant democracy krijgt na de tweede wereldoorlog aldus de betekenis van

grondwettelijk toezicht op verschillende vormen van politieke verenigingen.17 Het

Grondwettelijk Hof wordt door de nationale staten bijgevolg de rol van bewaker van de

democratie toegewezen.18

We zullen ook zien dat elke Grondwet als gevolg van de specifieke geschiedenis van het land

een eigen normatieve invulling krijgt die een weergave is van de essentiële karakteristieken

van dat land. Als we ons echter zouden beperken tot de nationale staten zouden we

voorbijgaan aan onze vooropgestelde doelstelling. Met de oprichting van de Raad van Europa

en de ondertekening van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens door Europese

staten krijgt het toezicht op politieke partijen een Europese dimensie. Het Europees Hof voor

de Rechten van de Mens ziet er als supranationaal rechtscollege op toe dat partijverboden in

overeenstemming met het EVRM zijn.19 De vraag is nu natuurlijk in welke mate het concept

van militant democracy ook hierop toepasbaar is.

15 I. VAN BIEZEN, Models of party democracy: on the legal regulation of political parties in post-war Europe, working paper 119/2010, Universidad Autonoma de Madrid, 2010, http://portal.uam.es/portal/page/portal/UAM_ORGANIZATIVO/Departamentos/CienciaPoliticaRelacionesInternacionales/publicaciones%20en%20red/working_papers/WP_VANBIEZEN.pdf (1) 20 (hierna verkort I. VAN BIEZEN, Models of party democracy) 16 I. VAN BIEZEN, Models of party democracy, supra noot 15, 21. 17 R. TEITEL, "Militating democracy: comparative constitutional perspectives", Mich. J. Int'l L. 2007-2008, (49) 64. 18 R. TEITEL, "Militating democracy: comparative constitutional perspectives", Mich. J. Int'l L. 2007-2008, (49) 63. 19 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM, Deel 1 Algemene beginselen, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 241 §19.

7

Hoofdstuk 2: Duitsland

2.1 Wehrhafte demokratie

2.1.1 Karl Loewenstein

8) Na de Tweede Wereldoorlog werd in Duitsland het concept van de "streitbare" of

"wehrhafte demokratie" ontwikkeld.20 Men vond dat de democratische staat zichzelf tegen

interne dreigingen moest kunnen beschermen, ook al zouden hierdoor een aantal

democratische vrijheden beperkt worden. De democratie van voorheen had de opkomst van

het fascisme en het nazisme niet kunnen stuiten, en zo zichzelf buitenspel gezet. Dit concept

was niet nieuw in 1949, Karl Loewenstein publiceerde in 1937 immers zijn studie over

militant democracy and fundamental rights.21 Hierin toonde hij aan dat veel Europese

democratieën al wettelijke maatregelen hadden genomen om antidemocratische bewegingen

te bekampen. Duitsland was echter het eerste land die deze problematiek tot het

grondwettelijke niveau verhief.22

We moeten echter eerst een stap terug zetten en de omstandigheden schetsen die aan de

vorming van de nieuwe Grondwet voorafgingen.

2.1.2 Het falen van de Weimarrepubliek door de notverordungen

9) Na de eerste wereldoorlog vormde het verslagen Duitse Keizerrijk zich om tot een

republiek. De Weimarrepubliek slaagde er echter niet in de opmars en uiteindelijke

machtsovername van de Nazi Partij tegen te houden.

20 P. VANDEN HEEDE, "Teveel politiek en te weinig recht: de risico's van een partijverbod" Juristenkrant 2002, (10) 10. 21 K. LOEWENSTEIN, "Militant democracy and fundamental rights, I", A.P.S.R. 1937, (417) 417-432; K. LOEWENSTEIN, "Militant democracy and fundamental rights, II", A.P.S.R. 1937,(638) 638-658. 22 T. RENSMANN, "Procedural fairness in a Militant Democracy: The 'Uprising of the Decent' fails before the Federal Constitutional Court", G.L.J. 2004, (1117) 1118 en www.germanlawjournal.com/index.php?pageID=11&artID=332 (hierna verkort T. RENSMANN, "Procedural fairness in a Militant Democracy"); D. KOMMERS, "The Federal Constitutional Court: Guardian of German Democracy", ANN AM ACAD POLIT SS 2006, 111-128 (hierna verkort D. KOMMERS, "The Federal Constitutional Court"); A. SAJO, "From militant democracy to the preventive state", C.D.Z.L.R. 2006, 2255-2295.

8

De nieuwe Republikeinse Grondwet van 11 augustus 1919 (Die Verfassung des Deutschen

Reichs) had gefaald in haar taak de democratie te beschermen.

Artikel 48 van de Grondwet gaf de president onder bepaalde omstandigheden de bevoegdheid

om noodzakelijke maatregelen te nemen.23 Deze "suicide clause" gaf de uitvoerende macht de

bevoegdheid om in noodtoestand wetten te maken (notverordnungen) die de Grondwet en de

democratie zouden beschermen.24 Paragraaf 2 G.W. stelt dat de Reich President bepaalde

grondrechten gedeeltelijk of volledig mag schorsen. Hieronder vallen het recht op individuele

vrijheid, de onschendbaarheid van de woning, het briefgeheim, de vrijheid van meningsuiting,

de vrijheid van vergadering, de vrijheid van vereniging en het erfrecht.

10) In zijn eerste vijf jaar verkeerde de Weimarrepubliek door politiek oproer, buitenlandse

bezetting en ongeziene financiële moeilijkheden in continue crisis. Op niet minder dan 135

verschillende gelegenheden ging men over tot de situatie van noodtoestand en vaardigde de

Reich President noodverordeningen uit op basis van art. 48 van de Grondwet.25

Het gebruik van deze verordeningen was niet beperkt tot de klassieke gevallen van oorlog en

sociale onrust want de noodtoestand werd zelfs uitgeroepen om economische en financiële

crisissen aan te pakken.26

11) De leer van de noodtoestand gaf aanleiding tot felle juridische twistpunten. De heersende

interpretatie van art. 48.2 van de Grondwet was de leer van de onschendbaarheid

(Unantastbarkeitslehre).27 Hierbij werd geargumenteerd dat de tweede zin van art. 48.2 van de

Grondwet, dat de opsomming van fundamentele rechten gaf, een limitatieve functie had. De

23 Article 48. 1)If a state (8) does not fulfil the obligations laid upon it by the Reich constitution or the Reich laws, the Reich President may use armed force to cause it to oblige. 2)In case public safety is seriously threatened or disturbed, the Reich President may take the measures necessary to reestablish law and order, if necessary using armed force. In the pursuit of this aim he may suspend the civil rights described in articles 114, 115, 117, 118, 123, 124 and 154, partially or entirely. 3)The Reich President has to inform Reichstag immediately about all measures undertaken which are based on paragraphs 1 and 2 of this article. The measures have to be suspended immediately if Reichstag demands so. 4)If danger is imminent, the state government may, for their specific territory, implement steps as described in paragraph 2. These steps have to be suspended if so demanded by the Reich President or the Reichstag. 5)Further details are provided by Reich law. 24 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy: the German Constitution and the Banning of the Free Workers Party", U. Chi. L. Sch. Roundtable 1998, (301) 308 (hierna verkort J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy"). 25 M. DE WILDE, "The state of emergency in the Weimar Republic Legal disputes over Art. 48 of the Weimar Constitution", T.R.G. 2010, (135) 139 (hierna verkort M. DE WILDE, "The state of emergency in the Weimar Republic"). 26 M. DE WILDE, "The state of emergency in the Weimar Republic", supra noot 25, 140. 27 Gevolgd door Richard Grau; M. DE WILDE, "The state of emergency in the Weimar Republic", supra noot 25, 141.

9

artikelen van de Grondwet die geen expliciete vermelding kregen werden beschouwd als

onaantastbaar. Op deze onschendbaarheidleer kwam sterke kritiek: men argumenteerde dat

art. 48.2 G.W. de president de bevoegdheid gaf om af te wijken van grondwettelijke

voorzieningen die niet expliciet opgesomd werden.28 Men geloofde dat art. 48.2 van de

Grondwet de president de bevoegdheid gaf af te wijken van voorzieningen in de Grondwet die

de rechtstaat behelsden, en in het bijzonder de organisatorische voorzieningen, bijvoorbeeld

de verdeling van bevoegdheid tussen de Federale Staat en de Länder. De voornaamste

rechtvaardiging hiervoor was dat zonder deze mate van autoriteit de noodtoestand onpraktisch

en ineffectief zou blijven.29 In de laatste jaren van de Weimarrepubliek werd de democratie

stelselmatig aangetast doordat de president veelvoudig toevlucht zocht tot art. 48.30

12) In handen van ongrondwettelijke partijen was art. 48 van de Grondwet een machtig wapen

om zowel de burgerrechten van de bevolking te verdringen als om alle politieke partijen van

de oppositie te verbieden. Het enige wat overbleef van de democratische Weimarrepubliek

was een fascistische dictatuur. 31 Joseph Goebbels heeft het passend verwoord: “this will

always be one of the best jokes of democracy, that it gave its deadly enemies the means by

which it was destroyed.”32

28 Aangehangen door C. Schmitt; M. DE WILDE, "The state of emergency in the Weimar Republic", supra noot 25, 142. 29 M. DE WILDE, "The state of emergency in the Weimar Republic", supra noot 25, 147-146. 30 M. DE WILDE, "The state of emergency in the Weimar Republic", supra noot 25, 155. 31 G. VAN DER TANG, "Honderd jaar constitutionalisme", T.B.P. 2000, (514) 521. 32 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 308.

10

2.2 De nieuwe Duitse Grondwet

2.2.1 Das Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland

13) In 1949 werd de Bondsrepubliek Duitsland opgericht en samen met haar kwam een

nieuwe Grondwet.33 Deze Grondwet heeft een grote invloed gehad op andere Grondwetten.

In het bijzonder de grondwetsbepalingen betreffende politieke partijen en de interne structuur

van de democratie samen met de creatie van een Grondwettelijk Hof die bevoegd is om

geschillen betreffende deze bepalingen te onderzoeken en te beslechten.34

De opstellers van de Grondwet baseerden zich eerder op een inhoudelijke dan op een

procedurele constitutionele leer. Deze leer stelt dat democratie op een aantal grondbeginselen

steunt die zo fundamenteel zijn dat ze niet het voorwerp kunnen zijn van wijziging.35 Het

verschil tussen inhoudelijk en procedureel zal verder nog uitgebreid aan bod komen.36

2.2.2 Politieke partijen en verenigingen

14) Artikel 9 GG geeft aan de uitvoerende macht de bevoegdheid om verenigingen die

activiteiten verrichten die ingaan tegen criminele wetten, of gericht zijn tegen de

constitutionele orde of het concept van de internationale verstandhouding te verbieden.37

15) Artikel 21 lid 2 GG stelt dat partijen die door hun doelstellingen of het gedrag van hun

leden, de vrije democratische orde trachten te ondermijnen of te vernietigen of het bestaan van

de Federale Republiek van Duitsland in gevaar brengen, ongrondwettelijk zullen verklaard

worden. Het Federaal Grondwettelijk Hof zal oordelen over de ongrondwettelijkheid.38

33 Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland (vanaf nu GG). 34 D. KOMMERS, "The Federal Constitutional Court", supra noot 22, 112. 35 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 302; G. VAN DER TANG, "Honderd jaar constitutionalisme", T.B.P. 2000, (514) 524. 36 Randnummer 210, 211. 37 Art. 9 GG. 38 Art. 21.2 GG.

11

2.2.3 De antimisbruikbepaling als militant instrument

16) Artikel 18 GG bepaalt dat individuen die bepaalde basisrechten misbruiken om de vrije

democratische basisorde te bestrijden, deze rechten verbeuren.

Wie de vrijheid van meningsuiting misbruikt, en in het bijzonder de persvrijheid (art. 5 I), de

vrijheid van onderwijs (art. 5 III), de vrijheid van vergadering (art. 8), de vrijheid van

vereniging (art. 9), het briefgeheim en de geheimhouding van post en telecommunicatie (art.

10), het eigendomsrecht (art. 14), of het recht op asiel (art. 16 a) met het oog op het bestrijden

van de vrije democratische basisorde, verliest deze fundamentele rechten. Het verlies en de

omvang ervan wordt bepaald door het Bundesverfassungsgericht.39

17) De toepassing van art. 18 GG kan verregaande gevolgen hebben en is een duidelijk

militant instrument. We moeten dit echter in perspectief stellen door vooreerst op te merken

dat het verlies van bepaalde fundamentele rechten altijd in de tijd beperkt wordt. Daarbij komt

ook nog dat enkel het Bundesverfassungergericht het verlies en de omvang ervan mag

bepalen. Deze bepaling moet echter eerder als een symbool van de Streitbare Demokratie

gezien worden: sinds 1949 zijn er maar vier verzoeken naar het Bundesverfassungsgericht

gestuurd, waarvan er geen enkele ontvankelijk werd verklaard door het Hof.40

2.2.4 Mogelijkheid tot wijziging Grondwet

18) Artikel 79 lid 1 en 2 GG geven de procedure weer om een Grondwetswijziging door te

voeren, lid 3 geeft echter de fundamentele principes weer die onaantastbaar zijn. Deze

onwijzigbare principes zijn bedoeld om de maatschappij blijvend te definiëren.41 Men noemt

dit ook wel eens supraconstitutionaliteit ofwel supra-grondwettelijkheid.42

Specifiek gaat het hier over de staatsrechterlijke verdeling van de federale staat, als de

principes van art. 1 en 20 G.W. Artikel 1 G.G. stelt dat de menselijke waardigheid

onaantastbaar is, en dat de basisrechten rechtstreeks werkend recht is. Artikel 20 G.W.

beschrijft de Staat als democratisch, sociaal, federaal, republikeins en onder een 39 Art. 18 GG. 40 Art. 79 GG; M. KLAMT, "Militant democracy and the democratic dilemma: diffrent ways of protecting democratic constitutions", RdW 2007, (133) 139. 41 S. ISSACHAROFF, "Fragile democracies", Harv. L. Rev., 2007, (1405) 1429. 42 G. VAN DER TANG, "Honderd jaar constitutionalisme", T.B.P. 2000, (514) 524.

12

grondwettelijke orde. Verder geeft art. 20 lid 4 elke Duitser het recht zich te verweren tegen

iedereen die tracht de constitutionele orde te verbieden, dit kan enkel indien er geen andere

mogelijkheid is. 43 Het Bundesverfassungsgericht heeft van meet af aan gesteld dat het de

rechtsmacht heeft om te oordelen of een wijziging in de Grondwet in overeenstemming met

art. 79 lid 3 GG is.44 Het Bundesverfassungsgericht stelt daarbij wel dat "art. 79 lid 3 GG een

uitzonderlijke bepaling is die eng moet worden geïnterpreteerd. Het verzet zich niet tegen

grondwettelijke amendementen die op goede inhoudelijke gronden bestaande legislatieve

uitdrukkingen van deze principes wijzigen."45

2.3 De bijzondere status van politieke partijen

2.3.1 Politieke partijen

19) De nieuwe Grondwet geeft een vooraanstaande rol aan politieke partijen in de werking

van de democratische orde. We kunnen nu echt spreken van een "party-based democracy" of

"parteienstaat".46

De vrijheid van vereniging in art. 124 van de Weimar Grondwet raakte enkel zijdelings het

begrip politieke partij aan, dit wanneer ze stelt dat geen vereniging afgewezen mag worden

omdat het politieke, sociaal-politieke of religieuze doelen heeft.47

Dit is opmerkelijk aangezien dat na de introductie van het parlement en de evenredige

vertegenwoordiging, het democratische leven al sterk beheerst werd door de politieke

partijen.48 Men beschouwde politieke partijen echter algemeen als bronnen van onenigheid,

later eerder als een noodzakelijk kwaad. Met de nieuwe Grondwet werden ze erkend als

noodzakelijke bemiddelaars in politieke opinievorming.

Men nam ook in overweging dat het succes van het nationaal socialisme gebaseerd was op de

innovatieve ontwikkeling van de moderne massapartij, en dat hun regime zich profileerde als

43 Art. 1 GG; art. 20 GG. 44 A.W. HINS, "Constitutionele toetsing, proportionaliteit en Verhältnismäßigkeit" in B.J. SCHUELER en C.M. ZOETHOUT (eds), Proportionaliteit in het publiekrecht, Deventer, Kluwer, 2005, 75; G. VAN DER TANG, "Honderd jaar constitutionalisme", T.B.P. 2000, (514) 525. 45 BVerfGE 3 maart 2004, nr. 2378/98 1084/99, 111. 46 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 303. 47 Weimarer Reichsverfassung. 48 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, E.

13

een partij democratie.49 Men zocht dus een manier om controle te krijgen over politieke

partijen.

2.3.2 Quasi-constitutionele organen

20) “Een opmerkelijk element van constitutionalisme in Duitsland is de formele erkenning

van politieke partijen als quasi-constitutionele organen.”50

Het Bundesverfassungsgericht verantwoordde deze status als volgt: "In een liberale

democratische staat, van waaruit de Duitse grondwetsontwikkeling ontspringt, is de vrijheid

van politieke mening van de individuele burger en de vrijheid van groepen en verenigingen

van politieke aard als grondrecht gewaarborgd. Daarentegen ligt het in de natuur van elke

democratie dat de uit het volk ontstane staatsautoriteit wordt uitgevoerd door keuzes en

stemming. Deze volkswil kan in de werkelijkheid van een grote democratische moderne staat

enkel verschijnen via partijen als politieke handelingseenheden."51

2.3.3 Politieke partijen in artikel 21 GG

21) Artikel 21.1GG stelt vooreerst dat politieke partijen deelnemen in de vorming van de

politieke wil van het volk.52 Er wordt duidelijk gemaakt dat de politieke partijen niet de

enigen zijn die invloed hebben op de besluitvorming, ze delen dit recht met verenigingen

organisaties en andere groepen.53 Daarboven is de deelneming van partijonafhankelijke

kandidaten gegarandeerd.54 Hierbij aansluitend voorziet art. 38.1 GG dat leden van de

Bundestag verkozen zullen worden in algemene, rechtstreekse, vrije, gelijkwaardige en

geheime verkiezingen. Verder wordt er gesteld dat de leden vertegenwoordigers van het ganse

49 P. NIESEN, "Anti-Extremism, Negative Republicanism, Civic Society: Three paradigms for banning political parties- part I", G.L.J. 2002, www.germanlawjournal.com/article.php?id=164. nr. 3 (hierna verkort P. NIESEN, "Anti-Extremism"). 50 D. KOMMERS, "The Federal Constitutional Court", supra noot 22, 119. 51 Miller, R., "Government commits to seeking a ban of the extreme right-wing national democratic party of germany (NPD)", G.L.J. 2000, http://www.germanlawjournal.com/article.php?id=6. 52 Art. 21.1 GG. 53 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 309. 54 http://www.goethe.de/in/d/presse/gesetzestexte/e/parteien-einl-e-f.html.

14

volk zijn, niet gebonden zijn door orders of instructies, en alleen aan hun eigen geweten

onderworpen zijn.55

2.3.4 Interne democratie

22) Belangrijk is dat art. 21.1 GG vereist dat de interne organisatie van partijen moet

overeenstemmen met democratische principes.

De plicht tot interne democratie wordt echter niet herhaald in art. 22.2 GG als grond voor een

veroordeling tot ongrondwettelijkheid. Toch verwees het Bundesverfassungsgericht naar de

interne partijstructuur als zijnde een onderdeel van de motivering om de Sozialistische

Reichspartei Deutschlands te verbieden.56

2.3.5 Onderscheid partij vereniging

23) Het is aangewezen even in te gaan op het onderscheid tussen een vereniging en een

politieke partij en de gevolgen die dit teweegbrengt betreffende de wettelijke bescherming.

Op te merken is dat de grond voor het verbod van een vereniging niet dezelfde is als die voor

politieke partijen, namelijk trachten de vrije democratische orde te ondermijnen of te

vernietigen of het bestaan van de Federale Republiek van Duitsland in gevaar te brengen. Bij

verenigingen draait het om verrichte activiteiten die ingaan tegen criminele wetten, of gericht

zijn tegen de constitutionele orde of het concept van de internationale verstandhouding.

24) De militante democratie geeft duidelijk meer bescherming aan politieke partijen dan aan

verenigingen: de Federale Republiek van Duitsland heeft meer tot 1992 meer dan 250

verenigingen verboden, tegenover enkel 2 partijen.57 "Is een vereniging een politieke partij,

dan heeft ze immers wegens de bijzondere positie van partijen, recht op het privilege van art

21. 2. Dit artikel is dus voor de politieke partijen onbegrensd Lex specialis tegenover artikel 9

55 D. KOMMERS, "The Federal Constitutional Court", supra noot 22, 113. 56 Y. MERSEL, "The dissolution of political parties: the problem of internal democracy", I.CON 2006, (84) 109- 110 (hierna verkort Y. MERSEL, "The problem of internal democracy"). 57 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 310.

15

II GG. Deze uitlegging is in de politieke sfeer enkel aanwendbaar op groepen die zich niet als

politieke partij georganiseerd of gedragen hebben, of op nevenorganisties van partijen."58

2.3.6 Freiheitliche Deutsche Arbeiterpartei

25) De aanpak van de Freiheitliche Deutsche Arbeiterpartei geeft een weergave van de

redenering die men volgt bij het onderscheiden van een vereniging van een politieke partij.

Deze partij was in 1993 uitgegroeid tot de grootste extreemrechtse organisatie van

Duitsland.59 Aangezien het FAP zichzelf een politieke partij noemde en wettelijk

geregistreerd was als politieke partij, kon men een verbod enkel bekomen onder de

bevoegdheid van art. 21 GG.

26) In september 1993 vroegen de federale overheid en de Bundesrat aldus aan het

Bundesverfassungsgericht de verklaring tot ongrondwettelijkheid van de FAP. In februari

1995 oordeelde het Bundesverfassungsgericht echter dat ze de FAP niet erkende als een

politieke partij, zoals gedefinieerd in de Grundsgestz en de Parteiengestz. Aangezien ze enkel

de bevoegdheid heeft om partijen te verbieden ontbrak het het Hof dus aan bevoegdheid om

het FAP te verbieden.60

27) Het Bundesverfassungsgericht definieerde een politieke partij eerst in bijna exact dezelfde

woorden als art. 2 van de Parteiengesetz. Ze verduidelijkte verder dat de intentie van een

vereniging om een partij te zijn onvoldoende is, indien de vereniging niet helemaal of zelfs

gedeeltelijk voldoet aan drie objectieve criteria. Voldoende grootte, organisatorische sterkte,

en publieke aanwezigheid. 61 Zo verklaarde het Bundesverfassungsgericht dat "deze feiten de

verklaringen van een ontwikkelende organisatie, die was gesticht als politieke partij, moeten

schragen om zo de verwatering van de kiezersmarkt door kortstondige, toevallige

verenigingen, zonder de capaciteit om te participeren in de vorming van de politieke opinie

van het volk te voorkomen."62 Het Hof concludeerde dat "de FAP geen politieke partij was

omdat ze onvoldoende voorbereiding voor de ernst van zijn bedoelingen toonde, omwille van 58 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP; B.RUDOLF, "Le droit allemand face au discours raciste et aux partis racistes", Rev. trim. dr. h. 2001, (277) 302. 59 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 312. 60 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 314. 61 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 315. 62 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 315.

16

gebrek aan organisatorische concentratie, onvoldoende vermogen om te handelen als een

levensvatbare partij organisatie, onbeduidend vast lidmaatschap, de afwezigheid van

permanente publieke aanwezigheid, en het gebrek aan enige weerklank bij de populatie."63

28) Het gevolg van deze rechtspraak, waarbij er groot belang werd gehecht aan de omvang

van de FAP, bij de vaststelling dat het geen politieke partij was, is dat kleinere, zwakkere

antidemocratische organisaties eenvoudiger te verbieden zijn dan de grotere en sterkere,

hoewel die laatste een groter gevaar kunnen betekenen voor de democratische orde.64

2.4 De Duitse procedure

2.4.1 Parteiengesetz

29) Pas in 1967 werd voldaan aan de constitutionele vereiste van art. 21.3 GG om de rol van

partijen wettelijk uit te werken. De wet betreffende politieke partijen, (Parteiengesetz) bestaat

uit 41 artikelen, verspreid over zeven secties. We zullen ons enkel richten op sectie I, II en VI.

Sectie I gaat over de constitutionele status en functies van de politieke partijen, sectie II

specificeert de interne structuur van de partijen, sectie VI regelt de uitvoering van een verbod

op anticonstitutionele partijen.

30) Sectie I, art. 2: definitie van de term politieke partij. 1) Partijen zijn verenigingen van

burgers die ofwel permanent ofwel voor een langere periode van tijd de vorming van politieke

opinie op het niveau van de Bundes of de Landes trachten te beïnvloeden, en willen

meewerken in de vertegenwoordiging van het volk in het federale parlement (Bundestag) of

regionale parlementen (landtage), in zoverre dat ze voldoende waarborg bieden van de ernst

van hun doelstelling in het totaalbeeld van hun omstandigheden en geldende condities, in het

bijzonder naar omvang en sterkte van hun organisatie, het aantal geregistreerde leden en hun

publieke imago. Partijleden mogen enkel natuurlijke personen zijn. 2) Een organisatie verliest

zijn wettelijke status als partij indien het voor een periode van zes jaar niet heeft deelgenomen

63 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 315. 64 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 317.

17

- met electorale bedoeling voor zichzelf - aan ofwel een federale verkiezing ofwel aan een

Landtag verkiezing. 3) Politieke organisaties worden verondersteld geen partijen te zijn, als

de meeste van hun leden of de leden van hun besturen buitenlanders zijn, of de geregistreerde

maatschappelijke zetel gelokaliseerd is buiten de werkingsmacht van deze wet.

31) Sectie II van de wet legt de regels voor de organisatie en structuur van de partij vast.

Artikel 6 regelt de statuten en programma's, art. 7 de organisatie, art. 8 de organen, art. 9 de

samenkomsten van leden en afgevaardigden, art. 10 de rechten van de leden, art. 11 het

partijbestuur, art. 12 het partijcongres, art. 13 de samenstelling van de afgevaardigden voor

samenkomsten, art. 14 partij arbitrage, art. 15 de wijze van besluitneming in de partijen, art.

16 maatregelen tegen regionale organisaties.

32) Sectie VII bespreekt de uitvoering van het verbod op ongrondwettelijke partijen, het

duidt aan welke autoriteiten zich moeten bezighouden met het uitvoeren van het arrest.65

2.4.2 Bundesverfassungsgericht

33) De opstellers van de Grondwet hebben de bevoegdheid om politieke partijen te verbieden

nu exclusief aan de rechterlijke macht gegeven, namelijk aan het Grondwettelijk Hof,

(Bundesverfassungsgericht). Wegens de bijzondere rol die politieke partijen spelen in het

democratische leven werd voorgehouden dat ze nood hadden aan bijzondere bescherming.

Artikel 21 GG weerspiegelt twee lessen die geleerd werden uit het falen van de

Weimarrepubliek, namelijk dat de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij de macht

gegrepen had door het verbieden van de oppositie en dat men door het beschermen van

politieke partijen ook de democratie beschermt. 66

34) De veroordeling van ongrondwettelijkheid door het Bundesverfassungsgericht leidt tot

een automatische ontbinding en verbod van de politieke partij, ook verliezen de verkozen

mandatarissen onmiddellijk hun parlementaire zetel.67 "De beslissing van het

Bundesverfassungsgericht werkt constitutief: een partij is slechts ongrondwettelijk indien dat

door het Bundesverfassungsgericht wordt vastgesteld. Zolang dit niet gebeurd is, mag 65 Gesetz über die politischen Parteien (BVerfGG), http://www.gesetze.juris.de/partg/index.html. 66 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 308. 67 P. VANDEN HEEDE, "Teveel politiek en te weinig recht: de risico's van een partijverbod" Juristenkrant 2002, (10) 10.

18

niemand zich over de ongrondwettelijkheid van de partij uitspreken en moet ze door de

overheid zoals alle andere partijen behandeld worden. "68 Bovendien blijven politieke partijen

en daarbij te vermelden ook individuen die in beschuldiging gesteld worden, respectievelijk

op basis van art. 21.2 GG en art. 18 GG, in principe recht hebben op de volledige

bescherming van hun politieke en mensenrechten die gegarandeerd zijn door de Grondwet en

dit totdat het federale grondwettelijke hof hun veroordeling uitspreekt.69 Het

Bundesverfassungsgericht, en specifieker de tweede senaat moet altijd de ontbinding beslissen

met een tweederde meerderheid.70

2.4.3 Het instellen van de vordering tot ongrondwettelijkheid

35) Het Bundesverfassungsgericht mag echter niet ex officio of ambtshalve optreden. De

initiële overweging of het verzoek om een partij of individu te laten veroordelen door het

Bundesverfassungsgericht al dan niet gerechtvaardigd lijkt te zijn, moet altijd door de

politieke organen gedaan worden.71 Enkel de Bundestag (federaal parlement), de Bundesrat

(het vertegenwoordigende orgaan van de zestien deelstaten) of de Bundesregierung (federale

regering) kunnen een verzoek indienen bij het Bundesverfassungsgericht. Een

Landesregierung (regering van een deelstaat) kan ook een verzoek tegen een partij indienen

indien de organisatie van de partij begrensd is tot het territorium van die deelstaat.72

2.4.4 Artikel 21. 2 GG

36) Art. 21. 2 GG stelt dat partijen die, omwille van hun doelstellingen, of het gedrag van hun

aanhangers, trachten de vrije democratische basisorde te ondermijnen of vernietigen of het

bestaan van de Federale Republiek van Duitsland bedreigen, ongrondwettelijk verklaard

zullen worden. Deze regel kwam er onder sterke invloed van de Geallieerde controle in West

Duitsland. In de geopolitieke situatie die ontstond door de opkomende koude oorlog is het

68 P. VANDEN HEEDE, "Teveel politiek en te weinig recht: de risico's van een partijverbod" Juristenkrant 2002, (10) 10. 69 T. RENSMANN, "Procedural fairness in a Militant Democracy", supra noot 22, 1119. 70 T. RENSMANN, "Procedural fairness in a Militant Democracy", supra noot 22, 1125. 71 T. RENSMANN, "Procedural fairness in a Militant Democracy", supra noot 22, 1119. 72 Art. 43 en 18 BVerfGG, http://www.goethe.de/in/d/presse/gesetzestexte/e/bvgg-e-f.html.

19

duidelijk dat art. 21.2 GG evenzeer gericht was tegen het communistische oosten als tegen het

fascistische verleden.73

37) We hebben aldus een dubbel criterium om uit te maken of een partij ongrondwettelijk is.

Enerzijds kan men zich richten op het doel dat de partij vooropstelt. Deze aanpak dwingt de

rechters onvermijdelijk tot een subjectieve analyse van een ingewikkeld kluwen van

elementen die de werkelijk nagestreefde doelstellingen van de partij aantonen. Anderzijds kan

het Bundesverfassungsgericht zich richten op de houding van de aanhangers van de partij, dit

laat een veel objectievere aanpak van ondemocratische partijen toe. In haar verbod van de

Sozialistische Reichspartei Deutschlands, hield het Bundesverfassungsgericht voor dat

verschillende personen uit de partijleiding oud leden waren van de N.S.D.A.P. We kunnen

hier dus spreken van een objectief element dat moeilijk weerlegbaar is. 74

38) De grond waarop men ongrondwettelijk verklaard kan worden is ook tweevoudig.

Enerzijds hebben we de poging om de vrije democratische rechtsorde te ondermijnen of te

vernietigen. Niets is echter moeilijker te definiëren dan het concept van democratie waarvan

de karakteristieken eerder een politiek-wetenschappelijke, sociologische of filosofische

aanpak vereisen dan een juridische. Hierdoor werd het Bundesverfassungsgericht ertoe

gebracht om enkele principes die inherent zijn aan elke democratie te verwoorden.75 We

kunnen hier niet spreken van een sluitende definitie, eerder van een opsomming van

belangrijke concepten van een vrije democratische rechtsstaat. "De freiheitliche

democratische Grundordnung laat zich als een orde omschrijven, die onder uitsluiting van

elke dominantie van geweld of willekeur, een dominante rechtstaat orde vertegenwoordigt op

basis van zelfbestemming van de volkeren, naar de wil van de heersende meerderheid, op

basis van vrijheid en gelijkheid. Tot de basisbeginselen van deze orde moet men minstens

rekenen: het respect voor de mensenrechten geconcretiseerd in de Grondwet, bovenal het

recht op persoonlijke vrijheid en vrije ontwikkeling, de volkssoevereiniteit, verdeling van de

machten, de verantwoordelijkheid van de overheid, de continuïteit van de openbare dienst, de

onafhankelijkheid van de rechtbanken en de gelijke kansen voor elke politieke partij met het

73 P. NIESEN, "Anti-Extremism", supra noot 49, nr. 7. 74 M. UYTTENDAELE, en N. VAN LAER, ”Une interdiction constitutionnelle des partis liberticides”, R.B.D.C. 1999, (65) 70. 75 M. UYTTENDAELE, en N. VAN LAER, ”Une interdiction constitutionnelle des partis liberticides”, R.B.D.C. 1999, (65) 71.

20

recht op grondwetsaanpassing en het voeren van oppositie."76 Anderzijds is er de poging om

het bestaan van de Federale Republiek te beëindigen.

2.4.5 Gevolgen van ongrondwettelijkheid

39) De beslissing waarbij een politieke partij door het Bundesverfassungsgericht op basis van

art. 21.2 GG ongrondwettelijk verklaard wordt heeft drie belangrijke gevolgen.

Vooreerst wordt de politieke partij ontbonden, waarbij de activa van het vermogen afgenomen

en overgedragen wordt aan doelen van algemeen nut.77 Daarnaast wordt het verboden om

vervangende organisaties op te richten om de verboden partij verder te zetten, of om

bestaande organisaties als vervangende organisaties te gebruiken.78 Ten slotte vallen de

politieke mandaten van de volksvertegenwoordigers uit zowel de Bundestag (federaal

parlement) als de Landtag (deelstaatparlement) zonder compensatie weg, dit geldt zowel voor

zij die uit de lijst van de verboden politieke partij verkozen werden als zij die zich later bij de

partij aansloten.79 Dit verlies van politiek mandaat vloeit voort uit de ongrondwettigheid van

de politieke partij en is het rechtstreekse juridische gevolg daarvan.80

2.4.6 Het onderscheid tussen artikel 18 GG en artikel 21.2 GG

40) Het Hof verklaart ook wat het cruciale onderscheid is tussen art. 18 GG en art. 21. 2 GG.

De toepassing van beide artikelen kan ervoor zorgen dat een politiek mandaat wordt

afgenomen. Het verschil is echter dat art. 18 GG een persoonlijke fout van de betrokkenen

vereist, het moet immers gaan over individuen die bepaalde basisrechten misbruiken om de

vrije democratische basisorde te bestrijden. Het verlies van politiek mandaat op grond van art.

21.2 GG wordt niet toegeschreven aan individueel gedrag, maar aan de relatie tussen het

mandaat en de partij. Deze verschillende voorwaarden zorgen ook voor verschillende

juridische gevolgen. Indien een persoon op grond van art. 18 GG in samenhang met art. 39 II

BVerfGG het mandaat ontnomen wordt, verliest hij niet enkel zijn positie maar ook de

76 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP. 77 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, I 2, I 5. 78 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, I 3. 79 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, I 4. 80 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, H 2.

21

mogelijkheid om deel te nemen aan toekomstige verkiezingen zolang hem dit recht verbeurd

is. Het mandaatverlies op grond van art. 21.2 GG heeft enkel betrekking op het huidige

mandaat en heeft geen invloed op de toekomstige verkiesbaarheid. Het Hof verdedigt deze

stelling door erop te wijzen dat er niets in de weg staat om personen die hun mandaat verloren

hebben op grond van art. 21.2 GG bijkomend te straffen op grond van art. 18 GG omwille van

hun persoonlijk gedrag.81

2.5 Artikel 21.2 GG toegepast

2.5.1 Voorgeschiedenis

41) Het Bundesverfassungsgericht heeft slechts tweemaal in zijn geschiedenis een partij

ongrondwettelijk verklaard volgens art. 21.2 GG.82 Toen de Parlementaire Raad debatteerde

over het verbod van politieke partijen in 1948-1949 tijdens de Berlijnse crisis en blokkade,

kunnen we uit de transcripties opmaken dat het CDU van Adenauer niet alleen de

heropstanding van het nationaal socialisme zag. Men vreesde ook voor de totalitaire

tegenhanger, namelijk het communisme.83 In november 1951 zond de federale overheid twee

verzoeken naar het Bundesverfassungsgericht waarin ze de ongrondwettelijkheid aanvroeg

van zowel de Socialistische Reichspartei (SRP) als van de Kommunistische Partei

Deutschlands (KPD).84 Deze gezamelijke indiening was een compromis tussen Adenauer en

de rechtervleugel van zijn coalitie partners die het nationaal socialisme enkel wilden

bestrijden als men tegelijkertijd het communisme aanpakte.85

81 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, H 2. 82 R. Miller, "Government commits to seeking a ban of the extreme right-wing national democratic party of germany (NPD)", G.L.J. 2000, http://www.germanlawjournal.com/article.php?id=6; I. CRAM, "Constitutionel responses to extremist political associations-ETA, Batasuna and democratic norms", Legal studies, 2008, (68) 77 (hierna verkort I. CRAM, "Constitutionel responses"). 83 P. NIESEN, "Anti-Extremism", supra noot 49, nr. 7. 84 P. NIESEN, "Anti-Extremism", supra noot 49, nr. 8. 85 P. NIESEN, "Anti-Extremism", supra noot 49, nr. 9.

22

2.5.2 Sozialistische Reichspartei Deutschlands

42) De Socialistische Rijkspartij, die op 2 oktober 1949 gesticht werd, was een partij die zich

openlijk uitte als de rechtstreekse opvolgers van Hitlers nationaal socialistische partij.86

In deze zaak moest het Bundesverfassungsgericht zich voor het eerst uitspreken over een

partijverbod volgens art. 21.2 GG. Het partijverbod werd snel uitgesproken, de

Bundesregierung had op 19 november 1951 de aanvraag ingediend en binnen het jaar, op 23

oktober 1952, had het Bundesverfassungsgericht al geoordeeld.

43) Alvorens hierop in te gaan nam het Hof de tijd om te verduidelijken "welk standpunt de

Grondwet inneemt wat betreft politieke partijen."87 In het bijzondere definieert ze wat er

onder het begrip "freiheitliche demokratische Grundordnung" verstaan moet worden.88

44) In haar arrest concludeerde het Bundesverfassungsgericht het volgende: Vooreerst wijst

het Bundesverfassungsgericht naar het onaantastbaar fundamenteel principe van de

menselijke waardigheid zoals vastgelegd in art. 1 GG wanneer ze stelt dat "de SRP als

politieke partij, zoals uit het gedrag van haar aanhangers blijkt, niet gehoorzaamt aan de

wezenlijke mensenrechten, in het bijzonder de waardigheid van de mens, het recht op

persoonlijke en vrije ontwikkeling en het beginsel van de gelijkheid voor de wet. Vooral hun

wederbeleving van het antisemitisme bewijst dit."89 Daarnaast veroordeelde ze de houding

van de SRP tegenover andere partijen en het meerpartijenprincipe door erop te wijzen dat "de

SRP de democratische partijen van de Bundesrepubliek op een wijze bekampt die te kennen

geeft dat ze niet alleen op een legitieme wijze haar eigen programma tegenover concurrerende

partijen in het licht wil stellen, maar dat het ook in haar politieke doel ligt om de andere

partijen uit het politieke leven te schakelen. Ze bekampt niet enkel de andere partijen maar

ook het meerpartijenprincipe die wezenlijk is voor de freheitliche democratie."90

45) De speerpunten van het arrest zijn echter de twee volgende redeneringen: namelijk de

innerlijke organisatie van de SRP en de leer van de Wesenverwandtschaft.

86 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP; Miller, R., "Government commits to seeking a ban of the extreme right-wing national democratic party of germany (NPD)", G.L.J. 2000, http://www.germanlawjournal.com/article.php?id=6. 87 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, E. 88 Randnummer 38. 89 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, VI, 1. 90 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, VI.2.

23

46) Artikel 21.1 GG legt de vereiste van interne organisatie van politieke partijen op. 91

Hoewel dit niet hernomen wordt in 21.2 GG gebruikt het Bundesverfassungsgericht het toch

als argument wanneer ze stelt dat "de innerlijke organisatie van de SRP gekarakteriseerd

wordt door de volgende omstandigheden: ze is van boven naar onder in de geest van het

führerprincipe opgebouwd, dat hier door een streng doorgevoerde erkennings- en

roepingssysteem gekenmerkt is. De intrede in de partij is niet vrij, men kan willekeurig

geweigerd worden. De uitsluiting uit de partij kan volgens de statuten door een autoritair

verbod een ganse regionale afdeling treffen, grofweg wordt het arbitrair en zonder

voorgeschreven procedure aangewend."92 Het Bundesverfassungsgericht besluit dan ook dat

"de innerlijke ordening van de SRP, van welke de bewijsvoering heeft aangetoond dat ze in

tegenspraak is met democratische beginselen, legitiem gewicht geeft aan art. 21.2 GG.

Daarom is de eindconclusie onweerlegbaar dat deze innerlijke ordening slechts een afbeelding

is van het systeem dat de SRP als gewenste toekomstige staatsorde voor ogen stelt."93

47) Het Bundesverfassungsgericht introduceerde het concept "Wesenverwandtschaft" als

nieuw criterium om een partij ongrondwettelijk te bevinden. 94 Het Hof oordeelde dat "de SRP

in haar programma, haar wereldbeeld en haar totaliteit in wezen verwant is met de vroegere

NSDAP. De SRP beschouwt zichzelf als opvolgorganisatie van de NSDAP."95

"Haar programma bevat dezelfde vage beloftes en vermijdt een toewijding tot democratie. In

haar wereldbeeld, zoals ze uit verklaringen van leidende figuren blijkt, keren de buitensporige

gemystificeerde imperiale ideeën, het overheersende gevoel van een missie, en het doel

opnieuw een groter territorium onder Duitse hegemonie te brengen. Haar totaliteit in wezen

toont overeenkomsten met de NSDAP in algemeenheid en ook in de kleinste, zelfs

fysionomische kenmerken. Dit is voornamelijk in het optreden van nevenorganisaties, in het

systeem en de middelen van propaganda, in de cultus van de zogenaamde martelaren, in de

wederbeleving van de dolkstootlegende, in de vergiftiging van het politieke leven, door

systematische reducering van overheidsorganen en hun vertegenwoordigers, in de minachting

van staatssymbolen en uiteindelijk de statelijke rechtsorde zelf."96

91 Randnummer 22. 92 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, VI 3. 93 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, VI 5. 94 P. NIESEN, "Anti-Extremism", supra noot 49, nr. 31. 95 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, VI 4. 96 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, VI 4.

24

48) Eens de wesenverwandtschaft van de SRP met de NSDAP in programma, wereldbeeld en

totaliteit bewezen is, gaat het Bundesverfassungsgericht over tot de volgende redenering: "dat

de toemalige NSDAP in haar ontwikkeling, op wie we vandaag kunnen terugblikken, als

tegenwoordige partij volgens art. 21.2 GG ongrondwettelijk verklaard zou worden, blijkt geen

twijfel; de ervaringen met deze partij is de directe oorzaak voor de creatie van art. 21.2 GG

geweest. Ook al is de overeenstemming van de SRP met de doelen en methoden van de

NSDAP niet in alle details bewezen, gezien de politieke context lijkt het een geldige conclusie

en dit volgens deze redenering: een partij die in haar wereldbeeld en in alle wezenlijke

vormen van verklaringen "wesenverwandt" is met een duidelijk ongrondwettelijke politieke

beweging van het verleden, zal indien ze kan doorgroeien dezelfde of gelijkvormige inhoud

proberen te realiseren."97 Het Bundesverfassingsgericht eindigt dan ook met de woorden:

"Met dit alles is bewezen dat de SRP, en hoewel ze nog maar aan het begin van haar werk is,

vanuit die positie de freiheitliche demokratische Grundordnung zal reduceren en uiteindelijk

beëindigen."98

2.5.3 Kommunistische Partei Deutschlands

49) De tweede gelegenheid waarop het Bundesverfassungsgericht uitspraak deed over de

ongrondwettelijkheid van politieke partijen betrof de KPD, een kleine partij die het

communistische gedachtegoed aanhing. In tegenstelling tot het relatief vlotte procesverloop

van het SRP arrest, heeft het KPD arrest heel wat voeten in de aarde gehad. Het proces duurde

bijna vijf jaar, waarna onder wettelijke druk van de overheid de uitspraak neergelegd werd op

17 augustus 1956. Het arrest is meer dan driehonderd pagina's lang. 99 Hieruit kan afgeleid

worden dat de ongrondwettelijkheid van KPD aantonen geen vanzelfsprekendheid was. Er

zijn zelfs momenten van reflectie waarbij men aandacht heeft voor de paradox van

intolerantie voor intolerante partijen.100 Het Hof stelt ook openlijk vast dat het art. 21.2 een

bekentenis is vanwege de opstellers van de Grondwet tot de leer van de "streitbare

demokratie".101 In het KPD arrest heeft het Bundesverfassungsgericht wel een meer

97 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, VI 5. 98 BVerfGE 23. Oktober 1952, 2. 1, SRP, VI 5. 99 P. NIESEN, "Anti-Extremism", supra noot 49, nr. 11. 100 P. NIESEN, "Anti-Extremism", supra noot 49, nr.11. 101 BVerfGE 17. Augustus 1956, 5. 85, KPD, C I.

25

objectieve benadering genomen en daarbij een aantal standaarden gezet die algemeen

toepasbaar zijn. 102

50) Alvorens tot de beslissing over te gaan, stelt het Bundesverfassungsgericht de

rechtsgronden van de procedure vast. Daarbij schetst het vooreerst de status van politieke

partijen naar de Grondwet103. Daarnaast wijst het aan hoe art. 21.2 GG geïnterpreteerd moet

worden, en het is hier dat het Bundesverfassungsgericht een aantal nieuwe concepten heeft

geïntroduceerd.

51) Vooreerst wordt de omschrijving van de freiheitlichen demokratischen Grundordnung uit

het SRP arrest, in identieke verwoording hernomen. Daarna stelt het

Bundesverfassungsgericht duidelijk dat "een partij niet automatisch ongrondwettelijk is als ze

de hoogste principes van de freiheitlichen demokratischen Grundordnung niet erkent, ze moet

daarbij een actief militante, agressieve houding tegenover de bestaande orde voegen. Ze moet

planmatig het functioneren van deze orde trachten te verstoren, om later deze orde zelfs te

vernietigen."104

52) Art 21.2 GG vereist dat partijen trachten de vrije democratische basisorde te ondermijnen

of vernietigen. Het Hof verduidelijkt echter dat "art. 21.2 GG echter geen concrete uitvoering

zoals in § 81 StGB penal code, namelijk een voorbereiding van een hoog verraderlijke

onderneming, het is voldoende dat de politieke koers van een partij tot een doel bestemd is dat

hoofdzakelijk en continu gericht is tot het bekampen van de freiheitlichen demokratischen

Grundordnung."105 “Voor het bewijs van de ongrondwettelijke intentie moet volgens art. 21.2

GG het doel van de partij het meest doorslaggevende kennismiddel zijn.”106

“De doelen van partijen worden in het algemeen gevonden in: het programma en bovendien in

verklaringen van partijfunctionarissen, uit geschriften van autoritaire erkende auteurs over de

politieke ideologie van de partij, uit de redevoeringen van leidende functionarissen, uit de in

de partij gebruikte scholings- en propagandamateriaal, ook uit hun uitgegeven of door hen

102 Miller, R., "Government commits to seeking a ban of the extreme right-wing national democratic party of germany (NPD)", G.L.J. 2000, http://www.germanlawjournal.com/article.php?id=6, 6. 103 BVerfGE 17. Augustus 1956, 5. 85, KPD, C I; D. KOMMERS, "The Federal Constitutional Court", supra noot 22, 111-128. 104 BVerfGE 17. Augustus 1956, 5. 85, KPD, C I 2. 105 BVerfGE 17. Augustus 1956, 5. 85, KPD, C I 3. 106 BVerfGE 17. Augustus 1956, 5. 85, KPD, C I 6.

26

beïnvloedde kranten en tijdschriften. Het gedrag van de partijorganen en de aanhangers kan

uitsluiting bieden wat betreft hun doel. “107

53) Het Hof mildert wel haar standpunt door te stellen dat "politieke handelingen, gesteld met

de intentie de freiheitliche democratische grundordnung te beëindigen, niet de aanwending

van art. 21.2 GG tegen politieke partijen behoeven, wanneer het om geïsoleerde gevallen gaat,

namelijk om blunders van individuele leden of aanhangers die uit loyaliteit tegenover de partij

zelf handelen."108

54) "Ook komt daarin tot uitdrukking dat deze bepaling geen sanctie voor het verleden is,

maar een verzekering tegen toekomstige gevaren. Alleen wanneer de politieke handelingen uit

een onderliggende tendens komen, die de freiheitlichen demokratischen Grundordnung

afwijst of er zelfs vijandig tegenover staat, kan een partij ongrondwettelijk verklaard worden.

Het komt er ook op aan of er bewezen kan worden dat de politieke partij door zulke

onderliggende tendensen beheerst wordt."109

55) Het Hof benadrukt echter dat de standpunten van de partijen niet realistisch moeten zijn.

"Een partij kan ook ongrondwettelijk volgens art. 21.2 GG zijn, wanneer naar menselijke

standaarden geen kans bestaat dat ze haar ongrondwettelijke doel in de voorzienbare toekomst

zou kunnen verwezelijken."110 "Net zomin is de aanwending van art. 21.2 GG uitgesloten

wanneer een partij de realisering van haar ongrondwettelijke doelen terugstelt, omdat ze voor

het ogenblik geen vooruitzicht heeft op de verwezelijking ervan. Als de ongrondwettelijke

intentie enigzinds aanwijsbaar is, hoeft niet afgewacht te worden, tot de politieke situatie

verandert en de partij de verwezelijking van haar ongrondwettelijke doel werkelijk naar voren

brengt."111

"Een partij is dan al ongrondwettellijk, als ze een andere sociale en politieke expressie van de

freiheitliche Demokratie nastreeft dan degene die vandaag in de Bundesrepubliek uitgedrukt

is, en om ze te gebruiken als tussenstadium (Durchgangstadium) om een gemakkelijke

verwijdering van elke freiheitliche demokratische grundordnung te bewerkstelligen. Deze

verwijdering kan samen met of na de wedervereniging van Duitsland plaatsvinden"112

107 BVerfGE 17. Augustus 1956, 5. 85, KPD, C I 6. 108 BVerfGE 17. Augustus 1956, 5. 85, KPD, C I 5. 109 BVerfGE 17. Augustus 1956, 5. 85, KPD, C I 5. 110 BVerfGE 17. Augustus 1956, 5. 85, KPD, C I 4. 111 BVerfGE 17. Augustus 1956, 5. 85, KPD, C I 4 112 BVerfGE 17. Augustus 1956, 5. 85, KPD, 8.

27

56) "In feite stelt het Bundesverfassingsgericht hier dat er geen werkelijk gevaar tot de

bedreiging van de democratische constitutionele staat van een partij moet uitgaan om zijn

uitsluiting te rechtvaardigen. Na het KPD arrest is art 21GG niet langer een instrument om

empirisch aanduidbaar gevaar af te wenden, maar eerder een middel om de interne

consistentie van de intenties van de deelnemers aan een democratisch systeem te bewaken.

"113

57) Het Bundesverfassungsgericht paste deze richtlijnen toe op de KPD en besloot dat de

partij inging tegen de freiheitliche demokratie. Het centrale argument van de zaak was dat de

rechters oordeelden dat éénmaal aan de macht, de KPD de gelijkheid van kansen voor alle

partijen zou weigeren. De partij haar standpunt over de democratie ging als volgt:

"Het hele constitutionele systeem, de manier waarop parlement gekozen wordt, de regering

samengesteld wordt, de wetten aangenomen worden, is volledig vijandig voor het volk, en

schadelijk voor de volkswil, ze moet daarom volledig veranderen, het moet namelijk door een

communistisch regeringssysteem vervangen worden."114 Het communistische

regeringssysteem waarover gesproken wordt is er één waarbij van het meerpartijenprincipe,

dat gezien wordt als een dragend principe van de freiheitliche democratie, overgestapt wordt

naar een eenheidspartij. De KPD beschouwde haar werkzaamheden als politieke partij slechts

als een tussenstadium (Durchgangstadium) om een gemakkelijke verwijdering van de

democratische grundordnung te verkrijgen. 115

2.6 Europees toezicht

2.6.1 De Commissie voor de Rechten van de Mens

58) De behandeling van de KPD zaak door de Commissie voor de Rechten van de Mens viel

nog onder het oude toezichtmechanisme van het Europees Verdrag voor de Rechten van de

Mens. De bevoegdheid om geschillen te beslechten tussen privé personen en verdragsstaten

113 P. NIESEN, "Anti-Extremism", supra noot 49, nr. 12; G. FOX en G. NOLTE, "Intolerant democracies" in G. FOX en B. ROTH (eds.), Democratic governance and international law, Cambridge, Cambride University Press, 2000, 416. 114 BVerfGE 17. Augustus 1956, 5. 85, KPD, D II. 115 S. ISSACHAROFF, "Fragile democracies", Harv. L. Rev., 2007, (1405) 1434.

28

(individuele klachten) en tussen verdragsstaten onderling (statenklachten) met betrekking tot

de rechten en vrijheden gegarandeerd in het Europees Verdrag en de aanvullende protocollen

werd verdeeld over drie organen: de Europese Commissie, het Europees Hof en het Comité

van Ministers. 116 Het idee dat er een Europese rechtbank zou zijn die bevoegd is om op

bindende wijze op te treden tegen staten wekte heel wat tegenstand op. De oplossing was een

politiek akkoord tussen de voor en tegenstanders van een supranationaal rechtscollege waarbij

er een aantal filters in het beschermingsmechanisme werden ingebouwd om de directe

toegang tot het Europees Hof voor de Rechten van de Mens te belemmeren.

"Een klacht van een privé persoon kan enkel bij de Europese Commissie voor de Rechten van

de Mens worden ingediend wanneer daartoe door de aangeklaagde lidstaat een aparte

verklaring wordt afgelegd waarbij het zgn. individuele klachtrecht wordt erkend. De Europese

commissie die een quasi-jurisdictioneel orgaan is, filtert vervolgens de klachten uit. In eerste

instantie wordt de ontvankelijkheid van de klacht onderzocht: een negatief antwoord leidt tot

de niet ontvankelijkheidverklaring van de klacht, een positief antwoord resulteert in een

ontvankelijkheidsverklaring van het verzoekschrift. Na een ontvankelijkheidverklaring wordt

de klacht door de Commissie op zijn gegrondheid onderzocht."117

2.6.2 De Kommunistische Partei Deutschlands voor de Commissie

59) De Kommunistische Partei Deutschlands heeft deze procedure dan ook gevolgd. In hun

verzoekschrift van 11 februari 1957 stelden ze dat door hun partij te ontbinden en te

verbieden, de Federale Republiek van Duitsland het Europees Verdrag voor de Rechten van

de Mens had geschonden, en eisten ze de vaststelling daarvan door de commissie. 118

De Commissie stelde vooreerst vast dat de KPD daarbij beroep deed op de artikelen 9, 10, en

11 van het EVRM. Vervolgens bevestigden ze dat de ontbinding van de KPD door het

Bundesverfassungsgericht een wettelijke basis had in art. 21.2 GG, een bepaling die in

overeenstemming is met het EVRM.119 Verderop stelt ze zelf dat art. 21.2 GG vanuit dezelfde

116 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM, Deel 1 Algemene beginselen, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 232 § 2. 117 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM, Deel 1 Algemene beginselen, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 233 §3. 118 Commissie, nr. 250/57, beslissing van 20 juli 1957, Deutsche Kommunistische Partei v. Germany, YB Eur Conv On Human Rights, Vol. I, (222) 223. 119 Commissie, nr. 250/57, beslissing van 20 juli 1957, Deutsche Kommunistische Partei v. Germany, YB Eur Conv On Human Rights, Vol. I, (222) 223.

29

beweegreden werd gemodelleerd als art. 17 EVRM.120 Wat de artikelen 9, 10 en 11 EVRM

betreft, merkt ze op dat volgens de tweede paragrafen telkens in een beperkingmechanisme

werd voorzien. De Commissie maakt hier echter duidelijk dat de artikelen 9, 10 en 11 EVRM

en hun beperkingsbepalingen zich niet kunnen opdringen. De zaak moest beoordeeld worden

aan de hand van art. 17 EVRM, die volgens de Commissie een meer algemene werking had.

2.6.3 Artikel 17 EVRM

60) Artikel 17 gaat over het verbod van misbruik van recht en stelt dat "geen der bepalingen

van dit Verdrag mag worden uitgelegd als zou zij voor een Staat, een groep of een persoon

een recht inhouden enige activiteit aan de dag te leggen of enige daad te verrichten met als

doel de rechten of vrijheden die in dit Verdrag zijn vermeld teniet te doen of deze

verdergaand te beperken dan bij dit Verdrag is voorzien."121 Dit artikel is volgens de

Commissie "een fundamentele bepaling van het Verdrag die als doel heeft de vrijwaring van

de rechten die het verdrag opsomt door de bescherming van de vrije werking van de

democratische instituties." De Commissie verwijst ook naar de voorbereidende werken die

stellen dat "het artikel erin bestaat te verhinderen dat totalitaire stromingen de principes

vooropgesteld door het Verdrag in hun voordeel zouden exploiteren, namelijk de rechten van

de vrijheid inroepen om de mensenrechten teniet te doen. "122

61) Het kwam er dus op aan om op basis van deze algemene overwegingen te onderzoeken of

de toepassing van art. 21.2 GG verenigbaar is met art. 17 EVRM.

De Commissie stelde vast dat "de KPD het doel had om in de maatschappij een sociale

communistische orde te vestigen door middel van de revolutie en de dictatuur van het

proletariaat en dat ze deze principes bleef verkondigen."123

In zijn overwegingen stelt de Commissie dat "zelfs indien we veronderstellen dat het

aangetoond is dat de activiteit van de KPD gericht zou zijn tot het winnen van de macht door

enkel grondwettelijke middelen te gebruiken die voorzien zijn door de Grundgesetz für die

120 Commissie, nr. 250/57, beslissing van 20 juli 1957, Deutsche Kommunistische Partei v. Germany, YB Eur Conv On Human Rights, Vol. I, (222) 224. 121 Art. 17 EVRM. 122 Commissie, nr. 250/57, beslissing van 20 juli 1957, Deutsche Kommunistische Partei v. Germany, YB Eur Conv On Human Rights, Vol. I, (222) 224. 123 Commissie, nr. 250/57, beslissing van 20 juli 1957, Deutsche Kommunistische Partei v. Germany, YB Eur Conv On Human Rights, Vol. I, (222) 224.

30

Bundesrepublik Deutschland, zou dit toch geen enkele afwijzing van zijn traditionele einddoel

tot gevolg hebben. De geziene verkondigingen van de KPP bevestigen de trouw aan dit

einddoel." 124 FOX en NOLTE leiden uit deze passage terecht af dat "de Commissie voor de

Rechten van de Mens bevestigde dat de antimisbruikbepaling van art. 17 EVRM het verbod

van een politieke partij zou rechtvaardigen en dit enkel op bewijs van antidemocratische

doelen, ook al zou er vastgesteld worden dat de partij zijn activiteiten zou beperken tot het

verwerven van de macht door wettige middelen."125

De Commissie maakt de redenering dat "het nastreven van deze doelen impliceert dat er

verschillende politieke stadia die de doctrine van het communisme genegen zijn zullen

volgen, totdat er uiteindelijk een dictatuur van het proletariaat zal ontstaan. "126

Het besluit van de Commissie is dan ook dat "de toevlucht tot de dictatuur om een regime in

te stellen onverenigbaar is met het Verdrag en dat dit de vernietiging van een aantal rechten

en vrijheden van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens inhoudt." Het verzoek

van de KPD werd daarom ratione materiae onontvankelijk verklaard.

62) We kunnen hier duidelijk vaststellen dat de Commissie, net als het

Bundesverfassungsgericht de relatief kleine invloed die de partij had niet heeft laten

doorwegen in haar besluit. Het maakt nergens de overweging dat de mogelijkheid dat de

doelstellingen van de partij verwezenlijkt worden realistisch moet zijn. Daarnaast is het ook

opvallend dat het verzoek van de KPD onontvankelijk werd verklaard op basis van het

partijprogramma en de statuten terwijl art. 17 EVRM enkel spreekt over activiteiten en

daden.127 Aangezien de zaak onontvankelijk werd verklaard door de Commissie, stopte de

procedure hier en werd het Comité van Ministers er niet bij betrokken. Hierdoor belandde de

zaak uiteindelijk niet bij het Europees Hof.128

124 Commissie, nr. 250/57, beslissing van 20 juli 1957, Deutsche Kommunistische Partei v. Germany, YB Eur Conv On Human Rights, Vol. I, (222) 224-225. 125 G. FOX en G. NOLTE, "Intolerant democracies" in G. FOX en B. ROTH (eds.), Democratic governance and international law, Cambridge, Cambride University Press, 2000, 428-429. 126 Commissie, nr. 250/57, beslissing van 20 juli 1957, Deutsche Kommunistische Partei v. Germany, YB Eur Conv On Human Rights, Vol. I, (222) 225. 127 P. VANDEN HEEDE, “Het Europees Hof en het partijverbod: Dansen op een slap koord” in P. POPELIER en M. ADAMS (red.), Recht en Democratie. De democratische verbeelding in het recht, Antwerpen/New York/Oxford, Intersentia, 2004, (193) 196 (hierna verkort P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord"). 128 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM, Deel 1 Algemene beginselen, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 233 § 3.

31

2.7 Het Bundesverfssungsgericht en extreem rechtse partijen

2.7.1 Nationaldemokratische Partei Deutschlands

63) Duitsland heeft ondanks zijn tragische verleden het rechts-extremisme niet van zich

kunnen afschudden. Vanaf de hereniging in november 1989 zijn er voortdurend voorvallen

geweest waarin personen overleden door racistisch geweld. Het lidmaatschap van extreem

rechtse groeperingen bleef ook constant aangroeien. De overheid probeerde dit aan te pakken

door een groot aantal extreem rechtse verenigingen te verbieden.129 Het eerder besproken FAP

verbod maakt hiervan deel uit. Sinds het SRP arrest had het Bundesverfassungsgericht echter

nog niet moeten oordelen over het verbod van een extreem rechtse politieke partij.

In het jaar 2000 kwam echter het keerpunt toen een aantal racistisch gemotiveerde aanslagen

door neonazi groeperingen op buitenlanders een schokgolf door Duitsland stuurde. Er werd

daarom een politiek initiatief genomen, ondersteund door alle grote partijen, om de oudste

neonazi partij in Duitsland te verbieden, namelijk de NPD. Zowel de Bundesregierung, als de

Bundestag, als de Bundesrat stuurde een verzoek naar de Bundesverfassungsgericht om de

NPD ongrondwettelijk te verklaren en te verbieden.130 Er werd geargumenteerd dat de NPD

nationaalsocialistische, antisemitische, xenophobe en antidemocratische karakteristieken had.

Daarbij diende de partij als een platform voor de organistie van andere neonazi

groeperingen.131

2.7.2 Een procedurele veldslag

64) Het Bundesverfassungsgericht heeft echter nooit de zaak ten gronde kunnen bespreken.

De bijzondere status van politieke partijen vereist immers bijkomende procedurele

bescherming. "In procedures om politieke partijen te verbieden en te ontbinden vereist elke

beslissing met negatieve gevolgen voor de verdedigers volgens het

129 J. WISE, "Dissent and the Militant Democracy", supra noot 24, 301-302. 130 T. RENSMANN, "Procedural fairness in a Militant Democracy", supra noot 22, 1120. 131 T. RENSMANN, "Procedural fairness in a Militant Democracy", supra noot 22, 1121.

32

Bundesverfassungsgerichtsgesetz132 een tweederdemeerderheid van de leden van de Senaat

belast met het verzoek."133

Daarbij komt ook nog dat het Bundesverfassungsgericht eerst een initieel onderzoek van de

aanvraag moet doen vooraleer ten gronde te kunnen beslissen.

Nadat dit initieel onderzoek gunstig bevonden werd en het Bundesverfassungsgericht al

hoorzittingen organiseerde kwam het nieuws van de overheid dat de inlichtingendiensten sterk

geïnfiltreerd waren in de NPD partij. Tussen 1997 en 2002 werkten vijftien procent van de

leden als informanten voor de inlichtingendiensten. De NPD deed daarom de aanvraag om de

ontbindingsprocedure stop te zetten om de reden dat er informanten in de partijtop aanwezig

waren. De Senaat was sterk verdeeld, drie rechters oordeelden dat de verdere procedure

onherstelbaar belemmerd was, vier rechters wilden echter doorgaan. De Senaat oordeelde

echter unaniem dat een afwijzing van de aanvraag van de NPD om de ontbindingsprocedure

stop te zetten een "beslissing met negatieve gevolgen voor de verdedigers" was. Met drie

rechters tegen de voortzetting van de procedure was de tweederdemeerderheid niet bereikt,

hierdoor werd het verzoek tot ontbinding van de NPD nooit ten gronde besproken.134

65) Er werd echter sterke kritiek geuit op deze gang van zaken. Er werd opgemerkt dat de

beslissing om de procedure voort te zetten met een simpele meerheid kon beslist worden, een

meerderheid die werd beantwoord door de vier rechters.135

We kunnen echter niet uit de weg gaan dat de bovenvermelde drie rechters duidelijk nooit de

NPD in de procedure ten gronde, welke een tweederdemeerderheid vereist, zouden

verbieden.136 De grote slachtoffer van deze procedurele veldslag is echter de normatieve

autoriteit van art. 21 paragraaf 2 GG.137 In de NPD procedure wordt de nadruk zeer sterk

gelegd op het concept van eerlijk proces en hierdoor wordt de harde aanpak met alle middelen

van extremistische partijen ontmoedigd. Dit gaat enigzinds tegen de jurisprudentie van het

Bundesverfassungsgericht in. Na het KPD arrest konden we immers vaststellen dat het

Bundesverfassungsgericht art. 21.2 GG als middel gebruikt om het gedrag van de politiek

partijen die deelnemen aan het democratische proces voor te schrijven. Daarbij moest er geen

werkelijk gevaar zijn voor de democratie om het verbod te rechtvaardigen. 138

132 Section 15 (4) Clause 1 BVerfGG. 133 T. RENSMANN, "Procedural fairness in a Militant Democracy", supra noot 22, 1122. 134 T. RENSMANN, "Procedural fairness in a Militant Democracy", supra noot 22, 1124. 135 T. RENSMANN, "Procedural fairness in a Militant Democracy", supra noot 22, 1123-1124. 136 T. RENSMANN, "Procedural fairness in a Militant Democracy", supra noot 22, 1125. 137 T. RENSMANN, "Procedural fairness in a Militant Democracy", supra noot 22, 1134. 138 Randnummer 56.

33

Het is jammer dat er nooit een uitspraak ten gronde is geweest over het lot van de NPD partij.

Dit zou ons immers niet alleen meer vertellen over de houding van het

Bundesverfassungsgericht tegenover extreem rechtse politieke partijen, het zou ook kunnen

uitmonden in rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

In dat geval zou het duidelijk worden of een verbod van een extreem rechtse politieke partij in

overeenstemming kan zijn met art. 11 paragraaf 2 EVRM.

2.7.3 Een nieuwe uitdaging

66) Nu we de belangrijkste Duitse arresten besproken hebben kunnen we overgaan tot de

bespreking van het volgende land, namelijk Turkije. De arresten voor het Europees Hof voor

de Rechten van de Mens zijn echter duidelijk te onderscheiden van het besproken arrest van

de Commissie. Het staat immers vast dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens een

duidelijk standpunt heeft ingenomen tegenover fascisme en communisme. Deze twee

ideologieën vormen een duidelijke bedreiging voor het democratische engagement tot vrije

verkiezingen en een meerpartijensysteem. Kan een verdragstaat echter een militante houding

aannemen tegenover partijen die transformerende politieke projecten ambiëren, maar die geen

bedreiging vormen voor het democratische proces? Deze projecten vormen in plaats daarvan

wel een gevaar voor de substantieve concepten van wat een democratie precies betekent voor

de politieke gemeenschap. 139 In verschillende arresten betreffende politieke partijen en de

handelingen van hun bestuur heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens dergelijke

transformatieve politieke projecten geïdentificeerd en geoordeeld dat de verdragsstaat ze niet

op militante wijze kan verbieden in de naam van democratie.140

Vooraleer we ingaan op de grondwettelijke orde van Turkije en de daarmee samenhangende

arresten van het EHRM moeten we de artikelen van het EVRM die betrekking hebben op het

partijverbod eens bekijken.

139 P. MACKLEM, "Guarding the Perimeter: Militant Democracy and Religious Freedom in Europe" (August 17, 2010). Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1660649 6 (hierna verkort P. MACKLEM, "Guarding the Perimeter"). 140 P. MACKLEM, "Guarding the Perimeter" supra noot 139, 6.

34

Hoofdstuk 3: Het Europees toezicht

3.1 De Raad van Europa en het EVRM

3.1.1 Doelstellingen van de Raad van Europa en het EVRM

67) Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens werd in 1950 aangenomen en was

opgesteld binnen de Raad van Europa.141 De Raad van Europa kan omschreven worden als

een organisatie gecreëerd in 1949 als een soort sociale en ideologische tegenhanger van de

militaire aspecten van Europese samenwerking vertegenwoordigd door de Noord-Atlantische

Verdragsorganisatie (NAVO). Het was deels geïnspireerd uit interesse voor de promotie van

Europese eenheid en deels uit het politieke verlangen voor solidariteit in het aanschijn van de

ideologie van het Communisme.142

De West Europese staten wilden aantonen dat ze de eerste generatie burgerlijke en politieke

rechten even ernstig namen als dat de USSR en zijn bondgenoten de tweede generatie sociale

en economische rechten ernstig namen. De Communistische staten garandeerden immers in

hun Grondwet en in de praktijk het recht op werk, sociale zekerheid, gezondheidszorg en

onderwijs.143

Het Verdrag was ook een duidelijke reactie op grove schendingen van de mensenrechten die

werden gepleegd tijdens de Tweede Wereldoorlog. 144

De burgerlijke en politieke rechten zouden zich echter niet ten volle kunnen ontwikkelen

indien men geen kans had om zich te groeperen en gelijkgezinden te vinden. Artikel 11

EVRM speelt daarom een cruciale rol in het EVRM en in deze bijdrage.

141 D. HARRIS, M. O'BOYLE, C. WARBRICK, en E. BATES, Law of the European Convention on Human Rights, Oxford, Oxford University Press, 2009, 1 (hierna verkort D. HARRIS, M. O'BOYLE, C. WARBRICK, en E. BATES, Law of the European Convention). 142 B. BOWRING, "Negating pluralist democracy: the European Court of Human Rights forgets the rights of the electors", KHRP Legal Review 2007, (67) 68. 143 B. BOWRING, "Negating pluralist democracy: the European Court of Human Rights forgets the rights of the electors", KHRP Legal Review 2007, (67) 69. 144 D. HARRIS, M. O'BOYLE, C. WARBRICK, en E. BATES, Law of the European Convention, supra noot 141, 1.

35

3.1.2 Artikel 11 EVRM

68) Vrijheid van vergadering en vereniging

1. Een ieder heeft recht op vrijheid van vreedzame vergadering en op vrijheid van vereniging,

met inbegrip van het recht met anderen vakverenigingen op te richten en zich bij

vakverenigingen aan te sluiten voor de bescherming van zijn belangen.

2. De uitoefening van deze rechten mag aan geen andere beperkingen worden onderworpen

dan die, die bij de wet zijn voorzien en die in een democratische samenleving noodzakelijk

zijn in het belang van de nationale veiligheid, de openbare veiligheid, het voorkomen van

wanordelijkheden en strafbare feiten, voor de bescherming van de gezondheid of de goede

zeden of de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen. Dit artikel verbiedt niet dat

rechtmatige beperkingen worden gesteld aan de uitoefening van deze rechten door leden van

de krijgsmacht, van de politie of van het ambtelijke apparaat van de Staat.

69) Het eerste dat kan opgemerkt worden is dat art. 11 EVRM de bescherming van twee

vrijheden beoogt: de vrijheid van vreedzame vergadering en de vrijheid van vereniging.

Deze twee verschillende vrijheden die evenwel met elkaar verbonden kunnen zijn, vertonen

onderling voldoende afwijkingen om afzonderlijk behandeld te worden. Ze delen echter wel

een gezamenlijke doelstelling: namelijk individuen de kans geven bijeen te komen om hun

gezamenlijke belangen uit te drukken en te beschermen.145

"Artikel 11 EVRM beschermt het recht op de vrijheid van vreedzame vergadering als een

fundamenteel recht, het kan voor politieke, religieus of spirituele, culturele, sociale of andere

bedoelingen uitgeoefend worden. Het beslaat private en publieke bijeenkomsten, met daarbij

inbegrepen: marsen, demonstraties en sit-ins." 146 De vrijheid van vereniging steunt op het

idee dat individuen de vrijheid hebben om bij elkaar te komen en een collectief geheel kunnen

vormen dat hen vertegenwoordigt. "Het bestaan van verenigingen waarin burgers op een

collectieve manier gedeelde doelstellingen kunnen nastreven werd door het Europees Hof

voor de Rechten van de Mens als een belangrijk onderdeel van een gezonde

burgermaatschappij".147

70) De vrijheid van vereniging belast de verdragsstaten met de plicht om noch individuen die

hun vrijheid willen uitoefenen, noch de essentiële activiteiten van gevestigde verenigingen te

145 D. HARRIS, M. O'BOYLE, C. WARBRICK, en E. BATES, Law of the European Convention, supra noot 141, 515. 146 D. HARRIS, M. O'BOYLE, C. WARBRICK, en E. BATES, Law of the European Convention, supra noot 141, 525. 147 D. HARRIS, M. O'BOYLE, C. WARBRICK, en E. BATES, Law of the European Convention, supra noot 141, 525.

36

belemmeren. Deze vrijheden zullen zich echter maar ten volle kunnen ontwikkelen wanneer

er een wettelijke basis is die de oprichting en erkenning van verenigingen regelt. Zodoende

weten de individuen aan welke vereisten er beantwoord moet worden bij de oprichting van

een vereniging en op welke wijze er rechtspersoonlijkheid bekomen kan worden waardoor de

vereniging op onafhankelijke wijze de belangen van de leden kan behartigen. Hoewel er

volgens het Verdrag geen absolute positieve verplichting op de Verdragsstaat rust om een

wettelijk kader op te stellen die alle verschillende vormen van vereniging regelt, wordt er toch

vereist dat er mogelijkheden zijn om verenigingen op te richten die rechtspersoonlijkheid

kunnen verkrijgen.148

3.1.3 De autonome betekenis van artikel 11 EVRM

71) Het EVRM heeft een autonome betekenis gegeven aan het begrip vereniging, waardoor de

vraag of een groepering als een vereniging aanzien zal worden uiteindelijk niet zal afhangen

van de betekenis die eraan gegeven wordt door het nationale recht van de verdragstaat.149

"Deze autonome interpretatietechniek wordt door het Europees Hof gebruikt om een

harmonisering van de afdwingingsstandaard inzake fundamentele rechten in de verschillende

verdragsstaten te verkrijgen en voorkomt zo dat het beschermingsniveau zou variëren van

land tot land. Het gebruik van autonome begrippen bevestigt ook de rechtsmacht van het

Europees Hof aangezien het Hof teruggrijpt naar deze interpretatietechniek wanneer het

geconfronteerd wordt met een verdragstaat die in zijn verweer aanvoert dat aan een bepaald

begrip de betekenis moet worden gegeven die dat begrip in het interne recht van die Staat

heeft, om het verweer te omzeilen." 150

3.1.4 De beperkingsclausule van artikel 11 EVRM

72) De beperkingsclausule van art. 11 paragraaf 2 EVRM werd door de rechtspraak van het

EHRM uitgewerkt tot een systematische aanpak.

148 D. HARRIS, M. O'BOYLE, C. WARBRICK, en E. BATES, Law of the European Convention, supra noot 141, 535. 149 D. HARRIS, M. O'BOYLE, C. WARBRICK, en E. BATES, Law of the European Convention, supra noot 141, 526. 150 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM, Deel 1 Algemene beginselen, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 186 §10.

37

Het Hof maakt eerst de analyse of er wel een inbreuk op de verzoekers hun rechten verleend

door art. 11 EVRM plaatsgevonden heeft. Daarbij moet opgemerkt worden dat niet enkel het

verbod maar ook de weigering van de overheid om een partij te registreren gezien kan worden

als een inmenging in de rechten van de aanvragers. 151

Wanneer er vastgesteld wordt dat er een inperking plaatsvond moet er onderzocht worden of

deze gerechtvaardigd was. De eerste vereiste is dat deze door de wet voorgeschreven is.

Na de vaststelling dat de inperking door de wet voorgeschreven was moet ook onderzocht

worden of het beantwoordt aan ten minste één van de legitieme doelen die uiteengezet worden

in paragraaf 2.

Als laatste stap moet onderzocht worden of de inperking noodzakelijk was in een

democratische samenleving.152 Dit concept werd niet verder uitgewerkt en moest volledig

door de jurisprudentie van het Hof uitgeklaard worden.

3.1.5 De appreciatiemarge

73) Hoewel het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zichzelf als de bewaker van het

Verdrag ziet, besteedt het veel aandacht aan de begrenzing van de eigen bevoegdheid ten

opzichte van de nationale autoriteiten van de verdragsstaten. Het Hof wil absoluut niet gezien

worden als een internationale wetgever of een rechtshof voor laatste aanleg. In dit opzicht

moet de doctrine van de appreciatiemarge gezien worden. Het centrale idee is dat er een

discretiemarge aan de staten gegeven wordt wanneer ze aan de verdragsrechten proberen te

beantwoorden. In het Handyside arrest werd deze appreciatiemarge niet alleen toegewezen

aan wetgevers, maar ook aan nationale rechtbanken. Het Hof behoudt echter haar

toezichthoudende functie, en bij de uitoefening daarvan verwijst ze steeds naar de principes

die een democratische samenleving kenmerken.153 De appreciatiemarge speelt een bijzondere

rol bij de toepassing van art. 11 EVRM waar er een belangenafweging moet gemaakt worden

151 F. MOLENAAR, The Development of European Standards on Political Parties and their Regulation, working paper series on the legal regulation of political parties no. 04 maart, Universiteit Leiden, 2010,(1) 8. 152 F. MOLENAAR, The Development of European Standards on Political Parties and their Regulation, working paper series on the legal regulation of political parties no. 04 maart, Universiteit Leiden, 2010,(1) 8. 153 S. SOTTIAUX en G. VAN DER SCHYFF, "Methods of international human rights adjudication: towards a more structured decision-making process for the European Court of Human Rights", Hastings Int Comp Law Rev 2008, (115) 134.

38

tussen de individuele belangen van de verzoeker en het algemene belang van de

maatschappij.154

3.1.6 Verband tussen artikel 11 EVRM en artikel 3 eerste protocol EVRM

74) De woorden "noodzakelijk in een democratische samenleving" doen vermoeden dat het

EVRM een duidelijke omschrijving heeft van het begrip democratie. Dit is absoluut niet zo.

Het inleidende gedeelte van het Verdrag stelt dat de handhaving van de fundamentele

vrijheden op een “waarlijk democratische regeringsvorm” steunt. Dit begrip werd echter

verder niet ingevuld en aldus werden geen vereisten gesteld waaraan een democratische

regeringsvorm moet beantwoorden.

Pas in het eerste aanvullende proctocol bij het EVRM van 20 maart 1952 werd een art. 3

opgenomen met als titel 'recht op vrije verkiezingen' dat luidt:

“De Hoge Verdragsluitende Partijen verbinden zich om met redelijke tussenpozen vrije,

geheime verkiezingen te houden onder voorwaarden die de vrije meningsuiting van het volk

bij het kiezen van de wetgevende macht waarborgen.”155

Dit artikel stelt een duidelijke positieve verplichting aan de Staat.

Artikel 3 eerste protocol EVRM vult de minimale voorwaarde in om te kunnen spreken van

een democratische regeringsvorm, namelijk het recht op vrije verkiezingen en is

onmiskenbaar het resultaat van een moeizaam tot stand gekomen compromis.156 Het laat

echter een inhoudelijke leegte na die door de jurisprudentie van het Europees Hof voor de

rechten van de mens verder ingevuld moest worden.

3.1.7 Verband tussen vrijheid van vereniging en artikel 3 eerste protocol EVRM

75) Het Hof verklaarde in United Communist Party of Turkey and Others vs. Turkey dat "in

de politieke sfeer pluralisme enkel gewaarborgd kan worden voor zover regelmatig vrije en

geheime verkiezingen worden georganiseerd in omstandigheden waarin de vrije

154 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM, Deel 1 Algemene beginselen, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 211 § 28. 155 Art. 3 EP EVRM. 156 H. TEN NAPEL, "Het EHRM en de waarlijk democratische regeringsvorm", NJCM-Bulletin 2007, (1090) 1091.

39

meningsuiting van het volk in de keuze van de wetgever is verzekerd."157 De vrijheid van

vereniging van politieke partijen wordt gezien als een voorwaarde voor de effectieve

uitvoering van de waarborgen uit art. 3 eerste protocol EVRM.158

76) Artikel 3 eerste protocol EVRM verlangt de waarborging van de vrije meningsuiting van

het volk bij het kiezen van de wetgevende macht.

Het Hof zegt hierover dat "die meningsuiting ondenkbaar is zonder de deelname van een

pluraliteit van politieke partijen die de verschillende nuances in meningen onder de bevolking

van een land vertegenwoordigen. Door deze verschillende meningen over te brengen, niet

alleen binnen politieke instituties, maar ook met de hulp van de media, naar alle lagen van het

sociale leven, vormen politieke partijen een onvervangbare bijdrage tot het politieke debat,

welke helemaal aan de kern van democratische samenleving ligt. "159

We kunnen dus stellen dat er een duidelijk verband is tussen politieke partijen en art. 3 eerste

protocol EVRM. Politieke partijen beroepen zich echter bijna altijd op art. 11 EVRM die hun

vrijheid van vereniging beschermt in plaats van art. 3 eerste protocol EVRM wanneer ze met

een partijverbod geconfronteerd worden. 160

157 W. VANDENHOLE, "E.H.R.M., 30 januari 1998", R.W. 1998, (519) 520 nr. 8. 158 S. SOTTIAUX, "Anti democratic associations: content and consequences in article 11 adjudication", N.Q.H.R. 2004, 598. 159 TBKP § 44. 160 H. TEN NAPEL, "Het EHRM en de waarlijk democratische regeringsvorm", NJCM-Bulletin 2007, (1090) 1102-1103.

40

Hoofdstuk 4: Turkije

4.1 De transformatie van Turkije

4.1.1 Atatürk en het ontstaan van de Turkse Republiek

77) De moderne Republiek Turkije werd op 29 oktober 1923 gesticht, als de staat die het

ineengestortte Ottomaanse Rijk moest opvolgen.161 Het centrum van de macht werd hierdoor

verschoven van het Sultanaat, waarbij de Sultan de ultieme macht had, naar een republikeins

bestuur.162 De meest invloedrijke figuur in deze hervorming was Mustafa Kemal, later gekend

als Atatürk. Hij had zich als officier in de Eerste Wereldoorlog onderscheiden en leidde

daarna de nationalistische revolutie tegen de geallieerden. Die hadden met het verdrag van

Sèvres bijna het volledige Ottomaanse rijk onder elkaar verdeeld. Deze Turkse

onafhankelijkheidsoorlog leidde ertoe dat ze het verdrag van Lausanne van 24 juli 1923, die

de huidige grenzen van Turkije vastlegde, konden afdwingen.163 Atatürk wou echter niet

enkel het Turkse grondgebied redden, hij wou er een moderne westerse staat van maken. Op

18 maart 1920 riep hij op tot de verkiezing van een nieuwe raad met uitzonderlijke machten

die in Ankara zou bijeenkomen. Het Grand National Assembly of Turkey (TGNA) kreeg de

wetgevende en uitvoerende macht en was het begin van de omvorming van Turkije.164

78) Het denkkader dat toegepast werd bij deze transformatie naar een moderne natie staat is

het ideaal van Verwesterlijking. "Verwesterlijking is de gemeenschappelijke term die gebruikt

werd om de richting van het moderniseringsproject te definiëren, die probeerde om het

sociale, politieke en economische niveau van de Westerse ontwikkelde wereld te bereiken."165

De Turkse Republiek incorporeerde Westerse concepten zoals de rechtstaat, secularisme, de 161 G. TARDI, "Relations between democratic states and their political parties; three contemporary examples", Int'l J. Civ. Soc'y L 2004, (22) 51. 162 D. KOGACIOGLU, ”Progress, Unity, and democracy: Dissolving Political Parties in Turkey”, LSR 2004, (433) 436. 163 S. DOKUPIL, "The Separation of Mosque and State: Islam and Democracy in Modern Turkey",W. Va. L. Rev.,2002-2003, (53) 64-65. 164 E. ÖZBUDUN EN Ö. GENÇKAYA, Democratization and the politics of constitution-making in Turkey, Budapest- New York, 2009, 10. 165 B. ERDOGAN, "Turkey's compliance with european Union democratic conditionality: resistance or transformation of identity?", NQHR 2007, (21) 24.

41

sociale staat en vrouwenrechten.166 Het stemrecht voor vrouwen werd in 1930 ingevoerd,

vroeger dus dan Frankrijk, Italië, Zwitserland, België en Spanje.167 Deze transformatie naar

een moderne republikeinse staat vereiste forse maatregelen, om die te kunnen uitvoeren werd

de invoering van een representatieve democratie uitgesteld tot na de dood van Atatürk in

1938.168 Daarnaast kunnen we pas in 1946, drieëntwintig jaar na de stichting van de republiek,

van een werkelijk meerpartijenstelsel spreken.169

4.1.2 Secularisme

79) Het principe van secularisme was de meest ingrijpende hervorming van Atatürk en is één

van de hoekstenen van de Turkse Republiek.170 Deze strikte vorm van secularisme was

volgens de hervormers noodzakelijk omdat het Ottomaanse Rijk een uiterst

fundamentalistisch regime was. Het was een theocratisch regime waarbij de Islam een

centrale rol speelde in alle overheidsaangelegenheden. De Sultan van het Rijk vervulde

tegelijkertijd de rol van Kalief, waardoor hij de spirituele autoriteit over alle moslims had.171

Een hoofddoel van het Rijk was het voeren van de jihad om zo andere landen te veroveren en

daardoor onder de invloed van de Islam te brengen. Het rechtssysteem van het Rijk was

gebaseerd op sharia wet en gewoonte wet, er waren sharia rechtbanken waarbij religieuze

geleerden als rechters optraden. Alle nieuwe wetgeving moest bovendien in overeenstemming

zijn met de sharia, waardoor deze als een Grondwet fungeerde. 172

80) De hervorming naar een seculiere Republiek gebeurde in verschillende fasen. Vooreerst

besliste Atatürk dat de jihad geen streefdoel was van de Turkse staat. De Turkse Republiek

haar grootste zorg zou sociale en economische ontwikkeling worden.173

166 B. ERDOGAN, "Turkey's compliance with european Union democratic conditionality: resistance or transformation of identity?", NQHR 2007, (21) 24. 167 W. CHISLETT, Turkey's conundrum: are the country's versions of secularism and political islam compatible?, Elcano Royal Institute working paper 24/2008, Elcano Royal Institute of International and Strategic Studies, 2008, www.isn.ethz.ch/isn/Digital-Library/Publications/Detail/?ots591=0c54e3b3-1e9c-be1e-2c24-a6a8c7060233&lng=en&id=90402 (1) 1 (hierna verkort W. CHISLETT, Turkey's conundrum). 168 E. YUKSEL, "Cannibal democracies. Theocratic secularism: The Turkisch version", Cardozo J. Int'l & Comp. L. 1999, (423) 458. 169 E. YUKSEL, "Cannibal democracies. Theocratic secularism: The Turkisch version", Cardozo J. Int'l & Comp. L. 1999, (423) 443. 170 W. CHISLETT, Turkey's conundrum, supra noot 167, 1. 171 K. WING en O. VAROL, "Is secularism possible in a majority-muslim country?: The Turkish example", Tex. Int’l L.J 2006-2007, (1) 9 (hierna verkort K. WING en O. VAROL, "Is secularism possible"). 172 K. WING en O. VAROL, "Is secularism possible", supra noot 171, 10. 173 K. WING en O. VAROL, "Is secularism possible", supra noot 171, 13.

42

Op 3 maart 1924 besliste het TGNA tot de afschaffing van het Kalifaat en werden alle

religieuze scholen gesloten. Onderwijs werd voortaan onder de strikte controle van de Staat

gebracht.174 Daarbij werden grote inspanningen gedaan om de bevolking de Islam beter te

leren begrijpen, om te vermijden dat het opnieuw als een politiek wapen zou misbruikt

worden.175 In 1925 werden traditionele kledingsstijlen verboden, daarbij kregen vrouwen ook

de vrijheid om de sluier niet te dragen. In 1926 werd de sharia wet verboden en vervangen

door een modern burgerlijk wetboek, gebaseerd op de Zwitserse Code Civil.176

In 1928 werd het Arabisch alfabet vervangen door het Latijns.177

De seculiere republiek werd werkelijkheid toen in 1937, in het laatste levensjaar van Atatürk,

het woord seculier werd toegevoegd bij de essentiële karakteristieken van de Turkse

Republiek. In vergelijking met andere landen heeft Turkije een zeer strikte versie van

secularisme, waarbij de Staat een zeer grote controle heeft over religie. Een voorbeeld

daarvan is het verbod op het dragen van een islamitische hoofddoek in onderwijs

instellingen.178

4.1.3 De bescherming van de hervormingswetten

81) Een aantal van deze hervormingswetten werden beschermd door art. 153 van de

Grondwet van 1961. Dit artikel stelde dat om de hervormingswetten te kunnen handhaven

geen enkele bepaling van de Grondwet zodanig mocht worden gelezen of geïnterpreteerd dat

de hervormingswetten ongrondwettelijk zouden gemaakt worden. Daarna werd er een lijst

gegeven van de specifieke wetten die genomen werden in de periode van 1926 tot 1941.

De huidige Grondwet van 1982 nam deze bepaling in art. 174 G.W. woordelijk over.179

174 K. WING en O. VAROL, "Is secularism possible", supra noot 171, 14. 175 K. WING en O. VAROL, "Is secularism possible", supra noot 171, 16. 176 K. WING en O. VAROL, "Is secularism possible", supra noot 171, 15. 177 K. WING en O. VAROL, "Is secularism possible", supra noot 171, 16. 178 K. WING en O. VAROL, "Is secularism possible", supra noot 171, 6. 179 Art. 153 Grondwet 1961; Art. 174. Grondwet 1982.

43

4.2 Een opeenvolging van Grondwetten

4.2.1 Grondwettelijke initiatieven

82) Het is verkeerd om te denken dat er gedurende de periode van het Ottomaanse Rijk geen

grondwettelijke documenten waren. Doorheen de 19de eeuw waren er verschillende

grondwettelijke initiatieven die uiteindelijk uitmondden in de Ottomaanse Grondwet van

1876. Deze Grondwet voerde een legislatieve raad (General Assembly) in die deels door het

volk verkozen was. Hoewel de General Assembly bepaalde bevoegdheden had om wetten uit

te vaardigen, bleef de ultieme autoriteit bij de Sultan. De Grondwet erkende ook de

onafhankelijkheid van de rechterlijke macht.180

De evolutie van het moderne Turkije kan gevolgd worden door de verschillende Grondwetten

die ingevoerd werden te onderzoeken. Er zijn vier opeenvolgende Grondwetten geweest: die

van 1921, 1924, 1961 en de huidige van 1982.181 De laatste en huidige Grondwet werd echter

verschillende malen geamendeerd, wat de studie ervan bijzonder verwarrend maakt. Bij de

eerste drie Grondwetten wordt enkel ingegaan op de positie van verenigingen en politieke

partijen.

4.2.2 De Grondwet van 1921

83) De Grondwet van 1921 had vooral als functie de zelf benoemde Grote Nationale

Assemblee van Turkije als hoogste orgaan binnen de Staat aan te stellen.182 De Grondwet van

1924 was uitgebreider en werkte de bevoegdheden van de wetgevende, uitvoerende en

rechterlijke macht uit.183 Wat betreft vrijheid van vereniging werd er in art. 79 G.W. enkel

gesteld dat beperkingen op de contractvrijheid, de vrijheid van arbeid, eigendom, vergadering,

vereniging en rechtspersoonlijkheid bij wet vastgesteld zouden worden.184

180 E. ÖZBUDUN en Ö. GENÇKAYA, Democratization and the politics of constitution-making in Turkey, Budapest- New York, 2009, 7-8. 181 G. TARDI, "Relations between democratic states and their political parties; three contemporary examples", Int'l J. Civ. Soc'y L 2004, (22) 51. 182 E. EARLE, "The new constitution of Turkey", PSQ 1925, (73) 84. 183 E. EARLE, "The new constitution of Turkey", PSQ 1925, (73) 86-100. 184 E. EARLE, "The new constitution of Turkey", PSQ 1925, (73) 97.

44

4.2.3 De Grondwet van 1961

84) Na de eerste vrije verkiezingen in 1950 nam de nieuw opgerichte Democractic Party (DP)

de meerderheid over van de heersende Republican People’s Party (RPP). Gedurende tien jaar

veroorzaakte dit grote spanningen wat uiteindelijk leidde tot de militaire interventie van 1960.

Er werden nieuwe regels ingevoerd en instituties opgericht met een sterk antimeerderheid

karakter met de bedoeling de essentiële karakteristieken van de Turkse Republiek te

handhaven.185 Vooreerst werd er in 1961 een nieuwe Grondwet geïntroduceerd.186

"Deze Grondwet werd opgesteld onder de supervisie van Generaal Cemal Gursel, de leider

van de 1960 coup."187 Daarnaast werd in datzelfde jaar het Grondwettelijk Hof opgericht. Het

Hof kreeg de bevoegdheid om wetten te toetsen aan de Grondwet, en genoot een hoge mate

van formele onafhankelijkheid van de wetgevende en uitvoerende macht.188 In 1962 werd een

ander belangrijk instituut opgericht namelijk de Nationale Veiligheidsraad. Dit instituut werd

opgericht met de bedoeling een adviserende rol te vervullen. Na de militaire interventies van

1971 en van 1980 is die rol steeds meer verschoven en "is de Nationale Veiligheidsraad een

machtig instituut geworden die de handelingen van de overheid en het parlement overziet en

aldus de aanwezigheid van het leger als een integraal aspect van de politieke processen in

Turkije heeft genormaliseerd."189 De Grondwet voerde nu echter wel de vrijheid om politieke

partijen op te richten in.

85) De Grondwet van 1961 werkt vooreerst de vrijheid van vereniging beter uit.

"Elke individu heeft het recht om zonder voorafgaande toestemming verenigingen te vormen,

dit recht kan enkel bij wet beperkt worden met het oog op de handhaving van de openbare

orde of de goede zeden."190

185 C. BELGE, "Friends of the Court: The Republican alliance and selective activism of the Constitutional Court of Turkey", LSR 2006, (653) 659-660. 186 Grondwet van de Turkse Republiek, Ankara, 1961, 48 p., vertaald in het Engels door S. Balkan, A. Uysal en K. Karpat voor the Committee of National Unity, http://www.anayasa.gen.tr/1961constitution-text.pdf ( vanaf nu Grondwet 1961). 187 E. YUKSEL, "Cannibal democracies. Theocratic secularism: The Turkisch version", Cardozo J. Int'l & Comp. L. 1999, (423) 427. 188 C. BELGE, "Friends of the Court: The Republican alliance and selective activism of the Constitutional Court of Turkey", LSR 2006, (653) 663. 189 Grondwet 1961 art. 111; D. KOGACIOGLU, "Progress, Unity, and democracy: Dissolving Political Parties in Turkey”, LSR 2004, (433) 435. 190 Art. 29 Grondwet 1961.

45

86) De Grondwet van 1961 geeft daarbij burgers het recht om politieke partijen te vormen en

stelt dat "politieke partijen onmisbare entiteiten in het democratische politieke leven zijn".191

Er wordt daarbij ook gesteld aan welke principes politieke partijen zich moeten conformeren,

en welke rechtbank de ultieme bevoegdheid heeft om het verbod uit te spreken.

"De statuten, programma's en activiteiten van politieke partijen zullen overeenstemmen met

de principes van een democratische en seculiere republiek, gebaseerd op de rechten en

vrijheden van de mens, en met de fundamentele principes van de territoriale en nationale

integriteit van de Staat."192

"Rechtsvorderingen met betrekking tot de ontbinding van politieke partijen zullen gehoord

worden door het Grondwettelijk Hof, en het oordeel tot ontbinding zal enkel door dit hof

uitgesproken worden."193

87) De organisatie, functie en bevoegdheid van het Grondwettelijk Hof wordt uiteengezet

binnen sectie drie, die de rechterlijke macht bespreekt. Het Hof wordt echter afzonderlijk

besproken en krijgt zijn eigen titel D op het einde van sectie drie.194

4.3 De huidige Grondwet

4.3.1 De Grondwet van 1982

88) De militaire interventie kwam er als reactie op de onstabiele situatie van extreme inflatie,

instabiliteit en wanorde waarin het land verkeerde. De confrontaties tussen extreem rechtse

nationalisten en liberale linksen resulteerden in terrorisme en politiek geweld.195 Het doel van

het leger was om de democratie te herstellen, ze vormde hiervoor een noodregering, ontbond

het parlement, schorste alle politieke partijen en georganiseerde verenigingen en startte

191 Art. 56 Grondwet 1961. 192 Art. 57 Grondwet 1961. 193 Art. 57 Grondwet 1961. 194 Art. 145-152 Grondwet 1961. 195 K. WING en O. VAROL, "Is secularism possible", supra noot 171, 21.

46

strafrechterlijke procedures tegen verschillende partijleiders. Deze aanpak was succesvol en

verminderde drastisch de terroristische activiteiten. 196

89) De huidige Grondwet werd in 1982 opgesteld door een grondwetgevende vergadering, die

aangeduid en toegezien werd door de leiders van de 12 september 1980 militaire interventie.

Het werd aangenomen door een nationaal referendum.197 De Grondwet van 1982 werd

geamendeerd door de Grote Nationale Assemblee in 1987, 1993, 1995, 1999 (tweemaal),

2001, 2002 en 2010.198 De doelstelling van de Grondwet was om opnieuw een stabiel regime

te installeren gebaseerd op de Kemalistische idealen van modernisatie en secularisme.199

Vooreerst wordt in art. 1 G.W. gesteld dat de Turkse Staat een Republiek is.200 Daarnaast

worden in art. 2 G.W. de belangrijkste karakteristieken van de Republiek Turkije opgesomd.

"De Republiek van Turkije is een democratische, seculiere en sociale rechtsstaat, respectvol

tegenover mensenrechten in een geest van sociale vrede, nationale solidariteit en

gerechtigheid, trouw aan het nationalisme van Atatürk en rustend op de fundamentele

principes uiteengezet in het inleidende gedeelte."201

4.3.2 Mogelijkheid tot wijziging Grondwet

90) Net zoals in art. 79 van het Duitse Grundsgesetz worden er beperkingen gesteld aan de

mogelijkheid om grondwetswijzigingen door te voeren. Er worden een aantal onwijzigbare

principes vooropgesteld die de Turkse Staat blijvend definiëren.

Artikel 4 van de Grondwet van 1982 stelt duidelijk dat geen amendement mag gemaakt of

voorgesteld worden wat betreft de voorzieningen van art. 1 van de Grondwet die voorzien dat

de Staat een republiek zal zijn, of de voorzieningen van art. 2 G.W. betreffende de

karakteristieken van de Republiek of de voorzieningen van art. 3 G.W.202

196 S. DOKUPIL, "The Separation of Mosque and State: Islam and Democracy in Modern Turkey",W. Va. L. Rev.,2002-2003, (53) 93-94. 197 L. GÖNENÇ, “The 2001 Amendments to the 1982 Constitution of Turkey", ALR 2004, (89) 90; E. ÖZBUDUN en Ö. GENÇKAYA, "Democratization and the politics of constitution-making in Turkey, Budapest- New York, 2009, 19-21. 198 L. GÖNENÇ, “The 2001 Amendments to the 1982 Constitution of Turkey", ALR 2004, (89) 89. 199 R. HIRSCHL, "Constitutional Courts vs. religious fundamentalism: three middle eastern tales", Tex. L. Rev 2003-2004, (1819) 1848. 200 Art. 1 Grondwet 1982. 201 Art. 2 Grondwet 1982. 202 Art. 4 Grondwet 1982.

47

Artikel 148 G.W. stelt duidelijk dat "het Turks Grondwettelijk Hof enkel de rechtsmacht heeft

om de constitutionele amendementen te onderzoeken en te verifieren met betrekking tot hun

vorm."203 Dus in plaats van een substantieve beoordeling, kan het Hof enkel een procedurele

beoordeling doen. Deze procedurele beoordeling wordt nog eens gespecificeerd in artikel 148

lid 2 G.W. "Dus de Grondwet heeft geen expliciete of impliciete regel die het Hof zou

toelaten om de overeenstemming van een grondwettelijke wijziging met de eerste drie

onwijzigbare artikelen van de Grondwet te beoordelen."204 Op 5 juni 2008 vernietigde het

Grondwettelijk Hof echter een grondwetswijziging om de reden dat het inging tegen het

onwijzigbare principe van het secularisme.205 Het Hof houdt dus duidelijk geen rekening met

haar eigen jurisprudentie en met de expliciete tekst van art. 148 G.W. Doordat de

onwijzigbare bepalingen zodanig ruim en vaag geformuleerd zijn is het resultaat nu dat het

Grondwettelijk Hof een complete controle heeft over elke toekomstige grondwetswijziging.

Hierdoor lijkt elke radicale verandering van de Grondwet uitgesloten.206 Deze houding van

het Grondwettelijk Hof houdt echter een groot risico in. De Turkse meerderheidpartijen

zouden zich kunnen beroepen op het historische precedent en opnieuw een Grondwetgevende

vergadering oprichten.207 Indien deze Grondwetgevende vergadering een duidelijk mandaat

krijgt van de bevolking zou het mogelijk zijn om een nieuwe Grondwet te maken die aan de

behoeftes van de meerderheid van de bevolking zou beantwoorden.208

4.3.3 Vrijheid van vereniging

91) De vrijheid van vereniging wordt uitgewerkt in de Grondwet van 1982.

(1)Iedereen heeft het recht om verenigingen te vormen, of om een lid van een vereniging te

worden.

203 Art. 148 § 1 Grondwet 1982. 204 E. ÖZBUDUN en Ö. GENÇKAYA, Democratization and the politics of constitution-making in Turkey, Budapest- New York, 2009, 109. 205 E. ÖZBUDUN en Ö. GENÇKAYA, Democratization and the politics of constitution-making in Turkey, Budapest- New York, 2009, 107-108. 206 E. ÖZBUDUN en Ö. GENÇKAYA, Democratization and the politics of constitution-making in Turkey, Budapest- New York, 2009, 109. 207 Randnummer 77. 208 E. ÖZBUDUN en Ö. GENÇKAYA, Democratization and the politics of constitution-making in Turkey, Budapest- New York, 2009, 109.

48

(3)De vrijheid van vereniging kan enkel bij wet beperkt worden op grond van de bescherming

van de nationale veiligheid en de openbare orde, of de preventie van criminele engagementen,

of de bescherming van de publieke moraal of de publieke gezondheid.209

4.3.4 Politieke partijen

92) Net zoals in de Grondwet van 1961 worden politieke partijen sterk gecontroleerd. Het zijn

immers" onmisbare elementen van het democratische politieke leven."210

Politieke partijen worden geregeld door art. 68 en 69 van de Grondwet. De oprichting, de

toegelaten activiteiten en het statuut van politieke partijen worden bepaald in art. 68 G.W.

De amendering van de Grondwet van 1995 zorgde voor een nieuwe invulling van art. 68

paragraaf 4 G.W., waarbij duidelijker gesteld werd waaraan politieke partijen zich moeten

houden. 211

93) De geldende bepaling is nu de volgende:

De basisprogramma's, reglementen en activiteiten van politieke partijen zullen niet strijdig

zijn met de onafhankelijkheid van de Staat, de territoriale eenheid van de Staat en van de

Natie, de mensenrechten, het principe van gelijkheid en de rechtsstaat, nationale soevereiniteit

en het principe van een democratische, seculiere republiek.

Geen enkele politiek partij mag opgericht worden met als doel het bepleiten en het vestigen

van de dominantie van één sociale klasse of groep, of een dictatorschap van gelijk welke

vorm, noch zullen ze burgers aanzetten tot misdrijven212

De principes waaraan politieke partijen zich moeten houden en de wijze waarop ze ontbonden

kunnen worden volgt uit art. 69 G.W.

94) Voor de amendering van de Grondwet van 1995 was de basisbepaling om politieke

partijen te ontbinden de volgende:

Politieke partijen zullen zich niet inlaten met activiteiten andere dan deze waarnaar verwezen

wordt in hun oprichtingsakten en programma's, noch zullen ze de beperkingen van art. 14 van

de Grondwet schenden, dit op straffe van permanente ontbinding.213 209 Art. 33 Grondwet 1982, http://www.servat.unibe.ch/icl/tu00000_.html. 210 Art. 68 § 2 Grondwet 1982. 211 Art. 68 Grondwet 1982, (As amended on July 23, 1995: 4121/6 Article). 212 Art. 68 § 4 Grondwet 1982; TBKP § 11.

49

Opvallend is dat de verwijzing naar de antimisbruikbepaling van art. 14 G.W. niet meer

hernomen wordt in de huidige artikelen 68 of 69 van de Grondwet. Artikel 14 G.W. wordt

hierdoor een volledig op zichzelf staand artikel.

95) Na de amendering van 1995 geeft art. 69 G.W. drie redenen om een politieke partij te

ontbinden.

1)De definitieve ontbinding van een politieke partij zal beslist worden wanneer vastgesteld

wordt dat de oprichtingsakte en het programma van een politieke partij de voorzieningen van

de vierde paragraaf van art. 68 G.W. schendt.214

2)De amendering van 1995 zorgt ook voor de volledig nieuwe paragraaf 6 van art. 69 G.W.

Deze bepaling zorgt ervoor dat handelingen van individuele partijleden sneller toegeschreven

kunnen worden aan politieke partijen.

De beslissing tot de permanente ontbinding van een politieke partij als gevolg van activiteiten

die de voorzieningen van de vierde paragraaf van art. 68 G.W. schenden, kan pas gemaakt

worden wanneer het Grondwettelijk Hof bepaalt dat de partij in kwestie uitgegroeid is tot een

centrum voor de uitvoering van zulke activiteiten.

3) Politieke partijen die financiële bijstand accepteren van buitenlandse staten, internationale

instituties en natuurlijke en rechtspersonen zullen definitief ontbonden worden.

96) De amendering van 2001 stelde duidelijker wat bedoeld werd onder het criterium

"centrum van ongrondwettelijke activiteiten". Artikel 69 paragraaf 6 G.W. werd daardoor

aangevuld met een bepaling die de situatie weergeeft waarbij partijleden ongrondwettelijke

handelingen uitvoeren en de partij daarbij expliciete of impliciete steun geeft.

De amendering van 2001 zorgde ook voor een systeem van graduele sancties, waardoor het

mogelijk wordt om de partijdotatie geheel of gedeeltelijk in te trekken in plaats van meteen

over te gaan tot de definitieve ontbinding van de partij.215 Dit moet samen met de amendering

van art. 149 G.W. gezien worden dat bepaald dat wanneer het Grondwettelijk Hof oordeelt

over het verbod van politieke partijen, de beslissing met een drievijfdemeerderheid genomen

moeten worden, in plaats van de absolute meerderheid.

213 Art. 68 Grondwet 1982, E. ÖZBUDUN en Ö. GENÇKAYA, Democratization and the politics of constitution-making in Turkey, Budapest- New York , 2009, 40. 214 Art 69 § 5 Grondwet 1982, http://www.servat.unibe.ch/icl/tu00000_.html. 215 Art. 69 § 7 Grondwet 1982.

50

Tussen 1968 en 2009 heeft het Turks Grondwettelijk Hof vijfentwintig politieke partijen

ontbonden. Meer dan de helft van deze zaken kwam uit de periode na 1990.216

4.3.5 Gevolgen van een ontbinding van een politieke partij

97) De voortzetting van verboden politieke partijen wordt uitgewerkt in art. 69 G.W.

Vooreerst wordt er gesteld dat een partij die definitief ontbonden werd niet onder een andere

naam opgericht kan worden.217

De relatie tussen partijleden en een verboden politieke partij werd daarnaast voor het eerst

uitgewerkt in de Grondwet van 1982. Daarbij worden er twee problemen beantwoord.

Enerzijds is er de vraag of de oprichters en leden van een verboden partij nog een nieuwe

partij mogen beginnen, anderzijds is er de vraag wat te doen met de verkozen parlementsleden

van een verboden partij.

98) Artikel 69 G.W. is het vertrekpunt om deze vragen te beantwoorden. Deze bepaling werd

echter gewijzigd door amendering in 1995. De initiële bepaling ging als volgt:

De oprichters en bestuurders op elk niveau van politieke partijen die definitief ontbonden

werden mogen geen oprichters, bestuurders of revisors van nieuwe politieke partijen worden,

noch zal een nieuwe partij opgericht worden indien een meerderheid van zijn leden voordien

behoorden tot een partij die ontbonden werd.218

99) De amendering van 1995 zorgde ervoor dat er twee beperkingen gesteld werden aan deze

bepaling. Enerzijds werd het gericht tot bepaalde partijleden, en anderzijds werd een

beperking in duur gesteld.

De leden, inclusief de oprichters van een politieke partij, van wie de handelingen of

uitspraken de permanente ontbinding van de partij veroorzaakt hebben, kunnen geen

oprichters, leden, bestuurders of toezichthouders in geen enkele andere partij zijn voor een

periode van vijf jaar... 219

216 O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court of Human Rights on the dissolution of political parties", Fordham Int'l L.J. 2010, (46) 71 (hierna verkort O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court"). 217 Art. 69 § 8 Grondwet 1982. 218 Art. 69 Grondwet 1982, TBKP § 11. 219 Art. 69 § 9 Grondwet 1982.

51

100) Artikel 84 paragraaf 5 G.W. stelt dat het mandaat van een afgevaardigde van wie de

uitspraken en handelingen de definitieve ontbinding van zijn partij veroorzaakt hebben,

beëindigd wordt op de dag dat de uitspraak door het Grondwettelijk Hof officieel

gepubliceerd wordt.220

De andere parlementsleden kunnen als onafhankelijken verder zetelen. Nadat hun mandaat

afgelopen is kunnen ze zich ook opnieuw politiek engageren en zich verkiesbaar stellen.

101) Het Grondwettelijk Hof zal het definitieve oordeel geven over het verbod van politieke

partijen op aanvraag van het Chief Public Prosecutor of the Republic bij het Supreme Court

(het Hof van Cassatie).221

4.3.6 De Turkse antimisbruikbepaling

102) Artikel 14 G.W.: verbod van misbruik van fundamentele rechten en vrijheden

1) Geen van de rechten en vrijheden waarnaar verwezen wordt in de Grondwet zullen

uitgeoefend worden met het het uitzicht op: het schenden van de territoriale integriteit van de

Staat en de eenheid van de Natie, het in gevaar brengen van het bestaan van de Turkse Staat

of Republiek, het vernietigen van de fundamentele rechten en vrijheden, het plaatsen van de

controle van de Staat in de handen van een enkel individu of groep, het verzekeren van de

dominantie van één sociale klasse over andere sociale klassen, het introduceren van

discriminatie op grond van taal, ras, religie of lidmaatschap van een religieuze organisatie, of

het oprichten op elke andere mogelijke wijze van een politiek staatssysteem gebaseerd op

zulke concepten of opinies. 2) De sancties die toegepast moeten worden tegen degene die

deze verbodsbepalingen overtreedt, en zij die anderen aanzetten en provoceren tot hetzelfde

oogmerk, zullen bij wet bepaald worden. 3) Geen enkele bepaling van deze Grondwet kan op

een zodanige wijze geïnterpreteerd worden, dat het het recht zou geven om de rechten en

vrijheden vervat in de Grondwet te vernietigen.222

103) De amendering in 2001 herformuleerde de eerste bepaling van art. 14 G.W. en beperkte

zich tot essentiële componenten van de Turkse Staat, waardoor restrictieve maatregelen

minder snel toegepast zouden kunnen worden. Belangrijk is ook op te merken dat de sanctie

nu niet meer gericht is tot diegenen die anderen aanzetten en provoceren, maar enkel tegen

220 Art. 84 § 5 Grondwet 1982. 221 Art. 69 § 5 Grondwet 1982. 222 Art. 14 Grondwet 1982, www.constitution.org/cons/turkey/part2.htm.

52

diegenen die daadwerkelijk een schending pleegt. Paragraaf twee van art. 14 G.W. werd

ruimer geformuleerd maar heeft inhoudelijk geen grote wijzigingen ondergaan. Opmerkelijk

is wel dat nu ook voorzien wordt dat ook de Staat misbruik kan maken van rechten en

vrijheden.223

1) Geen enkele van de rechten en vrijheden vervat in de Grondwet zullen uitgeoefend worden

met het uitzicht op het schenden van de ondeelbare integriteit van de Staat met zijn territorium

en natie, en het bedreigen van het bestaan van de democratische en seculiere orde van de

Turkse Republiek gebaseerd op de mensenrechten.

2) Geen enkele voorziening van deze Grondwet zal op een zodanige wijze geïnterpreteerd

worden, dat ze de Staat of individuen in staat zou stellen de fundamentele rechten en

vrijheden vervat in de Grondwet te vernietigen, of een activiteit in te stellen met het doel deze

meer uitgebreid te beperken dan bepaald in de Grondwet.

3) De sancties die moeten toegepast worden op hen die deze activiteiten begaan, in conflict

met deze voorzieningen, zullen bij wet bepaald worden.

104) Het is interessant om het nieuwe art. 14 van de Turkse Grondwet te vergelijken met art.

17 van het EVRM. Paragraaf twee van het herwerkte artikel is een bijna letterlijke herhaling

van de antimisbruikbepaling van art. 17 EVRM. De functie van deze bepaling is de

veiligstelling van de fundamentele rechten en vrijheden die vastgesteld zijn in het Verdrag.

Artikel 14 G.W. beschermt echter meer dan de klassieke fundamentele rechten en vrijheden.

Paragraaf 1 bied echter ook bescherming tegen de vernietiging van de Turkse Staat, alsook de

democratische en seculiere republiek, door misbruik van de rechten en vrijheden vervat in de

Grondwet.224

4.3.7 De wet op de politieke partijen

105) De voorzieningen in de Grondwet die te doen hebben met politieke partijen worden

verder uitgewerkt in de wet op de politieke partijen.225 Deze wet omvat een veelheid van

organisationele, voorschrijvende en verbiedende regels ten aanzien van de oprichting en

werking van politieke partijen. De wet op de politieke partijen heeft echter grotere ambities in

223 L. GÖNENÇ, "The 2001 Amendments to the 1982 Constitution of Turkey", ALR 2004, (89) 101. 224 L. GÖNENÇ, "The 2001 Amendments to the 1982 Constitution of Turkey", ALR 2004, (89) 102. 225 Law no. 2820 on the regulation of political parties.

53

zich. Het verheft politieke partijen tot de rang van bewakers van ideologische standpunten in

het Turkse politieke systeem en bekleedt hen met de rol van medewerkers in en tot de

ontwikkeling en evolutie van de Staat zelf.226

De wet op de politieke partijen geeft aan de Chief Public Prosecutor of the Republic bij het

Supreme Court de autoriteit om het verbod aan te vragen van een politieke partij die er niet in

slaagt zich te houden aan één van de nationale karakteristieken of aan één van de nationale

doelen, welke die in de Grondwet en de wet zelf vastgelegd zijn.

Democratie lijkt de meest gewichtige van de nationale karakteristieken te zijn, maar het moet

benadrukt worden dat het absoluut niet de enige is. De ondeelbaarheid van de Staat alsook

zijn seculiere aard zijn onveranderlijk, en zijn samen met democratie de belangrijkste

karakteristieken van de Staat.227

4.4 United Communist Party of Turkey (TBKP)

4.4.1 De zaak voor het Turks Grondwettelijk Hof

106) In het TBKP arrest van 30 januari 1998 moest het Europees Hof voor de Rechten van de

Mens voor het eerst oordelen of de ontbinding van een politieke partij in overeenstemming

was met het EVRM.228 Het Hof hield wegens de bijzondere aard van de zaak zitting als Grote

Kamer van 17 rechters. Het is daarnaast ook de eerste in een hele reeks arresten die een pro

minderheidspartij aanbelangt.229 In het licht van de vele politieke discussies in Europa

betreffende de betere bescherming van minderheden, wou de TBKP zich inzetten voor de

Koerdische zaak. De partij verwees bijvoorbeeld naar de Koerden als een afzonderlijk volk,

en argumenteerde tegen de discriminatie en de afwijzing van hun rechten.230

107) De TBKP werd op 4 juni 1990 opgericht, tien dagen later, tijdens de voorbereidingen op

de verkiezingen, stuurde de Chief Public Prosecutor of the Republic een verzoek tot

226 G. TARDI, "Relations between democratic states and their political parties; three contemporary examples", Int'l J. Civ. Soc'y L 2004, (22) 54. 227 G. TARDI, "Relations between democratic states and their political parties; three contemporary examples", Int'l J. Civ. Soc'y L 2004, (22) 57. 228 ECHR 30 Januari 1998, nr. 133/1996/752/951, United Communist Party of Turkey and others v. Turkey, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ (hierna afgekort tot "TBKP"). 229 O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court", supra noot 216, 48. 230 O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court", supra noot 216, 49.

54

ontbinding naar het Grondwettelijk Hof. De oprichtingsakte en het programma werden

onderzocht op hun overeenstemming met de Grondwet en de wet op de politieke partijen.231

Chief Public Prosecutor of the Republic beschuldigde de partij ervan:

a) "de dominantie van één sociale klasse over de andere te bewerkstelligen;"

b) "zichzelf als opvolger bestempeld te hebben van een voordien ontbonden politieke partij

(Turkish Workers party);"

c) "activiteiten te verrichten die de territoriale integriteit van de Staat en de eenheid van de

natie ondermijnen;"

d) "het woord communisme in zijn naam gezet te hebben;"232

Op 16 juli 1991 werd door het Grondwettelijk Hof de ontbinding van de TBKP uitgesproken

op grond van beschuldigingen a) en b). Het bewijs hiervan werd gevonden in de ideeën

uitgedrukt in de programma's van de TBKP.233 Het Grondwettelijk Hof bleef hierdoor bij zijn

zelfontwikkelde jurisprudentie die stelde dat zelfdeterminatie en regionale autonomie

onmiskenbaar verboden werd door de Grondwet.234

De TBKP stapte hierna naar Straatsburg waar ze argumenteerden dat de ontbinding van de

partij onder andere tegen art. 10 en 11 van de Grondwet inging. 235

4.4.2 Is artikel 11 EVRM van toepassing op politieke partijen

108) De Turkse overheid probeerde eerst te argumenteren dat art. 11 EVRM absoluut niet van

toepassing was op politieke partijen. Ze probeerde dit te bewijzen door op te merken dat het

EVRM nergens melding maakt van politieke partijen of van de grondwettelijke structuren van

de Staat. Enkel in art. 3 van het eerste protocol van het EVRM wordt gealludeerd op politieke

instellingen. Politieke partijen werden door de Turkse overheid aldus eerder als

grondwettellijke instellingen dan als vrije verenigingen gezien.236

Ze ging hierin zelfs verder door te stellen dat de verdragsstaten nooit de bedoeling hadden om

hun grondwettelijke instituties te onderwerpen aan een toetsing aan het EVRM.237

231 TBKP § 8. 232 TBKP § 9. 233 TBKP § 10. 234 O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court", supra noot 216, 49; TBKP § 10 . 235 TBKP § 13. 236 TBKP § 19. 237 TBKP § 21.

55

De overheid leek enkel te aanvaarden dat "art. 17 EVRM toegepast zou worden met

betrekking tot de TBKP aangezien de partij zowel de basis van het verdrag als de vrijheden

die het garandeert in vraag had gesteld."238

Het Hof zou daarom ofwel het Verdrag ontoepasselijk moeten verklaren op het verbod van

politieke partijen, ofwel art. 17 EVRM toepassen.239

109) Het Hof ging in op het argument dat art. 11 EVRM geen melding maakt van het begrip

politieke partijen door twee tegenargumenten te geven.

Het Hof wees er in de eerste plaats op dat de verwoording van art. 11 EVRM duidelijk voor

de bescherming van politieke partijen spreekt. Het Hof gaf toe dat art. 11 EVRM verwijst naar

vrijheid van vereniging, met inbegrip van het recht om met anderen vakverenigingen op te

richten, het stelde echter duidelijk vast dat de woorden “met inbegrip van” geen limitatief

oogmerk verraden.240

Het Hof baseerde zich daarnaast op een meer teleologische lezing van het Verdrag en stelde

dat "politieke partijen een vorm van vereniging zijn die essentieel zijn voor de behoorlijke

werking van een democratie. Gezien het belang van democratie in het verdragssysteem kan er

geen twijfel zijn dat politieke partijen binnen het bereik van art. 11 EVRM vallen."241

Het Hof ging ook niet akkoord met de stelling dat politieke partijen eerder deel uitmaken van

de institutionele structuur van de Staat, en door hun gedrag de grondwettelijke structuur van

de Staat kunnen ondermijnen.242 Het Hof stelde dat "een vereniging met inbegrip van een

politieke partij niet kan uitgesloten worden van de bescherming geleverd door het Verdrag

enkel en alleen omdat zijn activiteiten door de nationale autoriteiten beschouwd worden als

een ondermijning van de constitutionele structuren van de Staat en aanleiding geven tot het

opleggen van beperkingen."243 Nationale autoriteiten moeten aldus steeds handelen op een

wijze die in overeenstemming is met hun verplichtingen tegenover het Verdrag en ze zijn

steeds onderworpen aan toetsing door Straatsburg.244 Het Hof besluit dat "staten het recht

hebben hun instellingen te beschermen als die bedreigd worden door activiteiten van een

vereniging. Door de vereiste dat elke staatsinterventie in overeenstemming moet zijn met art.

238 TBKP § 21. 239 TBKP § 19. 240 TBKP § 24. 241 TBKP § 25; P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 197. 242 TBKP § 27, 31. 243 TBKP § 27. 244 TBKP § 27.

56

11 paragraaf 2 EVRM wordt "een compromis bereikt tussen de noodzaak de democratische

maatschappij te beschermen en de individuele rechten."245

4.4.3 Onderscheid tussen artikel 11 en artikel 17 EVRM

110) In dit arrest wordt ook het onderscheid aangetoond tussen art. 11 en art. 17 EVRM.

Artikel 17 EVRM werd in het verleden enkel toegepast met betrekking tot zaken waarin de

aanvragers handelingen gesteld hadden met het doel haat of geweld te verspreiden.

Het Hof vond echter geen aanwijzingen in het programma van de TBKP die lieten vermoeden

dat de partij het gebruik van geweld aanmoedigde of racistische doelen nastreefde. 246

Hierdoor kon niet geconcludeerd worden dat de TBKP steunde op het Verdrag om zo

activiteiten te verrichten die gericht waren op de vernietiging van de rechten en vrijheden

beschermd door het Verdrag. 247

4.4.4 De toepassing van de beperkingsclausule van artikel 11 EVRM

111) De vereiste dat de inperking voorgeschreven moet zijn door de wet vormde geen

probleem, alle maatregelen van de overheid waren immers gebaseerd op wettelijke en

grondwettelijke bepalingen.248

De ontbinding beantwoordde ook zeker aan één van de legitieme doelen, namelijk de

bescherming van de "nationale veiligheid."249

Vooraleer over te gaan tot de vraag of de ontbinding van het TBKP beantwoordt aan het

criterium "noodzakelijk in een democratische samenleving" schetst het Hof een aantal

algemene principes.

245 TBKP § 32. 246 TBKP § 60. 247 TBKP § 60. 248 TBKP § 38. 249 TBKP § 41.

57

4.4.5 Het begrip pluralisme

112) Het Hof benadrukt vooreerst de bijzondere samenhang tussen art. 10 en 11 EVRM, want

de bescherming van meningen en de vrijheid van meningsuiting is één van de doelstellingen

van de vrijheid van vereniging.250 Aangezien politieke partijen "een essentiële rol hebben in

het verzekeren van pluralisme en de behoorlijke werking van de democratie" is die

samenhang des te meer van toepassing.251 Het Hof omschrijft de Staat" als de ultieme

bewaker van het principe van pluralisme."252 Pluralisme is een noodzakelijke voorwaarde

voor een democratie, en dit houdt in dat ook beledigende, shockerende en verstorende

informatie of ideeën beschermd worden door de vrijheid van meningsuiting.253

"Het loutere feit dat hun activiteiten deel uitmaken van een collectieve oefening in vrijheid

van meningsuiting geeft op zichzelf aan politieke partijen het recht bescherming te zoeken

onder art. 10 en 11 EVRM."254

4.4.6 De relatie tussen pluralisme en democratie

113) "In de politieke sfeer kan pluralisme enkel gewaarborgd worden voor zover regelmatig

vrije en geheime verkiezingen worden georganiseerd in omstandigheden waarin de vrije

meningsuiting van het volk in de keuze van de wetgever is verzekerd (zie art. 3 protocol nr.

1)."255 Deze vrijheid van meningsuiting is ondenkbaar zonder de deelname aan het politieke

leven van verscheidene politieke partijen, die de verschillende opinietendensen van de

bevolking vertegenwoordigen.256

Democratie is zonder twijfel een fundamenteel onderdeel van de Europese publieke orde.257

"Het Hof heeft in deze zaak veel aandacht besteed aan de invulling van het begrip democratie.

Democratie is volgens het Hof het enige politieke model waaraan gedacht wordt in het EVRM

en is bijgevolg het enige politieke model dat ermee verenigbaar is. Het verdrag is gericht op

het behoud en de bevordering van de idealen en waarden van een democratische samenleving

250 TBKP § 42. 251 TBKP § 43. 252 TBKP § 44. 253 W. VANDENHOLE, "E.H.R.M., 30 januari 1998", R.W. 1998, (519) 520 nr. 5; TBKP § 43. 254 TBKP § 44. 255 W. VANDENHOLE, "E.H.R.M., 30 januari 1998", R.W. 1998, (519) 520 nr. 8. 256 TBKP § 44; W. VANDENHOLE, "E.H.R.M., 30 januari 1998", R.W. 1998, (519) 520 nr. 8. 257 TBKP § 45.

58

zoals het principe dat procedures voor een rechter in tegenwoordigheid van de partijen en in

het openbaar plaats hebben (art 6) en de vrijheid van meningsuiting (art. 10) De reikwijdte en

mogelijke beperking van een aantal individuele rechten in het verdrag (art. 8 t.e.m. 12) is

bepaald door wat noodzakelijk is in een democratische samenleving. "258

Verderop in het arrest geeft het Hof nog een belangrijke karakteristiek van democratie weer,

namelijk dat "het een mogelijkheid biedt om nationale problemen door dialoog op te lossen,

zonder toevlucht te moeten nemen tot geweld, ook al zijn de omstandigheden heel knellend.

Een democratie ontwikkelt zich pas ten volle door vrijheid van meningsuiting."259

4.4.7 Systematiek van artikel 11.2 EVRM

114) "Als er sprake is van politieke partijen moeten de uitzonderingen van art. 11 restrictief

opgevat worden, enkel overtuigende en dwingende redenen kunnen beperkingen op de

vrijheid van vereniging van partijen rechtvaardigen. De lidstaten hebben slechts een beperkte

marge van appreciatie die samengaat met rigoureuze Europese supervisie op zowel de

nationale wetten als de beslissingen die er een toepassing van zijn. "260

"Het Hof moet de inperking in het licht van de zaak als een geheel beoordelen, en beslissen of

het proportioneel was aan het nagestreefde legitieme doel. Daarbij moeten de redenen en

feiten die de nationale overheden aanbrengen relevant en voldoende zijn om de inperking te

kunnen rechtvaardigen."261

4.4.8 De principes nu toegepast op de zaak

115) Aangezien de TBKP verboden werd voor ze haar activiteiten had kunnen opstarten, werd

er louter op basis van haar beginselprogramma en verkiezingsprogramma besloten tot

ontbinding. Het Hof merkte op dat het Turks Grondwettelijk Hof ervan uitging dat die

documenten de ware objectieven van de partij en de intenties van de partijleiders weergaven.

Daarom zag het ook geen reden om deze documenten niet als basis te nemen om te besluiten

258 W. VANDENHOLE, "E.H.R.M., 30 januari 1998", R.W. 1998, (519) 520 nr. 7. 259 TBKP § 57. 260 TBKP § 46; Y. ARAI-TAKAHASHI en J. CRAWFORD, The margin of appreciation doctrine and the principle of proportionality in the jurisprudence of the ECHR, Antwerpen, Intersentia, 2002, 143-144. 261 TBKP § 47.

59

of de inperking noodzakelijk was. 262 Het Hof maakt echter een belangrijke nuancering door te

stellen dat "het nooit uitgesloten kan worden dat het politieke programma van een partij

andere objectieven en intenties verbergt dan deze die ze verkondigt. Daarom moet de inhoud

van het programma altijd vergeleken worden met de partijacties en de posities die ze

verdedigt."263

116) Het Hof nam twee gronden voor ontbinding aan. De eerste daarvan was het gebruik van

het woord "communistisch" in de naam van de partij.264 Dit was in strijd met sectie 96(3) van

de wet nr. 2820. "Het Hof oordeelde dat de naamkeuze van een politieke partij in principe

geen drastische maatregel kan rechtvaardigen zonder andere relevante en bevredigende

begeleidende omstandigheden."265 "Het EHRM hield sterk rekening met het oordeel van het

Turks Grondwettelijk Hof dat het TBKP niet streefde naar de dominantie van één sociale

klasse over de andere, en dat de partij voldeed aan de vereisten van democratie, daarin

begrepen politiek pluralisme, algemeen stemrecht en vrije deelneming aan de politiek. In die

zin was de TBKP volledige verschillend van de KPD."266

Zoals BREMS opmerkte zou het interessant geweest zijn indien het Hof zich erover had

moeten uitspreken of het communisme heden ten dage nog steeds beschouwd moet worden

als een bedreiging van de democratie en de mensenrechten. Maar aangezien het Turks

Grondwettelijk Hof bevestigde dat de TBKP reeds voldaan had aan de democratische

vereisten moest het Hof hier niet verder op ingaan. Uit het arrest kunnen we wel lezen dat het

Turks Grondwettelijk Hof zich had laten leiden door de statuten van de partij, moderne

werken betreffende marxistische ideologie en hedendaagse politieke ideeën. "Hierbij wordt in

het midden gelaten of de TBKP democratisch wordt genoemd omdat ze niet echt

communistisch zou zijn, dan wel of het communisme zelf in overeenstemming met de

democratie wordt geacht.”267 "De tweede grond voor ontbinding lag in de vermeende

bevordering door de TBKP van separatisme en verdeeldheid in de Turkse natie, door de

verwijzingen in haar programma naar het Koerdische volk."268 Het Hof merkte echter op dat

"hoewel de TBKP in zijn programma verwees naar het Koerdische "volk" en "natie" en 262 TBKP § 51. 263 TBKP § 58. 264 TBKP § 53. 265 TBKP § 54. 266 TBKP § 54. 267 E, BREMS, "Partijverbod getoetst (EHRM, Verenigde Communistische Partij v. Turkije t. Turkije, 30 januari 1998)" in S. PARMENTIER et al., Mensenrechten- jaarboek van het interuniversitair centrum mensenrechten 1997/98, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2001, 152. 268 W. VANDENHOLE, "E.H.R.M., 30 januari 1998", R.W. 1998, (519) 520 nr. 6.

60

Koerdische "burgers", het hen echter niet beschreef als een minderheid noch enige aanspraak

maakte, behalve de erkenning van hun bestaan, op een bijzondere behandeling of rechten.

Nergens werd het recht zich af te scheiden van de rest van de Turkse bevolking geëist."269

117) Het Hof wees erop dat "het programma van de TBKP erin bestond het publieke debat op

te zoeken betreffende de situatie van een deel van de bevolking van de Staat, en om deel te

nemen aan het politieke leven van de Staat ten einde, volgens democratische regels, passende

oplossingen te vinden die alle betrokkenen kunnen tevreden stellen."270 Doordat de TBKP

onmiddellijk na haar oprichting aangeklaagd werd, heeft ze geen tijd gehad enige activiteiten

te verrichten en werd ze gestraft voor "gedrag dat louter te maken had met de vrijheid van

meningsuiting."271 Het Hof besloot dat "een maatregel zo drastisch als de onmiddellijke en

permanente ontbinding van de TBKP die bevolen werd voordat zijn activiteiten waren gestart

en gecombineerd met een verbod aan de leiders om enige politieke verantwoordelijkheid op te

nemen, niet evenredig is aan het nagestreefde doel en bijgevolg niet noodzakelijk was in een

democratische samenleving."272

4.4.9 Toch een element van preventie

118) Fox en Nolte maken de analyse dat het Hof in deze uitspraak een opening maakt voor

een preventieve aanpak door zich te beperken tot de vraag of het partijprogramma

antidemocratische doelen inhield. Hun oordeel is dat "enkel nadat het Hof besloten had dat de

partij, in weerwil van haar naam, niet streefde naar de dominantie van één sociale klasse over

de andere, het Koerdische volk niet als een minderheid omschreef, niet vorderde dat de

Koerden een bijzondere behandeling of rechten zouden verkrijgen, behalve de erkenning van

hun bestaan en tenslotte niet opriep tot een Koerdische afscheuring van Turkije, kon het Hof

oordelen dat het verbod inging tegen de vrijheid van vereniging van de partij. Het Hof maakt

echter geen duidelijk onderscheid tussen gestelde daden en gestelde doelen van een partij om

uit te maken of een partijverbod gerechtvaardigd is. Dit suggereert dat een partij

redelijkerwijze beschouwd mag worden als een gevaar voor de democratische instituties

269 TBKP § 56. 270 TBKP § 57. 271 TBKP § 58. 272 TBKP § 61.

61

indien de leden antidemocratische overtuigingen hebben en tegelijkertijd een duidelijke

intentie hebben om te handelen volgens die overtuigingen vanuit een georganiseerde partij. Er

moet geen bewijs zijn dat er opdracht gegeven werd gewelddaden te plegen tegen de

democratische infrastructuur. Onder deze formulering kunnen zowel kleine partijen als grote

bewegingen die belangrijke electorale overwinningen geboekt hebben het voorwerp worden

van beperkingen."273 Hierdoor kunnen we volgens hen wel spreken van een preventieve

aanpak.

4.5 Socialist party (SP)

4.5.1 De zaak voor het Turks Grondwettelijk Hof

119) In het Socialist Party arrest van 25 mei 1998 moest het Hof opnieuw oordelen over de

ontbinding van een pro-Koerdische partij.274 In tegenstelling tot de TBKP had de SP al de

mogelijkheid gehad om haar partij activiteiten te kunnen ontplooien.

In deze zaak moest het Turks Grondwettelijk Hof niet enkel oordelen of de oprichtingsakte en

het partijprogramma, maar ook de activiteiten van de SP, in overeenstemming waren met de

Grondwet en de wet op de politieke partijen. Hierdoor zal het EHRM moeten verderbouwen

op zijn jurisprudentie.

120) De SP werd op in februari 1988 opgericht.275

De Chief Public Prosecutor of the Republic stuurde op 15 februari 1988 een eerste verzoek tot

ontbinding door het Turks Grondwettelijk Hof. Het steunde vooral op passages uit het

partijprogramma en de TBKP werd ervan beschuldigd "een dominantie van de werkende

klasse te proberen verwezenlijken en aldus een dictatuur van het proletariaat te verkrijgen".

Op 8 december 1988 oordeelde het Grondwettelijk Hof echter dat de politieke doelen van het

SP programma de Grondwet niet schonden.276

273 G. FOX en G. NOLTE, "Intolerant democracies" in G. FOX en B. ROTH (eds.), Democratic governance and international law, Cambridge, Cambride University Press, 2000, (389) 429. 274 EHRM 12 november 2003, nr. 26482/95, Parti Socialiste de Turquie et autres c. Turquie, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ (hierna afgekort tot "Socialist Party"). 275 Socialist Party § 8. 276 Socialist Party § 9-10.

62

Op 26 augustus 1991 werd de SP toegelaten om deel te nemen aan de

verkiezingscampagne.277 Op 14 november 1991 stuurde de Chief Public Prosecutor of the

Republic opnieuw een verzoek naar het Grondwettelijk Hof met het oog op de ontbinding van

de SP. Ditmaal klaagde ze de partij aan "activiteiten te verrichten die de territoriale integriteit

van de Staat en de éénheid van de Natie ondermijnen."278

De Chief Public Prosecutor of the Republic steunde in het bijzonder op uittreksels van de SP

haar verkiezingspublicaties en op mondelinge verklaringen gemaakt door de partijleider dhr.

Perinçek op publieke bijeenkomsten en op televisie.279

121) Het Grondwettelijk Hof oordeelde dat de SP in zijn verklaringen over twee verschillende

naties sprak: de Koerdische en de Turkse. Hierdoor kwam het Hof tot het besluit dat de SP de

bedoeling had om een federaal stelsel in voeren. Dit ging in tegen één van de meest

fundamentele principes van de Grondwet, namelijk het nationalisme van Atatürk. De SP werd

dus ontbonden omdat het separatisme aanmoedigde en opriep tot de strijd voor een

onafhankelijke Federale deelstaat.280

4.5.2 De procedure in Straatsburg

122) De SP stapte hierop naar Straatsburg en argumenteerden dat hun ontbinding inging tegen

de vrijheid van vereniging, beschermd door art. 11 EVRM.281

De overheid herhaalde vooreerst het standpunt dat art. 11 EVRM niet van toepassing was op

politieke partijen en gebruikte daarvoor dezelfde argumenten als in het TBKP arrest.282 Het

Hof weerlegde dit door te verwijzen naar de uitspraak in het TBKP arrest en die quasi-

woordelijk te herhalen.283 Om een inbreuk te rechtvaardigen moet er aan drie vereisten

voldaan worden. Ten eerste moet de inbreuk voorgeschreven zijn door een wet. Aan deze

vereiste werd voldaan. Als tweede wordt er een legitiem doel vereist. Het Hof oordeelde dat

aan het legitieme doel “de bescherming van de nationale veiligheid” voldaan was. Ten derde

wordt er vereist dat er een noodzaak was in een democratische samenleving. Het Hof maakt

277 Socialist Party § 12. 278 Socialist Party § 13. 279 Socialist Party § 13. 280 Socialist Party § 15. 281 Socialist Party § 24. 282 Socialist Party § 26. 283 Socialist Party § 29.

63

hier herhaaldelijk verwijzing naar de algemene principes die uiteengezet zijn in het TBKP

arrest.284

123) Het Hof oordeelde vooreerst dat "nergens in de verklaringen van dhr. Perinçek een

oproep tot geweld, een opstand of enige andere vorm van antidemocratische principes kan

gevonden worden."285 Het Hof oordeelde verder dat "de gezamenlijke verklaringen een

politiek programma vooropstellen met als essentiële bedoeling, via de democratische weg, een

federaal systeem op te richten waarin Turken en Koerden evenredig en op vrijwillige basis

vertegenwoordigd zouden zijn. Het feit dat een soortgelijk politiek programma onverenigbaar

beschouwd wordt met de huidige principes en structuren van de Turkse staat maakt het niet

onverenigbaar met de regels van de democratie."286

Het Hof maakt echter opnieuw het voorbehoud dat "het niet uitgesloten kan worden dat deze

verklaringen andere doelen en intenties kunnen verbergen dan deze die in het openbaar

uiteengezet werden." Aangezien er echter geen concrete handelingen gesteld werden die de

verklaringen van dhr. Perinçek zouden tegenspreken, had het Hof geen redenen om te

twijfelen aan de intenties van de SP.

De SP werd dus gestraft voor gedrag dat louter te maken had met de vrijheid van

meningsuiting.287

124) Het Hof oordeelde om dezelfde redenen als in het TBKP arrest dat er geen behoefte was

om art. 17 EVRM erbij te betrekken. Het Hof besloot daarom dat nergens aangetoond werd

hoe de verklaringen, beschouwd konden worden verantwoordelijk te zijn voor de problemen

die Turkije heeft met terrorisme.288 Daarom vond het Hof de ontbinding van de SP niet

evenredig aan het nagestreefde doel en bijgevolg niet noodzakelijk in een democratische

samenleving.

Met de TBKP en de SP arresten lijkt de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten

van de Mens in verband met pro-Koerdische partijen duidelijk te zijn. Het resultaat was dan

ook dat in alle andere arresten van dien aard, het Hof een schending van de Verdragsrechten

zag.289

284 Randnummer 111-114. 285 Socialist Party § 46. 286 Socialist Party § 47. 287 Socialist Party § 48. 288 Socialist Party § 52. 289 O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court", supra noot 216, 52.

64

4.6 Refah party (Refah)

4.6.1 Het Refah arrest

125) Het Turks Grondwettelijk Hof heeft al vier verschillende partij ontbonden om de reden

dat ze het principe van secularisme van de Grondwet niet respecteerden.290

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft zich al tweemaal moeten beraden over

zaken waarin antiseculiere partijen verboden werden.291 Deze zaken hebben ervoor gezorgd

dat het Hof zijn jurisprudentie verder ontwikkelde en daarbij duidelijke grenzen stelde aan het

inperken van politieke partijen volgens het EVRM.292 Daarbij komt dan nog dat met het Refah

arrest, het Hof voor de eerste maal in zijn geschiedenis stelt dat de ontbinding van een

politieke partij, die bovendien aan de macht was, in overeenstemming is met het EVRM.293

Inhoudelijk is er ook een verschil met de vroegere rechtspraak. In geen van de voorgaande

arresten had een politieke partij de ambitie om een agenda te verwezenlijken op een manier

die volgens het Hof niet te rijmen was met de waarden van vrijheid en democratie die het

Verdrag beschermt. De jurisprudentie van het Hof impliceert dat een staat kan handelen op

een militante wijze om deze waarden te beschermen tegen een politieke agenda dat hun

vernietiging nastreeft. Er worden echter weinig aanwijzingen gegeven betreffende het soort

agenda waartegen een staat een militante houding mag aannemen. In het Refah arrest

identificeert het Hof een dergelijke politieke agenda en wordt er bijgevolg ook een inzicht

gegeven in de legaliteit van de militante democratie.294

4.6.2 De Grote Kamer

126) Een van de moeilijkheden die zich aandienen bij de bespreking van het verbod van de

Refah partij door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, is het bestaan van twee

verschillende arresten. Er werd niet enkel door de Kamer van zeven rechters een uitspraak

290 K. WING en O. VAROL, "Is secularism possible", supra noot 171, 26; The National Order Party, ( Milli Nizam Partisi), National Salvation Party, ( Milli Selamet Partisi), Welfare Party, ( Refah Partisi), Virtue Party, ( Fazilet Partisi). 291 REFAH en Virtue Party. 292 O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court", supra noot 216, 55. 293 O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court", supra noot 216, 61. 294 P. MACKLEM, ”Militant democracy, legal pluralism, and the paradox of self-determination”, ICL-Journal, 2006, (488) 507.

65

gedaan over de ontvankelijkheid en de gegrondheid van de zaak.295 De Grote Kamer van

zeventien rechters heeft zich ook over dezelfde feiten uitgesproken.296

"Het verdrag voorziet immers dat na een arrest van de Kamer de zaak, in uitzonderlijke

gevallen, via verwijzing (referral - renvoi) ter beslissing aan de Grote Kamer kan worden

voorgelegd (art. 43 § 1 EVRM en art § 1 PR). De Grote Kamer dient, als zij het verzoek tot

verwijzing aanvaardt, de zaak opnieuw te onderzoeken (art 31, a EVRM). Alleen zaken die

betrekking hebben op een ernstige vraag betreffende de interpretatie of toepassing van het

verdrag of de protocollen daarbij of een ernstige kwestie van algemeen belang komen in

aanmerking om onderzocht te worden door de Grote Kamer (art. 43 § 2 EVRM en art. 73 § 2

PR)."297 "Het heronderzoek heeft tot doel de kwaliteit en eenvormige interpretatie van de

rechtspraak te garanderen en is in tegenstelling tot een verwijzing in de gewone betekenis van

het woord of een hoger beroep, dat in belang van de partijen zijn ingesteld, eerder gecreëerd

in het belang van de publieke orde van het Europees Verdrag. "298

4.6.3 De Refah arrest voor de Grote Kamer

127) Het lijkt de beste aanpak om het arrest van de Grote Kamer als voornaamste

uitgangspunt te gebruiken bij de studie van de Refah zaak. Hoewel het voornamelijk de

argumenten uit het eerste arrest overneemt, kent het een betere structuur en uitwerking. Soms

zal het echter nodig zijn om terug te grijpen naar het eerste arrest.

De Refah Partisi (de Welvaartspartij, Refah) was een politieke partij opgericht op 19 juli

1983. De persoon achter de partij was Necmettin Erbakan.299 De Refah partij nam deel aan

verschillende verkiezingen tussen 1983 en 1996. De partij kende een voortdurend succes en in

de algemene verkiezingen van 1995 werd het de grootste politieke partij in Turkije met 158

van de 450 zetels in de Grote Nationale Assemblee. Op 28 juni 1996 vormde de partij een

coalitie regering en kwam zo aan de macht. De opiniepeilingen voorspelden een stijgende 295 EHRM 31 juli 2001, nr. 41340/98, 41342/98, 41343/98 en 41344/98, Refah Partisi ( the Welfare Party) and others v. Turkey, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ (hierna afgekort tot "REFAH I"). 296 EHRM 13 februari 2003, nr. 41340/98, 41342/98 en 41344/98, Refah Partisi ( the Welfare Party) and others v. Turkey, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ (hierna afgekort tot "REFAH II"). 297 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM, Deel 1 Algemene beginselen, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 407 § 155. 298 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM, Deel 1 Algemene beginselen, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 407 § 156. 299 REFAH II § 10.

66

populariteit die zou uitmonden in een verpletterende 67 procent van de stemmen in de

volgende algemene verkiezingen.300

Deze overwinningen werden verschillend geïnterpreteerd, de aanhangers van de Refah partij

interpreteerden dit als het begin van een transformatie naar een echte democratie, de seculiere

kringen zagen de stijgende invloed van de Refah Partij als een aanslag op het seculiere

karakter van de Turkse Republiek.301

4.6.4 Een centrum van activiteiten tegengesteld aan de principes van secularisme

128) De Chief Public Prosecutor of the Republic stuurde daarom op 21 mei 1997 een verzoek

tot ontbinding van de Refah Partij naar het Turks Grondwettelijk Hof. Het baseerde zich

daarbij op art. 69 paragraaf 6 G.W. en stelde dat "de partij was uitgegroeid tot een centrum

van activiteiten tegengesteld aan de principes van secularisme."302 In juni 1997 werd onder

druk van het leger de coalitieregering stopgezet en trad Erbakan af als eerste minister.303

De Refah partij en de Chief Public Prosecutor of the Republic waren het met elkaar eens dat

de vrijwaring van het principe van secularisme noodzakelijk was om het democratische

systeem in Turkije te kunnen behouden. Hun invulling en interpretatie van het begrip

secularisme was echter compleet verschillend. Het Turks Grondwettelijk Hof oordeelde dat

het principe van secularisme geïnterpreteerd moet worden in functie van de Turkse

geschiedenis. Gedurende de periode van het Ottomaanse Rijk werd de maatschappij ingericht

als een theocratisch politiek regime. De seculiere Turkse Republiek kon maar opgericht

worden door een compleet einde te maken aan dit theocratische bestuur. Het Grondwettelijk

Hof vond dan ook dat het niet compleet ondenkbaar was dat er in Turkije opnieuw een

theocratisch regime zou komen waarvan de rechtsregels zich zouden uitstrekken over de

volledige publieke en private sfeer. Het Hof steunde daarvoor enerzijds op de jonge leeftijd

van de seculiere Republiek Turkije en anderzijds op het feit dat de overgrote meerderheid van

de Turkse populatie moslims is.304

300 REFAH II § 11. 301 O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court", supra noot 216, 55. 302 REFAH II § 12. 303 S. DOKUPIL, "The Separation of Mosque and State: Islam and Democracy in Modern Turkey", W. Va. L. Rev., 2002-2003, (53) 17; K. OKTEM, Turkey since 1989: angry nation, Londen, Zed, 2011, 106. 304 REFAH I § 65.

67

Het Grondwettelijk Hof ging daarom op 16 januari 1998 over tot de ontbinding van Refah.

Het Hof baseerde zich daarbij niet op de oprichtingsakte of het partijprogramma maar op de

publieke verklaringen van de leiders en volksvertegenwoordigers van Refah. 305

Daarbijkomend werden zes leiders van de Refah partij, onder wie Erbakan, ontheven van hun

mandaat als volksvertegenwoordiger, en werd het hen verboden om voor vijf jaar oprichters,

leden, bestuurders of toezichtshouders van een andere partij te worden.306

4.6.5 De procedure in Straatsburg

129) Op 31 juli 2001 gaf het Europees Hof voor de rechten van de Mens het oordeel, met vier

stemmen tegenover drie, dat er geen schending van art. 11 gezien plaatsgevonden had.307

Op 30 oktober 2001 verzochten de verzoekers om op basis van art. 43 van het Verdrag en

regel 73, dat de zaak naar de Grote Kamer verwezen zou worden.308

Op 13 februari 2003 oordeelde de Grote Kamer over de zaak.

De verzoekers wierpen op dat de ontbinding van de Refah partij en de tijdelijke verwijdering

van haar leiders uit het politieke leven, ingingen tegen het recht op vrijheid van vereniging,

gegarandeerd door art. 11 van het Verdrag.309

De vereiste dat de inperking voorgeschreven moet zijn door de wet, werd bemoeilijkt door

een aantal complicaties. Het Turks Grondwettelijk Hof had immers bij arrest van 9 januari

1998 de tweede paragraaf van sectie 103 van de wet op de regulering van de politieke partijen

ongrondwettelijk verklaard.310 Deze bepaling schreef de procedure voor om te kunnen

bepalen of een politieke partij een centrum voor anticonstitutionele activiteiten geworden

was.311 Het EHRM oordeelde echter dat de Refah partij kon voorzien dat ze verboden zou

worden indien haar leden anticonstitutionele activiteiten bleven verrichten. Het feit dat de

procedure van deze specifieke bepaling niet meer gevolgd kon worden, betekende niet dat de

Turkse Grondwet machteloos was tegen ongrondwettelijke activiteiten.312 Daarom was de

inperking voorgeschreven door de wet.

305 REFAH II § 41. 306 REFAH II §42. 307 REFAH II § 5. 308 REFAH II § 6. 309 REFAH II § 49. 310 REFAH II § 22. 311 REFAH II § 47. 312 REFAH II § 63.

68

De ontbinding beantwoordde ook aan verschillende van de legitieme doelen, namelijk "de

bescherming van de nationale veiligheid, en de openbare veiligheid, de preventie van wanorde

of misdaad en de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen."313

4.6.6 Het concept "noodzakelijk in een democratische samenleving"

130) De grote vraag blijft natuurlijk of de inperking noodzakelijk is in een democratische

samenleving. Daarbij impliceert de notie van noodzakelijkheid dat een inmenging (met een

Verdragswaarborg) correspondeert met een "pressing social need", en in het bijzonder

proportioneel is met het nagestreefde legitieme doel.314

Het concept van de democratische samenleving werd in de jurisprudentie van het Hof al sterk

uitgewerkt. Het TBKP arrest heeft de fundamenten gelegd, en in de Refah arresten wordt daar

voornamelijk op voortgebouwd. Een belangrijk verschil met alle vorige arresten is dat het Hof

nu moest oordelen over het verbod van de grootste politieke partij die bovendien in de

regering zat en waarvan de peilingen voorspelden dat ze in de toekomst de meerderheid zou

behalen. De beslissing over het lot van de Refah partij zou dus ook een sterke invloed hebben

op het concept van democratische legitimiteit. Aan de basis van democratie ligt immers het

systeem van verkozen volksvertegenwoordigers die door middel van een

meerderheidsbeslissing de samenleving vormt. Het Hof heeft in de Refah arresten duidelijk

gekozen voor een inhoudelijke invulling van het begrip democratie, waarbij de

meerderheidsbeslissing niet het belangrijkste onderdeel vormt van de democratische

samenleving.315 Alvorens daar verder op in te gaan is het goed om eerst de relatie tussen

democratie en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens te bekijken.

313 REFAH II § 67. 314 S. SOTTIAUX en G. VAN DER SCHYFF, "Methods of international human rights adjudication: towards a more structured decision-making process for the European Court of Human Rights", Hastings Int Comp Law Rev 2008, (115) 132; EHRM 24 maart 1988, nr. 10465/83, Olsson v. Sweden, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ § 67. 315 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 216.

69

4.6.7 Relatie tussen democratie en fundamentele rechten

131) In het TBKP arrest stelde het Hof al dat "democratie zonder twijfel een fundamenteel

onderdeel van de Europese publieke orde is. 316 Het Hof merkte op dat het inleidende gedeelte

van de EVRM een duidelijke verbinding tussen het Verdrag en democratie plaatst. Er staat

namelijk dat "de handhaving en de verdere verwezenlijking van de rechten van de mens en de

fundamentele vrijheden het best verzekerd zijn door enerzijds een waarlijk democratische

regeringsvorm en anderzijds op het gemeenschappelijke begrip en de gemeenschappelijke

eerbiediging van de rechten van de mens waarvan die vrijheden afhankelijk zijn."317

Dat mensenrechten zich pas ten volle kunnen ontwikkelen binnen een democratie en dat

democratie tegelijkertijd mensenrechten nodig heeft is niet enkel een Europese overtuiging,

maar ook een universele. De verklaring en het actieprogramma van de Wereldconferentie van

de Mensenrechten te Wenen van 1993 maakt herhaaldelijk verwijzingen naar het begrip

democratie. Er wordt bijvoorbeeld in deel I art. 8 gesteld dat "democratie, ontwikkeling en

respect voor de mensenrechten en de fundamentele vrijheden onderling verbonden zijn en

elkaar versterken."318 We kunnen echter niet zeggen dat er een algemene consensus is over

wat precies de betekenis van democratie als een internationale norm is. Het internationaal

recht is terughoudend in het preciseren van de democratische kern principes. De Universele

Verklaring voor de Rechten van de Mens maakt om te beginnen geen vermelding van het

woord democratie, de reden is voornamelijk toe te schrijven aan de ideologische strijd die de

koude oorlog kenmerkte. Er valt wel te lezen dat de wil van het volk de grondslag zal zijn van

het gezag van de overheid, en dat deze wil tot uiting zal komen in periodieke en eerlijke

verkiezingen, die gehouden zullen worden krachtens algemeen en gelijkwaardig kiesrecht en

bij geheime stemmingen of volgens een procedure, die evenzeer de vrijheid van de stemmen

verzekert.319 De relatie tussen democratie en mensenrechten werd verder uitgewerkt door de

toenmalige Mensenrechtencommissie van de Verenigde Naties. In de resolutie 2001/41 werd

er herbevestigd dat democratie, ontwikkeling en respect voor mensenrechten en fundamentele

vrijheden onderling afhankelijk zijn en elkaar wederzijds versterken. Verder werd er herhaald

316 TBKP § 45. 317 TBKP § 45. 318 Deel I art. 8; Vienna Declaration and Programme of Action; Report of the Wold Conference on Human Rights; General Assembly; 25 juni 1993; A/CONF.157/24 (Part I); (1993). 319 Art. 21 Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens; A. EIDE en A. GUDMUNDUR (ed), The universal declaration of human right: a commentary, Oslo, Scandinavian university press, 1992, 299.

70

dat vrije en eerlijke verkiezingen een essentieel kenmerk van democratie is. 320 Het is

duidelijk dat er verdere inspanningen moeten gedaan worden als men ooit een universeel

begrip van democratie en haar band met mensenrechten wil ontwikkelen.321

4.6.8 Relatie tussen pluralisme en fundamentele rechten

132) Om het concept democratische samenleving echter volledig te kunnen vatten moet het

begrip pluralisme onderzocht worden. Uit de rechtspraak van het EHRM valt duidelijk af te

leiden dat pluralisme de kern van de democratische samenleving is. De essentie van

pluralisme is dat in principe alle meningen gelijkwaardig zijn. Dit uitgangspunt zorgt er voor

dat de samenleving gekenmerkt wordt door een grote verscheidenheid en dus niet

gedomineerd wordt door één bepaalde denkwijze.322 We hebben gezien dat democratie en de

fundamentele rechten en vrijheden onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Wat is echter het

verband tussen pluralisme en deze fundamentele rechten? AERNOUT NIEUWENHUIS geeft

ons een zeer verhelderende blik op deze problematiek.

"Het recht op vrijheid van religie of geloof, het recht op vrijheid van meningsuiting en het

recht van vrije vereniging behoren eerst en vooral tot individuen. Hoe kan dat verenigd

worden met het belang van pluralisme, een concept is gericht tot groepen en instituties?

Vooreerst kan pluralisme beschouwd worden als het resultaat van de uitoefening van

verschillende individuele fundamentele rechten. Individuele vrijheden maken het mogelijk om

zich te organiseren op basis van overtuiging voorkeur of belang. Het bestaan van

verenigingen, kerken en andere religieuze groepen, politieke partijen en media kan echter niet

alleen gezien worden als het resultaat van individuele keuzes.

Daarom kan pluralisme dus ook beschouwd worden als de essentiele voorwaarden voor het

uitoefenen van bepaalde individuele rechten. De doorsnee persoon sticht geen vereniging of

een kerk, hij kiest eerder uit de bestaande mogelijkheden die voor hem liggen. De gemiddelde

persoon geeft geen krant uit, hij kiest er één. Als er hem geen diversiteit aangeboden wordt

heeft hij geen echte keuze."323

320 Art. 2 en 5, resolution 2001/41 van de Commissie Mensenrechten van de Verenigde Naties (23 April 2001), www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/%28Symbol%29/E.CN.4.RES.2001.36.En?Opendocument (2001). 321 K. BOYLE, "Human Rights, Religion and Democracy: The Refah Party Case", EHRR, 2004, (1) 8. 322 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 214. 323 A. NIEUWENHUIS, "The concept of pluralism in the case law of the European Court of Human Rights", EuConst 2007, (367) 373.

71

De essentie is dat pluralisme zowel het resultaat als een voorwaarde is voor de uitoefening

van fundamentele rechten.

4.6.9 Pluralisme en het partijverbod

133) Het concept van pluralisme is de leidende draad bij de motivering van een partijverbod.

"Het is immers aan de democratische samenleving om te bemiddelen tussen tegengestelde en

conflicterende belangen bij de beperkingen van rechten." 324 Bij die bemiddeling moet de zorg

voor autonomie altijd centraal staan. Pluralisme kan enkel bestaan als er vrijheid van

onafhankelijk handelen bestaat.325 Een samenleving bestaat echter niet alleen uit individuen

maar ook uit groepen en instituties.326 Het recht van vrijheid van vereniging en vergadering

van art. 11 EVRM heeft als doel hen te beschermen. Doordat organisaties toegestaan worden

zich zelfstandig in te richten, hun eigen zaken te behartigen en in wisselwerking te treden met

andere spelers in de samenleving, kan er pluraliteit ontwikkeld worden."Een correcte

toepassing van het recht van de vrijheid van vereniging en vergadering zal als gevolg hebben

dat de garanties ervan beoordeeld worden in het licht van andere rechten. Het is een noodzaak

voor een democratische samenleving dat collectieve en institutionele autonomie niet alleen

formeel benaderd worden, in de zin van art. 11 EVRM, maar ook substantief, bijvoorbeeld in

de zin van art. 9 of art. 10 van het Verdrag."327 Het recht van vrijheid van vereniging en

vergadering moet telkens gezien worden in de context van de toepassing van het betrokken

recht. Dit is van belang bij het waarborgen van de pluraliteit die nodig is in het licht van het in

art. 10 EVRM gegarandeerde recht van vrijheid van meningsuiting.328 Deze beginselen van

pluraliteit zijn van toepassing tot het recht van vrijheid van vereniging maar ze kunnen met de

nodige veranderingen ook toegepast worden bij andere rechten en in andere

omstandigheden.329 Een van de meest voorname doelstellingen van een democratische

samenleving is het bereiken van pluralisme en tolerantie. De samenleving zal zich echter niet

kunnen handhaven als ze zich enkel toelegt op de erkenning van autonomierechten. Het recht

324 E.C.H.R., Metropolitan Church of Bessarabia and Others v. Moldova van 5 december, 2001 § 115. 325 G. VAN DER SCHYFF, "Het concept van democratie in het EVRM" in P. POPELIER en M. ADAMS (red.), Recht en Democratie. De democratische verbeelding in het recht, Antwerpen/New York/Oxford, Intersentia, 2004, (549) 566 (hierna verkort G. VAN DER SCHYFF, "Het concept van democratie in het EVRM"). 326 E.C.H.R., Metropolitan Church of Bessarabia and Others v. Moldova van 5 december, 2001 § 114. 327 G. VAN DER SCHYFF, "Het concept van democratie in het EVRM", supra noot 325, 567. 328 G. VAN DER SCHYFF, "Het concept van democratie in het EVRM", supra noot 325, 569. 329 G. VAN DER SCHYFF, "Het concept van democratie in het EVRM", supra noot 325, 569.

72

op pluralisme kan maar binnen bepaalde grenzen getolereerd worden. Er moet altijd een

gemeenschappelijke basis van democratie erkend en gerespecteerd worden. Er moet een

algemene aanvaarding van de meest fundamentele kenmerken van de democratische

samenleving en haar staat zijn.

Een voorbeeld daarvan is de gedachte dat een vreedzame oplossing van geschillen de

voorkeur heeft boven geweld. Een andere is dat de wetgevende en uitvoerende macht

lichamen vertegenoordigen die respect verdienen. "Het Hof beschouwt het als één van de

voornaamste karakteristieken van een democratie dat het een mogelijkheid biedt om nationale

problemen door dialoog op te lossen, zonder toevlucht te moeten nemen tot geweld, ook al

zijn de omstandigheden heel knellend."330 Pluralisme is geen doel op zichzelf maar moet

gezien worden als een middel om de deelname van de burgers in de samenleving en de Staat

te vergroten en om zo een goed functionerende democratie te bekomen.331

4.6.10 De vrijheid van meningsuiting voor politieke partijen

134) Dit essentiele kenmerk van democratie, namelijk de mogelijkheid om problemen op te

lossen door dialoog i.p.v. geweld wordt gebruikt als vertrekpunt om te bepalen hoe ver de

vrijheid van meningsuiting voor politieke partijen reikt.332

Het Hof heeft een grote geschiedenis in het formuleren van het concept van de vrijheid van

meningsuiting en in het bijzondere het vrije politieke debat. In het Handyside arrest stelde het

Hof al dat de vrijheid van meningsuiting één van de hoekstenen is van een democratische

samenleving en dat het zich ook uitstrekt tot meningen en ideeën die autoriteiten en burgers

beledigen, shockeren en verstoren.333 Deze vrijheid van meningsuiting is nog belangrijker

wanneer het betrekking heeft op meningen die verkondigd worden in de politieke sfeer. "Het

doel van het vrije politieke debat, namelijk de instandhouding en de verdere ontwikkeling van

de democratie vormt er tegelijkertijd ook de begrenzing van."334 Het Hof moest daarom een

toetsingsformule ontwikkelen om enerzijds oproepen tot haat of geweld te kunnen bestraffen

en anderzijds ook antidemocratische voorstellen in de kiem te kunnen smoren.

330 TBKP § 57. 331 G. VAN DER SCHYFF, "Het concept van democratie in het EVRM", supra noot 325, 570. 332 REFAH II § 97. 333 EHRM 7 december 1976, nr. 5493/72, Handysde v. United Kingdom, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ § 49. 334 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 203.

73

4.6.11 Een nieuwe toetsingsformule

135) In de Refah zaak wordt het Hof dan ook gedwongen een duidelijk standpunt in te nemen

over de positie van antidemocratische partijen die oproepen tot geweld. Daarvoor moest ze

echter eerst de grenzen afbakenen waarbinnen politieke partijen actie mogen voeren en

aanspraak kunnen maken op de bescherming van het Verdrag.

Het Hof stelt dat "een politieke partij zich mag inzetten voor een wetswijziging of een

verandering in de wettelijke en constitutionele basisstructuur van de Staat als ze zich daarbij

aan twee voorwaarden houdt: (1) de aangewende middelen moeten in elk opzicht wettig en

democratisch zijn, (2) de vooropgestelde hervorming moet op zichzelf in overeenstemming

zijn met fundamentele democratische principes. Een politieke partij wiens leiders oproepen

tot geweld, of een beleid voorstellen dat niet overeenstemt met één of meerder regels van de

democratie of gericht is tot de vernietiging van de democratie of haar rechten en vrijheden,

kan geen aanspraak maken op de bescherming van het Verdrag tegen sancties opgelegd om de

vermelde redenen. "335

136) Hoewel het aanmoedigend is dat het Hof probeert om een duidelijke en systematische

beslissingsmethode in te voeren, roepen de criteria toch wel vragen op. De formulering dat

een politieke partij enkel actie mag voeren als de aangewende middelen "in elk opzicht"

wettig en democratisch zijn, laat ruimte over tot discussie. Kan men bijvoorbeeld een partij

verbieden voor een eenmalige deelname aan een verboden betoging? Moet men rekening

houden met verschillende strekkingen binnen partijen? Het valt te overwegen of het niet beter

geweest was om de voorwaarde strenger te formuleren en enkel de partijen te verbieden die

op een systematische wijze illegale methoden aanhangen.336

In het arrest van de Grote Kamer werd er niet meer vereist dat de aangewende middelen "in

elke opzicht" wettig en democratisch moeten zijn. 337

Een tweede probleem houdt betrekking met de vraag of er een effectieve uitvoering van deze

verboden middelen bewezen moet worden, voordat er overgegaan kan worden tot een

partijverbod.338

335 REFAH I § 47. 336 S. SOTTIAUX en D. DE PRINS, “De juridische strijd tegen antidemocratische organisaties: enkele bedenkingen bij het arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens inzake de Turkse Welvaartspartij”, T.B.P. 2002, (219) 225. 337 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 203.

74

De tweede voorwaarde die stelt dat het project van een politieke partij in overeenstemming

moet zijn met fundamentele democratische principes, heeft ook haar gebreken. Men kan zich

terecht afvragen wat verstaan dient te worden onder één of meerdere regels van de

democratie. Aangezien democratie een concept is waarvan er geen sluitende definitie bestaat

is het nogal moeilijk om uit te maken welke regels onbreekbaar zijn. Het zou misschien een

betere optie geweest zijn om het criterium te beperken tot de essentiële regels van de

democratische samenleving. De democratische beginselen waarover er een zekere

eensgezindheid bestaat.339

4.6.12 Pressing social need

137) Deze twee criteria zouden de indruk kunnen doen wekken dat elke antidemocratische

partij het mikpunt zou kunnen worden van een verbod. Dit zou echter niet overeenstemmen

met de jurisprudentie van het EHRM. In de TBKP zaak heeft het Hof meteen gesteld dat het

partijverbod een uiterst drastische maatregel is die enkel in de meest ernstige gevallen

toegepast mag worden. Daarbij beschikken de verdragsstaten slechts over een uiterst beperkte

appreciatiemarge.340 Bij de beoordeling of de inperking noodzakelijk in een democratische

samenleving was, beperkte het Hof zich niet enkel tot de conclusie dat het politieke project

van de Refah partij inging tegen een aantal democratische principes.

Het Hof stelde dat er aan een "pressing social need" voldaan moest worden om een

partijverbod te kunnen rechtvaardigen.341

Dit kwam er op neer dat er onderzocht moest worden of de Refah partij werkelijk de

bedoeling had en daarbij in staat was om Turkije om te vormen naar het model van de

standpunten van de partijleiders.

138) Het Hof kwam tot deze conclusie door te stellen dat "de politieke doelen van de Refah

partij niet theoretisch of ingebeeld, maar daarentegen bereikbaar waren, en dit om twee 338 S. SOTTIAUX en D. DE PRINS, “De juridische strijd tegen antidemocratische organisaties: enkele bedenkingen bij het arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens inzake de Turkse Welvaartspartij”, T.B.P. 2002, (219) 225. 339 S. SOTTIAUX en D. DE PRINS, “De juridische strijd tegen antidemocratische organisaties: enkele bedenkingen bij het arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens inzake de Turkse Welvaartspartij”, T.B.P. 2002, (219) 225. 340 Y. ARAI-TAKAHASHI en J. CRAWFORD, The margin of appreciation doctrine and the principle of proportionality in the jurisprudence of the ECHR, Antwerpen, Intersentia, 2002, 143-144. 341 REFAH I § 81.

75

redenen."342 De eerste reden was dat de Partij op het ogenblik van haar ontbinding bijna een

derde van de zetels in het Parlement had. De tweede reden was dat er in het verleden van

Turkije al religieus fundamentalistische partijen geweest zijn die de politieke macht grepen en

daardoor de kans hadden om hun maatschappijmodel op te zetten.

"Het Hof beschouwde daardoor dat de werkelijke kans die Refah had om zijn politieke

plannen te implementeren het gevaar van deze plannen voor de openbare orde meer tastbaar

en onmiddellijk maakte."343 Uit het eerste arrest kunnen we dus afleiden dat er een essentiele

voorwaarde voor een geldig partijverbod vervuld moet zijn, namelijk het werkelijke gevaar

dat de politieke partij voor de democratie oplevert.344

In het arrest voor de Grote Kamer werd dit principe beter uitgewerkt. In het eerste Refah

arrest werd er ook al gesteld dat een staat handelingen kan stellen om te voorkomen dat er

concrete stappen genomen worden om een beleid in te voeren die onverenigbaar is met de

Verdragsrechten.345 Nu wordt er volledig duidelijk gemaakt wat het passende tijdstip is om

een partij te verbieden.

4.6.13 De geschikte timing voor het partijverbod

139) Het Hof meende dat "van een staat niet verlangd kan worden te wachten met ingrijpen

totdat een politieke partij de controle heeft verkregen, en begonnen is concrete stappen te

nemen tot het uitvoeren van een beleid dat onverenigbaar is met de standaarden van het

verdrag en de democratie, ook al is het gevaar van dat beleid voor de democratie voldoende

vastgesteld en imminent. Het Hof accepteert dat waar de aanwezigheid van een dergelijk

gevaar vastgesteld is door de nationale rechtbanken, na nauwkeurig onderzoek, onderworpen

aan strenge Europese controle, mag een staat redelijkerwijs de uitvoering tegenhouden van

een dergelijk beleid, die onverenigbaar is de voorwaarden van het Verdrag, voordat een

poging is ondernomen tot uitvoering door concrete stappen die de burgerlijke vrede en het

democratische regime van het land. "Het passende tijdstip om tot een partijverbod over te

gaan is aldus wanneer er een werkelijk gevaar voor de democratie door een nationale

rechtbank vastgesteld wordt.346

342 REFAH I § 77. 343 REFAH I § 77. 344 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 224; S. SOTTIAUX en D. DE PRINS, " La Cour européenne des droits de l’homme et les organisations antidémocratiques", Rev. trim. dr. h. 2002, (1008) 1033. 345 REFAH I § 81. 346 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 225.

76

4.6.14 Positieve verplichting

140) Kunnen we dan ook zeggen dat er een positieve verplichting bestaat om bepaalde

soorten partijen te verbieden? Artikel 1 EVRM stelt immers: "De Hoge Verdragssluitende

Partijen verzekeren een ieder, die resorteert onder haar rechtsmacht, de rechten en vrijheden

welke zijn vastgesteld in de Eerste Titel van dit Verdrag."347

Dit houdt in eerste instantie een negatieve verplichting in aan de Staat om zich niet in te

mengen in de verdragsgaranties. Daarnaast kunnen deze garanties ook positieve

verplichtingen bevatten voor de Staat en hem ertoe houden positieve maatregelen te nemen

om deze rechten effectief te garanderen.348

141) Zowel art. 11(2) als art. 17 EVRM staat toe dat een bepaalde partij mag verboden

worden indien aan bepaalde voorwaarden is voldaan. Dit is echter niet hetzelfde als een

positieve verplichting om een partij te verbieden.349 Het bestaan van een dergelijke positieve

verplicht zou een bijkomende rechtvaardigingsgrond geven aan de verdragsstaten om

preventief een partij te verbieden.

In hun invloedrijke bijdrage raken FOX en NOLTE het onderwerp aan door te suggereren dat

er volgens het internationale recht een plicht bestaat om zelf beschermende maatregelen te

nemen. Het Internationaal verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten vereist

bijvoorbeeld dat verdragspartijen "alle wettelijke of andere maatregelen nemen die nodig zijn

om de in het Verdrag erkende rechten tot gelding te brengen".350 De moeilijkheid is echter de

specifieke omstandigheden te beschrijven die de noodzakelijkheid verantwoorden. Aangezien

elk land een specifiek politiek landschap heeft, zal de vraag of er zelf beschermende

maatregelen genomen moeten worden telkens een intens, objectief en politiek gevoelig

onderzoek vereisen.351 Hierdoor concluderen ze dat het onpraktisch zou zijn om in het

internationaal recht een dergelijke objectieve verplichting te hebben. Een voorbeeld van een

dergelijke objectieve verplichting kan gevonden worden in art. 4 b van de Conventie inzake

de Eliminatie van alle vormen van Raciale Discriminatie. Het artikel verplicht de 347 Art 1 EVRM. 348Y. HAECK en J. VANDE LANOTTE, "Art. 1 Verplichting tot verzekeren verdragsrechten" in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds), Handboek EVRM Deel 2 Artikelsgewijze Commentaar Volume I, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2004, (3) 15 § 14. 349 R. O' CONNELL, "Realising political equality: the European Court of Human Rights and positive obligations in a democracy", NILQ 2010, (263) 277. 350Art 2 § 2 BUPO-Verdrag; M., NOWAK, UN covenant on civil and political right : CCPR commentary, Kehl am Rhein, Engel, 1993, 53-54. 351 G. FOX en G. NOLTE, "Intolerant democracies", Harv. Int'l L.J. 1995, (1) 63-64.

77

verdragsstaat om organisaties die aansporen tot raciale discriminatie of die raciale

discriminatie aanmoedigen als illegaal te beschouwen en te verbieden. Het is heel goed

mogelijk dat politieke partijen hier ook onder vallen.352

142) Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft in Refah Partisi and others vs.

Turkey een opening gemaakt voor de theorie van de positieve verplichting.

"Het Hof is van mening dat een dergelijke macht van preventieve interventie vanwege de

Staat ook in overeenstemming is met de positieve verplichtingen onder art. 1, die de

verdragsstaten ertoe dwingt om de rechten en vrijheden van personen binnen hun rechtsgebied

te verzekeren."353

"Een verdragsstaat kan gerechtvaardigd worden door zijn positieve verplichtingen wanneer ze

politieke partijen oplegt tot het respecteren en veiligstellen van de rechten en vrijheden

gegarandeerd door de conventie en de verplichting om geen politiek programma voorop te

stellen die niet in overeenstemming is met de fundamentele principes van de democratie.

Politieke partijen zijn immers entiteiten wiens bestaansreden het verwerven van macht is en

die een aanzienlijk deel van de staatsmiddelen besturen."354

Het is echter niet nodig om hier teveel aandacht aan te besteden, het Hof stelt immers nergens

dat er een duidelijke positieve verplichting voor de verdragsstaten is om bepaalde politieke

partijen te verbieden.

4.6.15 De nieuwe standaard om de "pressing sociaal need" te beoordelen

143) In het licht van de voorgaande overwegingen heeft de Grote Kamer een nieuwe

standaard ontwikkeld om te beoordelen of de ontbinding van een politieke partij noodzakelijk

is in een democratische samenleving. Bij de beoordeling of de ontbinding aan een "dringende

maatschappelijke noodzakelijkheid" beantwoordt moet het Hof zich op drie verschillende

punten concentreren.

i)"Hetzij er voldoende bewijs was dat het risico voor de democratie, aangenomen dat dit

bewezen was, voldoende dreigend was.

352 R. O' CONNELL, "Realising political equality: the European Court of Human Rights and positive obligations in a democracy", NILQ 2010, (263) 277. 353 REFAH II § 103. 354 REFAH II § 103.

78

ii)Hetzij dat de handelingen en toespraken van de leiders en partijleden toerekenbaar waren

aan de politieke partij als een geheel.

iii)Hetzij dat de handelingen en toespraken toerekenbaar aan de politieke partij, een volledig

en duidelijk maatschappijbeeld gaven ontworpen en bepleit door de partij, die onverenigbaar

is met het concept van een democratische samenleving."355

Bijzonder interessant is dat er nu ook gesteld wordt dat het Hof bij deze beoordeling rekening

moet houden met de historische context en de rol die secularisme speelt om de goede werking

democratische samenleving te behouden.356 Er kan geargumenteerd worden dat het EHRM

hier van koers wijzigt en afstapt van haar doctrine van de nauwe appreciatiemarge.

4.6.16 Het onderzoek in concreto

144) Bij haar onderzoek in concreto moest het Hof dus eerst onderzoeken of de ontbinding

van Refah en de maatregelen genomen tegen de leiders aan een pressing social need

beantwoordde. Indien dit vastgesteld werd moest het Hof dan beslissen of deze maatregelen

proportioneel waren aan de nagestreefde legitieme doelen.

De ontbinding was volledig gebaseerd op verschillende uitspraken van personen uit de Refah

partijleiding. Het Hof oordeelde dat de samenlezing van deze uitspraken erop wezen dat er

een redelijke kans bestond dat de partij de ambitie had om de sharia in te voeren, en op

langere termijn over te schakelen op een theocratisch regime. 357 Volgens het Hof had de

partij immers ten tijde van zijn ontbinding de capaciteit om de politieke macht te grijpen

zonder daarbij in een coalitie te moeten treden.358 Daarnaast moest het Hof onderzoeken of de

handelingen en toespraken van de leden toerekenbaar waren aan de Refah partij. Dit was een

kritiek punt in het eerste Refah arrest en was ook één van de redenen waarom de vier rechters

tegen stemden. De Grote Kamer legde daarom sterk de nadruk op dat de partij zich nooit van

de uitspraken van de individuele leden had gedistantieerd of disciplinaire maatregelen

genomen had.359 Er werd ook opgemerkt dat Erbakan nooit duidelijk had gemaakt dat zijn

uitspraken en standpunten enkel aan hem persoonlijk toerekenbaar waren, en niet de politieke

355 REFAH II § 104. 356 REFAH II § 104. 357 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 205. 358 REFAH II § 108. 359 REFAH II § 115-116.

79

lijn van de partij weerspiegelden.360 Hierdoor werden de uitspraken volgens het Hof

toerekenbaar aan de hele partij.

Nu kwam het erop aan om te bewijzen dat uit de handelingen en toespraken, die nu

toegerekend worden aan de Refah partij, een duidelijk maatschappijbeeld te lezen valt die

onverenigbaar is met het concept van een democratische samenleving.

De uitspraken konden volgens het Hof in drie verschillende groepen opgedeeld worden.

4.6.17 Een pluraliteit van rechtssystemen

145) Het Hof oordeelde dat een dergelijk pluraliteit van rechtssystemen zou conflicteren met

de overheid haar taak om de individuele rechten en vrijheden te garanderen en haar rol als

neutrale organisator van de uitoefening van de verschillende religies.

De reden daarvoor was dat het individuen zou verplichten statische rechtsregels opgelegd

door de betrokken religie te gehoorzamen, in plaats van regels opgelegd door de Staat in de

uitoefening van haar functie. De Staat heeft echter de positieve verplichting te verzekeren dat

iedereen binnen zijn jurisdictie de rechten en vrijheden gegarandeerd door het Verdrag ten

volle kan genieten, waarbij particulieren niet over de mogelijkheid bezitten om van deze

rechten afstand te doen.

Het Hof argumenteerde daarnaast dat een dergelijk systeem onmiskenbaar het principe van

non-discriminatie tussen individuen zou beperken.

"Een verschil in behandeling van individuen op alle vlakken van publiek en privaat recht

naargelang hun geloof en overtuiging kan niet verantwoord worden onder het Verdrag en

meer in het bijzondere onder art. 14 EVRM welke discriminatie verbiedt." 361

Men kan natuurlijk argumenteren dat er bij het invoeren van een pluraliteit van

rechtssystemen geen sprake is van echte discriminatie aangezien men vrij is om het

rechtssysteem te kiezen waaronder men wenst te vallen.362

146) PATRICK MACKLEM leidt uit de Refah arresten af dat het Hof een opening laat om

een systeem van rechtspluralisme in te voeren. Het moet zich volgens hem wel houden aan

drie uitgangswaarden.

360 REFAH II § 113. 361 REFAH II § 119. 362 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 207.

80

Vooreerst moet de introductie van een pluralistisch rechtssysteem aan individuen de vrijheid

voorzien om betreffende hetzelfde onderwerp te kunnen kiezen tussen de normen van hun

onderscheiden en geïntegreerde leefgemeenschappen of het recht van de Staat. 363

Hier moet natuurlijk het voorbehoud worden gemaakt dat er sprake moet zijn van een echte

keuzevrijheid voor de individuen." In een aantal islamitische staten wordt geloofsafval

immers strafbaar gesteld of sterk ontraden via burgerrechtelijke sancties. Bovendien zal de

vrijheid om van geloof en dus van rechtssysteem te veranderen sterk worden beperkt door de

sociale omgeving. Ook bij minderjarige kinderen zal een dergelijke keuzevrijheid normaal

gezien afwezig zijn."364

Ten tweede moet het bereik van de wetgevende bevoegdheid bekleed door de verschillende

legale ordes binnen het land beperkt worden in draagwijdte en effect.

Ten derde moeten de verschillende legale ordes te allen tijde de overheid en haar taak om de

individuele rechten en vrijheden te garanderen respecteren en bevestigen.365 Deze stelling is

echter een persoonlijke mening en houdt geen rekening met de onwil van het Hof om een

rechtssysteem gebaseerd op religieuze regels te tolereren.366

147) Indien we op dit punt niet zouden stilstaan bij de vraag of de conclusies van het Hof

ondersteund werden door voldoende bewijzen, maar aannemen dat dit zo was, dan kunnen we

zien dat het Hof hier de grenzen van het democratische karakter van de politieke

gemeenschap in liberale termen schetst. Aan het hart van liberalisme ligt een toewijding aan

de individuele vrijheid. Hieruit zouden we kunnen concluderen dat het Hof zich laat leiden

door een militant liberalisme.367

148) Het Hof vond het pluralistische agenda van de Refah partij niet enkel onaanvaardbaar

omdat het voorgestelde pluralisme onverenigbaar was met de liberale democratie. Het

voorgedragen rechtspluralisme had ook een sterk religieuze aard. Daarom vond het Hof dat er

ook een onverenigbaarheid was met Turkije haar grondwettelijke toewijding tot een seculiere

democratie.368

363 P. MACKLEM, ”Militant democracy, legal pluralism, and the paradox of self-determination”, ICL-Journal, 2006, (488) 510. 364 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 207. 365 P. MACKLEM, ”Militant democracy, legal pluralism, and the paradox of self-determination”, ICL-Journal, 2006, (488) 510. 366 Randnummer 151. 367 P. MACKLEM, "Guarding the Perimeter" supra noot 139, 12-13. 368 P. MACKLEM, "Guarding the Perimeter" supra noot 139, 13.

81

4.6.18 De introductie van sharia recht

149) Het Hof ging akkoord met de conclusie van het Turks Grondwettelijk Hof dat "de

opmerkingen en standpunten van de leiders van Refah een geheel vormden en een duidelijk

beeld gaven van een model, bedacht en voorgesteld door de partij, van een staat en

maatschappij georganiseerd volgens religieuze regels."369

150) Het Hof oordeelde dat sharia onverenigbaar is met de fundamentele principes van de

democratie zoals uiteengezet in het Verdrag.

Het Hof hernam het standpunt van het eerste Refah arrest dat akkoord ging met het Turks

Grondwettelijke Hof en bepaalde dat "sharia een stabiel en onveranderlijk rechtssysteem is

dat trouw de dogma's en goddelijke regels reflecteert die neergelegd werden door de religie en

geen plaats geeft aan politiek pluralisme of veranderende opvattingen over mensenrechten."

Bijzondere pijnpunten zijn het strafrecht, het wettelijke statuut van de vrouw en de manier

waarop religieuze voorschriften tussenkomen op alle vlakken van privaat en publiek leven.

"Een politieke partij wiens acties gericht zijn tot de introductie van de sharia in een

verdragstaat kan daarom moeilijk beschouwd worden als een vereniging die overeenstemt met

het democratische ideaal dat aan de grondslag ligt van het geheel van het verdrag." 370

In het eerste Refah arrest werd ook aandacht besteed aan uitspraken die het verlangen

uitdrukten naar een “rechtvaardige orde”, “een orde van gerechtigheid” of een goddelijke

orde. Deze uitspraken hadden volgens het Hof gemeenschappelijk met elkaar dat ze verwezen

naar religieuze of goddelijke regels om het voorgedragen politiek regime van de sprekers te

definiëren.371

4.6.19 De relatie tussen een pluraliteit van rechtssystemen en sharia recht

151) Het Hof oordeelde dat “het Refah haar politiek was om binnen het kader van

rechtspluralisme bepaalde privaatrechtelijke regels uit de sharia toe te passen op een groot

deel van de populatie van Turkije, namelijk moslims.”372 “Dit beleid valt buiten de private

369 REFAH II § 122. 370 REFAH II § 123. 371 REFAH I § 72. 372 REFAH II § 127.

82

sfeer waarbinnen de Turkse wet religie brengt en valt onder dezelfde contradicties met het

Verdrag als de introductie van de sharia.”373 Het Hof geeft hierbij aan dat religie binnen de

private sfeer valt en dat daarom de invoering van een zelfs beperkte pluraliteit van

rechtssystemen als strijdig met het EVRM moet worden beschouwd.374

4.6.20 De oproep tot geweld

152) Een derde groep uitspraken betroffen gewelddadige opmerkingen en het het oproepen

van een "jihad". In al deze uitspraken werd de mogelijkheid vermeld om op een legitieme

wijze in geweld te vervallen om Refah aan de macht te helpen.

4.6.21 De conclusie van het Hof

153) Het Hof besloot dan ook dat de ontbinding van Refah beantwoordde aan een "pressing

social need". Refah had immers het plan om op termijn een regime te installeren gebaseerd op

sharia recht, binnen een systeem van rechtspluralisme. Daarbij zou Refah het geweld niet

schuwen om dit plan te verwezelijken. Deze politieke plannen waren duidelijk tegenstelbaar

aan het concept van een democratische samenleving en aangezien er de reële kans bestond dat

Refah deze plannen kon verwezelijken was het gevaar duidelijk tastbaar en onmiddellijk.

Het Hof oordeelde ook dat de ontbinding van de partij en de tijdelijke schorsing van de

partijleiders proportioneel was aan de nagestreefde legitieme doelen. Het Hof argumenteerde

dat de 152 andere verkozen afgevaardigden als onafhankelijken hun mandaat verder konden

uitoefenen. Daarbijkomend was de geldelijke schade van de verzoekers vooral speculatief en

te verwaarlozen, hierdoor was de inperking niet disproportioneel aan de legitieme doelen.375

Hierdoor besloot de Grote Kamer unaniem dat de ontbinding van de Refah partij beschouwd

mocht worden als noodzakelijk in een democratische samenleving, in de zin van art. 11

paragraaf 2 EVRM. Hierdoor was er geen schending van art. 11 van het Verdrag.

373 REFAH II § 127. 374 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 208. 375 REFAH II § 133-134.

83

4.7 Verder ontwikkelingen na de Refah zaak

4.7.1 De Virtue Party

154) Gedurende de ontbindingsprocedure voor het Turks Grondwettelijk Hof, hadden

gematigde volksvertegenwoordigers van de Refah partij de nieuwe politiek partij "Virtue

Party" gesticht. Op mei 1999 stuurde de Chief Public Prosecutor of the Republic een verzoek

tot ontbinding naar het Hof. De partij werd ontbonden omdat het activiteiten ondernam die

ingingen tegen de seculiere Republiek. Het voornaamste bewijs daarvoor was dat partijleden

het dragen van de sluier in universiteiten en het Turkse Parlement aanmoedigden.376 Van twee

volksvertegenwoordigers werden ook hun mandaat ontnomen, samen met twee andere

partijleden werden ze verboden vijf jaar lang politiek actief te zijn.377 De partijleiding stuurde

daarop een verzoekschrift naar het EHRM, dat ontvankelijk verklaard werd. Twee maanden

nadat er een initiële hoorzitting plaatsvond, verloor de partijtop het vertrouwen in het EHRM

en stuurde een brief waarin ze meedeelden dat ze hun verzoekschrift introkken. Ze

argumenteerden dat het Hof een dubbele standaard hanteerde tegenover moslims en besloten

zich terug te trekken uit de procedure.378 Dit is bijzonder jammer want de Virtue Party

verschilde op enkele belangrijke vlakken van Refah. Er was geen gevaar dat de partij een

meerderheid zou behalen, er waren ook geen leden die opriepen tot de sharia, Jihad, geweld of

een pluraliteit van rechtssystemen. 379 Het zou daarom interessant geweest zijn om te zien of

de principes die ontwikkeld werden in de Refah zaak ook toegepast zouden worden op de

Virtue Party en of het EHRM werkelijk een dubbele standaard hanteert.

376 O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court", supra noot 216, 64. 377 Z. ARSLAN, "Conflicting paradigms: "Political Rights in the Turkish Constitutional Court", Critiq Crit Middle E Stud 2002, (9) 17. 378 O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court", supra noot 216, 65; ECHR 27 april 2006, nr. 1444/02, Virtue Party v. Turkey, http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=1444/02%20|%201444/02&sessionid=69985172&skin=hudoc-en § 9. 379 O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court", supra noot 216, 65.

84

4.7.2 Erdogan en de AKP

155) Recep Tayyip Erdoğan, een prominent lid van de Refah partij, werd in 1994 verkozen tot

burgemeester van Istanbul. In 1998 werd hij op grond van de Turkse strafwet veroordeeld tot

tien maanden celstraf, waarvan hij er vier uitzat op grond van antiseculiere uitspraken. Het

werd hem ook verboden om zich verkiesbaar te stellen en een politiek mandaat op te

nemen.380 In 2001 stichtte hij samen met een gematigde factie van Virtue Party de AKP partij.

In 2002 haalde de AKP een duidelijke meerderheid met 363 van de 550 zetels. Dit succes

wordt verklaard door meerdere factoren: de AKP had een sterke organisatie en genoot lokale

steun, het had zich ook getransformeerd in een brede religieuze partij die een aantrekking had

zowel naar sterk religieuze kiezers als naar kiezers die ontgoocheld waren in de aanpak van de

economische crisis van de heersende partijen. 381 Op 14 maart 2008 stuurde de Chief Public

Prosecutor of the Republic een verzoek tot ontbinding naar het Grondwettelijk Hof met als

reden dat de AKP een centrum voor de uitvoering van antiseculiere activiteiten geworden

was. Het eiste bovendien de politieke uitsluiting voor vijf jaar van 71 leden waaronder

Erdogan.382 Tien van de elf rechters vonden de partij schuldig, maar enkel zes stemden in tot

de sluiting ervan. Het Grondwettelijk Hof besliste daarom om het verbod niet uit te spreken

en enkel de partijdotatie te verminderen. 383

Het lijkt erop dat de AKP niet van plan is om Turkije om te vormen in een Islamitische staat,

er zijn wel aanwijzingen dat religie een grotere plaats krijgt in de politiek. De grote vraag is

echter of dit in de toekomst een ernstige dreiging zal betekenen voor de Turkse seculiere

democratie.384

380 S. DOKUPIL, "The Separation of Mosque and State: Islam and Democracy in Modern Turkey",W. Va. L. Rev.,2002-2003, (53) 122. 381 W. CHISLETT, Turkey's conundrum, supra noot 167, 6. 382 W. CHISLETT, Turkey's conundrum, supra noot 167, 11. 383 Vincent Boland, Turkey’s AKP survives court fight, Financial Times, 30 juli 2008, www.ft.com/cms/s/0/24ffa904-5e41-11dd-b354-000077b07658.html#axzz1KAliAbjw 384 W. CHISLETT, Turkey's conundrum, supra noot 167, 11.

85

Hoofdstuk 5: Spanje

5.1 De democratische overgang en de nieuwe Grondwet

5.1.1 De Grondwet van 1978

156) Spanje is in tegenstelling tot Duitsland en Turkije een relatief jonge democratie. Na het

Franco regime werd in een korte tijdspanne een transitie gemaakt van dictatuur naar

democratie. Een reden voor dit succes was een sterke bereidheid tot consensus tussen de

"vernieuwers" en de aanhangers van Franco. Na de eerste democratische verkiezing in juni

1977 werd door referendum in december 1978 een nieuwe Grondwet aanvaard. Deze

Grondwet moest een integrerend symbool worden waarin iedereen zijn eigen idealen kon

herkennen.385

5.1.2 De Grondwet van 1978

157) Artikel 1 van de Spaanse Grondwet stelt dat Spanje een sociale en democratische

rechtstaat is die vrijheid, rechtvaardigheid, gelijkheid en politiek pluralisme als de superieure

waarden van zijn rechtsorde verdedigt." Politiek pluralisme heeft een bijzondere weerklank in

Spanje, waar een éénpartijsysteem gedurende het zevenendertig jarige dictatorschap van

generaal Francisco Franco heerste. Geen enkele voorgaande Spaanse Grondwet had het recht

om politieke partijen te vormen voorzien, en in plaats van dit recht enkel te impliceren in de

vrijheid van vereniging van art. 22 G.W., werkte de coalitie die de Grondwet van 1978

opstelde hiervoor een bijzondere bepaling uit, namelijk art. 6 G.W."386

385 M. SANCHES, "The move towards a (and the struggle for) militant democracy in Spain", ECPR Conference Marburg 18-21 september 2003, http://www.essex.ac.uk/ecpr/events/generalconference/marburg/papers/10/7/Sanchez.pdf (1) 7. 386 L. TURANO, "Spain: Banning political parties as a response to Basque terrorism", ICL-Journal 2003, (730) 731 (hierna verkort L. TURANO, "Spain: Banning political parties").

86

5.1.3 Politieke partijen en de vrijheid van vereniging

158) "Politieke partijen zijn de uitdrukking van democratisch pluralisme, ze helpen in de

formulering en de manifestatie van de populaire wil, en zijn een basisinstrument voor

politieke participatie. Hun creatie en de uitoefening van hun activiteit zijn vrij met

inachtneming van de Grondwet en de wetten. Hun interne structuur en werking moet

democratisch zijn."387

Deze bepaling verschilt echter in sterke mate van art. 21 lid 2 van de Duitse Grondwet die

stelt dat partijen die door hun doelstellingen of het gedrag van hun leden, de vrije

democratische orde trachten te ondermijnen of te vernietigen of het bestaan van de Federale

Republiek van Duitsland in gevaar brengen, ongrondwettelijk verklaard zullen worden. "Art.

6 G.W. vereist immers niet de ontbinding van politieke partijen die niet in overeenstemming

zijn met democratische standaarden. RAÚL MORODO stelt hierover dat ten tijde van het

opstellen van de Grondwet, de linkse leden van het ontwerp comité het Duitse model dat zich

richt op bepaalde ideologieën niet wilden volgen. Ze vreesden dat een dusdanige bepaling

gebruikt zou worden tegen communistische of socialistische partijen."388

159) De vrijheid van vereniging wordt beschermd door art. 22 (1) G.W. dat het recht van

vereniging erkent. Verenigingen die doelen nastreven of methoden gebruiken die

geclassificeerd worden als misdaden, worden als illegaal beschouwd (art. 22 (2) G.W.). Ze

kunnen echter alleen maar ontbonden worden of geschorst worden van hun activiteiten op

grond van een gemotiveerde gerechtelijke uitspraak (art. 22 (4) G.W.). Ook geheime en

paramilitaire verenigingen zijn verboden (art. 22 (5) G.W.).389

5.1.4 Het Hooggerechtshof en het Grondwettelijk Hof

160) De Spaanse Grondwet voorziet, net zoals in andere unitaire staten, en Spanje ziet

zichzelf als een unitaire staat, dat de hoogste bevoegdheden van de rechterlijke macht

verdeeld worden tussen twee verschillende instanties: het Grondwettelijk Hof, (Tribunal de

Garantías Constitucionales) en het Hooggerechtshof, (Tribunal Supremo). Het is echter

387 Art. 6.Grondwet 1978, www.servat.unibe.ch/icl/sp00000_.html. 388 L. TURANO, "Spain: Banning political parties", supra noot 386, 731. 389Art. 22 Grondwet 1978.

87

duidelijker om het onderscheid te maken als zijnde de rechterlijke macht met het

Hooggerechtshof als zijn hoogste rechterlijke lichaam en het Grondwettelijk Hof als een op

zichzelf staande rechtscollege. Dit wordt duidelijk weerspiegeld in de structuur van de

Grondwet.

Het Hooggerechtshof wordt als onderdeel van de rechterlijke macht in strikte zin, na de

uitvoerende en wetgevende macht gezien te hebben, geregeld binnen titel VI van de

Grondwet. Het Grondwettelijk Hof heeft daarentegen zijn eigen titel IX op het einde van de

Grondwet, gevolgd door titel X die de grondwettelijke amendering regelt. Het Grondwettelijk

Hof wordt niet beschouwd als deel van de rechterlijke macht, maar als een bewaker van de

Grondwet. Daarom stelt art. 123 (Titel VI), dat "het Hooggerechtshof bevoegd is over geheel

Spanje, en het hoogste jurisdictioneel orgaan is in alle uitspraken, behalve in zaken

betreffende constitutionele waarborgen (garantías constitucionales).".390

161) Het ontstaan van het Hooggerechtshof dateert van het midden van de 19de eeuw en het

Hof heeft zijn huidige vorm altijd kunnen behouden. Het is een institutie die alle politieke

veranderingen in Spanje haar turbulente geschiedenis heeft overleefd: monarchieën,

republieken, dictatorschappen en de uiteindelijke huidige democratie. Het Grondwettelijk Hof

werd daarentegen door de Grondwet van 1978 ingevoerd.391 De uitvoering daarvan gebeurde

door de aanneming van de Ley Orgánica del Tribunal Constitutional.392

162) De opstellers van de Grondwet hebben aan het Grondwettelijk Hof bevoegdheden

gegeven die fundamenteel zijn om de democratie te beschermen en de Grondwet te

handhaven. De suprematie van de Grondwet wordt vooreerst op twee verschillende manieren

beschermd: enerzijds kunnen verzoeken betreffende de grondwettelijkheid van nieuwe

wetgeving gericht worden tot het Grondwettelijk Hof, anderzijds kunnen de gewone

rechtbanken binnen de procesvoering ook prejudiciële vragen stellen aan het Grondwettelijk

Hof betreffende de grondwettelijkheid van bepaalde wetten.393

390 P. VILLALÓN, "Conflict between Tribunal Constitutional and Tribunal Supremo-a national experience" in I. Pernice, J. Kokott en C. Saunder (eds.), The future of the european judicial system in a comparative perspective, Baden Baden, Nomos Verlag, 2006, (111) 112. 391 P. VILLALÓN, "Conflict between Tribunal Constitutional and Tribunal Supremo-a national experience" in I. Pernice, J. Kokott en C. Saunder (eds.), The future of the european judicial system in a comparative perspective, Baden Baden, Nomos Verlag, 2006, (111) 112-113. 392 E. LÓPEZ, "Judicial review in Spain: the Constitutional Court", Loy. L.A. L. Rev.2008, (529) 541; L.O.T.C. artikel 1 (1979). 393 Art. 161 a Grondwet 1978.

88

De Spaanse Grondwet biedt daarnaast ook het recht om bescherming te vragen tegen de

schending van fundamentele rechten. Het Grondwettelijk Hof wordt hier gebruikt als een

laatste redmiddel wanneer de gewone bescherming faalt. Dit beroep wordt “recursos de

amparo” genoemd en komt overeen met de Duitse “Verfassungsbeschwerde”.394

Het Grondwettelijk Hof is tenslotte ook bevoegd om bevoegdheidsconflicten tussen de

Spaanse Staat en de autonome gemeenschappen uit te klaren. 395

5.1.5 Mogelijkheid tot wijziging Grondwet

163) De procedure om een wijziging van de grondwet door te voeren wordt voorzien door

titel X Grondwet. Deze voorzieningen delen de Grondwet in twee delen, waarbij het ene

makkelijker te hervormen is dan het andere. De gewone procedure van art. 167 (1) G.W. geeft

aan dat een grondwetsbepaling kan gewijzigd worden als het wetvoorstel daartoe

goedgekeurd wordt door een meerderheid van drievijfden van de leden van de Kamer van

volksvertegenwoordigers als van de Senaat. Artikel 167 (2) en (3) G.W. werken deze

procedure verder uit en geven mogelijkheden om de procedure te versoepelen of te

verstrengen, de basisprocedure blijft echter art. 167 (1) G.W.

De bijzondere procedure van art. 168 G.W. moet echter toegepast worden wanneer een totale

wijziging van de Grondwet voorgesteld wordt, of wanneer een gedeeltelijke wijziging

betrekking heeft op het inleidende gedeelte, op titel I hoofdstuk II sectie 1 (de basisrechten en

publieke vrijheden) of op titel II (de Kroon). In deze omstandigheden is het zo dat volgens art.

168 (1) G.W. het principe aanvaard moet worden door tweederden van de leden van elke

kamer, en dat daarna het parlement ontbonden moet worden. De herverkozen kamers moeten

daarna volgens art. 168 (2) G.W. de beslissing ratificeren en daarna de nieuwe

grondwettelijke tekst onderzoeken en goedkeuren door een tweederdemeerderheid van de

leden van beide kamers. Eens dat het amendement aanvaard is door het parlement moet het

volgens art. 168 (3) G.W. onderworpen worden aan een ratificatie door een referendum.396

164) Deze bijzondere procedure kan op twee manieren geïnterpreteerd worden. Men kan

hierin enerzijds een bekentenis tot het concept van de inhoudelijke democratie lezen, zij het in 394 Art. 53.2 en art. 161 (b) Grondwet 1978. 395 Grondwet 1978 art. 161 c; E. LÓPEZ, "Judicial review in Spain: the Constitutional Court", Loy. L.A. L. Rev.2008, (529) 540. 396 Art. 168. Grondwet 1978.

89

ietwat vermomde vorm. Het blijkt immers uiterst moeilijk tot zelfs onmogelijk om essentiele

principes te wijzigen. Anderzijds kan er ook geargumenteerd worden dat het een elegante

oplossing is om niet te moeten kiezen tussen de procedurele en de inhoudelijke democratie.

De Grondwet staat in principe open voor de wil van het volk, maar er moeten wel uitgebreide

procedurele beperkingen en controles worden gevolgd.

De duurzaamheid van de Spaanse Grondwet van 1978 heeft zich door de tijd wel bewezen,

pas in 1992 werden er wijzigingen aangebracht en dit enkel om de verdere integratie van

Spanje in Europa te bewerkstelligen.397

5.2 Van ETA naar Batasuna

5.2.1 De geschiedenis van het Baskisch nationalisme

165) Vooraleer we kunnen overgaan tot de bespreking van de Batasuna zaak moeten we

ingaan op de Baskische geschiedenis. Het Baskische volk wordt wel eens omschreven als "de

oudste etnische groep van Europa die nog steeds zijn eigen grondgebied bewoont." De regio

strekt zich uit over de Frans-Spaanse grens in de voorgebergtes van de Pyreneeën en is

verdeeld in zeven provincies: Labourd, Basse Navarre en Soule aan de Franse zijde en Alava,

Guipuzcua, Vizcaya en Navarra aan de Spaanse zijde."398 Deze bijdrage zal zich enkel richten

op de provincies die aan de Spaanse zijde liggen en de daaraan gekoppelde problematiek.

De Spaanse Grondwet van 1978 stelde in art. 2 dat "de Grondwet gebaseerd is op de

onontbindbare eenheid van de Spaanse natie, het gemeenschappelijke en ondeelbare

vaderland van alle Spanjaarden, en het erkent en waarborgt het recht op autonomie van de

nationaliteiten en regio's waaruit het is opgebouwd en de solidariteit tussen allen van hen."399

Deze bepaling heeft ervoor gezorgd dat er zeventien verschillende grondwettelijk

gemandateerde autonome regio's ontstaan zijn.400 Alava, Guipuzcua, Vizcaya vormen samen

de Autonome Gemeenschap Baskenland, Navarra vormt een eigen autonome regio, de

Autonome Forale Gemeenschap Navarre. Elke autonome regio heeft een eigen bestuurlijke 397 M. KLAMT, "Militant democracy and the democratic dilemma: diffrent ways of protecting democratic constitutions", RdW 2007, (133) 146. 398 R. BUONO, "Delimiting culture: Implications for individual rights in the Basque country today", Tex. Int'l L.J. 2003-2004, (143) 144 (hierna verkort R. BUONO, "Delimiting culture"). 399 Art. 2 Grondwet 1978. 400 R. BUONO, "Delimiting culture", supra noot 398, 144.

90

overheid waarbij de mate van autonomie verschilt van regio tot regio. Dit wordt uitgewerkt in

een Statuut van Autonomie die volgt uit onderhandelingen tussen Spanje en de afzonderlijke

regio.401 Volgens art. 147 van de Grondwet zorgen deze statuten voor de basis institutionele

structuren die elke autonome regio bestuurt.402 De Autonome Gemeenschap Baskenland is

één van de meest autonome van de zeventien regio's van Spanje, het heeft de mogelijkheid om

eigen wetgeving op te stellen, een president te verkiezen, een politiemacht aan te voeren, het

onderwijs te controleren daarenboven heeft het een grote mate van fiscale autonomie.403

"Het beleid van bestuurlijke autonomie dat door Spanje gevoerd werd na de dictatuur onder

Franco heeft echter niet geleid tot de beëindiging van separatistisch geweld. De ETA heeft

zijn aanslagen voortgezet en heeft sinds 1968, toen de groep zijn strijd voor een Baskische

Staat tegen Spanje en Frankrijk begon, meer dan 800 moorden gepleegd. Ook de gematigde

nationalisten blijven zich inlaten met een politieke partij als Batasuna waardoor de overheid

haar poging om degenen, die terrorisme tolereren te isoleren grotendeels faalt."404

5.2.2 Euskadi Ta Askatasuna

166) "De radicale vleugel van het Baskische nationalisme is waarschijnlijk het meest gekend

doordat het de ETA heeft voortgebracht, een Marxistisch-Leninistische groepering die ijvert

voor de volledige Baskische onafhankelijkheid en daarvoor gewapende acties inzet."405 De

ETA is het Baskische letterwoord voor e Euskadi Ta Askatasuna (Baskenland en Vrijheid).

Het werd in 1959 gevormd door jonge leden van de Baskische Nationalistische Partij406 die na

een interne crisis genoeg hadden van de organisatie haar katholicisme en christelijke

democratische politiek. "Het principe van gewapende strijd werd opgenomen bij de aanvang

van de jaren 60 als reactie op de opsluiting, foltering en executie van Baskische politieke

activisten door het regime van Franco."407 De meest significante politieke aanslag was die van

20 november 1973 op Admiraal Luis Carrero Blanco, de eerste minister onder Franco en

401 R. BUONO, "Delimiting culture", supra noot 398, 145. 402 E. LÓPEZ, "Judicial review in Spain: the Constitutional Court", Loy. L.A. L. Rev. 2008, (529) 543. 403 R. BUONO, "Delimiting culture", supra noot 398, 145. 404 Tim Golden, Buoyed by World's Focus on Terror, Spain Cracks Down in Basque Region, N.Y. Times, Aug. 29, 2002, www.nytimes.com/2002/08/29/world/buoyed-by-world-s-focus-on-terror-spain-cracks-down-in-basque-region.html?src=pm 405 R. BUONO, "Delimiting culture", supra noot 398, 148. 406 PNV, Partido Nacionalista Vasco. 407 I. CRAM, "Constitutionel responses", supra noot 82, 80.

91

diens toekomstige opvolger. Deze gebeurtenis wordt door velen gezien als een sleutelmoment

in de ontmanteling van de fascistische staat.408

Hoewel de ETA veel steun van de bevolking verloor wanneer hun activiteiten steeds

gewelddadiger werden, groeide hun aanhang toch toen de overheid met extreem geweld

begon te reageren. Het beste voorbeeld daarvan was de paramilitaire organisatie onder de

naam Grupos Antiterroristas de Liberacion (GAL) die in 1983 opkwam en begon met het

ontvoeren en vermoorden van vermoedde leden van de ETA. Er werd voorgehouden dat GAL

betaald werd door gewone burgers die het beu waren om de 'revolutionaire belasting' af te

dragen, in realiteit werd ze gefinancierd en gesteund door de overheid. Uiteindelijk doodde de

organisatie zevenentwintig personen (waarvan negen zelfs geen leden waren van de ETA),

hierdoor verzwakte het vertrouwen van gematigde Baskische nationalisten in de Spaanse

democratie en versterkte het duidelijk de ETA.409

"Het uiteindelijke doel van de ETA in Spanje blijft de volledige onafhankelijkheid van vier

noordelijk Spaanse provincies, waarvan er drie volledig Baskisch zijn (Alava, Guipuzcua en

Vizcaya) en één gedeeltelijk Baskisch (Navarra)."410 De ETA streeft ook naar de

onafhankelijkheid van de drie Franse provincies Labourd, Basse Navarre en Soule en een

uiteindelijke hereniging van alle Baskische provincies.

5.2.3 De politieke partij Herri Batasuna

167) De Grondwet van 1978 zorgde er voor dat aanhangers van de Baskische

onafhankelijkheid de vrijheid kregen om campagne te voeren en om zo politieke verandering

op een democratische en geweldloze wijze te verkrijgen. Uit een coalitie van vier Baskische

nationalistische partijen werd een politieke partij gevormd genaamd Herri Batasuna. Deze

partij werd de voornaamste politieke vleugel van de ETA.411 De partij werd opgericht om mee

te doen aan de algemene verkiezingen van 1 maart 1979, die de eerste algemene verkiezingen

waren na de inwerkingtreding van de nieuwe Grondwet van 1978.412 De partij was echter een

408 I. CRAM, "Constitutionel responses", supra noot 82, 81. 409 M. JONSSON en S. CORNELL, "Countering Terrorist Financing, lessons from Europe", Geo. J. Int'l Aff 2007, (69) 71. 410 T. AYRES, "Batasuna Banned: The Dissolution of Political Parties Under the European Convention of Human Rights", INT’L & COMP. L. REV. 2004, (99) 99. 411 I. CRAM, "Constitutionel responses", supra noot 82, 82. 412 EHRM 30 juni 2009, nr. 25803/04 en 25817/04, Herri Batasuna en Batasuna/Spanje, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ §16.

92

dekmantel om de financiering van de ETA te voorzien. Het ontwikkelde daarvoor een

complex netwerk van organisaties, culturele verenigingen en ondernemingen rond zich.

Tussen 1993 en 2002 gaven de Spaanse Staat en de EU subsidies ter bevordering van de

Baskische cultuur en taal, subsidies die uiteindelijk bij de ETA terechtkwamen. Indien de

Spaanse Staat deze politieke partijen niet aanpakt, loopt ze dus het gevaar de voornaamste

financier van haar ergste vijand te worden.413

168) Het Spaanse strafrecht heeft echter een bepaling die de duidelijk aanwijsbare band tussen

politieke verenigingen en terroristische groepen bestraft. Artikel 576 van de strafwet stelt

immers dat: "worden bestraft met een gevangenisstraf van vijf tot tien jaar of een werkstraf

van achttien tot vierentwintig maanden, diegene die elke daad van samenwerking met de

activiteiten of streefdoelen van een gewapende bende, organisatie of groep van terroristen

uitvoert, poogt of vergemakkelijkt."414

Eens dat de band tussen Herri Batasuna en de terroristische organisatie ETA wettelijk werd

aangetoond, was het einde van de partij aangekomen. In 1996 werd een door de ETA

geproduceerde video opgestuurd naar verschillende televisiestations. Daarin was te zien hoe

verschillende gemaskerde figuren getooid met ETA symbolen opriepen tot een 'democratisch

alternatief' om vrede te verkrijgen in de Baskische gebieden. Een poster waarop opgeroepen

werd om op Herri Batasuna te stemmen werd vertoond.415 Drieëntwintig leden uit de leiding

van Herri Batasuna werden daarop veroordeeld voor het misdrijf “samenwerking met een

terroristische groep”.416

Een nieuwe politieke groepering Euskal Herritarrok (EH), werd op 2 september 1998

opgericht, deze partij was een doorzetting van de ideologie en het programma van Herri

Batasuna. Mede door een verhoging in gewelddadige incidenten van de ETA kon de partij

niet dezelfde electorale resultaten voorleggen als haar voorhanger. Daarom werd besloten om

opnieuw een politieke partij op te richten, namelijk Batasuna.417

413 M. JONSSON en S. CORNELL, "Countering Terrorist Financing, lessons from Europe", Geo. J. Int'l Aff 2007, (69) 71. 414 Ley Orgánica 10/1995, de 23 de noviembre, del Código Penal, art. 576. http://www.boe.es/aeboe/consultas/bases_datos/doc.php?coleccion=iberlex&id=1995/25444 415 I. CRAM, "Constitutionel responses", supra noot 82, 83. 416 EHRM 30 juni 2009, nr. 25803/04 en 25817/04, Herri Batasuna en Batasuna/Spanje, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ § 16 (hierna afgekort tot "Batasuna"). 417 I. CRAM, "Constitutionel responses", supra noot 82, 83-84.

93

5.2.4 De politieke partij Batasuna

169) De terroristische aanslagen van 11 september 2001 zorgden ervoor dat de Europese Unie

in december 2001 restrictieve maatregelen nam tegen personen en entiteiten die betrokken

zijn bij terroristische daden. Er werd een lijst opgesteld die elke zes maanden opnieuw

geëvalueerd wordt. In december 2001 werd de ETA als een terroristische organisatie

opgenomen.418 Op juni 2003 werd beslist dat Batasuna, samen met verschillende andere

organisaties, deel uitmaakte van de terroristische groep ETA.419 Er werd tegelijk geprobeerd

om het probleem van politieke partijen die de politieke vleugel van een terroristische groep

vormen op een andere manier aan te pakken. De nieuwe aanpak bestond uit een betere

wettelijke uitwerking van de grondwettelijke bepalingen rond politieke partijen, en zou meer

respect hebben voor de rechtstaat.

5.3 De Spaanse verbodsprocedure

5.3.1 Ley de los Partidos Politicos

170) Sinds 1978 bestond er al een wet die de politieke partijen regelde.420 Deze wet bleek

echter achterhaald en ontoereikend voor de nieuwe politieke atmosfeer. Het regelde

voornamelijk de procedure van oprichting van nieuwe partijen. Bijkomende wetten rond

politieke partijen konden ook gevonden worden in electorale wetgeving, strafrecht en in

wetten rond partijfinanciering.421 In het wetsontwerp dat de overheid op 25 maart 2002 aan

het parlement presenteerde422, werd ingegaan op het fundamentele gebrek dat de oude

wetgeving vertoonde in het voorschrijven van de grondwettelijke vereisten waaraan politieke

partijen moeten beantwoorden. De overheid verantwoordde de nieuwe wetgeving door op te

merken dat "hoewel politieke partijen geen constitutionele entiteiten maar private 418 Council common position Council of the European Union 2001/931/CFSP, 27 december 2001 on the application of specific measures to combat terrorism, OJEU 28 december 2001, L 344/93 en http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2001:344:0093:0096:EN:PDF. 419 Council common position Council of the European Union 2003/402/CFSP, 5 juni 2003 on the application of specific measures to combat terrorism and repealing Common Position 2002/976/CFSP, OJEU 6 juni 2003, L 139/35 en http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2001:344:0093:0096:EN:PDF. 420 Ley de los Partidos Politicos, ingevoerd door de Ley Organica 54/1978, december 4, 1978. 421 L. TURANO, "Spain: Banning political parties", supra noot 386, 732. 422 Anteproyecto de Ley No. 91112002/LD.

94

verenigingen zijn, ze toch een essentieel onderdeel vormen van de constitutionele architectuur

en functies van grondwettelijk belang vervullen. In een rechtstaat worden limieten en

controles ingebouwd met betrekking tot alle burgers en organisaties en hoe groter het belang

van een bepaald individu of organisatie, hoe groter de interesse van de Staat in het definiëren

van het wettelijke regime waaronder ze vallen."423

De nieuwe Wet op de Politieke Partijen werd goedgekeurd door het Spaanse Parlement met

een meerderheid van 95 procent en regelde de oprichting, activiteiten en ontbinding van alle

geregistreerde politieke partijen.424 De wet had een tweevoudige doelstelling: enerzijds de

duidelijke formulering van de democratische normen van partijorganisatie, anderzijds

vermijden dat de rechten van burgers geschonden worden doordat politieke partijen geweld en

racisme bevorderen en de methode en doelen van terroristische groeperingen steunen.425

5.3.2 Artikel 9 van de Wet op de Politieke Partijen

171) Zoals boven vastgesteld maakt art. 6 van de Grondwet geen verwijzing naar ideologische

standpunten van partijen. Dit wordt doorgezet in de Wet op de Politieke Partijen en in het

bijzondere in art. 9 waar er een duidelijk onderscheid gemaakt wordt tussen de ideologie van

een partij en zijn activiteiten. Artikel 9 wordt zelfs "Actividad" (activiteit) getiteld om dit

duidelijk te maken. Deze bepaling is werkelijk de kern van de nieuwe wet doordat het de

handelingen van politieke partijen regelt en een opsomming geeft van de handelingen die

kunnen leiden tot de ontbinding.426

Het bepaalt vooreerst dat politieke partijen hun activiteiten vrij uitoefenen. Ze moeten in het

kader van hun activiteiten de constitutionele waarden, die uitgedrukt zijn in de democratische

principes en de rechten van de mens respecteren. Ze vervullen de functies die hen

grondwettelijk toegeschreven zijn op democratische wijze en met het volle respect voor

pluralisme. Een politieke partij wordt illegaal verklaard wanneer het door zijn activiteiten de

democratische beginselen negeert, en in het bijzonder de achteruitgang of de vernietiging van

423 L. TURANO, "Spain: Banning political parties", supra noot 386, 732. 424 K. SAWYER, "Rejection of weimarian politics or betrayal of democracy?: Spain's proscription of Batasuna under the European Convention of Human Rights", Am. U. L. Rev. 2002-2003, (1531)1543-1544; Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 425 L. TURANO, "Spain: Banning political parties", supra noot 386, 732; Ley de los Partidos Politicos, ingevoerd door de Ley Organica 6/2002. 426 K. SAWYER, "Rejection of weimarian politics or betrayal of democracy?: Spain's proscription of Batasuna under the European Convention of Human Rights", Am. U. L. Rev. 2002-2003, (1531) 1546.

95

het systeem van de vrijheden beoogt of het democratische systeem onmogelijk maakt of

vernietigt, met behulp van één van de volgende handelingen, gerealiseerd op een

herhaaldelijke en ernstige wijze:

A) op systematische wijze de fundamentele rechten en vrijheden schenden door het

bevorderen, rechtvaardigen of vrijpleiten van aanslagen tegen het leven of de integriteit van

personen of de uitsluiting of vervolging van personen omwille van hun ideologie, godsdienst

of overtuiging, nationaliteit, ras, geslacht of seksuele geaardheid .

B) het bevorderen, vergemakkelijken of legitimeren van geweld als methode tot het bereiken

van politieke doelstellingen of om de specifieke voorwaarden voor de uitoefening van de

democratie, het pluralisme en de politieke vrijheden te doen verdwijnen.

C) het voltooien en ondersteunen op een politieke wijze van de acties van terroristische

organistaties bij de verwezelijking van hun doel de grondwettelijke orde te ondermijnen of de

openbare orde ernstig te verstoren om te pogen de overheid, bepaalde personen of groepen

van de samenleving of de bevolking in het algemeen aan een klimaat van terreur te

onderwerpen, of bijdragen aan het vermenigvuldigen van de effecten van terroristisch geweld

en de angst en de intimidatie die hierdoor opgewekt worden.

172) Paragraaf 3 geeft een verdere definiëring van de bovenvermelde activiteiten door te

stellen dat ze bestaan uit een herhaling en opeenstapeling van verschillende duidelijk

omschreven gedragingen.427

A) Uitdrukkelijk of stilzwijgend politieke steun geven aan terrorisme en aldus terroristische

acties legitimeren door het belang van mensenrechten en hun schending te proberen te

minimaliseren.

B) Een cultuur van confrontatie creëren gelinkt aan de acties van terroristen en zo iedereen die

zich verzet tegen zulke handelingen proberen te intimideren, afschrikken, neutraliseren of

sociaal isoleren, en hen aldus dwingen te leven met de dagelijkse dreiging van dwang en angst

en hun fundamentele recht van vrijheid van meningsuiting en deelname aan het publieke

leven te ontnemen.

C) Op geregelde wijze in hun bestuursorganen of op hun electorale lijsten personen opnemen

die veroordeeld zijn voor terroristische misdrijven en die nog niet publiekelijk de

terroristische middelen en doelen hebben afgewezen, of onder de leden een groot aantal

"dubbele militanten" te hebben, (zij die behoren tot groepen die gebonden zijn aan

427 Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos art. 9 § 3.

96

terroristische organisaties), behalve wanneer ze disciplinaire maatregelen hebben genomen

met het oog op hun uitwijzing.

D) Op een officiële wijze symbolen, slogans of andere representatieve elementen gebruiken

die normaal geïdentificieerd worden met een terroristische organisatie.

E) Aan een terroristische organisatie of aan de organisaties die collaboreren met één, dezelfde

rechten en prerogatieven toewijzen die de electorale wetten aan politieke partijen geven.

F) Geregeld collaboreren met entiteiten of groepen die systematisch in overeenstemming met

terroristen of gewelddadige organisaties handelen of die bescherming en steun bieden aan

terroristen en terrorisme.

G) Institutionele, administratieve of economische steun geven aan één van de groepen

genoemd in de vorige paragraaf.

H) Het promoten van, dekking geven aan, of participeren in activiteiten die als doelstelling

hebben het belonen, eerbetoon bewijzen aan, of het vereren van geweld of terroristische acties

en zij die ze begaan of eraan meewerken.

I) Dekking geven aan acties van verstoring, intimidatie en sociale dwang die gebonden zijn

aan terrorisme of geweld.428

5.3.3 Artikel 7 en artikel 8 van de Wet op de Politieke Partijen

173) Artikel 7 geeft de voorwaarden aan waaraan de politieke partijen moeten voldoen zodat

hun interne structuur en hun werking democratisch zou zijn.429 Voorbeelden daarvan zijn de

vereiste van een algemene vergadering en het opstellen van statuten. Artikel 8 duidt de

rechten en de plichten van de leden van politieke partijen aan, zoals de uitoefening van hun

stemrecht en de mogelijkheid om te participeren in de besluitvorming.430

Het inleidende gedeelte maakt duidelijk dat de wet op de politieke partijen er gekomen is "om

een juridische procedure op te richten om een politieke partij, die een reële en effectieve steun

geeft aan geweld en terrorisme, illegaal te verklaren. Deze procedure verschilt echter van deze

die in het strafwetboek geschreven is om illegale verenigingen te ontbinden voor de redenen

genoemd in de artikelen 515 en 520."431

428 Art. 9 Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 429 Art. 7 Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 430 Art. 8 Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 431 Inleidend gedeelte I Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos.

97

5.3.4 De verdeling van bevoegdheid tussen de strafrechter en het Hooggerechtshof

174) Er wordt in art. 10 een duidelijke bevoegdheidsverdeling gegeven tussen "handelingen

die in zichzelf illegaal zijn en handelingen die normaal beschouwd zouden worden als de

uitoefening van het recht op vrijheid van meningsuiting maar nu echter aanleiding kunnen

geven tot het partijverbod indien het de vaste politiek wordt van een partij."432

Artikel 10. 2 stelt dat "de gerechtelijke ontbinding van een politieke partij zal worden beslist

door het bevoegde gerechterlijk orgaan " Er worden daarbij drie situaties gegeven die kunnen

leiden tot een partijverbod. Ten eerste worden de gevallen omschreven die vallen onder de

noemer illegale verenigingen volgens het strafwetboek. 433 De bevoegde rechter zal dan ook

de strafrechter zijn.434 Ten tweede worden de gevallen omschreven "waar op een

voortdurende wijze, herhaaldelijk en ernstig het bestaan van een interne structuur en het

democratisch functioneren volgens art. 7 en 8 van de Wet op de Politieke Partijen,

geschonden wordt."435 Tenslotte is er de situatie "wanneer op een herhaaldelijke en ernstige

wijze de activiteiten van een politieke partij de democratische principes schenden of ernaar

streven het systeem van de fundamentele vrijheden te beschadigen of te vernietigen of het

democratische systeem onmogelijk maken of elimineren, door middel van de in art. 9

bedoelde gedragingen."436 In deze laatste 2 gevallen is de speciale kamer van het

Hooggerechtshof bevoegd .437 Het gevolg hiervan is dat het plegen van een handeling die

onder gewone omstandigheden wettelijk zou zijn, zoals instemmen met de doelen van een

terroristische organisatie als een daad van vrijheid van meningsuiting, strenger zal beoordeeld

worden in de omstandigheid dat de uitvoerder geen individu maar een politieke partij is.438

5.3.5 Wie is bevoegd om de procedure in te stellen

175) Met betrekking tot de ontbinding van politieke partijen voorziet art. 11 (1) dat twee

verschillende instanties de procedure kunnen starten om een politieke partij illegaal te

verklaren en daardoor zijn ontbinding uitspreken. Enerzijds is de regering, anderzijds is er het 432 L. TURANO, "Spain: Banning political parties", supra noot 386, 734. 433 Art. 10 § 2 a Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 434 Art. 10 § 4 Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 435 Art. 10 § 2 b Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 436 Art. 10 § 2 c Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 437 Art. 10 § 5 Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 438 L. TURANO, "Spain: Banning political parties", supra noot 386, 734.

98

openbaar ministerie (el Ministerio Fiscal). Laatstgenoemde is een grondwettelijk orgaan dat

onder andere als taak heeft "het respect voor de grondwettelijke instituties en de fundamentele

rechten en vrijheden te verzekeren".439 De Kamer en de Senaat kunnen echter ook de overheid

aansporen en zelfs verplichten om het verbod van een politieke partij aan te vragen. De

vordering tot ontbinding moet aangebracht worden voor een bijzondere kamer van het

Hooggerechtshof .440

5.3.6 De gevolgen van de ontbinding

176) Artikel 12 G.W. voorziet dat de onmiddellijke stopzetting van de activiteiten van de

politieke partij ingaat vanaf de kennisgeving van de beslissing waarin de ontbinding is

overeengekomen.441 De partij wordt ontbonden en het resterende netto actief wordt door de

Staat toegewezen aan sociale en humanitaire activiteiten.442 Daarbij komt de belangrijke regel

dat het verboden is om een nieuwe politieke partij te creëren of een andere die al geregistreerd

is te gebruiken om de activiteiten van een partij, die verboden en ontbonden werd, voort te

zetten of op te volgen.443 De ontbinding van een politieke partij heeft echter geen enkel

gevolg voor de politieke mandaten van de individuele leden, ook is er geen toekomstig verbod

om deel te nemen aan politieke activiteiten voorzien.

439 El Fiscal General del Estado, http://www.fiscal.es/cs/Satellite?cid=1240559967497&language=es&pagename=PFiscal%2FPage%2FFGE_contenidoFinal 440 Art. 11 § 2 Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 441 Art. 12 § 1 a Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 442 Art. 12 § 1 c Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 443 Art. 12 § 1 b Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos.

99

5.3.7 De schorsing van een politieke partij

177) Volgens de Wet op de Politieke Partijen kan een partij enkel definitief verboden en

ontbonden worden door een uitspraak van het Hooggerechtshof. De strafwet voorziet echter in

de mogelijkheid om organisaties, waaronder politieke partijen te schorsen gedurende de

periode dat onderzoek gevoerd wordt naar vermoedde illegale activiteiten.444 Het gaat hier

echter wel om daden die als illegaal gezien worden door het strafrecht. Titel 21 van de

strafwet, " Misdaden tegen de Grondwet" geeft in die gevallen aan de rechter de mogelijkheid

om preventieve maatregelen te nemen.445

5.4 De procedure toegepast op Batasuna

5.4.1 Schorsing van de politieke activiteiten van Batasuna

178) Artikel 10. 3 van de Wet op de Politieke Partijen bakent het onderscheid tussen de wet

op de politiek partijen en de strafwet ook duidelijk af door te stellen dat "rechterlijke

schorsing van een politieke partij enkel doorgang kan vinden als het voorzien is in het

strafwetboek.446

"De politieke partij Batasuna werd onderzocht voor vermoedde medeplichtigheid met een

terroristische organisatie, een misdaad uitdrukkelijk voorgeschreven in de strafwet.447 Men

ging uit van de theorie dat Batasuna een onderdeel vormde van de ETA, in plaats van enkel

een ideologische en politieke bondgenoot te zijn.448 De strafrechter beval d.m.v. zijn vonnis

van 26 augustus 2002 een driejarige schorsing van de politieke activiteiten van Batasuna,

(hernieuwbaar tot vijf jaar), alsook de sluiting van het hoofdkwartier, kantoren en alle andere

locaties die de organisatie of de leden gebruikten. "449 Verder werd de partij afgesneden van

alle financiële middelen en werd het verboden om water, elektriciteit en telefoondiensten aan

444 Art. 129 en 520Ley Orgánica 10/1995, de 23 de noviembre, del Código Penal. 445 Titel 21 Ley Orgánica 10/1995, de 23 de noviembre, del Código Penal. 446 Art. 10 § 3 Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos. 447 Art. 515 § 2 Ley Orgánica 10/1995, de 23 de noviembre, del Código Penal. 448 K. SAWYER, "Rejection of weimarian politics or betrayal of democracy?: Spain's proscription of Batasuna under the European Convention of Human Rights", Am. U. L. Rev. 2002-2003, (1531) 1548. 449 K. SAWYER, "Rejection of weimarian politics or betrayal of democracy?: Spain's proscription of Batasuna under the European Convention of Human Rights", Am. U. L. Rev. 2002-2003, (1531) 1548.

100

te schaffen.450 Deze beslissing zorgde ervoor dat Batasuna niet kon meedoen aan de

Baskische verkiezingen van mei 2003 alsook niet aan de verkiezingen die zouden volgen

gedurende de periode van de schorsing. 451 Het is erg belangrijk om hier het onderscheid te

maken tussen de politieke partij Batasuna en de individuele parlementsleden. Het vonnis liet

toe dat de verkozen leden van Batasuna hun eigen parlementaire taken konden verderzetten en

zich verkiesbaar konden stellen, hierdoor was het in overeenstemming met art. 23 van de

Grondwet die de gelijke toegang voor alle burgers om deel te nemen aan verkiezingen hetzij

als kandidaat, hetzij als kiezer.452

5.4.2 De grondwettelijkheid van de Wet op de Politieke Partijen

179) De overheid van de Autonome Gemeenschap Baskenland diende op 27 september 2002

een verzoek tot vernietiging van de Wet op de Politieke Partijen wegens ongrondwettelijkheid

in bij het Grondwettelijk Hof.453 Meer in het bijzonder werd er betwist dat de nieuwe wet in

overeenstemming was met artikelen 22 en 23 van de Grondwet, namelijk het recht op vrijheid

van vereniging en het recht om te participeren in het openbare leven. Het standpunt van de

Baskische overheid was dat elke beperking op legale activiteiten neerkwam op de controle

van een partij haar ideologie. Een dusdanige beperking zou niet in overeenstemming zijn met

de bedoelingen van de opstellers van de Grondwet. Het Grondwettelijk Hof oordeelde echter

dat de beperking geen ideologische vooroordeel inhield, er werd immers geen specifieke partij

geviseerd, de wet was daarentegen op alle partijen van toepassing. 454 Daarnaast was er de

klacht dat een systeem met verschillende graden van sancties ontbrak. Eens een inbreuk is

vastgesteld is de enige mogelijkheid de ontbinding van de partij. Volgens de aanklagers

betekent ware proportionaliteit dat de ontbinding pas als ultieme sanctie opgelegd wordt nadat

andere en minder strenge maatregelen gefaald hebben. Het Hof ging ook hier niet op in en

oordeelde dat het verbod van een partij enkel opgelegd kon worden wanneer er duidelijk

bewijs was dat op herhaaldelijke en ernstige wijze de schending van rechten en vrijheden is

450 K. SAWYER, "Rejection of weimarian politics or betrayal of democracy?: Spain's proscription of Batasuna under the European Convention of Human Rights", Am. U. L. Rev. 2002-2003, (1531) 1549. 451 K. SAWYER, "Rejection of weimarian politics or betrayal of democracy?: Spain's proscription of Batasuna under the European Convention of Human Rights", Am. U. L. Rev. 2002-2003, (1531) 1547. 452 K. SAWYER, "Rejection of weimarian politics or betrayal of democracy?: Spain's proscription of Batasuna under the European Convention of Human Rights", Am. U. L. Rev. 2002-2003, (1531) 1531. 453 Batasuna § 19. 454 L. TURANO, "Spain: Banning political parties", supra noot 386, 740.

101

aangetoond, en dat dan het partijverbod de enige maatregel is die voldoende bescherming

biedt aan deze normen.455 Hierdoor oordeelde het Grondwettelijk Hof bij arrest van 12 maart

2003 dat de nieuwe wet geen schending van de Grondwet inhield.456

5.4.3 Het Batasuna arrest

180) Op 26 augustus 2002 werden, door vonnis van de strafrechter, de activiteiten van de

politieke partijen Batasuna en Herri Batasuna voor drie jaar geschorst.457 Door deze beslissing

was Batasuna echter nog niet verboden als politieke partij en was daarom nog niet ontbonden.

"Op 2 september 2002 werd door de advocaat van de Staat458, in naam van de Spaanse

Overheid, en om gevolg te geven aan de overeenkomst aangenomen door de Ministerraad van

30 augustus 2002, een vordering ingesteld bij het Hooggerechtshof gericht tot de ontbinding

van de politieke partijen Herri Batasuna, Euskal Herritarrok en Batasuna. De motivering

hiervoor was dat ze de Wet op de Politiek Partijen overtreden hadden aangezien ze een

opeenstapeling van activiteiten begaan hadden die op een onweerlegbare wijze een gedrag

aantonen dat breekt met de democratie en de grondwettelijke waarden, de democratische

methode en de rechten van de burgers."459 "Op dezelfde dag stelde ook het openbaar

ministerie (el Ministerio Fiscal) een vordering in bij het Hooggerechtshof gericht tot de

ontbinding van de politieke partijen Herri Batasuna, Euskal Herritarrok en Batasuna."460

Op 10 maart 2003 vroeg Batasuna aan het Hooggerechtshof om een prejudiciële vraag te

stellen aan het Grondwettelijk Hof betreffende de grondwettelijkheid van de Wet op de

Politieke Partijen. Ze argumenteerden dat de wet strijdig was met de vrijheid van vereniging

en van meningsuiting.461

Bij arrest van 27 maart 2003 weigerde het Hof vooreerst om de prejudiciële vraag in kwestie

te stellen, om de reden dat de grondwettelijkheid van de Wet op de Politieke Partijen al eens

werd onderzocht en gunstig bevonden door het Grondwettelijk Hof op 12 maart 2003.462

455 I. CRAM, "Constitutionel responses", supra noot 82, 86. 456 Batasuna § 20. 457 CERNIC, J. "National security-A trump card? The European court of human rights decisions in Herri Batasuna and Batasuna v. Spain, Etxeberria and others v. Spain and Herritarren Zerrenda V. Spain", European University Institute Max Weber Programme Working Paper No. 2010/02 2010, http://ssrn.com/abstract=1565835, 3.2. 458 Cuerpo Superior de Abogados del Estado. 459 Batasuna § 27. 460 Batasuna § 28. 461 Batasuna § 29. 462 Batasuna § 30.

102

Daarna verklaarde het Hooggerechtshof de partijen Herri Batasuna, Euskal Herritarrok en

Batasuna illegaal en sprak hun ontbinding uit. Het Hof oordeelde dat het bewezen was dat er

een essentiële overeenkomst was tussen de drie partijen onderling en daarnaast ook tussen hen

en de terroristische organisatie ETA. Het vond dat de drie partijen dezelfde ideologie

nastreefden en sterk gecontroleerd werden door de ETA. Het Hooggerechtshof concludeerde

dat we van één enkele entiteit kunnen spreken en dat het de terroristische organisatie ETA

was die zich verschool achter de verschillende juridische personen die op verschillende

tijdstippen opgericht werden met als doel operationeel te kunnen blijven.463

Het Hof merkte vooreerst op dat "indien politieke partijen de essentiële basis waren voor

politiek pluralisme, dan moeten hun activiteiten en de verdediging van hun projecten

ondernomen worden met respect voor de legaliteit en met democratische middelen. Indien

deze activiteiten verricht worden door middel van geweld of door de beperking van de

fundamentele rechten van anderen kan dat niet worden getolereerd."464

Daarna doet het Hooggerechtshof iets opmerkelijks door te verwijzen naar het constitutionele

systeem in Spanje en vast te stellen dat het volgens haar niet overeenkwam met een model

van “militant democracy”. "In tegenstelling tot verschillende andere juridische systemen is de

enige voorwaarde om een afwijkende mening uit te drukken het respect voor de rechten van

anderen. De Wet op de Politieke Partijen erkent dat elk project of doelstelling in

overeenstemming is met de Grondwet behalve wanneer men door middel van gewelddadige

activiteiten de democratische principes of de fundamentele rechten van de burgers

bedreigt."465

Het Hooggerechtshof toonde aan dat deze uitzondering van toepassing was door te stellen dat

de terroristische organisatie ETA en haar satellietorganisatie KAS (Koordinadora abertzale

Sozialista) de politieke partij Herri Batasuna vanaf haar ontstaan gedirigeerd hebben. Het was

voldoende bewezen dat er een hiërarchie bestond tussen de drie organisaties waardoor de

ETA controle en deelname had aan het proces van de aanduiding van de belangrijkste

bestuurders van de partij Herri Batasuna en haar opvolgers, Euskal Herritarrok en

Batasuna.466

De notie dat de drie verschillende politieke partijen werden opgericht om een operationele

continuïteit te verkrijgen, werd gegrond op het feit dat dezelfde personen

verantwoordelijkheid hadden in de drie partijen, daarnaast werden gemeenschappelijke 463 Batasuna § 30. 464 Batasuna § 31. 465 Batasuna § 31. 466 Batasuna § 32.

103

locaties gebruikt.467 Hierna gaf het Hooggerechtshof een chronologische lijst van

gebeurtenissen aan die aanwijzen dat de drie politieke partijen instrumenten waren in de

strategie van de ETA. 468

181) Om nu aan te knopen bij de Wet op de Politieke Partijen stelde het Hooggerechtshof dat

de activiteit van de drie politieke partijen, uitgedrukt door een set van handelingen,

beantwoordde aan een voorgeschreven strategie van de terroristische organisatie ETA, in de

zin van art. 9 paragraaf 2 c namelijk: "het voltooien en ondersteunen op een politieke wijze

van de acties van terroristische organisaties bij de verwezenlijking van hun doel de

grondwettelijke orde te ondermijnen of de openbare orde ernstig te verstoren."469

Verder wordt er verduidelijkt dat deze activiteit verder bewezen wordt door op te merken dat

de handelingen van de drie organisaties beantwoorden aan de duidelijk omschreven

gedragingen van art. 9 paragraaf 3, in het bijzondere alinea a), b), d), f) en h). 470

Het Hooggerechtshof maakt ook een noodzakelijkheids- en proportionaliteitstest bij het

verbod van de vermelde politieke partijen, waarbij ze eraan herinnert dat ze zich, volgens art.

10 paragraaf 2 van de Grondwet, bij de interpretatie van de fundamentele rechten moet laten

leiden door het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en de jurisprudentie van het

Europees Hof. Het Hooggerechtshof schatte echter in dat "het veelvuldige oproepen tot

geweld door de drie politieke partijen de maatregel van ontbinding zou rechtvaardigen

wanneer men in acht neemt dat de verdediging van fundamentele rechten van anderen een

essentiële component vormt van democratie." Daarbij neemt ze vooral het Refah arrest in

aanmerking waarin vastgesteld werd dat "het een werkelijke juridische plicht is van elke

partij, die beweert een functie in een democratische samenleving uit te oefenen, om zich te

distantiëren van alle gemengde berichten en onduidelijkheden over het gebruik van geweld."

Waarbij ook werd opgemerkt dat het oproepen tot geweld in dit geval heel wat explicieter was

dan in de Refah zaak.471

467 Batasuna § 33. 468 Batasuna § 34. 469 Ley Orgánica 6/2002, de 27 de junio, de Partidos Políticos art. 9 §2; Batasuna § 35. 470 Batasuna § 35. 471 Batasuna § 38.

104

5.4.4 De zaak in Straatsburg

182) De partijen Herri Batasuna en Batasuna hadden op 19 juli 2004 beiden een

verzoekschrift ingediend bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, waarin ze

aanvoerden dat hun recht op vrijheid van vereniging en hun recht van vrijheid van

meningsuiting geschonden was.472 Ze oordeelden dat de genomen maatregel niet beschouwd

kon worden als noodzakelijk in een democratische samenleving en niet beantwoordde aan het

principe van de proportionaliteit.473 Het Hof besloot om de beide verzoekschriften samen te

voegen.474

5.4.5 Een herhaling van de ontwikkelde principes

183) Het Hof herhaalt vooreerst dat art. 11 in het licht van art. 10 EVRM gezien moet

worden.475 Daarna wordt de taak van het Hof opnieuw geschetst door te stellen dat "het de

aangeklaagde inperking moet evalueren, in het licht van de zaak als een geheel en beslissen of

het proportioneel is aan het nagestreefde legitieme doel en of de rechtvaardigingsredenen van

de nationale autoriteiten relevant en voldoende zijn.476

Het Hof verwijst ook opnieuw naar het principe dat verankerd is in de jurisprudentie, namelijk

dat "er geen democratie zonder pluralisme is."477 Het Hof drukt ook weer uit dat "de

uitzonderingen van art. 11 EVRM een strikte interpretatie behoeven, enkel overtuigende en

dwingende redenen kunnen beperkingen op de vrijheid van vereniging van partijen

rechtvaardigen. Bij de beoordeling van de vraag of er in een bepaalde zaak noodzakelijkheid

is in de zin van art. 11 § 2 EVRM hebben de lidstaten slechts een beperkte appreciatiemarge

die samengaat met rigoureuze Europese supervisie op zowel de nationale wetten als de

beslissingen die er een toepassing van zijn."478 "Maatregelen zo ernstig als de ontbinding van

een politieke partij, kunnen daarbij enkel toegepast worden op de meest ernstige zaken."479

472 Batasuna § 1. 473 Batasuna § 51. 474 Batasuna § 4. 475 Batasuna § 74. 476 Batasuna § 75. 477 Batasuna § 76. 478 Batasuna § 77. 479 Batasuna § 78.

105

184) Niettegenstaande deze overwegingen moeten we rekening houden met een bepaling die

het Hof ontwikkeld heeft om de grenzen af te bakenen waarbinnen politieke partijen zich

mogen begeven. Het Hof stelt namelijk dat "een politieke partij zich mag inzetten voor een

wetswijziging of een verandering in de wettelijke en constitutionele basisstructuur van de

Staat als ze zich daarbij aan twee voorwaarden houdt: (1) de aangewende middelen moeten in

elk opzicht wettig en democratisch zijn, (2) de vooropgestelde hervorming moet op zichzelf in

overeenstemming zijn met fundamentele democratische principes."480

185) Om nu te besluiten of de ontbinding van Herri Batsuna en Batasuna noodzakelijk was in

de zin van art. 11 § 2, moest er onderzocht worden of er een "pressing social need" was. Om

dit te onderzoeken werd in REFAH II een drietrapsgewijze toetsing werd ingevoerd:

(i)Hetzij er voldoende bewijs was dat het risico voor de democratie, aangenomen dat dit

bewezen was, voldoende dreigend was.

(ii)Hetzij dat de handelingen en toespraken van de leiders en partijleden toerekenbaar waren

aan de politieke partij als een geheel.

(iii)Hetzij dat de handelingen en toespraken toerekenbaar aan de politieke partij, een volledig

en duidelijk maatschappijbeeld gaven ontworpen en bepleit door de partij, die onverenigbaar

is met het concept van een democratische samenleving.481

5.4.6 In concreto

186) Deze toetsing werd echter niet volledig overgenomen. Het Hof stelde enkel dat "men

zich moet richten op de vraag of er aanwijzingen zijn dat het risico voor de democratie, mits

vastgesteld, voldoende en redelijkerwijze nabij was, en onderzoeken of de handelingen en

toespraken één geheel vormen die een duidelijk beeld geeft van een maatschappijmodel,

ontworpen en bepleit door de partij en die in strijd zou zijn met het concept van een

democratische samenleving."482

187) In haar onderzoek of de ontbinding van de partijen beantwoordde aan een "pressing

social need" merkte het Hof op dat het Spaanse Hooggerechtshof zich niet enkel baseerde op

480 Batasuna § 79. 481 REFAH II § 104. 482 Batasuna § 83.

106

het feit dat de politieke partijen de aanslagen van de ETA niet veroordeelden. Er werd ook een

opsomming van verschillende gedragingen gegeven waaruit kon geconcludeerd worden dat de

partijen instrumenten waren in de strategie van de ETA. Het Hof deelde deze gedragingen in

twee groepen op: "enerzijds de gedragingen die een klimaat van sociale confrontatie

bevorderen, en anderzijds deze die een activiteit vormt van impliciete steun aan het terrorisme

gevoerd door de ETA." 483

Het Hof wijst er verder nog eens op dat het element van de veroordeling van geweld niet de

enige basis was voor de veroordeling van de betrokken partijen.484 "Het Hof is van oordeel dat

in de betrokken zaak de rechters redelijke conclusies bereikt hebben, na een gedetailleerde

studie van de elementen waarover ze beschikten, en ze ziet enkele reden om af te wijken van

de redenering die bereikt is door het Hooggerechtshof wanneer ze concludeerden dat er een

band bestond tussen de partijen en de ETA."485

Het Hof concludeerde daarom dat ze het eens was met de argumenten van het

Hooggerechtshof, en besloot daarom dat de handelingen en toespraken, toeschrijfbaar aan de

politieke partijen, een geheel vormden die een duidelijk beeld gaven van een

maatschappijmodel, ontworpen en bepleit door de partijen en die in strijd zou zijn met het

concept van een democratische samenleving."486

Het Hof was heel kort in haar onderzoek of de inmenging proportioneel was ten opzichte van

het nagestreefde legitieme doel en stelde dat dit duidelijk volgde uit de conclusie dat de

inperking beantwoordde aan een "pressing social need".487

Het Hof besloot aldus dat het partijverbod in overeenstemming was met het EVRM.

5.4.7 De navolgpartijen

188) De zaak Herri Batasuna en Batasuna was niet de enige die voor het EHRM kwam. Kort

na de beslissing van het Hooggerechtshof betreffende Batasuna werden verschillende nieuwe

politieke groepen waaronder Etxeberria opgericht. Op 3 mei 2003 verbood het

Hooggerechtshof aan deze politieke partijen om deel te nemen aan de verkiezingen. Het

baseerde zich daarvoor op art. 44 paragraaf 4 van de organieke wet van het algemene

483 Batasuna § 85. 484 Batasuna § 88. 485 Batasuna § 89. 486 Batasuna § 91. 487 Batasuna § 93.

107

kiessysteem. Die stelde dat politieke partijen, die de activiteiten van een andere politieke

partij die ofwel illegaal verklaard en ontbonden ofwel geschorst werd, voortzetten of

opvolgen, geen kandidaten mogen voordragen.488

Herritarren Zerrenda was een andere politieke partij die op 21 mei 2004 verboden werd door

het Hooggerechtshof op grond van art. 44 paragraaf 4.

Het EHRM oordeelde in deze beide zaken dat er geen schending was van art. 3 protocol nr. 1

of art. 10 EVRM.489 Het Hof merkte daarbij terecht op dat de ontbinding van de politieke

partijen Batasuna en Herri Batasuna nutteloos geweest zou zijn indien ze hun activiteiten

konden verderzetten vanuit andere politieke partijen.490

488 Art. 44.4 Ley orgánica 5/1985, de 19 de junio, del Régimen Electoral General. 489 ECHR 30 juni 2009, nr. 35579/03, 35613/03, 35626/03 et 35634/03, Etxeberria and Others v. Spain, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/; EHRM 30 juni 2009, nr. 43518/04, HERRITARREN ZERRENDA v. Spain, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/, 490 ECHR 30 juni 2009, nr. 35579/03, 35613/03, 35626/03 en 35634/03, Etxeberria and Others v. Spain, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ §51.

108

Hoofdstuk 6: Conclusies

6.1 Het partijverbod en de toepassing van artikel 17 EVRM

6.1.1 Artikel 17 EVRM 189) Wat is nu de relatie tussen art. 17 EVRM en het partijverbod? De antimisbruikbepaling

van art. 17 EVRM stelt dat: "geen der bepalingen van dit Verdrag mag worden uitgelegd als

zou zij voor een Staat, een groep of een persoon een recht inhouden enige activiteit aan de dag

te leggen of enige daad te verrichten met als doel de rechten of vrijheden die in dit Verdrag

zijn vermeld teniet te doen of deze verdergaand te beperken dan bij dit Verdrag is

voorzien."491

"Dit artikel heeft echter geen autonoom karakter, waardoor er slechts een beroep op kan

gedaan worden indien de schending van één of meerdere van de door het EVRM

gegarandeerde rechten en vrijheden wordt ingeroepen."492

6.1.2 Doelstelling van artikel 17 EVRM

190) Uit de toepassing van art. 17 EVRM op de KPD zaak kunnen we lezen dat "art. 17

EVRM een fundamentele bepaling van de conventie is met als doel het vrijwaren van de

rechten die het Verdrag opsomt door de bescherming van de vrije werking van de

democratische instituties."493

De voorbereidende werken leren ons dat het artikel erin bestaat te verhinderen dat totalitaire

stromingen de principes vooropgesteld door het Verdrag in hun voordeel zouden exploiteren,

namelijk de rechten van de vrijheid inroepen om de mensenrechten teniet te doen. 494

491 Art 17 EVRM. 492 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 226. 493 Commissie, nr. 250/57, beslissing van 20 juli 1957, Deutsche Kommunistische Partei v. Germany, YB Eur Conv On Human Rights, Vol. I, (222) 224. 494 COUNCIL OF EUROPE, Collected edition of the Travaux préparatoires of the European convention on human rights, Den Haag, Nijhoff, 1975, 30.

109

191) We kunnen hieruit een tweeledige doelstelling lezen.

"Enerzijds wil het de democratische orde beschermen door uit te sluiten dat antidemocratische

krachten bescherming van het Verdrag kunnen genieten, om deze orde vervolgens enkel en

alleen te ondermijnen. Anderzijds wil het de democratische samenleving tegen zichzelf

beschermen en daarbij de democratische staat consolideren door middel van de democratische

normen, uitgedrukt in het Verdrag. Dit concept van de democratische staat wordt dan de enige

maatstaf waarmee nagegaan kan worden in hoeverre rechten en vrijheden inperkingen kunnen

verdragen."495

De tweede doelstelling wordt nooit behandeld als een afzonderlijke kwestie maar vindt

indirect zijn uitdrukking in het hanteren van de democratische normen bij het inperken van

rechten.496 De methoden die ontwikkeld worden om een recht te beperken moeten steeds

binnen de perken van het Verdrag en aldus ook binnen de grenzen van de democratische

samenleving blijven. Hierbij is art. 17 EVRM dus een instrument bij het verdedigen van de

democratie door te waarborgen dat elke uitoefening van de rechten die binnen haar bereik zijn

geplaatst, slechts ingeperkt kunnen worden in overeenstemming met democratische regels.497

6.1.3 De gevolgen van het inroepen van artikel 17 EVRM

192) Het inroepen van art. 17 EVRM voor de toenmalige Commissie voor de Rechten van de

Mens of het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kan twee verschillende gevolgen

teweegbrengen.

De toepassing van deze bepaling kan er toe leiden dat de personen die het doel hadden de

door het EVRM gegarandeerde rechten en vrijheden te misbruiken zonder meer van deze

misbruikte rechten vervallen worden verklaard. Deze personen hun klacht over een inbreuk op

een misbruikt recht zal dan ook onontvankelijk worden verklaard door het Hof. Zo verging

het ook met de klacht van de Kommunistische Partei Deutschlands (KPD). Men noemt deze

vervallenverklaring of niet inroepbaarheid van verdragsbepalingen ook wel eens de

'guillotine'- of 'hakbijl'-toepassing.498

495 G. VAN DER SCHYFF, "Het concept van democratie in het EVRM", supra noot 325, 571. 496 We denken hierbij aan de beperkingsclausules van artikelen 9, 10 en 11 EVRM. 497 G. VAN DER SCHYFF, "Het concept van democratie in het EVRM", supra noot 325, 571. 498 Y. HAECK, "Art. 17. Verbod van rechtsmisbruik" in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds), Handboek EVRM Deel 2 Artikelsgewijze Commentaar Volume II, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2004, (241) 249 § 7.

110

193) Een andere toepassing houdt in dat art. 17 EVRM haar zelfstandige betekenis verliest en

uitsluitend als interpretatiecriterium gebruikt wordt.499 Het vindt indirect zijn uitdrukking in

het hanteren van democratische normen bij het inperken van rechten.500 Wanneer er

onderzocht wordt of de beperking van een vrijheid noodzakelijk kan worden geacht in een

democratische samenleving, gaat het Hof ook na of de klager die vrijheid in de zin van art. 17

EVRM heeft misbruikt. Indien dit kan aangetoond worden, dan is aan de voorwaarde

'noodzakelijk in een democratische samenleving' meteen voldaan en is de beperking van die

vrijheid gerechtvaardigd501 ''Deze gebruikswijze wordt door heel wat auteurs toegejuicht,

maar fungeert in feite gewoon als een bevestiging van het eerder via de klassieke toetsing in

het kader van de beperkingclausules bereikte resultaat.''502

6.1.4 Het TBKP en het Refah arrest

194) In de TBKP arrest stelde het Hof dat "er geen nood was om art. 17 toe te passen

aangezien niets in het beginselprogramma en verkiezingsprogramma van de TBKP toelaat de

conclusie te trekken dat het steunde op het Verdrag om zo activiteiten te ondernemen of daden

te verrichten die gericht zijn op de vernietiging van enige van de rechten en vrijheden

beschermd door het Verdrag."503

195) In de Refah zaak heeft de Grote Kamer ervoor gekozen om het verbod te beoordelen via

een traditionele toetsing in het kader van de beperkinggronden van art. 11 EVRM zonder

uitdrukkelijk te verwijzen naar art. 17 EVRM. Het Hof benadrukte, terwijl ze verwees naar de

KPD zaak uit 1957, dat “niet kan worden uitgesloten dat een politieke partij die zich op de in

de artikelen 9, 10 en 11 EVRM vervatte rechten beroept, zou kunnen proberen om van daaruit

het recht te ontlenen om activiteiten te verrichten die bedoeld zijn om de rechten en vrijheden

vervat in het Verdrag te vernietigen en aldus de vernietiging van de democratie teweeg te

brengen.”504 Zonder zich uitdrukkelijk op art. 17 EVRM te beroepen vervolgde het Hof door

499 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 227; S. VAN DROOGHENBROECK, " L'article 17 de la Convention Européenne des Droits de l'Homme, est il indispensable", Rev. trim. dr. h. 2001, (541) 553-554. 500 G. VAN DER SCHYFF, "Het concept van democratie in het EVRM", supra noot 325, 571. 501 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 227. 502 Y. HAECK, "Art. 17. Verbod van rechtsmisbruik" in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds), Handboek EVRM Deel 2 Artikelsgewijze Commentaar Volume II, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2004, (241) 251 § 10. 503 TBKP § 60. 504 REFAH II § 99.

111

te zeggen dat “gezien de duidelijke band tussen het Verdrag en de democratie, het aan

niemand toegestaan mag worden om zich te beroepen op de bepalingen van het Verdrag met

het oog op het verzwakken of vernietigen van de idealen en waarden van een democratische

samenleving."505 Deze bewoording doet sterk denken aan art. 17 EVRM.506

6.1.5 Waarom wordt artikel 17 EVRM niet meer toegepast

196) We kunnen ons nu wel de vraag stellen waarom het Hof de tweede toepassing van art. 17

EVRM volgt om te oordelen over partijverboden. Waarom gebruikt het Hof de

antimisbruikbepaling niet in haar oorspronkelijke betekenis? De reden daarvoor moet gezocht

worden bij het belang dat politieke partijen vormen voor de democratie. De oorspronkelijke

toepassing heeft tot gevolg dat de vordering van de verboden partij onontvankelijk wordt

verklaard. Het Hof sluit daarmee uit dat er een onderzoek ten gronde en in concreto wordt

gevoerd. Hierdoor ontzegt het Hof aan zichzelf de mogelijkheid om duidelijk uit te maken

waarom juist een partij de bedoeling had de rechten en vrijheden van anderen te verdringen.507

Een tweede reden houdt verband met de gevestigde rechtspraak van het Hof om het

partijverbod enkel in uiterste noodzaak toe te passen.508 In de United Communist Party v.

Turkey wordt duidelijk uitgelijnd dat "wanneer er sprake is van politieke partijen de

uitzonderingen van art. 11 EVRM restrictief opgevat moeten worden, enkel overtuigende en

dwingende redenen kunnen beperkingen op de vrijheid van vereniging van partijen

rechtvaardigen. De lidstaten hebben slechts een beperkte marge van appreciatie die samengaat

met rigoureuze Europese supervisie op zowel de nationale wetten als de beslissingen die er

een toepassing van zijn." 509 Als het Hof een praktijk zou ontwikkelen waarbij de

onontvankelijkheid van de zaak op grond van art. 17 EVRM zou toegepast worden, dan zou

dit op gespannen voet staan met de gedragslijn die de Staten moeten volgen als ze partijen

willen verbieden.

505 REFAH II § 99. 506 Y. HAECK, "Art. 17. Verbod van rechtsmisbruik" in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds), Handboek EVRM Deel 2 Artikelsgewijze Commentaar Volume II, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2004, (241) 258 § 3. 507 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 229; G. FOX en G. NOLTE, "Intolerant democracies" in G. FOX en B. ROTH (eds.), Democratic governance and international law, Cambridge, Cambride University Press, 2000, 424; K. BOYLE, "Human Rights, Religion and Democracy: The Refah Party Case", EHRR, 2004, (1) 10. 508 P. VANDEN HEEDE, "Dansen op een slap koord", supra noot 127, 229. 509 TBKP § 46.

112

6.2 Het belang van de interne democratie van politieke partijen

6.2.1 Het principe van interne democratie tegenover externe democratie

197) Als we stilstaan bij de recente doctrine en jurisprudentie van het EHRM, is het opvallend

dat de meeste aandacht gaat naar de streefdoelen en de gedragingen van de politieke partijen.

De procedure behandelt dat wat we de externe democratie van politieke partijen kunnen

noemen. Het betreft de democratische overtuiging of het gebrek daaraan van de politieke

partij, tegenover de maatschappij waartoe zij behoren. De relatie tussen politieke partijen en

de democratische Staat kan echter ook vanuit een ander oogpunt onderzocht worden, namelijk

vanuit de partij haar interne democratie.

Dit houdt in dat de relaties tussen de partij en zijn leden alsook de organisatie en structuur van

de partij de omvang van de interne democratie zal aantonen.510

De verplichting tot interne democratie heeft echter enkele belangrijke implicaties. Aangezien

verschillende democratische overheden, hun Grondwettelijke Hoven en het EHRM

ondemocratische partijen verbieden, dringt de vraag zich op of een partij die extern

democratisch blijkt maar de interne democratie niet eerbiedigt, zou moeten verboden worden.

Daarmee samenhangend kan men zich ook afvragen of een partij haar interne democratische

structuur relevant is wanneer onderzocht wordt of een partij in aanmerking komt om verboden

te worden.511

198) In dat verband bepaalt art. 21.1 van de Duitse Grondwet uitdrukkelijk dat "de interne

organisatie van partijen overeen moet stemmen met democratische principes."512 Hoewel de

plicht tot interne democratie niet herhaald wordt in art. 22.2 GG als grond voor een

veroordeling tot ongrondwettelijkheid, was het toch één van de doorslaggevende argumenten

voor het Bundesverfassungsgericht om de SRP partij te verbieden.513

Artikel 6 van de Spaanse Grondwet schrijft voor dat de interne structuur en werking van

politieke partijen democratisch moet zijn. 514 Dit principe wordt uitgewerkt in art. 7 en 8 van

de Wet op de Politieke Partijen. Artikel 10.2 van deze wet stelt bovendien dat een politieke

510 Y. MERSEL, "The problem of internal democracy", supra noot 56, 86. 511 Y. MERSEL, "The problem of internal democracy", supra noot 56, 87. 512 Randnummer 22. 513 Randnummer 22. 514 Randnummer 158.

113

partij, die op een voortdurende wijze, herhaaldelijk en ernstig het bestaan van een interne

structuur en het democratisch functioneren volgens art. 7 en 8 schendt, gerechtelijk kan

ontbonden worden door de speciale kamer van het Hooggerechtshof.515 Aangezien dit niet de

basis was voor de ontbinding van de Batasuna partij, of van enige andere partij kunnen we

niet voorspellen wat de werkelijke impact van deze regels zullen zijn.

199) Wat zouden de vereisten moeten zijn waaraan politieke partijen intern moeten

beantwoorden? Enkel dat wat we de essentie van democratie kunnen noemen zou mogen

opgedrongen worden. Belangrijk is vooral: gelijke rechten voor partijleden wat betreft

deelname en stemrecht; open en regelmatige verkiezingen voor de partijleiding en

partijfuncties; vrijheid van meningsuiting en vereniging binnen de partij; en een recht op

informatie en transparantie.516

6.2.2 Zorgt interne democratie voor meer externe democratie

200) Vanuit een ander perspectief kan er geargumenteerd worden dat politieke partijen vrije

verenigingen zijn en niet een onderdeel van de Staat. De vereiste dat bepaalde democratische

waarden gerealiseerd moeten worden binnen het politieke systeem, impliceert niet

noodzakelijk dat dezelfde waarden binnen al de bestaande partijen gerealiseerd moeten

worden. Het is helemaal niet vanzelfsprekend dat het democratische systeem nood en baat

heeft aan partijen die democratisch zijn op het gebied van hun interne structuren en

procedures. Giovanni Sartori verwoordde het treffend: "democratie op een grote schaal is niet

hetzelfde als de som van vele kleine democratieën."517

201) Interne partij democratie is echter ook geen garantie op politieke beslissingen die de

keuze van de gemiddelde kiezer zal weerspiegelen.

"Gezien de onophoudelijke afname van partijlidmaatschap in moderne democratieën vormen

partijleden op sociaal, professioneel en ideologisch vlak een steeds minder representatieve

groep van burgers. Hierdoor lijkt het minder aannemelijk dat het resultaat van interne

515 Randnummer 174. 516 Y. MERSEL, "The problem of internal democracy", supra noot 56, 104. 517 G. RAHAT, R. HAZAN EN R. KATZ, "Democracy and political parties: On the uneasy relationships between participation, competition and representation", Party politics 2008, 663-683 en http://ppq.sagepub.com/content/14/6/663.full.pdf . (663) 664.

114

democratische procedures die beperkt zijn tot partijleden de wil van het volk zal

weerspiegelen." 518

202) Men kan de democratie ook bekijken vanuit een perspectief waarbij de nadruk gelegd

wordt op de vrije keuze van de kiezer en de onderlinge competitie tussen partijen. Vanuit die

optiek zijn er geen overtuigende redenen om intern democratische structuren aan de partijen

op te leggen zolang dat het democratische systeem waarborgt dat er genoeg mogelijkheden

zijn om het lidmaatschap op te zeggen en zolang er voldoende machtswisselingen zijn tussen

de partijen onderling. 519

203) Er moet dus gewaarschuwd worden dat het opleggen van een uitgesproken interne

structuur aan politieke partijen belangrijke implicaties wat betreft de relatie tussen politieke

partijen en de Staat inhoudt. Een interne partij organisatie vooropstellen aan het recht om deel

te nemen aan verkiezingen brengt de macht van statelijke autoriteit diep in het hart van alle

politieke organisaties.520

6.3 De gewijzigde positie van politieke partijen in de samenleving

6.3.1 De quasi-officiele status van politieke partijen

204) We hebben gezien dat in de drie landen het partijverbod niet vanuit de vrijheid van

vereniging besproken wordt. Hoewel politieke partijen wat betreft de vorm niet veel verschil

tonen met gewone verenigingen, werden ze toch het voorwerp van specifieke regelgeving.

De verklaring hiervoor schuilt in de gewijzigde status die aan politieke partijen gegeven werd.

Oorspronkelijk waren politiek partijen immers grotendeels private en vrijwillige organisaties

die zich ontwikkelden binnen de samenleving. Ze worden echter in toenemende mate

onderworpen aan een regelgevend kader die hen een quasi-officiële status binnen de Staat

geeft. Het interne leven en de externe activiteiten van partijen worden gereguleerd door het

publiekrecht, en partijregels worden administratief en grondwettelijk voorgeschreven.

518 I. VAN BIEZEN, Models of party democracy, supra noot 15, 19. 519 I. VAN BIEZEN, Models of party democracy, supra noot 15, 19; S. ISSACHAROFF, "Fragile democracies", Harv. L. Rev., 2007, (1405) 1462. 520 S. ISSACHAROFF, "Fragile democracies", Harv. L. Rev., 2007, (1405) 1460.

115

Hierdoor worden de partijen zelf getransformeerd tot organisaties van de openbare dienst wat

een verzwakking van hun eigen interne organisatie tot gevolg heeft.521

Vroeger haalden partijen hun legitimiteit uit hun vermogen om bepaalde kiesgroepen uit de

burgermaatschappij te vertegenwoordigen, nu rechtvaardigen ze zich door zich te beroepen op

een opvatting van democratie die partijen als een essentieel publiek goed beschouwt. 522

205) De concepten politieke partij en democratie hebben een grondige wijziging ondergaan

waardoor partijen nu eerder als publieke dan als private verenigingen beschouwd worden. Dit

heeft dan ook gezorgd voor de machtiging en legitimatie van staatsinterventies. Doordat de

externe activiteiten en de interne verhoudingen van partijen uitgebreid geregeld worden

kunnen we nu spreken van een incorporatie van politieke partijen en is het duidelijk dat

politieke partijen nu het legitieme voorwerp geworden zijn van staatsregulering.523

6.3.2 Wetgeving betreffende politieke partijen

206) We kunnen de wetgeving rond partijen groeperen volgens drie verschillende

doelstellingen.

De eerste groep houdt zich bezig met vragen op het gebied van definitie en identiteit. Hoe kan

een vereniging erkend worden als een politieke partij, en wat houdt deze omschrijving in?

Een tweede belangrijke doelstelling van wetgeving is de gedragingen van partijen en de

activiteiten waarin ze zich mogen engageren voor te schrijven. De wetgeving rond de

financiering van politieke partijen door private of publieke middelen en de wijze waarop deze

middelen besteed mogen worden valt hier voornamelijk onder.

Ten derde kan het publiekrecht opdragen op welke wijze de partijen intern georganiseerd

moeten worden en welke politieke gedragingen geaccepteerd worden. Daarbij wordt bepaald

dat organisaties en handelingen die niet beantwoorden aan deze normen verboden kunnen

worden. Deze categorie is duidelijk de meest controversiële. 524 Er kan bijvoorbeeld een

521 I. VAN BIEZEN, "Party regulation and constitutionalization: a comparative overview" in Political parties and democracy in conflict- prone societies: regulation, engineering and democratic development, Tokyo, UN University Press, 2008, 25-47 en www.partylaw.leidenuniv.nl/publications/party-regulation-and-constitutionalization-a-comparative-overview (1) 4 (hierna verkort I. VAN BIEZEN, "Party regulation and constitutionalization"). 522 I. VAN BIEZEN, "Party regulation and constitutionalization", supra noot 521, 5. 523 I. VAN BIEZEN, "Party regulation and constitutionalization", supra noot 521, 5. 524 I. VAN BIEZEN, "Party regulation and constitutionalization", supra noot 521, 9.

116

evenwichtige samenstelling van de kandidatenlijsten vereist worden door nadruk te leggen op

gender en etniciteit. Daarnaast kunnen beperkingen opgelegd aan de ideologische inhoud van

partijprogramma's en verkiezingsmanifesten. 525

6.3.3 De grondwettelijke verankering van politieke partijen

207) De grondwettelijke codificatie van politieke partijen heeft hun materiële en conceptuele

positie binnen het politieke systeem versterkt. Hun grondwettelijke verankerde positie

impliceert niet enkel dat in vergelijking met andere organisaties grotere beperkingen opgelegd

worden aan politieke partijen, maar dat tegelijkertijd bijzondere privileges aan hen

toevertrouwd zijn. De constitutionele relevantie van politieke partijen verantwoordt niet enkel

staatssteun in de vorm van dotaties, maar geeft hen effectief een officiële status als deel van

de Staat. Doordat hen een grondwettelijke status te geven, worden politieke partijen

uitdrukkelijk erkend deel uit te maken van die instituties die zo belangrijk zijn voor de

democratie. 526

Zowel Duitsland, Turkije als Spanje heeft het concept politieke partij in hun Grondwet

opgenomen.

Duitsland is een duidelijk voorbeeld van een “parteienstaat”. De functie van politieke partijen

wordt in art. 21 GG duidelijk uiteengezet.527

Artikel 68.2 van de Turkse Grondwet erkent de positie van politieke partijen en stelt dat het

"onmisbare elementen van het democratische politieke leven."zijn.528

Artikel 6 van de Spaanse Grondwet stelt dat "politieke partijen de uitdrukking van

democratisch pluralisme zijn, ze helpen in de formulering en de manifestatie van de populaire

wil, en zijn een basisinstrument voor politieke participatie.529

208) Volgens Gerhard Leibholz, de Duitse jurist en voormalig rechter aan het

Bundesverfassungsgericht toont de grondwettelijke codificatie van politieke partijen aan dat

er een revolutionaire verandering opgekomen is. Deze verandering reflecteert een

fundamentele transformatie van de aard van democratie, waarbij er van een representatieve

525 I. VAN BIEZEN, "Party regulation and constitutionalization", supra noot 521, 10. 526 I. VAN BIEZEN, Constitutionalizing Party Democracy: The Constitutive Codification of Political Parties in Post-War Europe, Working Paper Series on the Legal Regulation of Political Parties nr.3 2009, Universiteit Leiden, 2009, WWW.PARTYLAW.LEIDENUNIV.NL/PUBLICATIONS (1) 24. 527 Randnummer 19. 528 Randnummer 92. 529 Randnummer 158.

117

liberale democratie overgegaan is tot een partijenstaat (Parteienstaat). Hierbij worden partijen

beschouwd als de sturende instituties van politieke integratie. Leibholz argumenteert daarom

dat de constitutionalisering van politieke partijen effectief het bestaan van de

partijendemocratie legitimeert en dat politieke partijen omgevormd zijn van vrije

verenigingen naar instituties die deel uitmaken van de officiële structuur van de Staat.530

209) De oorzaak hiervan moet gezocht worden in de gewijzigde vorm van het politieke

landschap. Er is immers sterk bewijs dat de banden tussen politieke partijen en de

samenleving gradueel en voortdurend verzwakt zijn. Dit wordt geïllustreerd door een

verminderde loyaliteit van kiezers tegenover de partijen en als afstraling daarvan de hoge

mate van electorale machtswijzigingen. Het kan ook gezien worden aan de scherp afnemende

graad van partij lidmaatschap over heel Europa en in een daling van de politieke

betrokkenheid binnen de traditionele sociale milieus. Ten slotte kunnen we de afname van de

electorale opkomst binnen de geavanceerde industriële democratieën niet negeren.531

210) Het argument ontwikkeld door KATZ en MAIR wijst aan dat de recente wijziging en

aanpassing van partijorganisaties niet enkel een verzwakking van hun band met de

samenleving maar ook een bijkomende versterking van hun relatie met de Staat aantonen.

Volgens deze stelling handelen partijen in moderne democratieën niet langer als

representatieve agenten van de burgerlijke samenleving (zoals in de tijd van de massapartij),

of als autonome bemiddelaars tussen de burgerlijke samenleving en de Staat zoals de (catch

all party, big tent party). Ze worden geabsorbeerd door de Staat en beginnen te handelen als

semi-autonome agentschappen. Dit brengt met zich de opkomst van de Cartel party mee. 532

De kartel partij is gekarakteriseerd door de vervlechting van partijen en de Staat alsook door

een patroon van samenspanning tussen partijen in plaats van echte onderlinge concurrentie.

De centrale partijen werken samen en doen hun voordeel met de hulpmiddelen van de Staat

om te zorgen voor hun collectieve overleving. 533 De wettelijke en grondwettelijke bepalingen

betreffende politieke partijen is aldus het gevolg van de gewijzigde rol die politieke partijen

spelen.

530 I. VAN BIEZEN, Models of party democracy, supra noot 15, 23. 531 I. VAN BIEZEN, "Party regulation and constitutionalization", supra noot 521, 3. 532 I. VAN BIEZEN, Models of party democracy, supra noot 15, 23-24. 533 I. VAN BIEZEN, Models of party democracy, supra noot 15, 24.

118

6.4 Vergelijkende studie van de militante elementen tussen de drie

verschillende Grondwetten

6.4.1 Het democratische dilemma

211) Nu we drie landen besproken hebben, kunnen we terugkeren naar het uitgangspunt van

deze bijdrage namelijk het democratische dilemma van Karl Loewenstein. Hoe kan een

democratie immers politieke partijen beteugelen zonder daardoor fundamentele politieke

rechten en vrijheden te schenden en aldus de basis voor haar eigen bestaan en legitimatie te

vernietigen?534 Volgens FOX en NOLTE kan deze vraag vanuit twee democratische theorieën

beantwoord worden, namelijk de procedurele en de inhoudelijke of substantieve democratie.

212) De procedurele democratie definieert de democratie als een geheel van procedures. De

democratie voorziet enkel een kader om beslissingen te nemen, ze schrijft de beslissingen zelf

niet voor.535 Dit model van democratie sluit niet uit dat antidemocratische krachten door de

meerderheidregel beslissingen kunnen nemen die de democratie kunnen schaden en

uiteindelijk zelf opheffen. Voorstanders van de procedurele democratie geloven echter dat

indien er gedebatteerd wordt over de alternatieven voor democratie, de ware democraten in

hun toewijding versterkt zullen worden. 536

213) De inhoudelijke democratie ziet democratie niet als een proces dat enkel de voorkeuren

van politieke meerderheden vastlegt. Het gaat uit van een maatschappelijk model waar de

meerderheidregel zijn ware betekenis krijgt. De inhoudelijke democratie vertrekt van de

vaststelling dat meerderheden kunnen wijzigen. Om zich te kunnen aansluiten bij een andere

meerderheid moeten burgers er zeker van zijn dat een kern van politieke rechten te allen tijde

behouden zal blijven. Hier is de democratische procedure geen doel op zichzelf, maar een

middel om een maatschappij te verwezenlijken waarin burgers zekere essentiële rechten

genieten.537

534 K. LOEWENSTEIN, "Militant democracy and fundamental rights, I", A.P.S.R. 1937, (417) 431. 535 G. FOX en G. NOLTE, "Intolerant democracies", Harv. Int'l L.J. 1995, (1) 14. 536 G. FOX en G. NOLTE, "Intolerant democracies" in G. FOX en B. ROTH (eds.), Democratic governance and international law, Cambridge, Cambride University Press, 2000, 401. 537 G. FOX en G. NOLTE, "Intolerant democracies", Harv. Int'l L.J. 1995, (1) 16.

119

214) Uit deze twee concepten van democratie volgen belangrijke implicaties voor de

legitimiteit van het partijverbod.

We hebben immers gezien dat de theorie van militant democracy ontwikkeld werd om een

klasse van rechtssystemen te beschrijven die uitgerust zijn met wettelijke en grondwettelijke

instrumenten die de Staat toelaten om zichzelf te beschermen tegen extremisten door middel

van maatregelen zoals het verbieden van politieke partijen.538

De staten die beantwoorden aan het model van procedurele democratie zullen echter veel

minder verregaande maatregelen tegen antidemocratische actoren kunnen verantwoorden.

Staten die echter vertrekken van het model van inhoudelijke democratie zullen veel minder

bezwaren hebben tegen deze maatregelen. Voorstanders van dit model pleiten zelfs eerder

voor een strijdbare democratie.539

FOX en NOLTE beschrijven daarom het wettelijke en grondwettelijke kader van een aantal

democratische staten en komen daarbij uit op vier verschillende categorieën: a) tolerante

procedurele democratie, b) militante procedurele democratie, c) tolerante inhoudelijke

democratie en d) militante inhoudelijke democratie.540

Door de wettelijke en grondwettelijke structuur van Duitsland, Turkije en Spanje met elkaar

te vergelijken kunnen we bepalen in welke mate deze landen zich militant opstellen. Het is

daarbij niet de bedoeling om op deze wijze een alomvattend eindoordeel over een land te

vellen. Eerder is het een poging de verschillende aspecten van het partijverbod aan te tonen en

daarbij te wijzen op de militante elementen ervan.

6.4.2 Mogelijkheid tot wijziging Grondwet

215) Het belangrijkste kenmerk van een inhoudelijke democratie is dat er een aantal

onwijzigbare principes zijn die nooit door de meerderheidsregel gewijzigd kunnen worden.

Het komt dus neer op de vraag of er grondwettelijke bepalingen zijn die niet gewijzigd

kunnen worden. De Duitse Grondwet vertrekt duidelijk van dit principe door art. 79 lid 3 GG

538 A. BOURNE, Democratisation and the Illegalisation of Political Parties, supra noot 4, 6. 539 S. SOTTIAUX en D. DE PRINS, "La Cour européenne des droits de l’homme et les organisations antidémocratiques", Rev. trim. dr. h. 2002, (1008) 1031. 540 G. FOX en G. NOLTE, "Intolerant democracies" in G. FOX en B. ROTH (eds.), Democratic governance and international law, Cambridge, Cambride University Press, 2000, 406.

120

in te voegen. Het Bundesverfassungsgericht heeft daarbij de rechtsmacht om te oordelen of

een wijziging in de Grondwet in overeenstemming is met art. 79 lid 3 GG.541

De Turkse Grondwet van 1982 heeft met art. 4 G.W. een groot aantal onwijzigbare principes

ingevoerd. We hebben gezien dat het Turks Grondwettelijk Hof zichzelf de rechtsmacht heeft

toegeëigend om te beoordelen of grondwettelijke wijzigingen in overeenstemming zijn met de

onwijzigbare bepalingen.542

De Spaanse Grondwet heeft sensu stricto geen onwijzigbare grondwettelijke bepalingen. Wel

kan er geargumenteerd worden dat de bijzondere amenderingsprocedure voor de essentiële

artikelen een vermomde vorm van dit principe is.543 We kunnen dus meteen al aannemen dat

de drie landen vertrekken van het idee van een inhoudelijke democratie, hierdoor zullen

militante wettelijke en grondwettelijke bepalingen sneller aanvaard worden.

6.4.3 Antimisbruikbepaling

216) Een belangrijk onderdeel van een militante Grondwet is een antimisbruikbepaling .

Duitsland heeft met art. 18 GG voorzien dat individuen die bepaalde basisrechten misbruiken

om de vrije democratische basisorde te bestrijden, deze rechten verbeuren. 544 Turkije heeft

met art. 4 G.W. ook een bepaling ingevoerd die het misbruik van rechten en vrijheden

verbiedt.545 We moeten vaststellen dat hoewel een antimisbruikbepaling een duidelijk element

is van een militante democratie, de twee genoemde bepalingen niet echt worden gebruikt om

antidemocratische politieke partijen te verbieden. De Spaanse Grondwet heeft geen artikel dat

doet denken aan de klassieke antimisbruikbepaling.

6.4.4 Verbodsbepalingen

217) Deze bijdrage richt zich echter tot het verbod van politieke partijen, daarom moet vooral

ingegaan worden op de daartoe relevante bepalingen. Zowel Duitsland, Turkije als Spanje

heeft een specifieke grondwettelijke regel om politieke partijen te verbieden. Er werd telkens

541 Randnummer 18. 542 Randnummer 90. 543 Randnummer 163. 544 Randnummer 16. 545 Randnummer 102.

121

aangetoond dat het ontstaan van deze regels en de politieke bewegingen die ze viseren een

reactie is op de geschiedenis van elk land.

De Duitse Grondwet is met art. 21 lid 2 een duidelijke reactie op de totalitaire stromingen die

de 20ste eeuw verscheurd hebben.

Hierdoor is het echter wel opmerkelijk dat art. 21 GG niet specifiek en expliciet gericht is op

het verbieden van een bepaalde politieke ideologie, zelfs niet het nationaal socialisme, men

ontwikkelt daarentegen de term vrije democratische basisorde.546 De vraag is echter wel of de

militante houding van het Bundesverfassungsgericht zal voortgezet worden met betrekking tot

partijen die enerzijds de parlementaire democratie respecteren maar anderzijds toch ingaan

tegen de "freiheitliche demokratische Grundordnung". De NPD zaak werd nooit ten gronde

behandeld waardoor het gissen blijft naar de uitkomst van dit vraagstuk. Daarbij komt nog dat

de plicht tot interne democratie kan doorwegen bij de beslissing tot ongrondwettelijkheid van

een politieke partij.547

De artikelen 68 en 69 van de Turkse Grondwet zijn voornamelijk gericht op de drie

groeperingen die de Turkse Staat het meest bedreigen, namelijk communistische partijen, pro

minderheids partijen, en partijen die ingaan tegen de seculiere aard van de Turkse Republiek.

Door de aanwezigheid van de verschillende essentiële karakteristieken van de Republiek

Turkije in de verbodsbepalingen is de Turkse Grondwet veruit de meest ideologische van de

drie.

De Spaanse Staat bekommert zich niet om ideologische standpunten en stelt zich

hoofdzakelijk militant op tegenover partijen die terroristische groeperingen steunen. Artikel 6

van de Spaanse Grondwet stelt daarom dat de activiteiten van politieke partijen in

overeenstemming moeten zijn met de wet en de Grondwet. De Wet op de Politieke Partijen

stelt daarbij duidelijk welke activiteiten verboden zijn. 548 Daarnaast moeten we ook

opmerken dat de interne structuur en werking van politieke partijen ook democratisch moet

zijn en de basis kan vormen voor een gerechtelijke ontbinding.549

546 M. KLAMT, "Militant democracy and the democratic dilemma: diffrent ways of protecting democratic constitutions", RdW 2007, (133) 152. 547 Randnummer 198. 548 Randnummer 171. 549 Randnummer 174, 198.

122

6.4.5 Wie is er bevoegd om het verzoek tot ontbinding aan te vragen

218) Voordat er kan overgegaan worden tot de ontbinding van een politieke partij moet er

eerst een verzoek daartoe naar het Hof gestuurd worden. In Duitsland wordt deze

bevoegdheid aan politieke organen toevertrouwd: de Bundestag, de Bundesrat, de

Bundesregierung, de Landesregierung.550 In Turkije is enkel de Chief Public Prosecutor of the

Republic bevoegd. Dit is het hoofd van de openbare aanklagers bij het Supreme Court (Hof

van Cassatie). De volledige procedure van ontbinding van een politieke partij wordt hier dus

binnen de rechterlijke macht gelaten. Dit roept vragen op over de democratische legitimiteit

van het partijverbod in Turkije.551 Spanje heeft twee organen bevoegd gemaakt, enerzijds de

regering, anderzijds het openbaar ministerie (el Ministerio Fiscal). Die laatste is een

Grondwettelijk orgaan die onder andere als taak heeft het respect voor de grondwettelijke

instituties en de fundamentele rechten en vrijheden te verzekeren.. De Kamer en de Senaat

kunnen echter ook de overheid aansporen en zelfs verplichten om het verbod van een

politieke partij aan te vragen.552 Gezien de politieke aard en gevolgen van een partijverbod is

het aan te raden de bevoegdheid om een procedure te starten toe te vertrouwen aan een orgaan

met democratische legitimiteit.553

6.4.6 Het Grondwettelijk Hof

219) We hebben gezien dat er na de Tweede Wereldoorlog een trend is om de interpretatie en

bescherming van de Grondwet aan een Grondwettelijk Hof voor te behouden. Als gevolg

daarvan wordt de definitieve beslissing tot ontbinding van politieke partijen toevertrouwd aan

een Grondwettelijk Hof. Duitsland speelde hierin een voortrekkersrol door in art. 21.2 GG het

Bundesverfassungsgericht bevoegd te maken om te oordelen over de ongrondwettelijkheid

van politieke partijen.554 Turkije doet hetzelfde door het Turks Grondwettelijk Hof hiervoor

aan te duiden.555 Spanje wijkt hiervan echter af door de speciale kamer van het

550 Randnummer 30. 551 Randnummer 101. 552 Randnummer 175. 553 O. AKBULUT, "Criteria developed by the european Court", supra noot 216, 73. 554 Randnummer 33. 555 Randnummer 86.

123

Hooggerechtshof bevoegd te maken om de gerechtelijke ontbinding uit te spreken.556

Politieke partijen kunnen hiertegen echter in beroep gaan (recursos de amparo) bij het

Grondwettelijk Hof.557

6.4.7 Preventief karakter

220) We hebben gezien dat elk van de drie landen specifieke bepalingen hebben om politieke

partijen ongrondwettelijk te verklaren. De mate waarin deze landen militant zijn wordt echter

niet enkel bepaald door de inhoud van deze bepalingen waaraan politieke partijen moeten

beantwoorden. Een essentieel onderdeel van militant democracy is de preventieve werking

ervan. Op welk punt wordt een anticonstitutionele partij effectief als een bedreiging voor de

Staat beschouwd en moeten er maatregelen genomen worden?

221) Het Bundesverfassungsgericht stelt in het KPD arrest dat het partijverbod een

verzekering is tegen toekomstige gevaren.558 Er moet echter wel geen duidelijk aanwijsbaar

gevaar voor de Duitse constitutionele orde zijn om een partijverbod te verantwoorden. Dit is

een zeer militante opstelling, die ook openlijk wordt bevestigd door het

Bundesverfassungsgericht.559 Het moet echter wel gezegd worden dat in de SRP en KPD

arresten telkens grote aandacht werd besteed aan de bewijsvoering. Daarnaast zijn er sterke

procedurele waarborgen ingebouwd.560

Turkije heeft een zeer militante opstelling. Dit wordt aangetoond door het hoge aantal

partijverboden die er al geweest zijn.561 Daarbij is er de duidelijke handelwijze om pas

opgerichte politieke partijen meteen ongrondwettelijk te verklaren.

De opeenvolgende Grondwetswijzigingen duiden wel aan dat er gewerkt wordt aan een

minder militante opstelling. Het is ook belangrijk om op te merken dat het Turks

Grondwettelijk Hof in de Refah zaak aandacht heeft besteed aan de vraag of er een duidelijk

aanwezig gevaar was voor de grondwettelijke orde door enerzijds te wijzen op de relatief

556 Randnummer 174. 557 Randnummer 162. 558 Randnummer 54. 559 Randnummer 56. 560 Randnummer 64. 561 Randnummer 98.

124

jonge leeftijd van de Turkse seculiere Republiek en anderzijds op het feit dat de overgrote

meerderheid van de populatie moslim is.562

De Spaanse procedure concentreert zich enkel op de gestelde activiteiten van politieke

partijen die een band aantonen met terroristische groeperingen. Hoewel art. 9 van de Wet op

de Politieke Partijen een zeer uitgebreide lijst van activiteiten opsomt, kan een partij enkel

illegaal verklaard worden als deze activiteiten op een herhaaldelijke en ernstige wijze

uitgevoerd worden.563 Hierdoor wordt het militante karakter van art. 9 sterk gematigd.

6.4.8 Gevolgen van een ontbinding

222) De rechtsgevolgen van een partijverbod mogen niet over het hoofd gezien worden, want

het zijn vooral de effectieve gevolgen van een verbod die doorwegen bij de vraag of een staat

zich militant opstelt. Indien men zich enkel concentreert op de afweging tussen het belang van

de Staat en de rechten van de politieke partij, vergeet men rekening te houden met de rechten

van de individuele volksvertegenwoordigers. Het is mogelijk om een duidelijk militante

opstelling te hebben tegenover politieke partijen en tegelijkertijd de mandaten van de

individuele volksvertegenwoordigers te respecteren. De ontbinding kan dan gezien worden als

een maatregel tegen een bepaalde politieke cultuur binnen een partij die schadelijk is voor de

grondwettelijke orde van een Staat. Door de politieke rechten van de individuele

volksvertegenwoordigers ongemoeid te laten wordt de essentie van de representatieve

democratie niet aangetast. Hierdoor kan er een dialectisch proces ontstaan tussen het status

quo uitgedrukt in de grondwettelijke orde van de Staat en de vernieuwende ideeën van de

individuele parlementsleden. Door de gematigde stemmen uit de vernieuwende beweging toe

te laten zich te manifesteren binnen een nieuwe partij kan de democratie zich vernieuwen

zonder zichzelf te vernietigen.

223) Welke gevolgen kleven nu aan het verbod van een politieke partij in de drie onderzochte

landen? Het is duidelijk dat de partij telkens ontbonden wordt en het netto activa

overgedragen wordt aan de Staat.

562 Randnummer 128. 563 Randnummer 171.

125

Het Duitse stelsel zorgt er bovendien voor dat de politieke mandaten van de

volksvertegenwoordigers uit de ongrondwettelijke partij onmiddellijk afgenomen worden.564

De huidige regeling van art. 69 van de Turkse Grondwet zorgt ervoor dat "de leden, inclusief

de oprichters van een politieke partij, van wie handelingen of uitspraken de permanente

ontbinding van de partij veroorzaakt hebben, geen oprichters, leden, bestuurders of

toezichthouders in geen enkele andere partij kunnen zijn voor een periode van vijf jaar."

Daarbij komt art. 84 paragraaf 5 die stelt dat "het mandaat van een afgevaardigde van wie de

uitspraken en handelingen de definitieve ontbinding van zijn partij veroorzaakt hebben,

beëindigd wordt op de dag dat de uitspraak door het Grondwettelijk Hof officieel

gepubliceerd wordt." De volksvertegenwoordigers die niet onder deze omschrijving vallen

mogen hun mandaat behouden en kunnen zich ook in de toekomst politiek engageren. 565

De Spaanse Grondwet stelt geen bijkomende gevolgen aan de ontbinding van een politieke

partij. Het verbieden van politieke partijen zou natuurlijk ernstig bemoeilijkt worden indien er

geen mechanisme voorzien was om de oprichting van nieuwe en quasi-identieke partijen te

verbieden. Zowel Duitsland, Turkije als Spanje heeft daarom een procedure voorzien waarbij

voornamelijk moet bewezen worden dat er een link is tussen de oude verboden partij en de

nieuw opgerichte partij om tot een verbod over te kunnen gaan. 566

6.5 Heeft de rechtspraak van het EHRM een militant karakter

6.5.1 Militant democracy op het supranationale niveau 224) Ten slotte moeten we ons afvragen wat de relatie is tussen het concept van militant

democracy en het EVRM. Vooreerst blijft er een moeilijkheid om de leer van de militant

democracy te vertalen naar het supranationale niveau. Deze leer behandelt immers de

moeilijkheden die zich opwerpen voor nationale Grondwettelijke Hoven die de taak hebben

een bepaalde grondwettelijke orde te handhaven.

Het is aan hen om beperkingen goed te keuren en aldus te beslissen of ze in overeenstemming

zijn met deze orde. De taak van het Hof is echter om het Europees Verdrag voor de Rechten

van de Mens te interpreteren en toe te passen. Dus in plaats van te oordelen of een juridische 564 Randnummer 39. 565 Randnummer 99-100. 566 Randnummer 39, 97 en 188.

126

beslissing in overeenstemming is met een bepaalde grondwettelijke orde, moet het Hof

oordelen of een juridische beslissing in overeenstemming is met het Verdragssysteem.567

225) Dit verschil in functie moeten we echter niet zien als een onoverkomelijk obstakel.

Er kan zelfs geargumenteerd worden dat het EVRM een weloverwogen militant karakter

heeft. Door art. 17 EVRM in te voeren wordt er duidelijk rekening gehouden met de

mogelijkheid dat de fundamentele rechten misbruikt kunnen worden. Het Verdrag werd dan

ook opgesteld als reactie op de schade aangericht door totalitaire staten in de Tweede

Wereldoorlog en als garantie tegen de dreiging van het Communisme.568

We hebben echter gezien dat met betrekking tot een partijverbod, het Hof geen gebruik meer

maakt van art. 17 EVRM. 569 Het Hof maakt nu telkens de afweging of de ontbinding van een

partij in overeenstemming is met art. 11 EVRM. De beperkingclausule van art. 11 EVRM laat

het EHRM immers toe een evenredigheidstoetsing uit te voeren tussen de individuele

belangen van de verzoeker en het algemeen belang van de maatschappij. De rechten en

vrijheden kunnen daarbij slechts beperkt worden indien de beperking "noodzakelijk in een

democratische samenleving" is, hierbij moet echter telkens rekening gehouden worden met de

statelijke appreciatiemarge.570 We zouden echter wel de stelling kunnen opwerpen dat het

EHRM gebruik maakt van het concept "militant democracy" wanneer ze een verdragstaat de

machtiging geeft om op een militante wijze te handelen om zo het democratische proces te

beschermen. 571

226) De vraag of we de arresten van het EHRM met betrekking tot politieke partijen nu

kunnen kenmerken als militant moeten we dus op drie manieren bekijken.

Ten eerste moeten we ons afvragen, net zoals we gedaan hebben bij de verbodsbepalingen van

de drie landen572 of het concept "democratische samenleving" een militant karakter heeft.

Ten tweede moeten we kijken hoe het Hof de voorwaarde van "noodzakelijk" invult en dit

vergelijken met het preventieve karakter van de verbodbepalingen in de drie landen.573

567 HARVEY, P., "Militant democracy and the European Convention on Human Rights", E.L.Rev., 2004, (407) 411. 568 S. SOTTIAUX en D. DE PRINS, " La Cour européenne des droits de l’homme et les organisations antidémocratiques", Rev. trim. dr. h. 2002, (1008) 1021. 569 Randnummer 195. 570 J. VANDE LANOTTE EN Y. HAECK, Handboek EVRM, Deel 1 Algemene beginselen, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 211 § 28. 571 P. MACKLEM, "Guarding the Perimeter" supra noot 139, 2. 572 Randnummer 217. 573 Randnummer 220.

127

Ten derde kunnen we onderzoeken hoe het Hof door middel van de proportionaliteitstoetsing

haar oordeel geeft over de gevolgen van een ontbinding.574

6.5.2 Militant liberalisme 227) We hebben gezien dat de Commissie geen problemen had met het verbod van een

politieke partij die een duidelijke bedreiging vormde voor het democratische

meerpartijensysteem met vrije verkiezingen.575 Het EHRM gaf in het Refah arrest op

onrechtstreekse wijze te kennen dat het hiermee akkoord was en dat een dergelijke partij

duidelijk botst met het concept van de democratische samenleving. 576 Moeilijker wordt het

echter wanneer het Hof moet beslissen over partijen die een politiek project vooropstellen die

enkel een bedreiging vormt voor de specifieke grondwettelijke orde van een land, zoals in de

TBKP zaak. Het is in deze zaken dat het Hof een duidelijke afweging moet maken tussen de

Verdragsrechten en de belangen van de verdragsstaat. Het Hof heeft geprobeerd om deze

potentieel conflicterende belangen te verzoenen door het concept van pluralisme sterk te laten

doorwegen bij de overweging of de inperking noodzakelijk is in een democratische

samenleving. De Refah zaak heeft het Hof gedwongen om zijn jurisprudentie verder te

ontwikkelen. Hier oordeelde het Hof voor het eerst dat de politieke agenda van een

meerderheidspartij niet in overeenstemming was met de democratische samenleving. Daarbij

kreeg het concept van pluralisme opnieuw een essentiële plaats. Hierdoor spreekt het Hof zich

duidelijk uit voor de keuzevrijheid van de individuele burger. Daarom zouden we de

rechtspraak van het Hof bovenal moeten kenmerken als militant liberalisme.

6.5.3 De preventieve werking van het partijverbod 228) Het Hof heeft ook een duidelijke poging gedaan om een standpunt te ontwikkelen

betreffende de preventieve werking van het partijverbod. We hebben gezien dat de Commissie

bij de toepassing van art. 17 EVRM weinig rekening hield met de vraag of er een realistische

574 Randnummer 222. 575 Randnummer 41. 576 REFAH II § 99.

128

kans was dat de KPD zijn doel kon bereiken.577 Daarnaast wordt door de

onontvankelijkheidsverklaring de mogelijkheid ook ontnomen om in concreto en ten gronde

een oordeel te vormen over het gevaar dat een partij zou stellen.578

Door art. 11 EVRM toe te passen heeft het Hof de mogelijkheid om een grondige analyse uit

te voeren. Het begrip van noodzakelijkheid impliceert volgens het Hof immers dat een

inmenging (met een Verdragswaarborg) correspondeert met een "pressing social need", en

proportioneel is met het nagestreefde legitieme doel.579

Om tot dit besluit te kunnen komen heeft het Hof een aanvullende standaard ontwikkeld

waardoor er nu op een gestructureerde manier kan geoordeeld worden of een partij een echte

dreiging voor de democratie betekent.580 Het Hof heeft aldus een duidelijke poging gedaan

om een coherent standpunt te ontwikkelen betreffende het gepaste tijdstip om tot een

partijverbod over te gaan en kan daarom niet zonder meer militant genoemd worden.

6.5.4 De proportionaliteitstest en de gevolgen van het partijverbod 229) We hebben geargumenteerd dat de werkelijke gevolgen van een partijverbod belangrijk

zijn bij de vraag of een staat zich militant opstelt. 581 In de Refah arresten heeft het Hof een

duidelijke methodiek ingevoerd waarbij er eerst wordt bepaald of de inperking beantwoordt

aan een pressing social need, indien dit positief is wordt er nog een proportionaliteitstoetsing

uitgevoerd. Deze toetsing komt echter neer op een loutere herhaling van het feit dat de

inperking aan een "pressing social need" beantwoordt.582 Het Hof geeft ons wel onrechtsreeks

aan wat de grenzen van het partijverbod zijn. In het Socialist Party arrest had het Hof al laten

verstaan dat "de ontbinding van een politieke partij gevolgd door het tijdelijk verbod voor de

partijleiding om politiek actief te zijn een drastische maatregel was die enkel in de meest

ernstige zaken toegepast mocht worden."583 In de Refah arresten merkte het Hof op dat enkel

de partijleiding gestraft werd en dat de andere 152 verkozen afgevaardigden als

577 Randnummer 62. 578 Randnummer 196. 579 S. SOTTIAUX en G. VAN DER SCHYFF, "Methods of international human rights adjudication: towards a more structured decision-making process for the European Court of Human Rights", Hastings Int Comp Law Rev 2008, (115) 132; EHRM 24 maart 1988, nr. 10465/83, Olsson v. Sweden, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ § 67. 580 Randnummer 142. 581 Randnummer 220. 582 REFAH I § 82; REFAH II § 133; Batasuna § 93. 583 Socialist Party § 51.

129

onafhankelijken hun mandaat verder konden uitoefenen.584 Hieruit zouden we kunnen

afleiden dat een partijverbod evenredig aan het nagestreefde doel is, indien het enkel leidt tot

de ontbinding van de partij en tijdelijke sancties voor de partijleiding. Proportionaliteit houdt

dus in dat de politieke rechten van de andere volksvertegenwoordigers gerespecteerd worden.

Hierdoor zouden we kunnen besluiten dat het Hof telkens een evenwicht probeert te bereiken

tussen de militante sanctie van het partijverbod en de rechten van de individuele

volksvertegenwoordigers.

6.5.5 Quis custodiet ipsos custodes We hebben gezien dat de rechterlijke macht als de bewaker van de Grondwet wordt

beschouwd.585 Daarnaast ziet het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zichzelf als de

bewaker van het Verdrag.586 Deze bijzondere woordkeuze doet ons de vraag stellen wie

immers toezicht houdt op de toezichthouders. Hierin schuilt een belangrijke taak voor

rechtsgeleerden en onderzoekers uit verschillende disciplines. Het is aan hen om rechterlijke

beslissingen steeds opnieuw te onderwerpen aan een kritische blik en zo weerwerk te bieden

tegen een suprematie van de rechterlijke macht.

584 REFAH I § 82; REFAH II § 133. 585 Randnummer 7. 586 Randnummer 73.

130

Bibliografie Wetgeving Grondwet van de Turkse Republiek, Ankara, 1961, 48 p., vertaald in het Engels door S. Balkan, A. Uysal en K. Karpat voor the Committee of National Unity, http://www.anayasa.gen.tr/1961constitution-text.pdf. Rechtspraak Arresten EHRM Commissie, nr. 250/57, beslissing van 20 juli 1957, Deutsche Kommunistische Partei v. Germany, YB Eur Conv On Human Rights, Vol. I, 222-225. EHRM 30 juni 2009, nr. 25803/04 en 25817/04, Herri Batasuna en Batasuna/Spanje, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ EHRM 31 juli 2001, nr. 41340/98, 41342/98, 41343/98 en 41344/98, Refah Partisi ( the Welfare Party) and others v. Turkey, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ EHRM 13 februari 2003, nr. 41340/98, 41342/98 en 41344/98, Refah Partisi ( the Welfare Party) and others v. Turkey, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ EHRM 12 november 2003, nr. 26482/95, Parti Socialiste de Turquie et autres c. Turquie, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ ECHR 30 Januari 1998, nr. 133/1996/752/951, United Communist Party of Turkey and others v. Turkey, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ EHRM 24 maart 1988, nr. 10465/83, Olsson v. Sweden, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ § 67 EHRM 7 december 1976, nr. 5493/72,Handysde v. United Kingdom, www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/ EHHR 27 april 2006, nr. 1444/02, Virtue Party v. Turkey, http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=1444/02%20|%201444/02&sessionid=69985172&skin=hudoc-en

131

Rechtsleer Monografieën ARAI-TAKAHASHI, Y. en CRAWFORD, J., The margin of appreciation doctrine and the principle of proportionality in the jurisprudence of the ECHR, Antwerpen, Intersentia, 2002, XX+300 p. BREMS, E. (ed.), Conflicts between fundamental rights, Antwerpen, Intersentia, 2008, XVIII+690 p. BREMS, E., "Partijverbod getoetst (EHRM, Verenigde Communistische Partij v. Turkije t. Turkije, 30 januari 1998)" in S. PARMENTIER et al., Mensenrechten- jaarboek van het interuniversitair centrum mensenrechten 1997/98, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2001,148-155. COUNCIL OF EUROPE, Collected edition of the Travaux préparatoires of the European convention on human rights, Den Haag, Nijhoff, 1975, XVII+311 p. EIDE, A. en GUDMUNDUR, A. (ed), The universal declaration of human rights : a commentary, Oslo, Scandinavian university press, 1992, III+474 p. FOX, G. en NOLTE, G., "Intolerant democracies" in G. FOX en B. ROTH (eds.), Democratic governance and international law, Cambridge, Cambride University Press, 2000, 389-435. HAECK, Y. en VANDE LANOTTE, J., "Artikel 1 Verplichting tot verzekeren verdragsrechten" in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds), Handboek EVRM Deel 2 Artikelsgewijze Commentaar Volume I, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2004, xi+1066, 3-29. HAECK, Y., "Artikel 17 Verbod van rechtsmisbruik" in J. VANDE LANOTTE EN Y. HAECK (eds), Handboek EVRM Deel 2 Artikelsgewijze Commentaar Volume II, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2004, viii+762, 241-272. HARRIS, D.J., O'BOYLE, M., WARBRICK, C. EN BATES, E., Law of the European Convention on Human Rights, Oxford, Oxford University Press, 2009, 902 p. HINS, A.W., "Constitutionele toetsing, proportionaliteit en Verhältnismäßigkeit" in B.J. SCHUELER en C.M. ZOETHOUT (eds), Proportionaliteit in het publiekrecht, Deventer, Kluwer, 2005, 61-78. LEUS en S. BAETEN (EDS.), Gent, Mys & Breesch, 2001, 158-179. NOWAK, M., UN covenant on civil and political rights : CCPR commentary, Kehl am Rhein, Engel, 1993, XXVIII+947 p. OKTEM, K., Turkey since 1989 : angry nation, Londen, Zed, 2011, xxv+213 p. ÖZBUDUN, E. en GENÇKAYA, Ö., Democratization and the politics of constitution-making in turkey, Budapest- New York , 2009, 147 p.

132

POPELIER en M. ADAMS (red.), Recht en Democratie. De democratische verbeelding in het recht, Antwerpen/New York/Oxford, Intersentia, 2004, 193-232. VAN BIEZEN, I., "Party regulation and constitutionalization: a comparative overview" in Political parties and democracy in conflict- prone societies: regulation, engineering and democratic development, Tokyo, UN University Press, 2008, 25-47 en www.partylaw.leidenuniv.nl/publications/party-regulation-and-constitutionalization-a-comparative-overview 1-25. VAN DER SCHYFF, G., "Het concept van democratie in het EVRM" in P. POPELIER en M. ADAMS (red.), Recht en Democratie. De democratische verbeelding in het recht, Antwerpen/New York/Oxford, Intersentia, 2004, 549-573. VAN DROOGHENBROECK, S., "La convention européenne des droits de l’homme. Trois années de jurisprudence de la Cour européenne des droits de l’homme 1999-2001", Brussel, Larcier, 2003 , 288 p. VANDE LANOTTE, J. en HAECK, Y., Handboek EVRM Deel 1 Algemene beginselen, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, xv+947 p. VANDEN HEEDE, P., “Het Europees Hof en het partijverbod: Dansen op een slap koord” in P. VERHEVEN, I.,"De beperkingen van het recht op vrije meningsuiting en het recht op vereniging en vergadering gerechtvaardigd door de bescherming van de democratische rechtstaat. Een overzicht van de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens" in De Gordiaanse knoop van de antidemocratische partijen. De wet als tweesnijdend zwaard?, A.BACKS, S. GUTWIRTH, K. VILLALÓN, P.,"Conflict between Tribunal Constitutional and Tribunal Supremo-a national experience" in I.PERNICE,J.KOKOTT en C.SAUNDER (eds.),The future of the european judicial system in a comparative perspective, Baden Baden, Nomos Verlag, 2006, 111-116 en www.ecln.net/elements/conferences/book_berlin/villalon.pdf. Tijdschriften AKBULUT, O., "Criteria developed by the european Court of Human Rights on the dissolution of political parties", Fordham Int'l L.J.2010, 46-77. Arslan, Z., "Conflicting paradigms: Political Rights in the Turkish Constitutional Court", Critiq Crit Middle E Stud 2002, 9-25. AYRES, T., "Batasuna banned: The dissolution of political parties under the European Convention of Human Rights", BCICLR, 2004, 99-107. AYRES, T., "Batasuna Banned: The Dissolution of Political Parties Under the European Convention of Human Rights", INT’L & COMP. L. REV. 2004, 99-113. BELGE, C., "Friends of the Court: The Republican alliance and selective activism of the Constitutional Court of Turkey", LSR 2006, 653-692.

133

BOWRING, B., "Negating pluralist democracy: the European Court of Human Rights forgets the rights of the electors", KHRP Legal Review 2007, 67-96. BOYLE K., "Human Rights, Religion and Democracy: The Refah Party Case", EHRR, 2004, 1-16. BREMS, E., "Het verbieden van een politieke partij", T.Vreemd. 2001, 316-318. BREMS, E., "Noot onder Hof Mensenrechten, legal pluralism, and the paradox of self-determination", T.Vreemd., 2001, 316-318. BREMS, E., "Botsende grondrechten. Over politieke partijen die discrimineren", T.B.P. 2009, afl. 8, 451-460. BREMS, E., "Islam en Mensenrechten: Rechtsvergelijkende invalshoeken", Jura Falc. 2003-2004, 617-667. BUONO, R., "Delimiting culture:Implications for individual rights in the Basque country today", Tex. Int'l L.J. 2003-2004, 143-162. CAPOCCIA, G., "Defending democracy: Reactions to political extremism in inter-war Europa", EJPR, 2001, 431-460. CORNELL, S. en JONSSON, M., "Countering Terrorist Financing, Lessons from Europe", Geo. J. Int'l Aff. 2007, 69-78. CRAM, I., "Constitutional responses to extremist political associations-ETA, Batasuna and democratic norms", Legal studies, 2008, 68-95. DE PRINS, D. en SOTTIAUX, S., "Antidemocratische partijen en hun rechters", R.W. 2002-2003, 121-131. DE WILDE, M., "The state of emergency in the Weimar Republic Legal disputes over Artikel 48 of the Weimar Constitution", T.R.G. 2010, 135-158. DOKUPIL, S., "The Separation of Mosque and State: Islam and Democracy in Modern Turkey",W. Va. L. Rev.,2002-2003, 53-129. EARLE, E., "The new constitution of Turkey", PSQ 1925, 73-100. ERDOGAN, B., "Turkey's compliance with european Union democratic conditionality: resistance or transformation of identity?", NQHR 2007, 21-52. ERGEC, R. en DOCQUIR, P., “La convention européenne des droits de l'homme. Examen de jurisprudence 1995-2000”, R.C.J.B. 2002, 85-229. FOX, G. en NOLTE, G., "Intolerant democracies", Harv. Int'l L.J. 1995,1-70.

134

GÖNENÇ, L., "The 2001 Amendments to the 1982 Constitution of Turkey", ALR 2004, 89-109. HARVEY, P., "Militant democracy and the European Convention on Human Rights", E.L.Rev., 2004, 407-420. HIRSCHL, R., "Constitutional Courts vs. religious fundamentalism: three middle eastern tales", Tex. L. Rev 2003-2004, 1819-1860. ISSACHAROFF, S., "Fragile democracies", Harv. L. Rev.,2007, 1405-1467. JOASSART, P., ”La comptabilité de la loi moureaux avec la liberté d’association au sens de l’article 11 de la convention européenne des droits de l’homme”, R.B.D.C. 2005, 489-506. JONSSON, M. en CORNELL, S., "Countering Terrorist Financing, lessons from Europe", Geo. J. Int'l Aff 2007, 69-78. SAWYER, K., "Rejection of weimarian politics or betrayal of democracy?: Spain's proscription of Batasuna under the European Convention of Human Rights", Am. U. L. Rev. 2002-2003, 1531-1581. KEANE, D., "Attacking hate speech under artikel 17 of the European Convention on Human rights", NQHR 2007, 641-663. KLAMT, M., "Militant democracy and the democratic dilemma: diffrent ways of protecting democratic constitutions", RdW 2007, 133-160. KOGACIOGLU, D., "Dissolution of political parties by the Constitutional Court in Turkey", ISS 2003, 258-276. KOGACIOGLU, D., "Progress, Unity, and democracy: Dissolving Political Parties in Turkey", LSR 2004, 433-462. KOMMERS, D., "The Federal Constitutional Court: Guardian of German Democracy", ANN AM ACAD POLIT SS 2006, 111-128. KRENC, F., "La Cour européenne des droits de l'homme", J.D.E. 2010, 58-65. KÜNNEMANN, R., "A Coherent Approach to Human Rights", HRQ, 1995, 323-342. LANGLOUDE, S., "Indoctrination, Secularism, Religious Liberty and the ECHR", ICLQ 2006, 922-944.f LOEWENSTEIN, K., "Militant democracy and fundamental rights, I", A.P.S.R. 1937, 417-432. LOEWENSTEIN, K., "Militant democracy and fundamental rights, II", A.P.S.R. 1937, 638-658. LÓPEZ, E.,"Judicial review in Spain: the Constitutional Court", Loy. L.A. L. Rev.2008, 529-562.

135

LOEWENSTEIN, K., "Autocracy versus democracy in contemporary Europe Pts I&II", APSR, 571 en 755. MACKLEM, P., "Militant democracy, legal pluralism, and the paradox of self-determination", ICL-Journal, 2006, 488-516. MACKLEM, P., "Guarding the Perimeter: Militant Democracy and Religious Freedom in Europe" (August 17, 2010). Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1660649. MERSEL, Y., "The dissolution of political parties: the problem of internal democracy", I.CON 2006, 84-113. MILLER, R., "Government commits to seeking a ban of the extreme right-wing national democratic party of germany (NPD)", G.L.J. 2000, http://www.germanlawjournal.com/article.php?id=6. MOE, C., "Refah Partisi (The Welfare Party) and Others v. Turkey", ICNL, 2003, www.icnl.org/knowledge/ijnl/vol6iss1/special_5.htm. MUYLLE, K., "La Cour européenne des droits de l'homme et l'extrémisme politique", J.L.M.B., 2009, 1986-1994. NIESEN, P., "Anti-Extremism, Negative Republicanism, Civic Society: Three paradigms for banning political parties- part I", G.L.J. 2002, www.germanlawjournal.com/article.php?id=164. NIESEN, P., "Anti-Extremism, Negative Republicanism, Civic Society: Three paradigms for banning political parties- part II", G.L.J. 2002, www.germanlawjournal.com/article.php?id=169. NIEUWENHUIS, A., "The concept of pluralismin the case law of the European Court of Human Rights", EuConst 2007, 367-384. O' CONNELL, R., "Militant democracy and human rights principles", CLR 2009, 84-90 en http://constcourt.ge/files/SJ-eng.pdf O' CONNELL, R., "Realising political equality: the European Court of Human Rights and positive obligations in a democracy", NILQ 2010, 263-279. O'CONNELL, R., "Towards a Stronger Conception of Democracy in the Strasbourg Convention", 2006, Eur Hum Right Law Rev, 2006, 281-293. PETERS, J., "Over botsende grondrechten en politieke partijen die discrimineren", T.B.P. 2009, afl. 8, 461-466. RAHAT, G., HAZAN, R. en KATZ, R., "Democracy and political parties: On the uneasy relationships between participation, competition and representation", Party politics 2008, 663-683 en http://ppq.sagepub.com/content/14/6/663.full.pdf .

136

RAMADAN, M., "Notes on the Shari'a: Human Rights, Democracy, and the European Court of Human Rights", Isr. L. Rev. 2007, 156-197. RENSMANN, T., "Procedural fairness in a Militant Democracy: The 'Uprising of the Decent' fails before the Federal Constitutional Court", G.L.J. 2004, 1117-1136 en www.germanlawjournal.com/index.php?pageID=11&artID=332. ROSENTHAL I., "Liberal democracies and the production of religious thruth: some comments on the veit bader's secularism or Democracy? Associational, Governance or Religious Diversity, Krisis, 2008, 35-41. RUDOLF B., "Le droit allemand face au discours raciste et aux partis racistes", Rev. trim. dr. h. 2001, 277-303. RUMMENS, S. en ABTS, K., "Defending Democracy: The Concentric Containment of Political Extremism", Polit Stud., 2010, 649-665. RUMMENS, S., "Debate: The Co-originality of Private and Public Autonomy in deliberative Democracy", J POLIT PHILOS, 2006, 469-481. SAJO, A., "From militant democracy to the preventive state", C.D.Z.L.R. 2006, 2255-2295. SAJO, A., "The Self-Protecting Constitutional State", EECR 2003, 78-86. SAJO, A., "The crisis that was not there: Notes on A reply", ICL-Journal 2009, 515-528. SAJO,A.,” Preliminaries to a concept of constitutional secularism”, ICL-Journal 2008, 605-629. SAWYER, K.,"Rejection of weimarian politics or betrayal of democracy?: Spain's proscription of Batasuna under the European Convention of Human Rights", Am. U. L. Rev. 2002-2003, 1531-1582. SCHILLING, D., "European Islamophobia and Turkey-Refah Partisi ( the Welfare Party) v. Turkey", LOY. L.A. INT'L & COMP. L. REV. 2003-2004, 501-515. SOTTIAUX, S. en DE PRINS D., "La Cour européenne et les organisations antidémocratiques", Rev. trim. dr. h 2002, 1008-1034. SOTTIAUX, S. en DE PRINS, D., "De juridische strijd tegen antidemocratische organisaties: enkele bedenkingen bij het arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens inzake de Turkse Welvaartspartij", T.B.P. 2002, 219-231. SOTTIAUX, S. en VAN DER SCHYFF, G. "Methods of international human rights adjudication: towards a more structured decision-making process for the European Court of Human Rights", Hastings Int Comp Law Rev 2008, 115-143. SOTTIAUX, S., "Anti democratic associations: content and consequences in article 11 adjudication", N.Q.H.R. 2004, 585-599.

137

TARDI, G., "Relations between democratic states and their political parties; three contemporary examples", Int’l J. Civ. Soc’y L. 2004, 22-78. TEITEL, R., "Militating democracy: comparative constitutional perspectives", M.J.I.L. 2007-2008, 49-70. TEN NAPEL, H., "Het EHRM en de waarlijk democratische regeringsvorm", NJCM-Bulletin 2007, 1090-1106. TROCHEV, A., "Ukraine: Constitutional Court invalidates ban on Communist Party", ICL-Journal 2003, 534-540. TURANO, L. "Spain: Banning political parties as a response to Basque terrorism", ICL-Journal 2003, 730-740. UYTTENDAELE, M. en VAN LAER, N., ”Une interdiction constitutionnelle des partis liberticides”, R.B.D.C. 1999, 65-75. VAN DER TANG, G., "Honderd jaar constitutionalisme", T.B.P. 2000, 514-527. VANDEBURIE, A., "L'égal accès des partis démocratiques aux antennes publiques. Reflet du pluralisme belge", J.L.M.B. 2007, 887-900. VANDEN HEEDE, P., "Teveel politiek en te weinig recht: de risico's van een partijverbod" Juristenkrant 2002, 10-10. VANDENHOLE, W., "E.H.R.M., 30 januari 1998", R.W. 1998, 519-520. VAN DROOGHENBROECK, S., "L'article 17 de la Convention Européenne des Droits de l'Homme, est il indispensable", Rev. trim. dr. h. 2001, 541-566. VERSTICHEL, A., "E.H.R.M. 13 februari 2003", R.W., 2004, 194-196. WELHENGAMA, G., "The Legitimacy of Minorities' Claim for Autonomy through the Right to self determination", Nord. J. Int. Law 1999, 413-438. WING, K. en VAROL, O. "Is secularism possible in a majority-muslim country?: The Turkish example", Tex. Int’l L.J 2006-2007, 1-54. WISE, J., "Dissent and the Militant Democracy: the German Constitution and the Banning of the Free Workers Party", U. Chi. L. Sch. Roundtable 1998, 301-343. YUKSEL, E., "Cannibal democracies. Theocratic secularism:The Turkisch version", Cardozo J. Int'l & Comp. L. 1999, 423-467. ZUCCA, L., "The crisis of the secular state-A reply to Professor Sajo", ICL-Journal 2009, 494-514. ZYPRIES, B., "The Basic Law at 60-Politics and the Federal Constitutional Court", G.L.J. 2004, 87-1136.

138

Working papers MOLENAAR, F., The Development of European Standards on Political Parties and their Regulation, working paper series on the legal regulation of political parties no. 04 maart, Universiteit Leiden, 2010, www.partylaw.leidenuniv.nl VAN BIEZEN, I., Models of party democracy: on the legal regulation of political parties in post-war Europe, working paper 119/2010, Universidad Autonoma de Madrid, 2010, http://portal.uam.es/portal/page/portal/UAM_ORGANIZATIVO/Departamentos/CienciaPoliticaRelacionesInternacionales/publicaciones%20en%20red/working_papers/WP_VANBIEZEN.pdf 1-31. VAN BIEZEN, I., Constitutionalizing Party Democracy: The Constitutive Codification of Political Parties in Post-War Europe, Working Paper Series on the Legal Regulation of Political Parties nr.3 2009, Universiteit Leiden, 2009, WWW.PARTYLAW.LEIDENUNIV.NL/PUBLICATIONS 1-31. Bourne, A., Democratisation and the Illegalisation of Political Parties in Europe, Working Paper Series on the Legal Regulation of Political Parties nr. 7, Universiteit Leiden, 2011, www.partylaw.leidenuniv.nl/publications 1-25. CHISLETT, W., Turkey's conundrum: are the country's versions of secularism and political islam compatible?, Elcano Royal Institute working paper 24/2008, Elcano Royal Institute of International and Strategic Studies, 2008, www.isn.ethz.ch/isn/Digital-Library/Publications/Detail/?ots591=0c54e3b3-1e9c-be1e-2c24-a6a8c7060233&lng=en&id=90402 1-22. LETNAR CERNIC, J, National Security – A Trump Card? The European Court of Human Rights Decisions in Herri Batasuna and Batasuna v. Spain, Etxeberría and Others v. Spain and Herritarren Zerrenda v. Spain (March 6, 2010). European University Institute Max Weber Programme Working Paper No. 2010/02. Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1565835. July 30 2008 Artikelen Vincent Boland, Turkey’s AKP survives court fight, Financial Times, 30 juli 2008, www.ft.com/cms/s/0/24ffa904-5e41-11dd-b354-000077b07658.html#axzz1KAliAbjw Tim Golden, Buoyed by World's Focus on Terror, Spain Cracks Down in Basque Region, N.Y. Times, Aug. 29, 2002, www.nytimes.com/2002/08/29/world/buoyed-by-world-s-focus-on-terror-spain-cracks-down-in-basque-region.html?src=pm Lectures and conferences MIGUEL REVENGA SÁNCHEZ, "The move towards a (and the struggle for) militant democracy in Spain", ECPR Conference Marburg 18-21 september 2003, http://www.essex.ac.uk/ecpr/events/generalconference/marburg/papers/10/7/Sanchez.pdf 1-20.

139

29.04.09, Glasgow, ‘Democracy, Political Parties and the Will of the People’, Andy Maloney. 2-3 06-2002, Budapest, Strasbourg's Construction of Islam: A Critique of the Refah Judgment, Moe, C.