HET PARTIJGEBEUREN

Kroniek van de partijpolitieke gebeurtenissen van het jaar 1985

Lidie Koenenian en Gerrit Voerman

I. INLEIDING

De nasleep van de parlementaire enquête naar de RSV-zaak, besluitvorming over

plaatsing van de kruisraketten, afsplitsingen gecombineerd met nieuwe partij-

vorming en de naderende Tweede Kamerverkiezingen kenmerkten in 1985 het

partijpolitieke gebeuren. In deze kroniek wordt een chronologisch overzicht

gegeven van de gebeurtenissen binnen de partijen. Daarbij beperken we ons

tot activiteiten buiten het parlement. De handelingen van minister of volks-

vertegenwoordigers in Eerste en Tweede Kamer komen hier niet of nauwelijks

ter sprake: deze worden elders al gedocumenteerd. Onze bronnen bestaan

voornamelijk uit: (1) knipsels van de dagbladen NRC-Handelsblad, Trouw en

De Volkskrant; deze knipsels worden dagelijks verzameld en gerubriceerd

voor het knipselarchief van het DNPP; (2) partijdocumenten: partijbladen,

brochures en congresstukken, eveneens op het DNPP verzameld.

Voordat de gebeurtenissen binnen de afzonderlijke partijen worden behandeld,

zal eerst nader worden ingegaan op een aantal politieke hoofdmomenten uit

1985.

II. HOOFDMOMENTEN

nasleep RSV—enquête

Op 7 maart rondde de Tweede Kamer de behandeling van het RSV-rapport af. Hier-

mee kwam een eind aan een in totaal honderd uur durend Kamerdebat. De door

de Tweede Kamer op 24 maart 1983 ingestelde Parlementaire Enquêtecorniiissie

Rijn-Schelde-Verolme, onder voorzitterschap van C.P. van Dijk, had op 10 de-

cember 1984 verslag uitgebracht van haar onderzoek. Drie debatten waren aan

het RSV-gebeuren gewijd. Met algemene stemmen stelde de Tweede Kamer vast

dat de parlementaire enquêtecommissie het onderzoek naar opkomst en onder-

gang van RSV "naar behoren" had uitgevoerd. Verder was de Kamer het unaniem

eens met de bevindingen van de commissie. Met uitzondering van de kleine

- 15 -

rechtse partijen en de VVD steunde de Tweede Kamer een motie van PvdA'er

Meijer om het enquêterecht te veranderen. Ook een minderheid in het parlement

zou het recht van enquête moeten krijgen. Verder stelde de Tweede Kamer,

met uitzondering van de kleine linkse partijen en de Centrumpartij, vast dat

alleen "in de kern gezonde en goed geleide bedrijven voortaan in aanmerking

zouden komen voor overheidssteun. Een speciale commissie onder leiding van

Kamervoorzitter Dolman zou op korte termijn voorstellen doen om de werkwijze

van de Tweede Kamer te verbeteren.

Dit waren enkele concrete resultaten van de RSV-debatten. Rond het hele

RSV-gebeuren was veel aandacht besteed aan de positie van minister Van

Aardenne. De commissie had in haar eindrapport de handelswijze van deze

minister in 1980 "onaanvaardbaar" genoemd, toen hij als lid van het kabinet

Van Agt I de Tweede Kamer bewust niet volledig had ingelicht over financiële

toezeggingen aan het concern. Twee moties van wantrouwen jegens de minister

vanuit de oppositie werdendoor een Kamermeerderheid verworpen.

Van Aardenne verklaarde na afloop van het derde debat zich "kiplekker" te

voelen. 'Ik geniet het vertrouwen van de Tweede Kamer, mijn beleid ondervindt

instemming." (Zie voorts onder 'VVD').

het kerewapenbes luit

Op 1 november 1985 nam de regering een definitief besluit over de plaatsing

van 48 Amerikaanse kruisvluchtwapens op Nederlands grondgebied. Het zoge-

naamde 1 juni besluit van 1984 had bepaald, dat op 1 november 1985 tot

plaatsing zou worden besloten, indien de Sovjet-Unie op dat moment meer

SS-20 raketten operationeel zou hebben dan op 1 juni 1984. Indien de Sovjet-

Unie met de Verenigde Staten een akkoord zou sluiten met betrekking tot

middellange afstandswapens, zou Nederland bereid zijn een "redelijk aandeel"

van de overeengekomen wapens te plaatsen. Door het organiseren van een volks-

petitionnement trachtte de vredesbeweging, georganiseerd in het 'Komité

Kruisraketten Nee' (KKN) de regering en het parlement te bewegen niet tot

plaatsing te besluiten. Het volkspetitionnement leverde 3.743.455 hand-

tekeningen op. Dit getal werd op 26 oktober tijdens een slotmanifestatie van

de KKN in aanwezigheid van minister-president Lubbers bekend gemaakt. Op

31 oktober werden de handtekeningen aangeboden aan de voorzitters van Eerste

en Tweede Kamer, de heren Zoutendijk en Dolman. Op 1 november besliste de

regering positief ten aanzien van plaatsing.

- 16 -

afsplitsingen en partijvorming

Richtingenstrijd binnen verschillende politieke partijen ter linker en

rechterzijde mondde in enkele gevallen uit in de oprichting van nieuwe

partijen. De drang tot samenwerking binnen klein links had als paradoxaal

resultaat dat de versnippering toenam. Begin november werd officieel het

Verbond van Communisten in Nederland (VCN) opgericht, een afsplitsing van

de CPN. De CPN zou teveel haar marxistisch-leninistische principes ver-

loochenen. In dezelfde maand richtte een groep CNV'ers en voormalige EVP'ers

'De Alliantie" op. Deze nieuwe partij wilde met name ontevreden CDA-kiezers

aan zich binden. Het PSP-congres van december bracht een scheuring teweeg

in partij en fractie, waar in 1986 de Partij voor Socialisme en Ontwapening

(PSO) uit zou voortkomen. De Europese Groenen, opgericht in 1984, doopten

zich in september 1985 om tot Federatieve Groenen en maakten kenbaar aan de

Tweede Kamerverkiezingen van 1986 te zullen meedoen.

Ter rechterzijde leidde binnen de RPF het conflict tussen de twee Kamerleden,

Leerling en Wagenaar, uiteindelijk tot uittreding van Wagenaar uit fractie

en partij en tot oprichting van de nieuwe partij: Anti-Revolutionairen 1985

(A.R.'85). Evenals Janmaat na zijn royement door de Centrumpartij in 1984

behield ook Wagenaar zijn zetel in de Kamer. In totaal was het aantal fracties

in de Tweede Kamer eind 1985 aldus uitgebreid tot veertien. Scholten en

Dijkman, die na hun uittreden uit het CDA tijdelijk de "groep-Scholten/

Dijkman" hadden gevormd in het parlement, gingen uiteen. Dijkman werd in

april lid van de PPR-fractie. Scholten bleef als eenmansfractie zijn Kamer-

werk voortzetten.

de schaduw van de komende Kamerverkiezingen

De Tweede Kamerverkiezingen die in mei 1986 zouden worden gehouden, wierpen

al geruime tijd hun schaduw vooruit. De Statenverkiezingen in september 1985

in de nieuwe provincie Flevoland werden door de partijen opgevat als een

graadmeter voor de landelijke verhoudingen. Kandidaatlijsttrekkers van de

landelijke partijen en Kamerleden maakten in de campagne hun opwachting op

het 'nieuwe land'. In de loop van 1985 kwamen langzamerhand binnen de par-

tijen de verkiezingsactiviteiten op gang. Ontwerp-verkiezingsprogramma's

werden opgesteld en de kandidaat-lijsttrekkers aangewezen. Tevens richtten

enkele partijen zich al vroeg op de ongeveer 400.000 stemgerechtigde Neder-

- 17 -

]anders, die in het buitenland woonachtig zijn en die in 1986 voor het eerst

hun stem bij de Kamerverkiezingen konden uitbrengen.

De vele opiniepeilingen wezen er op dat de Tweede Kamerverkiezingen van 1986

waarschijnlijk een nek-aan-nek race zouden worden tussen de PvdA en de

regeringscoalitie. Premier Lubbers gaf de toon aan voor de verkiezingsstrijd

tijdens een CDA-partijraad eind oktober: het zou bij de komende verkiezingen

gaan om een voortzetting van zijn premierschap of het "op de troon" zetten

van PvdA-leider Joop den Uyl.

Statenverkiezingen Flevo land

Op 18 september, de dag na Prinsjesdag, werden er verkiezingen gehouden voor

de Provinciale Staten in de nieuwe provincie Flevoland. De opkomst bij de

verkiezingen, waaraan tien partijen deelnamen, was niet al te groot: 65,4 per-

cent van de 116.000 kiesgerechtigden maakte de gang naar de stembus. Met

33,8 percent van alle stemmen werd de PvdA de grootste partij in de Staten

van Flevoland. Zij boekte een winst van ruim 4 percent ten opzichte van de

Kamerverkiezingen van 1982. Het CDA behaalde net als bij de Kamerverkiezingen

van drie jaar daarvoor 25 percent van de uitgebrachte stemmen. De VVD kwam

uit op 16,8 percent; vergeleken bij de Kamerverkiezingen een verlies van

6,8 percent. D66 tenslotte behaalde 6 percent.

tussentijdse verkiezingen voor (deel)gemeenteraden

In april werden verkiezingen gehouden voor de Rotterdamse deelgemeente Hoog-

vliet. De PvdA leed een zwaar verlies en verspeelde haar absolute meerderheid.

CDA en VVD handhaafden hun portie. Een half jaar later, in oktober, boekte

de PvdA bij de verkiezingen voor de deelraden in Amsterdam-Noord en -Osdorp

een forse winst. CDA en VVD incasseerden hier een gering verlies. De opkomst

bij deze verkiezingen was bijzonder laag: in Osdorp stemde 44 percent van de

stemgerechtigden, in Amsterdam-Noord slechts 39 percent.

Op 27 november werden in de Alblasserwaard en Vijfheerenlanden tussentijdse

gemeenteraadsverkiezingen gehouden vanwege de gemeentelijke herindeling van

dit gebied. Voor het eerst konden buitenlanders, die minstens vijf jaar in

Nederland verblijven, aan de gemeenteraadsverkiezingen in Nederland deelnemen.

De PvdA behaalde ook hier winst, CDA en VVD leden opnieuw licht verlies.

Van de 105 zetels die de 7 nieuwe gemeenteraden in totaal tellen, bezetten

- 18 -

PvdA en CDA er beide 26, de VVD 16 en de SGP 14. De Centrumpartij deed

alleen in Leerdam mee en behaalde daar één zetel

III. ONTWIKKELINGEN BINNEN DE AFZONDERLIJKE PARTIJEN

ledentallen

Per 1 januari 1985 telden de ledenadministraties volgens opgave van de

partijsecretariaten de volgende ledentallen:

CDA 131.627

PvdA 99.347 xl

VVD 89.120

D'66 8.774

PSP 7.767

CPN -

PPR 7.848

EVP 2.500

SGP 21.400

RPF 8.970

GPV 12.909

CP -

situatie per 30 september 1984

situatie per 25 oktober 1984

Christen Democratisch Appèl (CDA)

"De totstandkoming van het CDA was de meest ingrijpende vernieuwing in de na-

oorlogse politiek", aldus CDA-voorzitter Bukman ter gelegenheid van het vijf-

jarig bestaan van zijn partij. Onder het motto "CD - 5 jaren jong" herdacht

de partij in oktober 1985 het moment waarop formeel de christen-democratische

integratie was voltooid.

Het lustrumjaar was redelijk succesvol geweest voor het CDA: aan het einde

ervan had de partij zich weten te herstellen van het electorale verlies dat

zij volgens de opiniepeilingen eerder had opgelopen. Na het 1 novemberbesluit

inzake de kruisraketten kon zij volgens de enquêtes zelfs winst boeken. Daar-

- 19 -

naast steeg het ledental, aldus een mededeling van de partijvoorzitter. Toch

is 1985 voor het CDA niet geheel rimpelloos verlopen: met name het kern-

wapen- en het sociale beleid van het kabinet-Lubbers zorgden voor de nodige

beroering.

kernwapens

Na het besluit van het kabinet op 1 juni 1984, waarbij de beslissing tot

plaatsing tot 1 november 1985 werd uitgesteld en afhankelijk werd gemaakt

van het aantal door de Sovjet-Unie geplaatste SS-20 raketten keerde in het

CDA de rust rond het twistpunt van de kruisraketten terug. In de eerste

maanden van 1985 werd deze niet verstoord. Het in mei verschenen ontwerp-

verkiezingsprogram repte slechts met een enkel woord over de uitvoering van

het "1-juni-besluit. In een toelichting benadrukte De Vries dat, indien

het kabinet in november tot plaatsing zou besluiten, het daaropvolgende ver-

drag met de Verenigde Staten "onwrikbaar" zou dienen te zijn. Heronderhande-

lingen na de verkiezingen werden aldus door de CDA-fractieleider uitgesloten,

waarmee hij bij voorbaat de PvdA de pas afsneed om onder de plaatsing uit te

komen.

De "grote stilte rond de kruisraketten werd in juni verbroken door het

'tomité-CDA'ers tegen plaatsing", dat in maart van het voorafgaande jaar was

opgericht. Deze groep verontruste CDA-leden wilde de kernwapenproblaiiatiek

weer aan de kaak stellen, want "in het CDA heerst momenteel de rust van het

kerkhof", aldus atoompacifist Hans de Boer, die in september secretaris-

generaal zou worden op het ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur.

Het comité organiseerde een internationale bijeenkomst met als thema "Vóór

wapenbeheersing, tegen atoombewapening". Nederlandse, Belgische en Westduitse

christen-democraten spraken hier met elkaar om tot nauwere samenwerking te

komen in het verzet tegen de stationering van kruisraketten. Uitvloeisel

hiervan was de manifestatie "Europese christen-democraten tegen kernbewapening",

die op 12 oktober, enige weken voordat het kabinet haar beslissing zou nemen,

in Den Haag werd gehouden. Van de uitgenodigde CDA-kopstukken als Lubbers,

De Vries en Bukman kwam niemand opdagen. Op de bijeenkomst, die in het teken

van "appèl en bezinning" stond, sprak ondermeer het Kamerlid Beinema. Zijn

oproep om de beslissing over de plaatsing uit te stellen vond een breed gehoor

bij de 300 aanwezige christen-democraten. Unaniem namen zij een resolutie van

die strekking aan.

- 20 -

Al eerder hadden prominente CDA-vertegenwoordigers het laten afweten bij

een bijeenkomst over de kernwapen-problematiek. Het CDA reageerde afwijzend

op een verzoek van het IKV om Lubbers, De Vries of defensiespecialist

Frinking de partij te laten vertegenwoordigen op een mede door het IKV ge-

organiseerde Europese nucleaire ontwapeningsconferentie. Volgens voorzitter

Faber van het IKV verliepen de contacten tussen het CDA en het Vredesberaad

moeizamer dan ooit tevoren. De kritiek die De Vries in september op het door

het IKV geïnitieerde volkspetitionnement spuide, droeg zeker niet bij tot

een verbetering van de verstandhouding. Volgens de fractievoorzitter in de

Tweede Kamer kon de handtekeningenactie zich "tegen de democratie keren",

vanwege de "enorme kater" die op een eventueel plaatsingsbesluit zou kunnen

volgen. Verder suggereerde De Vries in een artikel in het partij-orgaan

CD/Actuel van oktober dat de vraagstelling niet zuiver was, maar demagogisch

en voor tweeërlei uitleg vatbaar. Het volkspetitionnement zorgde op deze wijze

voor enige tweespalt binnen het CDA. De Vries kreeg steun van minister van

buitenlandse zaken Van den Broek, die sprak van een "over-versimpelde vraag-

stelling". De christen-democratische jongerenorganisatie CDJA reageerde ver-

ontwaardigd op deze aantijgingen. Ook premier Lubbers vond dat het petitionne-

ment "niet in diskrediet" mocht worden gebracht.

Ondanks de ruim 3,5 miljoen handtekeningen die er tegen de plaatsing van

kruisraketten waren gezet, besloot het kabinet op 1 november na lang beraad

tot de stationering van 48 kruisraketten in Nederland. Aan de vooravond van

het kabinetsbesluit had premier Lubbers dit al laten doorschemeren op een

bijeenkomst van het 'KomitA Kruisraketten Nee' in Den Haag, toen hij sprak

voor een publiek dat hem uit protest letterlijk de rug toekeerde. Binnen de

CDA-top waren er vlak voor 1 november nog enige strubbelingen geweest. De

plaatsing zelf stond niet ter discussie, maar wel het aantal kerntaken dat

Nederland na plaatsing van de kruisraketten diende af te stoten en de mate

van zeggenschap die Nederland kon laten gelden op een eventuele beslissing

van de Verenigde Staten om de kruisraketten in te zetten. Bij de stemming

over het kabinetsbesluit in de Tweede Kamer kon het kabinet niet op de gehele

CDA-fractie rekenen. Beinema, Couprie, Kraaijeveld-Woutdrs, De Kwaadsteniet,

Laning-Boersema en Van der Toorn stemden tegen; de steun van de kleine rechtse

partijen bezorgde de coalitie de benodigde meerderheid.

sociaal beleid

- 21 -

Binnen de christen-democratische achterban nam in 1985 de onvrede over het

sociaal beleid van het CDA toe, in de eerste maanden van het jaar roerde

vooral het CNV zich. Sommige vakbondslieden betitelden de sociale politiek

van het kabinet-Lubbers als "asociaal, onchristelijk en krankjorum". De voor-

zitter van de Hout- en Bouwbond van het CNV, Van Commenée, zegde zijn lid-

maatschap van het CDA op. Samen met andere critische CNV-ers begon hij ge-

sprekken met de EVP en de Groep Scholten/Dijkman. In de eveneens bij het

CNV aangesloten ambtenarenbond CEO gingen stemmen op om tot de oprichting van

een nieuwe politiek partij op christelijke grondslag te komen. CNV-voorzitter

Van der Meulen, die de principiële scheiding tussen vakbond en politiek wilde

handhaven, waarschuwde het CDA in februari dan ook om de vakbond niet te

negeren, maar juist te raadplegen. 'Als dat niet gebeurt dan raakt het CDA

zijn aanhang onder de werknemers kwijt", aldus de vakbondsvoorzitter. Uit

enquêtes bleek dat de steun voor het CDA onder christelijke vakbondslieden

terugliep. Voorzitter Bukmn verdedigde zijn partij door erop te wijzen dat

het CNV slechts de belangen van de werknemers hoefde te behartigen, maar dat

het CDA als regeringspartij tot een veel bredere belangenafweging diende te

komen. Niettemin zei hij toe dat het CDA zich zou "bezinnen" om tot een betere

communicatie met het CNV te komen.

Later in het jaar zouden CNV en CDA echter opnieuw met elkaar in aanvaring

komen. In juni somde de vakbond een aantal bezwaren op tegen het ontwerp-

verkiezingsprogram van het CDA, dat in mei es verschenen. De kritiek betrof

vooral de grote rol die het CDA aan de overheid op sociaal-economische gebied

van loonpolitiek toekende, waardoor de vakbond op de achtergrond zou raken,

en de opvattingen over de medezeggenschap van de werknemers. Enige maanden

later reageerde het CNV furieus op een artikel van CDA-fractieleider De Vries

dat in augustus in het economenblad Economisch-statistische berichten was verschenen. In dit artikel stelde De Vries voor om in het arbeidsvoorwaarden-

overleg in de bedrijven de ondernemingsraad in plaats van de vakbond als

gesprekspartner van de werkgevers te laten fungeren. "In feite draait De

Vries hiermee de vakbeweging de nek om", aldus CNV-secretaris Terpstra.

Niet alleen vanuit de vakbond, ook in het CDA zelf kon zo nu en dan kritiek

worden vernomen op de opstelling van de eigen partij inzake het sociale

beleid. In april werden op een bijeenkomst van christen-democratische ge-

meente- en provinciebestuurders enkele kritische noten geplaatst bij de

komende invoering van de "voordeurdelerskorting" Een half jaar later, in

- 22 -

oktober, kwamen Ruppert, Veldkamp, De Gaay Fortman, Boersma, Lanser en

andere prominente CDA-leden in het geweer tegen de door de CDA-bewindslieden

De Koning en De Graaf voorgestelde wijzigingen van het sociale zekerheids- -

stelsel. Samen met een aantal andere vooraanstaande Nederlanders vormden

zij de initiatiefgroep "Bescherming en Vernieuwing Sociale Zekerheid". In

een petitie, die aan Tweede Kamervoorzitter Dolman werd aangeboden, maakten

zij hun bezwaren kenbaar. In een grimmige reactie beschuldigde premier

Lubbers de groep ervan "asociaal" bezig te zijn, omdat zij geen behoorlijke

alternatieven aangegeven zou hebben.

ontwerp-verkiezingsprogramma

Ruim voor de publicatie van het ontwerp-verkiezingsprogramma in mei ontstond

in februari enige deinig toen bekend werd dat in dit concept de invoering

van een verplicht identiteitsbewijs voor alle burgers zou worden bepleit.

Op deze wijze dacht de programcommissie (onder voorzitterschap van L.M. van

Leeuwen, president-directeur van het verzekeringsconcern Stad-Rotterdam en

oud-voorzitter van de CHU) het werk van politie en justitie te kunnen vereen-

voudigen. In de protesten die opklonken legde men vaak de link met het 'Per-

sonalausweis' uit de Tweede Wereldoorlog, zoals bijvoorbeeld in het redactio-

neel commentaar van NRC-Handelsblad van 19 februari. Dit dagblad noemde de

introductie van het persoonsbewijs "een oorlogsverklaring van de overheid

aan zijn burgers".

In het uiteindelijke ontwerp, dat al een jaar voor de verkiezingen in mei

1986 verscheen, bleek het geruchtmakende punt te zijn geschrapt. In het

program, Uitzicht - Samen werken voor morgen getiteld, bood het CDA de

kiezer op het sociaal-economische vlak weer perspectieven. Bij een econo-

mische groei van enige procenten zou de koopkracht van werknemers, ambtenaren

en uitkeringsgerechtigden behouden kunnen blijven. Terugdringing van het

overheidstekort bleef echter de hoogste prioriteit houden; er moest dan ook

nog in een volgende kabinetsperiode 11 miljard gulden bezuinigd worden.

Minister Ruding van financiën vond dit bedrag veel te laag. Volgens hem was

tot 1990 nog minstens 24 miljard aan "ombuigingen" noodzakelijk. Uit door-

berekening van de plannen van het CDA door het Centraal Planbureau bleek

overigens later dat uitvoering van het door het CDA, voorgestelde financieel-

economische beleid niet tot terugdringing, maar tot een verdere stijging van

de werkloosheid in 1990 zou leiden. Naar de mening van het Planbureau zou het

- 23 -

CDA teveel heil verwachten van de arbeidstijdverkorting als middel tegen de

werkloosheid. In een reactie noemde een woordvoerder van het CDA de bereke-

ningen van het CPB "zeer voorlopig" en eigenlijk niet meer dan "boekhoud-

kundige exercities".

Naast allerlei sociaal-economische beleidsvoornemens sprak het CDA zich in

het ontwerp-program verder uit voor het strafbaar blijven stellen van actieve

euthanasie. Wel werd het recht van de patiënt erkend "verdere behandeling te

weigeren als deze daar nadrukkelijk om vraagt". In tegenstelling tot het

verkiezingsprogram in 1982 sloot het CDA uitbreiding van het aantal kern-

centrales niet meer uit. In hun reacties op het ontwerp-verkiezingsprogram

van het CDA vonden zowel PvdA als VVD aanknopingspunten om na mei 1986 met

het CDA tot regeringssamenwerking te komen. Binnen de top van het CDA leefde

echter de voorkeur om na de verkiezingen opnieuw met de VVD in zee te gaan.

In een interview in Trouw in mei zei fractieleider De Vries er niets voor te

voelen om "de zoete vruchten van het wrange beleid van de afgelopen jaren met

de PvdA te delen'. Bovendien vreesde hij dat er dan in 1990 weer opnieuw orde

op zaken zou moeten worden gesteld. In januari al had De Vries de PvdA gebrek

aan realisme verweten doordat zij de suggestie wekte een beleid zonder "pijn-

lijke ingrepen" te kunnen voeren. 'Op de zondagsschool noemden wij dat vroeger

een wondergeloof", aldus De Vries. Ook Bukman vond voortzetting van het beleid

met de VVD een volstrekt logische zaak.

kandidaatstelling

Voor het eerst in het vijfjarig bestaan van het CDA werd de kandidatenlijst

voor de Tweede Kamerverkiezingen niet meer samengesteld volgens een verdeel-

sleutel die de 'bloedgroepen' (de fuserende partijen KVP, ARP, CHU en de

'rechtstreekse' leden) een bepaald aantal verkiesbare plaatsen garandeerde.

De partij als geheel zou - zo was in mei 1984 besloten - voortaan deze lijst

opstellen, alhoewel het partijbestuur globaal toch wel enige rekening zou

houden met de verschillende herkomst van de kandidaten. Tevens wilde het

partijbestuur, conform de uitspraken van de partijraad van mei 1984, een

verjonging van de Kamerfractie en werd een uitbreiding van het aantal vrouwen

daarin wenselijk geacht.

In augustus presenteerde het dagelijks bestuur een voorlopige advieslijst. Naast

kandidaten die door de afdelingen waren voorgedragen kwamen hierop ook enkele

CDA-leden voor die zelf hadden gesolliciteerd naar een kandidatuur. Het kandi-

- 24 -

daatstellingsreglement van het CDA bood de leden namelijk de mogelijkheid om

met voorbijgaan aan het afdelingsbestuur mee te dingen "naar een kandidatuur

voor het lidmaatschap van de Tweede Kamer". Van de 125 sollicitanten die door

het partijbestuur waren opgeroepen kwamen er slechts enkele op een verkiesbare

plaats terecht.

De opzet om meer jongeren en vrouwen in de hogere regionen van de kandidatenlijst

te laten plaatsnemen was maar ten dele geslaagd. Als enige vrouw bij het eerste

tiental, dat uiteraard werd aangevoerd door Lubbers met daarachter De Vries, stond

op een zesde plaats Kraaijeveld-Wouters. Zij werd omringd door de CDA-ministers,

behalve De Ruiter, die zich niet meer beschikbaar had gesteld. Zowel vertegen-

woordigers van de rechtervleugel als dissidenten kwamen op onverkiesbare plaatsen

terecht. In het bestuursvoorstel kelderde Van der Toom, nog vijfde op de lijst

van 1982 als vertegenwoordiger van de 'rechtstreekse' leden, voorlopig naar een

74ste plaats. Een maand later, op 7 september, nam een 'versterkt' partijbestuur

dat was uitgebreid met regionale vertegenwoordigers het advies van het dagelijks

bestuur vrijwel ongewijzigd over. Vervolgens was het aan de achterban om zich

over de lijst te buigen. In een aantal afdelingen kwam het daarbij tot 'straf-

expedities' tegen de dissidenten. Vanwege hun stemgedrag bij het stationerings-

besluit werden zij bijvoorbeeld in Leeuwarden naar de allerlaatste plaatsen ver-

bannen. Een "comité van verontruste hervormden" diende zich nog aan om de CDA-

leden aan te sporen meer kandidaten van christelijk-historische huize bij de

eerste tien te krijgen.

nieuwe groepen kiezers

Naast programvoorbereiding en kandidaatstelling hield het CDA zich in het kader

van de voorbereidingen op de verkiezingen ook bezig met de benadering van de

nieuwe groepen kiezers die in 1986 hun opwachting in het stemlokaal konden gaan

maken. In o.a. de V.S. was het CDA actief onder de daar woonachtige Nederlanders,

die bij de komende Tweede Kamerverkiezingen mogen stemmen. Met het oog op de ge-

meenteraadsverkiezingen, waar buitenlanders die langer dan vijf jaar in Nederland

verblijven aan kunnen deelnemen, gingen de christen-democraten "de dialoog aan"

met islamieten en christelijke Turken

partijraad te Bussum: op weg naar de verkiezingen

In 1985 kwam twee keer de partijraad van het CDA bijeen, beide keren in Bussum.

De partijraad van 8 juni was hoofdzakelijk gewijd aan het model gemeente- en

- 25 -

provincieprogram voor de periode 1986-1991 en aan een aantal huishoudelijke

zaken. De partijraad die op 25 en 26 oktober werd gehouden, stond in het

teken van de landelijke verkiezingen. Ondanks zon 2000 ingediende amende-

menten werd hier zonder ingrijpende veranderingen het landelijke verkiezings-

program voor de periode 1986-1990 vastgesteld. Pogingen om de minima een

absolute garantie voor het behoud van hun koopkracht te geven strandden op

een onverbiddelijk partijbestuur. Volgens De Vries mochten er geen "valse

beloften" gedaan worden. Premier Lubbers, die eerder op de dag zich op de

KKN-manifestatie in "het hol van de leeuw" had gevagd, werd zaterdag door

de partijraad unaniem als lijsttrekker van het CDA bij de komende verkiezingen

voorgedragen. Een verkiezingscongres van het CDA in februari 1986 zou het

program, het lijsttrekkerschap en de kandidatenlijst uiteindelijk bekrachtigen.

Op de partijraad toonde Lubbers zich overigens minder zeker over voortzetting

van de huidige coalitie dan de partij- en fractievoorzitters. Het CDA-

program diende volgens de beoogde lijsttrekker inzet te zijn van de verkie-

zingen, niet het gevoerde beleid, alhoewel dat natuurlijk wel zou meespelen.

Op een persconferentie na de partijraad zei Lubbers te verwachten dat de

verkiezingen zouden neerkomen op een keuze tussen Den Uyl en hem zelf. De

kans dat hij tot een eventueel tot stand gekomen tweede kabinet-Den Uyl zou

toetreden, achtte Lubbers uiterst gering. "Als de PvdA als grootste partij

gaat meeregeren, gaat deze persoon weer terug naar het parlement", aldus de

premi er.

Centrumpartij (CP) en Centrumdemocraten

Evenals in voorgaande jaren raakte de Centrumpartij, die na het royement

van Janmaat in oktober 1984 niet meer in de Tweede Kamer vertegenwoordigd

was, ook in 1985 regelmatig in opspraak. De partij, of sommige leden ervan,

kwamen in de loop van het jaar in aanraking met verschillende instanties van

de rechterlijke macht; soms als eisers, maar voornamelijk als gedaagden.

In januari werd door het Openbaar Ministerie een strafvervolging ingesteld

tegen het wetenschappelijk bureau van de Centrumpartij en de directeur,

dr. W.J. Bruyn. Justitie had hiertoe besloten naar aanleiding van de concept-

nota Nederiand voor de Nederlanders. In 1984 had dit stuk tot veel beroering

geleid omdat hierin onder bepaalde omstandigheden geweld door Nederlandse

burgers tegen buitenlanders met een beroep op noodweer werd gerechtvaardigd.

Pogingen van de Anne Frank Stichting om via een kort geding een gerechtelijk

- 26 -

verbod op publicatie af te dwingen waren eerder mislukt, omdat het volgens

de rechter slechts ging om een nota, die uitsluitend voor intern gebruik

bedoeld was. Toen daarna, naar de mening van de officier van justitie de

Centrumpartij zelf het vertrouwelijke karakter van het stuk had geschonden

en er sprake was van een strafbaar feit, werci alsnog tot vervolging overge-

gaan. In zijn requisitoir eiste de officier op grond van geconstateerde

rassendiscriminatie en aansporing tot geweld tegen Bruyn een boete van

2.500 gulden en twee weken voorwaardelijke gevangenisstraf. In april sprak

de kantonrechter hem echter op louter formele gronden vrij van de tenlaste-

legging.

Eveneens in januari spande de 19-jarige Denise Schröder een kort geding aan

tegen de Centrumpartij. Onder het voorwendsel dat het zou gaan om een NOS-

programma was haar een interview afgenomen dat later door de Centrumpartij

voor de televisie in de zendtijd voor politieke partijen werd uitgezonden.

Vanwege het onrechtmatige karakter waarmee de Centrumpartij het vraaggesprek

had verkregen, veroordeelde de president van de Haagse rechtbank de partij

tot rectificatie in de eerstvolgende t.v.-uitzending.

In oktober verscheen de vice-voorzitter van de Centrumpartij De Wijer voor

het Ambtenarengerecht om zijn "eervol ontslag" als docent geschiedenis van

een Utrechtse scholengemeenschap aan te vechten. Formeel gesproken was De

Wijer ontslagen omdat hij niet meer binnen de werksfeer van de school zou

passen. Hierbij waren zijn lidmaatschap van de Centrumpartij en zijn "uiterst

rechtse denkbeelden" belangrijke overwegingen. Omdat niet was gebleken dat De

Wijer in zijn functioneren op school te ver was gegaan, betichtte de ambtenaren-

rechter de gemeente Utrecht van onzorgvuldigheid bij het ontslag. Hoewel daar-

mee het ontslagbesluit ongeldig was verklaard, stelde het vonnis eveneens dat

terugkeer van de vice-voorzitter naar de scholengemeenschap vanwege de ver-

stoorde verhoudingen was uitgesloten. De gemeente Utrecht werd opgedragen een

behoorlijke ontslagregeling met De Wijer te treffen.

In de gemeenteraad van Almere bezette de Centrumpartij in 1985 weer twee

zetels, nadat het raadslid Fresco, die al eerder ae partij had verlaten,

besloten had per 1 maart op te stappen. Geruchten dat de Centrumpartij Fresco

10.000 gulden zou hebben aangeboden om zijn zetel ter beschikking te stellen,

werden door het gewezen raadslid bevestigd. De Centrumpartij wees deze be-

schuldigingen als laster van de hand en stelde Fresco het beproefde wapen van

het kort geding in het vooruitzicht. De installatie in mei van het nieuwe

- 27 -

gemeenteraadslid voor de Centrumpartij, mevrouw d'l-londt, leidde ook nu weer

tot ongeregeldheden.

Al zeer vroeg startte de Centrumpartij de campagne voor de verkiezingen van

1986. In mei poogde de partij door de plaatsing van enkele advertenties in

Nederlandstalige bladen in Zuid-Afrika onder de naar schatting 50.000 aldaar

woonachtige Nederlanders stemmen te werven voor de komende parlementsver-

kiezingen. Voorzitter Vlieg van de 'Federasie van Nederlandse Vereenigings

van Suid Afrika' zei in een reactie niet verbaasd te zuilen zijn wanneer de

"meeste Nederlanders in Zuid-Afrika" in mei 1986 op de Centrumpartij zouden

stemmen, "want deze partij staat niet vijandig tegenover Zuid-Afrika".

In eigen land kwamen de voorbereidingen in november op gang, toen het hoofd-

bestuur in november penningmeester en pleitbezorger van de partij er. Lier

aanwees tot lijsttrekker.

In de opiniepeilingen handhaafde de Centrumpartij in 1985 door de bank ge-

nomen haar positie, die overeenkwam met een Kamerzetel . Bij de verkiezingen

voor de Provinciale Staten van september in de nieuwe provincie Flevoland

won de Centrumpartij één zetel. Ten opzichte van de Kamerverkiezingen van

1982 boekte de partij enige vooruitgang in de IJsselmeerpolders. Vergeleken

met de gemeenteraadsverkiezingen in Almere van september 1983 ging zij echter

fors achteruit. Van de ruim 9 percent, die de Centrumpartij toen behaalde, had

zij twee jaar later bijna de helft verspeeld.

Centrumdemocraten

Naar aanleiding van het royement van Kamerlid Janmaat door het bestuur van de

Centrumpartij stapte aan het einde van 1984 een aantal medestanders van het

parlementslid uit de partij. Niet lang daarna richtten zij een eigen partij

op, de Centrumdemocraten. Voorzitter van de nieuwe politieke groepering werd

mevrouw Rinia. Na zijn toetreding zei Janmaat met de Centrumdemocraten aan

de komende verkiezingen mee te zullen doen. Een poging van Jamiaat mii vóór

21 mei 1986 namens de Centrumdemocraten in het parlement te kunnen optreden,

strandde op de constatering van Kamervoorzitter Dolman dat volgens het onge-

schreven staatsrecht Kamerleden alleen partijen kunnen vertegenwoordigen

namens welke zij zijn verkozen. Tot de verkiezingen zou Janmaat alleen onder

zijn eigen naam in de Tweede Kamer zitting kunnen hebben.

Spoedig na de start staken bij de Centrumdemocraten interne meningsverschillen

- 28 -

de kop op. Janmaat schorste in februari zijn twee fractiemedewerkers, omdat

zij te veel bezig zouden zijn met 'hun persoonlijke, politieke ambities".

Eén van de twee geschorste medewerkers was drs. Vierling, in 1984 bij de

Europese Verkiezingen nog lijsttrekker van de Centrumpartij. Blijkbaar

waren de strubbelingen snel de wereld uitgeholpen, want in juni verscheen

- vrijwel onopgemerkt - van de hand van Vierling, het rapport Centrum—

democratisch beleid ter bescherming van het Nederlands staatsburgerschap.

Het rapport was van een voorwoord voorzien door Janmaat, die inmiddels

partijvoorzitter was geworden. Deze in het rood, wit en blauw van de natio-

nale driekleur getooide uitgave van de genoemde stichting, richtte zich tegen

het vreemdelingenbeleid van de regering. De teneur van het rapport, gesteld

in moeilijk leesbaar vakjargon en voorzien van een verklarende woordenlijst,

werd op heldere wijze door Janmaat in zijn voorwoord onder woorden gebracht:

"Grenzen dicht, en: aanpassen of terugkeren".

conflicten tussen de Centrumpartij en de Centrumdanocraten

In februari vocht de Centrumpartij voor de afdeling rechtspraak van de Raad

van State de registratie aan van de partij Centrumdemocraten van Janmaat.

Raadsman en partijlid mr. Lier wenste een verbod op de naam, omdat deze een

voortzetting van de Centrumpartij zou suggereren. Daarbij kwam dat leden van

de Centrumpartij zich altijd al centrumdemocraten hadden gevoeld, aldus Lier:

"dit voelen ze als verraad van Janmaat". In mei troffen beide partijen elkaar

weer voor het gerecht, ditmaal in Den Bosch. In een kort geding eiste Janmaat

dat partijsecretaris Seegers van de Centrumpartij persoonlijke aantijgingen,

als zou Janmaat partijgelden hebben verduisterd, terug zou nemen.

Communistische Partij van Nederland (CPN

"1985 moet het jaar worden waarin onze partij haar nieuw gewonnen inzichten

ten volle tot gelding zal brengen. Het vaststellen van nieuwe doelstellingen

en perspectieven voor socialistische omvorming van de Nederlandse maatschappij

was een ingrijpende worsteling, die haar afsluiting vond in het program-

congres van, 1984. Het 29ste kongres zal het startsein moeten zijn om met

nieuw zelfbewustzijn de partij tot daden en strijd in staat te stellen."

Na jarenlang door interne conflicten te zijn geteisterd poogde de CPN met

deze nieuwjaarswens voor 1985 een andere toon te zetten, die moest resulteren

- 29 -

in een positiever beeld van de partij. Gezien de consequenties van de hope

loze verdeeldheid van de partij - ledenverlies met als gevolg financiële

tekorten en een inboeten aan organisatorische slagvaardigheid - was dit

bitter noodzakelijk. Hoewel de CPN er inderdaad in zou slagen de rust

enigszins in de partij te laten terugkeren, bleek in de opiniepeilingen haar

aantrekkingskracht niet te zijn toegenomen. Aan het eind van het jaar zou

de CPN volgens de enquêtes nog maar op één Kamerzetel mogen rekenen.

Meteen in het nieuwe jaar klonk vanuit de CPN het nieuwe geluid. Op een pers-

conferentie in januari zei partijvoorzitter Elli Izeboud dat de partijver-

nieuwing in een nieuwe fase was geraakt. "Tot nu toe had die vooral het

karakter van een polemiek met het verleden van de CPN, nu werken we uit wat

we willen en minder wat we niet meer willen." Van deze gerichtheid op de

toekomst getuigde ook de manifestatie die de CPN in februari in de RAI in

Amsterdam hield. Tijdens deze bijeenkomst, bedoeld om de partij na alle door-

stane troebelen eens op te peppen, riep Marcus Bakker over de hoofden van de

ruim tweeduizend aanwezigen de communisten, die de afgelopen tijd de partij

hadden verlaten, op om weer lid te worden van de CPN. "Kom terug, kameraden:

Jullie horen bij ons:", aldus Bakker.

partijcongres

Van 1 tot 3 maart hield de CPN haar 29ste partijcongres. In een discussie-

bijdrage werd de hoop uitgesproken dat er nu niet weer "een gratis voor-

stelling van verdeeldheid" aan een breed publiek zou worden weggegeven.

In tegenstelling tot wat sommigen gevreesd hadden verliep het congres zeer

rustig. Zeker vergeleken met vorige congressen waren er weinig wanklanken

te horen. Voor een deel kwam dit omdat de meest uitgesproken vertegenwoordi-

gers van de vernieuwingsgezinde en orthodoxe ('horizontale') vleugels al na

het buitengewoon congres van februari 1984 uit de partij waren getreden.

In haar openingstoespraak riep Voorzitter Izeboud het congres op, an "een

periode van machtsstrijd in de partij af te sluiten". Zij verdedigde het door

een aantal afgevaardigden als "kleurloos" bekritiseerde bestuursbeleid, dat

een middenweg trachtte te vinden tussen de wensen van vernieuwers en horizon-

talen. Dat het congres zich in het algemeen wel kon vinden in het gevoerde

beleid, werd duidelijk met de verkiezing van een nieuw partijbestuur. De

positie van de gematigden bleek in de nieuwe samenstelling versterkt. Voor-

- 30 -

zitter Izeboud, die enige weken later door het bestuur in haar functie

werd herkozen, zei na het congres dat de uitslag van de bestuursverkiezingen

het proces van vernieuwing had vastgelegd. In het bestuur werd ook een

buitenlander gekozen, de Marokkaan M. Messaoudy. Volgens hem was dit de

derde keer dat dit in een politieke partij in Europa voorkwam.

Het partijcongres, dat in het algemeen de bestuursvoorstellen volgde, week

daar op één belangrijk punt van af. Tegen de zin van de partijleiding werd

een amendement aangenomen waarin het verlenen van stemrecht aan buiten-

landers bij de Provinciale- en Kamerverkiezingen werd bepleit. Verder ont-

stond er weer enige ophef over het onafhankelijke redactionele beleid van De

Waarheid. Het voorstel van de orthodoxe vleugel, die van het dagblad weer een

strijdbare krant onder controle van het partijbestuur wilde maken, haalde het

niet. Een hevige botsing der stromingen kon worden voorkomen doordat het

partijbestuur met een compromis kwam, waarin regelmatig politiek overleg

tussen partijleiding en redactie werd voorgesteld.

Op 1 april zorgde De Waarheid voor de nodige opschudding in de CPN door op

de voorpagina delen van een geheime notitie van PvdA-voorzitter Max van den

Berg te onthullen. Van den Berg zou hierin voorstellen hebben gedaan voor de

personele invulling van een eventueel te vormen links meerderheidskabinet.

Voor de aan de CPN toegedachte ministerspost van Binnenlandse Zaken werden

Marius Ernsting dan wel Rinus Haks als kandidaten genoemd. Toen het bestuu'

van de CPN wat al te schielijk toehapte door in een eerste reactie mee te

willen delen verheugd te zijn, achtte de redactie van De Waarheid het beter

de partijtop er op te wijzen dat het hier een 1-aprilgrap betrof.

Hoewel de CPN er in geslaagd leek te zijn in de eerste helft van 1985 in

rustiger vaarwater verzeild te raken, leverde dit niet een verbetering van

haar financiële situatie op. Uit de door penningmeester Boe Thio in juni

gepresenteerde cijfers bleek dat er op de begroting van meer dan anderhalf

miljoen gulden een tekort was van zo'n vier ton. Tegenvallende resultaten van

de financiële campagnes en achterstanden in de contributie-inning ten gevolge

van het "ineenstorten op een aantal plekken van de partij-organisatie (en)

desinteresse", alsmede het overschrijden van begrote uitgaves waren hieraan

debet. Om de begroting enigszins sluitend te krijgen werd voorgesteld om

onder meer op de personeelsuitgaven te bezuinigen.

- 31 -

samenwerking

In een resolutie die door het 29ste congres in maart was overgenomen sprak

de CPN zich al vroeg uit voor verregaande samenwerking tussen klein links

met het oog op de Kamerverkiezingen in mei 1986. De communisten wilden de

mogelijkheid onderzoeken van een gemeenschappelijk program en een gezamen-

lijke lijst met PSP, PPR, partijlozen "en anderen die zich daartoe aange-

trokken voelen". De CPN, die zich als eerste 'klein-linkse' partij in

principe bereid verklaarde tot deze vormen van samenwerking, stelde het zelf-

standig voortbestaan van de partij hierbij wel voorop. Bij monde van

Brouwer werd de PvdA verzocht CPN en PSP in de strijd tegen het kabinet-

Lubbers niet links te laten liggen. Alleen door de samenwerking van de PvdA

met klein links kan een alternatief worden geboden voor het rechtse beleid

van CDA en VVD, aldus de fractievoorzitter van de CPN.

Nadat het PSP-congres met een minieme meerderheid structurele samenwerking

met klein-links bij de komende Kamerverkiezingen had afgewezen, besloot de

CPN in augustus met een eigen lijst de verkiezingen in te gaan. De communisten

wilden echter blijven streven naar progressieve machtsvorming en stelden

daarom een lijstverbinding met PvdA, PPR, PSP en EVP voor. De CPN wilde niet

ingaan op een verzoek van een aantal dissidente PSP-ers om samen met de PPR

tot een gezamenlijke lijst te komen. Het partijbestuur vreesde dat de samen-

werking met de PSP op gemeentelijk, provinciaal en Europees niveau hierdoor

in gevaar zou kunnen komen.

ontwerp-verkiezingsprogramma

In september verscheen het ontwerpverkiezingsprogramma van de CPN, 'Met alle

macht...!' Hoofdpunten hieruit waren de bevordering van 'volledige en vol-

waardige' werkgelegenheid, verhoging van de koopkracht voor lagere inkomens

en arbeidstijdverkorting met behoud van loon. Daarnaast wilde de CPN een

'actieve vredespolitiek' voeren, wat onder meer een besliste afwijzing van

de plaatsing van kruisraketten inhield.

De Waarheid

Niet alleen de CPN, ook De Waarheid verkeerde in grote financiële problemen.

De poging om van het dagblad een krant voor héél links te maken had niet tot

- 32 -

een groter aantal abonnées geleid; de oplage liep in 1985 daarentegen

zelfs van 16.000 tot 12.000 betalende abonnées terug. Voor een deel werden

de persen draaiende gehouden door een in mei verkregen voorschot op de com-

pensatieregeling voor verliesgevende bladen van het Bedrijfsfonds voor de

Pers. Door een verdere daling van het aantal abonnées en het uitblijven van

verdere steun van het bedrijfsfonds, waarop De Waarheid wel aanspraak meende

te kunnen maken, verslechterde de positie van het noodlijdende blad nog meer.

Een niet geheel onbevooroordeelde hoofdredacteur Meerten van het concurrerende

Manifest van het VCN, schatte de schuld van De Waarheid op "een dikke zeven

miljoen". Wervingscampagnes met leuzen als "Wordt de Waarheid geweld aange-

daan? Wel als u rn niet 1eest", draaide op niets uit. Terwijl De Waarheid

zich opmaakte om op 10 november haar 45-jarig bestaan te vieren, besloot

haar uitgever Bepenak (een afkorting die staat voor 'Bevordering van de pers

van de Nederlandse arbeidersklasse') dan ook tot een drastische sanering.

Vanaf 1 december zou de krant in weekend-formaat verschijnen, hetgeen op

weekbasis een inkrimping van de redactionele tekst met 40 percent zou gaan

betekenen. Daarnaast moesten nog vijf journalisten afvloeien en zouden in het

productieproces enige arbeidsplaatsen dienen te verdwijnen.

Verbond van Conrinunisten in Nederiand

Het VCN, dat zich in feite al in oktober 1984 van de CPN had afgesplitst,

begon 1985 met een felle aanval op de CPN. In een verklaring van het dagelijks

bestuur van 8 januari werden de leden van het Verbond aangespoord niet deel

te nemen aan het congres van de CPN en zelfs om de banden met deze partij

maar helemaal te verbreken. De CPN als communistische partij was volgens de

verklaring ten onder gegaan; haar 29ste congres werd het "euthanasiecongres"

genoemd. Het verschil tussen de doorbrakers en de huidige partijleiding is

dat de eersten actieve euthanasie voorstaan, de laatste passieve.

Het verloop van het congres sterkte het VCN in haar opvatting dat de CPN niet

meer communistisch was. De partij bleek te zijn verworden tot "een gelegen-

heidscoalitie van reformisten, radicalen en utopisten met het anti-sowjet-

tisrne als vaak enig bindmiddel". In Manifest werd dan ook de 'heroprichting'

van een Nederlandse communistische partij aangekondigd, aan het einde van 1985.

Op 2 en 3 november 1985 werd uiteindelijk in het gebouw De Hoeksteen, waar de

CPN tegelijkertijd een protestvergadering tegen de plaatsing van kruisraketten

had belegd, officieel het 'Verbond van Communisten in Nederland' opgericht.

- 33 -

Tijdens de oprichtingsvergadering werd een resolutie aangenomen, waarin

grondslag en doelstelling stonden verwoord. De nieuwe communistische partij

zou zich baseren op marxistisch-leninistische grondslag, en oriënteerde zich

op de Sovjet-Unie. Verkiezingsstrijd diende verbonden te zijn met klassen-

strijd. Gezien het feit dat het VCN een partij in opbouw was, zou hij niet

deelnemen aan de Tweede Kamerverkiezingen van 1986. Bij de Gemeenteraads-

verkiezingen zou per gemeente bekeken worden of het VCN met een eigen lijst

zou uitkomen. Bovengenoemde voorstellen over deelname aan verkiezingen werden

door de vergadering overgenomen.

Het VCN telde volgens algemeen secretaris Dammen zon duizend leden. Een

dubbellidmaatschap van VCN en CPN zou niet worden geaccepteerd.

Het blad Manifest, dat volgens de klassieke leninistische traditie onder

directe controle van het partijbestuur staat, had ongeveer drie en een half

duizend abonnées. Na een intensieve campagne, waarbij onder meer in Amsterdam

het 'Manifestival' werd georganiseerd, slaagde het VCN erin het blad in

plaats van één keer in de twee weken per 1 januari 1986 wekelijks te laten

verschijnen.

Democraten '66 (D'66)

1985 hield voor D'66 een belangrijke koerswijziging in. Niemand minder dan

Hans van Mierlo, één van de 'founding fathers' van de partij, drukte in dat

jaar zijn stempel op de ontwikkelingen binnen D'66. Terwijl in het eerste

nummer van Democraat de secretaris buitenland van het hoofdbestuur vanwege

de participatie van D'66 in een Europees samenwerkingsverband nog vol trots

meedeelde dat "de vierde stroming haar vleugels uitslaat", werd door Van

Mierlo deze conceptie ten grave gevoerd. Het bestaansrecht van D'66 lag

volgens hem niet in een plaats naast socialisme, liberalisme en christen-

democratie, maar in een terugkeer naar de opvattingen die de partij ooit

gekoesterd had over staatsrechtelijke vernieuwing.

"Ga heen en zondig opnieuw"

Van MierlO zetten zijn ideeën over de lijn die D'66 diende te volgen uiteen

op een bijeenkomst van ongeveer 700 raads- en statenleden van de partij op

5 januari in Arnhem. Daar maakte hij in zekere zin zijn 'come-back' volgens

zijn zeggen was het voor het eerst sinds 12 jaar dat hij partijgenoten op

- 34 -

deze wijze weer toesprak. In zijn rede schetste de senator de geschiedenis

van zijn geestesprodukt. Opgericht met als belangrijkste doelstelling de

politieke vernieuwing, raakte D'66 in de jaren '70 dit perspectief kwijt

met de totstandkoming van het kabinet-Den Uyl en het mislukken van de 'pro-

gressieve volkspartij'. Terlouw haalde D'66 uit het moeras en wilde de

partij als vierde stroming in het Nederlandse politieke bestel verankeren.

Hoewel Van Mierlo begrip toonde voor de positie van Terouw, merkte hij op

dat hierbij "het revolutionaire karakter, gericht op politieke vernieuwing,

werd genegeerd". Terlouw's poging "stond eigenlijk loodrecht op ons vorige

imago van partijvernieuwers. De aantasting van de geloofwaardigheid van

D'66 was één van de redenen van de zware verkiezingsnederlaag in 1982.

De draad van politieke vernieuwing, die Terlouw had laten vallen, diende

volgens Van Mierlo weer te worden opgepakt. Daartoe bestond nog steeds alle

aanleiding, want evenals in 1966 vertoonde de parlementaire democratie nog

vele gebreken, hetgeen door de RSV-affaire werd onderstreept. De toekomst

van D'66 lag in het opnieuw op de dagorde plaatsen van het thema van de

staatsrechtelijke vernieuwing. D'66 moest in dit verband haar oude staats-

rechtelijke voorstellen 'revitaliseren' en weer streven naar een politieke

hergroepering van de progressieven in Nederland. Tenslotte vatte Van Mierlo

de bedoeling van zijn betoog samen in een oproep tot de aanwezigen: "Ga heen

en zondig opnieuw"

In zijn rede kondigde Van Mierlo bovendien - met voorbijgang van partij-

bestuur en Tweede Kamerfractie - de komst van een 'Politieke Boodschap' aan,

die zou worden geschreven door de Eerste Kamerfractie. Hierin zou kort en

bondig de identiteit van D'66 worden geherdefinieerd en kernachtig een aantal

concrete beleidsvisies worden geformuleerd. Het partijbestuur kon deze bood-

schap dan in een resolutie op het komende congres aan de partij voorleggen.

Hoewel Van Mierlo aan het begin van zijn toespraak had gewaarschuwd niet te

zijn gekomen als "de goeroe die de langverbeide politieke boodschap brengt

en ook niet als een potentiële lijsttrekker die alvast aan zijn aanloop

begint", zagen velen in de partij hem wel als de redder uit de nood. De enige

kandidaat tot dan toe voor het lijsttrekkerschap, Engwirda, werd gebrek aan

charisma verweten. De druk die op Van Mierlo werd uitgeoefend om zich als

lijsttrekker beschikbaar te stellen werd steeds groter. Zijn weigering om

door minister van Buitenlandse Zaken Van den Broek te worden voorgedragen voor

de functie van secretaris-generaal van de Westeuropese Unie, versterkte de hoop

dat hij uiteindelijk zou toestemmen in het lijsttrekkerschap.

- 35 -

40e congres: Van Mierlo als lijsttrekker beschikbaar

Onder een gewijzigde naam - de apostrof uit 066 is vervallen, waardoor de

cijfers niet meer voor het jaartal 1966 stonden, maar deel gingen uitmaken

van het beeldmerk - congresseerde 066 op 14 en 15 juni in Amersfoort. Op-

nieuw waren alle ogen op Van Mierlo gericht, toen deze onder de titel 'Een

reden van bestaan' zijn lang verwachte 'Politieke Boodschap' uitsprak. Hoewel

naar zijn mening de eerste stormloop op het politieke bestel was mislukt,

zei Van Mierlo dat het bestaansrecht van D66 nog steeds was gelegen in "de

noodzaak van ingrijpende vernieuwing van de politieke cultuur". Omdat de

partijen zich nog steeds baseerden op verstarde en achterhaalde 19de eeuwse

ideologieën, waren de verhoudingen volledig vastgeroest. De taak van 066 was

daarom zich te "blijven specialiseren in politieke analyses en plannen waarin

met ontzuilde ogen gekeken wordt naar deze ontzuilde samenleving".

Tot veler verrassing voegde Van Mierlo aan zijn politieke boodschap nog een

persoonlijke toe, namelijk dat hij zich als lijsttrekker beschikbaar stelde.

Onder een daverend applaus verbond hij aan zijn kandidatuur wel enige voor-

waarden: niet alleen moest het verkiezingsprogram voor hem aanvaardbaar zijn,

ook wenste hij na de verkiezingen tijd vrij te houden voor "verplichtingen in

de privé-sfeer". De huidige fractievoorzitter van de Tweede Kamer, Engwirda,

kondigde terstond aan zijn kandidatuur in te zullen trekken.

De dubbele boodschap van Van Mierlo en de publiciteit die deze kreeg zette

de overige beraadslagingen van het congres enigszins in de schaduw. Wegens

tijdgebrek kon niet de hele agenda worden afgewerkt. Wel werd een begin

gemaakt met de behandeling van een aantal 'beslispinten' in verband niet de

opstelling van het verkiezingsprogram. Tegen de zin van het partijbestuur

nam het congres een motie aan waarin de sluiting van de kerncentrales in

Dodewaard en Borssele werd afgewezen.

kandidaatstelling

Vanwege het feit, dat het nu "meer dan ooit tevoren" van het grootste belang

was dat de interne verkiezingen van de kandidaat-Kamerleden na de parlements-

verkiezingen zouden resulteren in een "evenwichtig samengestelde fractie',

werd op het congres door de voorzitters van de Statenfracties van D66 een

motie ingediend waarin werd gevraagd om de instelling van een commissie van

"wijze mannen", die bij de kandidaatsverkiezing een adviserende rol zou moeten

- 36 -

spelen. Tegen de zin van het hoofdbestuur nam het congres deze motie aan.

Onder leiding van voorzitter Lambers-Hacquebard stelde de "Commissie Aan-

dragen Stemadvies" na gesprekken met alle kandidaten een advieslijst van

15 personen op, waarvan verwacht mocht worden dat zij optimaal zouden

functioneren in de Kamerfractie. Deze 15 personen zouden door het partij-

bestuur bij de verkiezingen van de kandidaten bij de leden - die het laatste

woord hadden - worden aanbevolen. In feite ms deze procedure een poging an

de volstrekt open en gedemocratiseerde kandidaatstelling binnen D66 enigszins

in banen te leiden. Dat deze opzet slaagde bleek in november na de schrifte-

lijke stemming waaraan meer dan de helft van de leden - een record - deelnam.

De leden hadden het stemadvies van de partijleiding ter harte genomen door

alle aanbevolen kandidaten op één na bij de eerste 15 van de definitieve

kandidatenlijst te plaatsen. Opvallend was de derde plaats van fractieleider

Engwirda, die door druk van de vrouwenlobby was gepasseerd door Kamerlid

Louise Groenman. Uiteraard prijkte Van Mierlo op de eerste plaats.

In oktober kwam D66 met een origineel plan cm geld bijeen te krijgen voor de

verkiezingscampagne van 1986. Belangstellenden konden in aanmerking komen

voor speciaal voor D66 vervaardigde kunstwerken door de partij geld te lenen

en daarbij af te zien van de gebruikelijke rente. Van het geleende bedrag

zou 066 binnen 2 jaar 20 percent terugbetalen, de rest diende volgens de

partij als een schenking te worden beschouwd. Op deze wijze hoopten de

Democraten 750.000 gulden in te zamelen.

ontwerp-verkiezingsprogranvna

Ook in oktober verscheen - na enige vertraging - het concept-verkiezings-

programma van D66. Een eerdere versie was door de partijleiding bekritiseerd

omdat er te weinig van de 'Politieke Boodschap' van Van Mierlo in zou door-

klinken. Door de vertraging kon het congres van eind november het program

slechts in hoofdlijnen beoordelen. De definitieve vaststelling en de formele

aanwijzing van Van Mierlo tot lijsttrekker werden uitgesteld tot een extra

congres in januari 1986.

In het bijgewerkte ontwerp-verkiezingsprogram waren wel de door het partij-

bestuur node gemiste voorstellen inzake staatsrechtelijke vernieuwing opge-

nomen. Naast de bekende stokpaardjes van 066 zoals de verkiezing van de

minister-president en de introductie van het districtenstelsel bepleitte het

- 37 -

program het opzetten van een 'parlementair onderzoeksinstituut'. Dit

instituut zou de maatschappelijke uitwerking van de regelgeving van de

overheid moeten onderzoeken en daarnaast zorg moeten dragen voor de eigen

informatieverwerving van de Tweede Kamer, buiten de regering om. Een uit-

spraak over de kruisraketten ontbrak, omdat D66 eerst het '1 november-

besluit' van de regering wilde afwachten. Bij de presentatie van het ontwerp

zei Van Mierlo dat medewerking van D66 aan het huidige beleid van CDA en VVD

uitgesloten was. Tevens noemde de lijsttrekker van de Democraten de PvdA

- ondanks de vele verschillen die er met D66 bestaan - een vernieuwingsgezinde

partij.

Op het 41ste congres van D66 op 30 november in Breda werd door Van Mierlo de

open plek in het ontwerpprogram met betrekking tot de kruisraketten ingevuld.

Wanneer het parlement een verdrag met de Verenigde Staten over de plaatsing

van deze wapens zou goedkeuren, zou D66 zich hierbij neerleggen. In het ver-

kiezingsprogram zou ook niet worden aangedrongen op heronderhandelingen met

de V.S.

In zijn redevoering tot het congres zei Van Mierlo dat D66 onafhankelijk de

verkiezingen in zou gaan. Hoewel hij toch wel een voorkeur uitsprak voor de

PvdA, sloot hij formeel samenwerking met VVD en C04 niet uit, wanneer deze

tot een drastische verandering van hun beleid zouden komen. Volgens Van

Mierlo werd de opleving van 066 - in de opiniepeilingen weer goed voor zon

6 zetels - evenmin als haar staatsrechtelijke ideeën door de overige partijen

op prijs gesteld. D66 werd behandeld als "het ongewenste kind uit de gemeen-

schap der zuilen", aldus de man die de partij weer een nieuw elan had gegeven.

Evangelische Volkspartij (EVP)

In 1985 ondernam de EVP diverse pogingen om te komen tot een "bundeling van

vooruitstrevende christenen'. Hierbij hield de partij de mogelijkheid open

zich op te heffen en op te gaan in een nieuwe politieke partij. Electorale

motieven speelden een belangrijke rol bij deze initiatieven. Volgens de

opiniepeilingen leek het er op dat de EVP haar ene zetel zou verliezen. Geen

enkele poging tot bundeling slaagde echter, zodat er uiteindelijk voor de

EVP niets anders over bleef dan zelfstandig aan de Tweede Kamerverkiezingen

deel te nemen.

Het najaarscongres van '84 had besloten tot één kandidatenlijst voor de ver-

kiezingen van 1986 en één programma op hoofdpunten van de EVP, de Basisbeweging

- 38 -

voor Vrede en Solidariteit en de Europese Groenen (die begin 84 was opge-

richt rond de uitgetreden CDA-Kamerleden Scholten en Dijkman). In 1985 bleek

tijdens drie gesprekken weldra dat de Europese Groenen zelfstandig de ver-

kiezingen zouden ingaan. Ondertussen had zich nog een gesprekspartner aan-

gediend: Dilo van Commenée, voorzitter van de Hout- en Bouwbond CNV, die een

alternatief zocht voor het CDA en met hem, naar zijn zeggen, 80 a 90% van

de CNV-leden. In februari vond een eerste gesprek plaats tussen vertegen-

woordigers van het CNV, de EVP en de Basisbeweging voor Vrede en Solidariteit,

op initiatief van Van Commenée. In dit gespreK werd men het eens over de

behoefte aan een progressief-confessioneel alternatief voor het CDA.

Voortvloeiend uit deze gesprekken legde het EVP-bestuur aan het congres van

30 maart het voorstel voor mee te werken aan een nieuwe partij voor progres-

sieve christenen, welke een voortzetting zou kunnen zijn van de EVP, maar

waar de EVP mogelijkerwijs ook in op zou kunnen gaan. Dit voorstel werd door

het congres in grote lijnen overgenomen met één belangrijk toegevoegd element:

de eventuele 'nieuwe partij' zou bij de komende Tweede Kamerverkiezingen ook

samenwerking zoeken met andere progressieve groeperingen "waarbij geen partijen

op voorhand worden uitgesloten". Concreet betekende dit dat PSP en CPN ook

betrokken zouden kunnen worden bij deze samenwerking. Met name fractievoor-

zitter mevrouw tibels toonde zich erg tevreden met deze toevoeging.

Voor het Kamerlid Jan Nico Scholten en Van Commenée vormde dit besluit echter

aanleiding niets meer te voelen voor een nieuwe partij rond de EVP. Door de

deur naar klein links open te houden zouden teleurgestelde CDA-kiezers afge-

schrikt worden. Scholten, Van Commenée, maar ook een gedeelte van het EVP-

kader zagen electoraal alleen nog mogelijkheden in een opstelling tussen CDA

en PvdA. Een andere stroming binnen de EVP vond deze benadering te weinig

radicaal, te zeer gericht op machtsvorming en voorbijgaand aan het evange-

lische uitgangspunt. De mogelijke samenwerking met PSP en CPN, verwoord in

het congresbesluit leidde derhalve tot een crisis in de EVP.

De algemeen secretaris, de penningmeester en de partijcoördinator verlieten

de partij; het voltallige bestuur van de EVP in de provincie Groningen

besloot af te treden, evenals de voorzitter, secretaris en penningmeester van

de EVP in Gelderland. Dok verscheidene leden zegden hun lidmaatschap op. De

radicale vleugel leek hiermee voorlopig de 'strijd' gewonnen te hebben.

Ex-leden van de EVP besloten in april tot oprichting van een nieuwe partij,

als 'alternatief voor het CDA' .

Op 11 november nam dit initiatief vastere

vormen aan en besloot men tot oprichting van de nieuwe partij 'De Alliantie'.

- 39 -

Het initiatief werd genomen door de voormalige algemeen secretaris van de

EVP, Bruggeman, samen met D. van Commenée en W. van Dam. Laatstgenoemde

was oud-voorzitter van de PPR en zojuist afgetreden als lid van de Provin-

ciale Staten van Gelderland. De Alliantie zou mee gaan doen aan de Kamer-

verkiezingen van '86. Ze wilde zich richten op CDA'ers die ontevreden waren

over het sociale beleid en het vredesbeleid van die partij.

Ondanks het wegvallen van J.N. Scholten, Van Commenée en een aantal bestuurs-

leden, bleef de EVP onvermoeibaar streven naar bundeling van progressieve

christenen. In juni richtte de partij zich met een open brief tot deze groep,

met de oproep zich te verenigen in één partij. Deze bundeling werd zo belang-

rijk bevonden dat de vaststelling van het verkiezingsprogram 1986-1990 ver-

schoven werd naar het najaarscongres.

Ondanks alle pogingen kwam de bundeling niet tot stand. Fractievoorzitter Ubels

constateerde in haar toespraak op de partijraad van 29 juni deze mislukking

en stelde voor als EVP zelfstandig aan de verkiezingen mee te doen, "met onze

eigen identiteit". De EVP zou echter blijven streven naar bundeling van pro-

gressieve christenen. Het najaarscongres zou een besluit nemen over samen-

werking met andere progressieve partijen. Het partijbestuur kreeg van de

partijraad opdracht de mogelijkheden hiertoe te onderzoeken. Deze mogelijk-

heden waren echter beperkt geworden. PvdA en D'66 wezen bundeling af, en ook

het PSP-congres had inmiddels gekozen voor zelfstandige deelname aan de ver-

kiezingen. Bleven over CPN en PPR. Het najaarscongres van de EVP op 23 november

stemde in met een mogelijk akkoord tussen CPN, EVP en PPR op parlementair niveau.

Het verkiezingscongres van januari '86 zou uiteindelijk zijn fiat moeten geven

aan dit bereikte akkoord.

pro gram en kandidatenlijst

Op 30 oktober presenteerde de EVP het ontwerp-verkiezingsprogramma. Opvallend

hierin was het voorgestelde sabbatjaar. Eens in de zeven jaar zou iedere

werkende een jaar vrijaf kunnen krijgen, met behoud van inkomen. Een werkloze

zou dan de opengevallen plaats kunnen innemen. Het congres op 23 november

stelde dit program zonder noemenswaardige wijzigingen vast.

De kandidatenlijst zou pas in januari '86 worden vastgesteld. De partijraad

van 2 november had wel een advieslijst opgesteld. Cathy Ubels stond hier op

de eerste plaats en generaal-majoor b.d. C. von Meyenfeldt nummer twee. De

- 40 -

landelijke afdelingen (Kamerkieskring-organisaties) bleken eerder hun

voorkeur te hebben uitgesproken voor Von Meyenfeldt, maar deze had te

kennen gegeven niet beschikbaar te zijn voor het lijsttrekkerschap. Hij

wilde slechts "gewoon" Kamerlid zijn.

Gereformeerd Politiek Verbond (GPV

De discussie over de politieke samenwerking met SGP en RPF bij de komende

gemeenteraadsverkiezingen hield de gemoederen binnen het GPV in de eerste

maanden van 1985 bezig. In de kiesverenigingen besprak men de notitie

"Criteria bij politieke samenwerking" die in november 1984 in Ons Burger-

schap was gepubliceerd. Hierin werden door een commissie van de Generale

Verbondsraad (GVR) de criteria uiteen gezet waaraan de lijstineenschuiving'

de vorming van een gemeenschappelijke lijst met SGP of RPF, moest voldoen.

Al in 1981 had de GVR besloten deze richtlijnen op te stellen, niet om "lijst-

ineenschuiving" te propageren, maar als handleiding, omdat in de praktijk

steeds meer kiesverenigingen tot politieke samenwerking bij gemeente- of

Statenverkiezingen overgingen. Mede op grond van de reacties van een aantal

kiesverenigingen formuleerde de GVR zijn uiteindelijke voorstel voor de

Algemene Vergadering. Het formele uitgangspunt hierin is dat als regel niet

tot lijstineenschuiving zal worden besloten wanneer men kan aannemen dat

via een zelfstandige GPV-lijst één of meer zetels bij gemeente- of provinciale

verkiezingen haalbaar zijn. Het behoud van de eigen identiteit is in inhoude-

lijk opzicht een "conditio sine qua non"; de samenwerking mag dan ook beslist

niet worden uitgelegd als "een demonstratie van geloofseenheid". De naam GPV

mag pas boven een ineengeschoven lijst prijken, wanneer is vastgesteld dat

"de programma's van de betreffende partij(en) in hoofdlijnen overeenstemmen

met dat van het GPV en dat daarin geen voor het GPV onaanvaardbare punten

staan". Samenwerking op landelijk niveau is geheel uitgesloten. De nationaal-

gereformeerde politiek mag niet vermengd worden met andere politiek, aldus

oud-Kamerlid A.J. Verbrugh in een toelichting op het voorstel. Het GPV zou

liever niet in de Kamer vertegenwoordigd zijn dan haar politieke gezicht te

verliezen in een gezamenlijk optreden met SGP en RPF.

Op 20 april 1985 had in Arnhem de 38e Algemene Vergadering plaats. Omdat de

GVR verwachtte dat de beraadslagingen over de handleiding voor politieke

samenwerking veel tijd zou vergen, werd besloten de nota over de mogelijke

nieuwe bestuursstructuur van het Verbond niet aan de orde te stellen. Met

- 41 -

ruime meerderheid nam de Algemene Vergadering het vrijwel ongewijzigde

voorstel van de GVR over. Het voorstel van Dronten, dat lijstineenschuiving

strijdig achtte met de grondslag van het GPV, kreeg slechts de steun van

21 van de ruim 200 aangesloten kiesverenigingen. De politieke samenwerking

bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1986, maar ook die voor de provinciale

staten in 1987 is met het aannemen van de handleiding nu aan regels gebonden.

voorbereidingen Kamerverkiezingen

Ruim een jaar voor mei 1986 startte het GPV, in de opiniepeilingen goed voor

twee Kamerzetels, de voorbereidingen voor de komende Tweede Kamerverkiezingen.

In januari werden de onderwerpen 'huwelijk en gezin' en een economisch

herstelplan tot speerpunten in de propaganda verheven. Deze issues zouden

ook in het in oktober te verschijnen ontwerp-verkiezingsprogramma centraal

staan. Opvallend genoeg werd de eigen achterban van het GPV, de leden van de

Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt (Binnen Verband) als voornaamste doelgroep

van de propaganda-activiteiten aangemerkt.

Op de jaarvergadering in april gaf het Tweede Kamerlid Schutte het start-

schot voor de verkiezingscampagne van het GPV. In een strijdbare redevoering

verklaarde hij de 'Wet gelijke behandeling', waarmee het kabinet-Lubbers

alle vormen van discriminatie strafbaar wilde stellen, tot inzet van de

komende verkiezingen. In zijn huidige vorm zou deze wet de doodsteek betekenen

voor elke organisatie, die aan een eigen identiteit gehecht is, aldus Schutte.

Steun aan een voortzetting van de coalitie van CDA en VVD, van belang wanneer

deze partijen in mei volgend jaar geen meerderheid zouden halen, stelde hij

afhankelijk van de nadere invulling van deze wet.

Op de vergadering van de GVR op 28 september werd Schutte als eerste op de

voorkeurslijst van kandidaten voor de Kamerverkiezingen geplaatst. Hierdoor

zal hij vrijwel zeker ook het GPV als lijsttrekker in mei 1986 aanvoeren.

Tevens werd in deze vergadering door de GVR in grote lijnen het ontwerp-

verkiezingsprogram vastgesteld. In het concept, dat in oktober onder de naam

Op koers naar morgen verscheen, werd de overheid erop gewezen dat zij in

dienst van God staat. Zij behoort op te treden tegen abortus, euthanasie en

criminaliteit. Een actief overheidsbeleid ten aanzien van de vrouwenemancipatie

werd afgewezen.

De Centrale Verbondsraad sprak zich op 28 november uit in principe bereid te

zijn bij de komende Kamerverkiezingen een lijstverbinding aan te gaan met

- 42 -

RPF en SGP. Anders dan liistineenschuiving werd deze vorm van samenwerking

als een meer technische aangelegenheid beschouwd.

Naast de Algemene Vergadering belegde het GPV in 1985 nog twee congressen.

Op het Politiek Sociaal Congres van 21-23 november werd gepoogd een

christelijk sociaal-politieke visie op economische problemen te formuleren.

Op 1 juni kwam men bijeen naar aanleiding van de studie Gedwongen gelijk te

zijn? van de Groen van Prinsterer Stichting, het wetenschappelijk bureau van

het GPV; over het emancipatiebeleid van de overheid. De teneur van de studie

en van het congres was dat de overheid huwelijk en gezin centraal zou moeten

stellen in haar beleid, in plaats van verregaande individualisering te be-

vorderen. In het ontwerp-verkiezingsprogram van oktober keerden deze op-

vattingen weer terug.

In augustus verloor het GPV de voorman die jarenlang het gezicht van het

Verbond in de Tweede Kamer had bepaald: P. Jongeling. Als eerste vertegen-

woordiger van het GPV had hij vanaf 1963 tot 1977 zitting in het parlement.

In zijn optreden kenmerkte hij zich als politieke eenling. Toenadering tot

de SGP werd niet gezocht. Omdat ARP, CHU en KVP zich naar zijn mening ten

onrechte confessioneel noemden, eiste Jongeling dat predikaat alleen voor

het GPV op. Naast parlementariër was Jongeling jarenlang hoofdredacteur van

het Nederlands Dagblad en publiceerde hij over kerk en politiek. Bovendien

schreef hij onder het pseudoniem Piet Prins een aantal jeugdboeken.

Groep Scholten/Dijkman

De twee Kamerleden Scholten en Dijkman, die in 1984 in de Kamer zaten onder

de naam 'Groep Scholten/Dijkman', behielden in 1985 wel hun zetels, maar

beëindigden in het voorjaar hun onderlinge samenwerking. Al aan het begin

van het jaar bleek dat Jan Nico Scholten zich actief bezig hield met moge-

lijke nieuwe partijvorming. Met de Basisbeweging voor Vrede en Solidariteit,

de EVP en een groep kritische CNVers had hij gesprekken gevoerd. Stef Dijk-

man nam niet deel aan deze besprekingen, aangezien hij weinig heil zag in

een nieuwe politieke partij. Op 18 april maakte Dijkman zijn overstap bekend

naar de PPR-fractie. De dag ervoor had hij zich als lid van de partij aan-

gemeld. Dijkman motiveerde zijn overgang met de opmerking dat hij in de PPR

zijn politieke werk het beste zou kunnen voortzetten. Het streven van deze

- 43 -

partij naar bundeling van progressieve krachten en het feit dat de PPR geen

specifiek christelijke partij is waren voor hem belangrijke factoren. Dijk-

man wilde 'voor geen goud" zich voor een tweede keer aansluiten bij een

partij die op religieuze grondslag politiek bedrijft. De samenwerking in de

Tweede Kamer tussen de groep Scholten/Dijkman en mevrouw Ubels van de EVP

kwam na deze stap van Dijkman tot stilstand. Het overblijvende Kamerlid

Scholten zei de beslissing van Dijkman te begrijpen en te respecteren. Hij

zelf had nog niet een politiek alternatief gevonden en zou voorlopig als on-

afhankelijk Kamerlid blijven functioneren. Wel was hij inmiddels afgestapt

van de idee een nieuwe politieke partij op te richten voor teleurgestelde

CDA'ers. Met gelijkgezinden onderzocht hij de mogelijkheid van een overgang

naar de PvdA. Door middel van gesprekken zou nagegaan moeten worden of binnen de

PvdA voldoende ruimte zou zijn voor 'de relatie tussen levensbeschouwing en

politiek' en voor marginalen' zoals bijstandsmoeders, uitkeringstrekkers

en etnische minderheden. Begin december maakte Scholten in het VARA-radio-

programma In de Rooie Haan' bekend binnen afzienbare tijd met een groen

geestverwanten over te zullen stappen naar de PvdA.

Politieke Partij Radikalen (PPR

samenwerking

Evenals EVP en PSP, besteedde de PPR in 1985 veel aandacht aan samenwerking

tussen de kleine linkse partijen met als doel te komen tot een samenwerkings-

akkoord bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1986. Vergeleken met EVP en PSP

leverde deze discussie in de PPR echter minder interne conflicten op. Met

overgrote meerderheid werd door het voorjaarscongres een motie aangenomen

waarin het partijbestuur de opdracht kreeg "alles te doen om voor de Tweede

Kamerverkiezingen 1986 een akkoord te realiseren van CPN, EVP, PPR, PSP, als-

mede niet partij-gebonden personen, platforms en groeperingen'. Eén gezamen-

lijke lijst zou hierbij de voorkeur hebben. Uit deze uitspraak zou men kunnen

opmaken dat de in 1984 opgerichte 'Herkenningsgroep' weinig gehoor had

gevonden onder de congresgangers. Vertegenwoordigers van deze groep waren

namelijk verontrust over de PPR, aangezien deze partij "te veel de oren laat

hangen naar socialistische ideologie en socialistische partijen'. Men be-

pleitte een PPR die zelfstandig werkt aan de eigen identiteit en die zeker

niet een exclusief samenwerkingsverband met PSP en CPN aan zou gaan. Naar de

- 44 -

mening van de Herkenningsgroep bevestigde de samer;erkingsmotie echter de

'klein-linkse' beeldvorming. De Tweede Kamerleden Lankhorst en Beckers

steunden de motie van het partijbestuur. De versplintering binnen links

werkte verlammend en weinig inspirerend; samenwerking was meer dan ooit

gewenst, aldus Ria Beckers. "Wat heeft het voor zin je te blijven verschansen

in politiek 1cynisme en in grote pretenties van het eigen gelijk? Je benut

dan alleen de spreekruimte die rechts je toestaat."

De verkiezingsdeelname-motie deed geen uitspraak over wat er zou moeten

gebeuren, indien één van de deelnemende partijen afhaakte, ondanks amende-

menten vanuit het congres in deze richting. Twee weken later verloor de

PPR-motie reeds haar actualiteit, doordat de PSP niet deel wilde nemen aan

een samenwerkingsakkoord. In een motie voor het najaarscongres zette het

partijbestuur een forse stap terug: zelfstandig meedoen aan de verkiezingen

met een eigen program, maar tegelijkertijd wel streven naar een akkoord met

CPN en EVP (met steun van verwante groeperingen) over nauwe fractiesamen-

werking, gezamenlijk optreden bij de kabinetsformatie en steun aan een even-

tuele progressieve regering. Met slechts een tiental stemmen tegen werd deze

motie door het congres aangenomen. Het resultaat van de besprekingen en af-

spraken over een lijstverbinding zou aan een volgend congres in februari 1986

worden voorgelegd.

Dijkman

Op 18 april maakte - volkomen onverwacht - Stef Dijkman in de Tweede Kamer

zijn toetreden bekend tot de PPR-fractie. Hiermee werd de PPR-fractie uit-

gebreid van twee tot drie zetels in het parlement. Vanaf december 1983 had

Dijkman met Scholten de zelfstandige fractie Scholten/Dijkman gevormd. Met

deze stap wilde Dijkman een einde maken aan de onduidelijkheid van zijn

politieke positie. De fractie van de PPR ging 'in principe' akkoord. Achteraf

zou verantwoording worden afgelegd aan de partij. Op 2 en 16 juni keurden

kerngroep (= partijraad) respectievelijk congres de handelwijze van de

fractie in dezen goed. Een minderheid van het congres had moeite met de

gevolgde procedure, en had liever gezien dat Dijkman pas tot de fractie was

toegetreden na goedkeuring door een (extra) congres.

Terwijl de ex-KVP'er Dijkman lid werd van de PPR, bedankte Roel van Duijn voor

deze partij. Na "twaalf-en-een-half jaar stalwarmte en een goed organisatorisch

kader" besloot deze ex-Provo- en ex-kabouter zijn lidmaatschap op te geven

- 45 -

wegens gebrek aan 'voelbare' spiritualiteit, waardoor hij zich niet meer

voldoende thuis voelde binnen de PPR. Hij werd vooralsnog niet lid van een

andere politieke partij.

congressen

De PPR congresseerde - zoals gebruikelijk - twee keer in dit jaar. Naast de

al genoemde motie over deelname aan de verkiezingen besprak het voorjaars-

congres een aantal stellingen, die als leidraad golden voor het nog te

publiceren ontwerp-verkiezingsprogramma. In augustus werd dit ontwerp-

program gepubliceerd en tijdens het najaarscongres vond de definitieve

vaststelling plaats. Naast de bekende eisen als selectieve economische groei,

invoering van het basisinkomen, milieuvriendelijke en kleinschalige econo-

mische ontwikkeling en afschaffing van alle kerntaken, bevatte het program

ook een schets van PPR-politici. "Het moeten gewone mensen blijven en geen

tot politieke dieren gereduceerde vakidioten die hun persoonlijkheid onder-

geschikt maken aan hun functie of de cultuur van hun partij (.. .). Ze ver-

gaderen niet tot de dood erop volgt, maar nemen tijd om gewoon te leven."

Het partijcongres keurde het ontwerp-program Verzet en vernieuwing zonder

veel wijzigingen goed. Discussie ontstond met name over het voorgestelde

wetgevingsreferendum, waartoe de PPR-fractie stappen zou moeten ondernemen,

maar na stemming bleef dit onderdeel in het program gehandhaafd. Het congres

behandelde niet alle hoofdstukken. De kerngroep-vergadering op 7 december

keurde de overgebleven hoofdstukken van het program goed. Het congres koos

een nieuwe partijvoorzitter, Janneke van der Plaat, gemeenteraadslid te

Zutphen, die hiermee Wim de Boer opvolgde. Het partijbestuur kreeg in een

motie opdracht voorstellen te doen over vormen van geweldloos verzet en de

discussie hierover te stimuleren. Dit in verband niet de kort daarvoor be-

sloten plaatsing van de kruisraketten door de regering. Naar aanleiding van

dit plaatsingsbesluit stelde Ria Beckers in haar congresrede vast dat de

keuze na de verkiezingen nu lag tussen: af CDA-VVD af een progressief kabinet.

'Dat is de keuze die nD de Nederlandse bevolking moet worden voorgelegd."

Alleen een progressief kabinet zou plaatsing van de kruisraketten nog kunnen

voorkomen. De kruisraketten dienden tot inzet van de verkiezingen te worden

gemaakt, aldus Beckers.

In november vonden ook de provinciale congressen plaats, waar adviezen werden

opgesteld voor het landelijke gedeelte van de kandidatenlijst bij de Tweede

- 46 -

Kamerverkiezingen. Het regionale gedeelte van de lijst (vanaf de elfde

plaats) werd door deze congressen vastgesteld. Op alle advieslijsten stond

Ria Beckers op de eerste plaats. De definitieve lijst zou begin '86 worden

vastgesteld.

De opiniepeilingen tenslotte lieten over het gehele jaar een redelijk stabiel

beeld zien: de partij behield bij de meeste onderzoeken haar twee zetels.

Pacifistisch Socialistische Partij (PSP

Een rouwadvertentie die in de eerste dagen van januari in De Volkskrant ver-

scheen, zette voor 1985 de toon voor de PSP. "Sjomnelen met idealen is een

beetje doodgaan. Heden heeft ons verlaten: de PSP-afdeling Tegelen". In haar

opstelling teginover onder meer de Europese Verkiezingen en samenwerking

niet PPR en CPN werd de partij "steeds sociaal-democratieser", hetgeen voor

de socialistische pacifisten uit Tegelen aanleiding was om voor hun lidmaat-

schap te bedanken. De discussies over samenwerking met klein links, zouden

gedurende het hele jaar de sfeer in de partij bepalen. De strijd werd

tijdens het partijcongres in december met het heengaan van politiek leider

Van der Spek (voorlopig) bezegeld.

samenwerking

Op het PSP-najaarscongres in 1984 te Rotterdam had een krapie meerderheid

- zéér tegen de zin van fractievoorzitter Van der Spek - besloten "verken-

nende besprekingen" aan te gaan met PPR en CPN om de mogelijkheden van

samenwerking bij de Kamerverkiezingen van 1986 af te tasten. Alvorens tot

inhoudelijke onderhandelingen over te gaan diende het partijbestuur eerst

van deze gesprekken verslag uit te brengen aan het partijcongres. Gedurende

de periode van overleg tussen afvaardigingen van de partijbesturen van PPR

en CPN, borrelde en gistte het aan de basis van de PSP. Tegenstanders van

samenwerking begonnen zich in december 1984 - met instemming van Van der

Spek - te organiseren en richtten in februari 1985 formeel een 'tendensgroep'

op. Onder de naam 'Pacifisme en Socialisme' wilde men zich hard maken vóór

zelfstandige deelname van de PSP aan de verkiezingen omdat men vreesde dat

samenwerking zou leiden tot verwatering van de socialistische en pacifis-

tische idealen. In mei verscheen in het interne partij-orgaan on(s)genoegen,

- 47 -

dat haar kolommen voor alle stromingen openstelde, een verklaring van 190

voorstanders van linkse samenwerking. Voor hen was de "PSP geen doel, maar

middel". Blokvorming van PPR, CPN en PSP links van de PvdA zou de PvdA

onder druk zetten; op deze wijze kon worden voorkasen dat de sociaal-

democraten vanuit een monopoliepositie links van het centrum automatisch

ter rechterzijde hun coalitiepartners zouden zoeken.

Inmiddels waren de gesprekken die door klein links werden gevoerd uitge-

mond in een gezamenlijk discussiestuk voor een openbare conferentie in juni

voor de leden van de betrokken partijen en mensen uit allerlei sociale

bewegingen. In de nota, die verscheen onder de titel 'Het optimisme van de wil'

(naar de Italiaanse marxist en filosoof Gramsci), werd naast vele verschillen

op hoofdlijnen overeenstemming geconstateerd, die samenwerking rechtvaardigde.

"Gezamenlijke machtsbundeling" werd door de drie delegaties dan ook als een

vereiste gezien wanneer links een ommekeer in de regeringspolitiek wil

bewerkstelligen. De partijcongressen dienden uiteindelijk hierover te be-

slissen. Al vóór de conferentie verklaarde Van der Spek in mei voor de VARA-

radio dat het PSP-bestuur met het opstellen van de discussienota de indruk

wekte al met onderhandelingen te zijn begonnen. Hij kondigde opnieuw zijn

vertrek uit de Kamer aan wanneer het partijcongres tot meer dan incidentele

samenwerking met PPR en CPN zou besluiten.

congres te Utrecht

Nadat CPN en PPR al eerder in principe hadden ingestemd met een gemeen-

schappelijke kandidatenlijst bij de komende Kamerverkiezingen, moest het

PSP-congres op 29 juni in Utrecht zich hierover uitspreken. Er waren een

zestal voorstellen ingediend over de mate waarin vóór, tijdens en na de

verkiezingen met 'radicaal links' zou moeten worden samengewerkt. De tendens-

groep 'Pacifisme en Socialisme' enerzijds en acht leden van het partijbestuur

- waaronder vice-voorzitter Frans Janssen - anderzijds, verwoordden twee uiterste

nosities ten aanzien van de samenwerking. Gesteund door onder meer Van der

Spek en drie partijbestuurders stelde de tendensgroep aan het congres voor

de PSP zelfstandig de verkiezingen in te laten gaan. Daarna zou de Kamer-

fractie eveneens zelfstandig moeten opereren. Het voorstel van de acht leden

van een overigens zeer verdeeld partijbestuur stond hier lijnrecht tegenover.

Het sprak uit de onderhandelingen tussen PSP, PPR en CPN te openen om na te

gaan of men tot een gemeenschappelijke lijst en fractie zou kunnen komen.

- 48 -

Na tien uur vergaderen, waarin onder meer hevige discussies plaatsvonden

over het onderscheid in 'gestructureerde' en 'structurele' samenwerking,

waren de oorspronkelijke zes voorstellen tot twee teruggebracht. Het ene,

waar Van der Spek zich hard voor maakte, wees alle samenwerking af maar -

bleek bij wijze van compromis bereid eventueel samen met PPR en CPN gezamen-

lijke actieplannen op te willen stellen over bijvoorbeeld de invoering van

een 25-urige werkweek of over ontwapening. In het andere voorstel, dat werd

verdedigd door de Kamerleden Van Es en Willems, was met een afgeslankte vorm

van samenwerking ook water in de wijn gedaan. De gemeenschappelijke verkie-

zingslijst werd daarin opgegeven, terwijl de vorming van een gezamenlijke

fractie nog wel nagestreefd werd.

Bij de uiteindelijke stemming over de twee voorstellen bleek dat de 'spekki-

anen' er in waren geslaagd de meeste twijfelaars uit het midden voor zich te

winnen. Met een nipte meerderheid van 50,8 percent van de stemmen deden zij

de deur naar de klein-linkse samenwerking op slot; de 'doorbrekers' behaalden

voor hun voorstel 45,7 percent. De verhoudingen binnen de partij en haar

Kamerfractie werden door dit besluit gepolariseerd. CPN en PPR reageerden met

teleurstelling op het congresbesluit. Het geregelde bestuursoverleg tussen

CPN, PPR en PSP werd voorlopig opgeschort.

Nauwelijks waren de kruitdampen opgetrokken of de 'doorbrekers' hadden al

besloten vooralsnog lid te blijven van de PSP om zich te gaan richten op de

indiening van zoveel mogelijk gemeenschappelijke lijsten van klein links bij

de gemeenteraadsverkiezingen van 1986, een activiteit die niet door het

congresbesluit was verboden. Een aantal dissidenten wilde eventueel zelfs

als 'onafhankelijken' meedoen aan een landelijke gemeenschappelijke lijst

met CPN en PPR. Samen met gewezen partijleden richtten zij daartoe het

'Comité voor Socialisme en Ontwapening' op.

Deze groep die binnen de PSP naar samenwerking streefde staakte in september

de strijd voor een gemeenschappelijke lijst, toen bleek dat de CPN ook zelf-

standig de verkiezingen in zou gaan. Op de vergadering in Amsterdam op 8

september, waar hiertoe werd besloten, zei Frans Janssen, de vice-voorzitter

van de PSP, dat de 'samenwerkers' wel lid zouden blijven van de PSP, want

"binnen een paar jaar komt er toch een landelijke hergroepering van klein

links".

ontwerp-verkiezingsprogranrma

- 49 -

Ondanks alle interne strijd hield de PSP zich ook nog met reguliere partij-

activiteiten bezig. Eind september organiseerde de partij een gecombineerde

vredesdemonstratie/ledenwerfcampagne in 't Harde en het Drentse buurtschap

Moscou. Voor de actie was een speciale brochure geschreven, getiteld 'In

vredesnaam, wat beweegt de PSP'. In oktober verscheen haar ontwerp-verkiezings-

program. Hierin verklaart de PSP een eventueel progressief minderheids-

kabinet te willen gedogen. Er moet gebroken worden met het gezinsdenken en

de daaraan verbonden onrechtvaardige verdeling van arbeid. Het program

bepleit verder oude PSP-eisen als uittreden van Nederland uit de NAVO,

nationalisatie van banken en verzekeringsmaatschappijen en socialisatie van

de produktiemiddelen.

lijsttrekkerschap

Aan de schijnbare rust, die in de PSP na het juni-congres was weergekeerd,

kwam met de kandidatuur van Van Es voor het lijsttrekkerschap een einde.

Van der Spek had zich al veel eerder in 1985 kandidaat gesteld, "op voor-

waarde dat ik nog lid ben van de PSP (en) dat ze het thuis goed vinden".

Plotseling zag hij zich nu geconfronteerd met een concurrente voor het poli-

tiek leiderschap, naar voren geschoven door de middengroep in de PSP die wars

was van Van der Spek's dogmatische opstelling.

Bij het stellen van haar kandidatuur benadrukte Van Es dat het niet om per-

sonen ging maar om een politieke keuze over de strategie die de partij moest

volgen. De uitspraken van het partijcongres wilde zij niet terugdraaien,

maar wel wenste zij klein linkse samenwerking voor de toekomst open te houden.

De PSP moest "de ramen openzetten", omdat ook in andere partijen radicale

elementen schuilden.

Van der Spek kondigde aan zich krachtig te verzetten tegen de kandidatuur

van Van Es, die hij beschouwde als een poging om het juni-besluit ongedaan

te maken. Haar beleid zou leiden tot een "verrechtsing" van de partij, want

"samenwerking van een revolutionaire partij met andere partijen leidt per

definitie tot sociaal-democratisering van die revolutionaire partij".

Terwijl het conflict tussen "een belangrijke heer en een belangrijke dame"

speelde, laaide binnen de PSP een hiermee verwante discussie op over het

burgemeesterschap. Aanleiding was de sollicitatie van enkele leden naar de

burgemeesterspost van Oostzaan. Een deel van de partij had hiertegen weinig

bezwaar, anderen daarentegen, met name 'spekkianen', vonden dat PSP-ers zich

- 50 -

in zon functie zouden compromitteren met het bestaande systeem. In deze

optiek was een burgemeester de "zetbaas van Den Haag', die zich onvermijde-

lijk ooit eens van de ME of BVD zou moeten bedienen.

Ongeveer tezelfdertijd maakte de Kamerfractie duidelijk niet van zins te

zijn de bestaande orde in zijn geheel te aanvaarden door haar ondertekening

van een oproep tot burgerlijke ongehoorzaamheid. Wa nneer door de overheid

kruisraketten in Woensdrecht worden geplaatst zou verzet gerechtvaardigd

zijn, op voorwaarde dat zij geweldloos en in het openbaar zouden plaats-

vinden, aldus Van Es. Met deze opvatting stond de PSP in de Tweede Kamer

vrijwel alleen; Korthals Altes, minister van Justitie, laakte de opstelling

van de fractie.

congres te Wijk aan Zee

Eind november deed met Titia Bos een derde persoon haar intrede in de kan-

didatenstrijd. Als compromisfiguur werd zij naar voren geschoven door een

groep binnen de PSP, die zei "goed te balen" van de interne polarisatie. Tij-

dens een debat tussen de kandidaten door de PSP zelf georganiseerd, werd Bos,

die de ondankbare taak had de vage middenweg tussen de beide uitersten te

verwoorden, al snel beticht van "Lubberiaans taalgebruik". Haar kandidatuur

speelde een ondergeschikte rol in de strijd om het lijsttrekkerschap.

De beslissing over het politieke leiderschap viel op 14 december tijdens het

congres van de PSP in Wijk aan Zee. Nadat het belangrijkste deel van het

ontwerp-verkiezingsprogramma (vrijwel) ongewijzigd was aangenomen, vond de

verkiezing voor het lijsttrekkerschap plaats. Van Es behaalde in de eerste

ronde, conform de peilingen onder een aantal partij-afdelingen, de absolute

meederheid. Met 54,3 percent wees zij Van der Spek (29,6 percent) en Bos

(15,1 percent) terug. Na haar verkiezing verklaarde Van Es diplomatiek, dat

de PSP slechts een lijsttrekker had gekozen; een nieuw congres zou moeten

oordelen over structurele samenwerking met PPR en CPN.

Van der Spek, in de pers "Mister PSP" genoemd omdat hij 23 jaar voor de PSP in

de Eerste en Tweede Kamer had gezeten, gaf na zijn nederlaag te kennen 'het

gezeur over samenwerking meer dan zat' te zijn. Van Es wist volgens hem 'niet

wat socialisme is'; de PSP had afgedaan als instrument voor pacifisme en

socialisme. Hij kondigde zijn vertrek uit de partij en fractie aan en zei

"een massale uittocht van beginselvaste pacifistische socialisten" te ver-

wachten.

- 51 -

Partij voor Socialisme en Ontwapening

Een groep van naar schatting enkele honderden leden verliet eind december

de PSP. Zij vormden een nieuwe partij-in-oprichting: de Partij

voor Socialisme en Ontwapening. In naam kwam deze groepering nogal overeen

met de verkiezingsleus van de PSP voor mei 1986: Aktief voor socialisme

en ontwapening". Van der Spek, die door de nieuwe partij als lijsttrekker

werd beoogd, zou zich later hierbij aansluiten. Zijn Kamerzetel behield hij,

hetgeen hem op felle kritiek van de PSP kwam te staan. Voorzitter Mazeland

sprak zelfs van "kiezersbedrog" en "zetelroof".

Partij van de Arbeid (PvdA)

Evenals in het voorgaande jaar kregen in 1985 de qvolgingskwestie en

plaatsing van de kruisraketten in de partij volop aandacht. Daarnaast gaven

de gunstige electorale opiniepeilingen voldoende stof tot speculaties over

een komende regering met PvdA. Volgens de peilingen van de eerste helft van

het jaar zou de partij een winst van ongeveer 15 zetels behalen, welke in

de rest van het jaar terugliep tot ongeveer tien zetels.

lijsttrekkerschap

In augustus '84 had Den Uyl verklaard in ieder geval tot de Tweede Kamer-

verkiezingen van 1986 fractievoorzitter te zullen blijven. In een later

stadium zou hij duidelijkheid verschaffen of hij opnieuw beschikbaar was

voor het lijsttrekkerschap. Partijvoorzitter Max van den Berg zei een half

jaar later voor de VARA-televisie dat Den Uyl in 1986 de lijst van de PvdA

weer zou moeten aanvoeren. Hij noemde Den Uyl het symbool van het grote ver-

trouwen dat de PvdA bij de kiezers geniet. Van den Berg was van mening dat

Den Uyl tijdig voor de verkiezingen van 1986 zijn besluit bekend zou moeten

maken. Inmiddels bleek dat FNV-voorzitter en PvdA-lid Kok beschikbaar was

voor een functie in de partij. Naast Van Thijn en Van Kemenade werd ook Kok

al enige tijd als mogelijke troonopvolger genoemd.

In juni maakte Kok op een persconferentie officieel bekend beschikbaar te zijn

voor een plaats op de kandidatenlijst voor de PvdA. Toespelingen op een even-

tueel lijsttrekkerschap achtte Kok niet actueel zolang Den Uyl zelf nog geen

duidelijkheid had verschaft. Wat hem betreft moest Den Uyl weer lijsttrekker

- 52 -

worden. Eveneens in juni maakte het fractielid Marcel van Dam voor de VARA-

radio bekend wel beschikbaar te zijn, indien Den Uyl zou besluiten van het

lijsttrekkerschap af te zien. Deze uitlating werd hem niet overal in de

partij in dank afgenomen. Een kleine rel ontstond toen kort daarna het PvdA-

Kamerlid Kosto in een interview in Vrij Nederland concludeerde dat hierdoor

voor Den Uyl meer redenen dan ooit aanwezig waren zich herkiesbaar te stellen.

Kosto noemde het op langere termijn fataal voor de partij wanneer Van Dam

lijsttrekker zou worden. "Als partijleider zou hij het kader vernietigen,

in zijn hoedanigheid van premier medebewindslieden bruskeren, van zich ver-

vreemden, Van Dam is bot, plat, vertoont ook een grotesk gedrag." Deze naar

buiten getreden partijruzie werd snel gesust, maar de interne partijrust,

belangrijk voor electoralewinst, was hiermee enigszins aangetast.

Den Uyl maakte voorgoed een einde aan alle speculaties door bij de presen-

tatie van het ontwerp-verkiezingsprogram in augustus bekend te maken wederom

beschikbaar te zijn voor het lijsttrekkerschap. Dit hield onder andere voor

hem in dat hij "alle lusten en lasten" voor zijn rekening zou nemen: of

weer vier jaar in de oppositiebanken Of vier jaar de leiding van een PvdA/CDA-

kabinet, waarbij het vice-premierschap minder zijn voorkeur zou hebben.

Ofschoon Den Uyl hier over een PvdA/CDA-coalitie sprak, was al eerder duide-

lijk geworden dat de PvdA een combinatie met de VVD niet uitsloot. Gestreefd

werd naar regeringssamenwerking met een partij, waarmee de meeste programma-

tische overeenkomst te bereiken zou zijn. Duidelijk was dat pas geregeerd

kon worden, indien CDA en VVD samen minder dan 75 zetels zouden behalen.

De eerder genoemde potentiële troonopvolger van Den Uyl, Marcel van Dam, nam

aan het eind van het jaar afscheid van de landelijke politiek. Zijn Kamerlid-

maatschap verruilde hij voor het voorzitterschap van de VARA.

kruisraketten

Het kruisrakettenstandpunt van de PvdA bleef ook in 1985 een actueel onderwerp,

met name nu de Tweede Kamerverkiezingen naderden. Het absolute 'nee' tegen

plaatsing van de 48 kruisraketten stond op gespannen voet met de wens van de

PvdA tot meeregeren na de verkiezingen van mei 1986, zo werd binnen en buiten

de partij opgemerkt. De regeringspartijen CDA en WD hadden in hun ontwerp-

verkiezingsprogramma's uitgesproken het kabinetsbesluit van 1juni 1984 te

onderschrijven. Volgens dit besluit zou de regering per 1 november 1985 tot

plaatsing van de 48 kruisraketten overgaan, als de Sovjet-Unie per 1 november

- 53 -

'85 meer dan 378 SS-20-installaties operationeel zou hebben. Volgens defen-

siespecialist Klaas de Vries, en met hem de PvdA-fractie, zou een plaatsings-

verdrag met Amerika strijdig zijn met de Grondwet indien Nederland geen

medezeggenschap zou krijgen over de eventuele inzet van kruisraketten vanaf

Nederlands grondgebied. In dat geval zou alleen een tweederde meerderheid

van het parlement een plaatsingsbesluit kunnen nemen. De Vries noemde ook de

mogelijkheid dat een nieuw kabinet (met de PvdA) een reeds gesloten verdrag

zou wijzigen of opzeggen, indien alsnog strijdigheid met de Grondwet gecon-

stateerd zou worden. Om de onderhandelingen over een nieuw kabinet na de

verkiezingen niet meteen te laten stuklopen op de kruisraketten, bedacht de

PvdA een "voetnoot-constructie". Een definitief standpunt over plaatsing zou

pas in de loop van 1988 genomen hoeven worden (het jaar van plaatsing).

Mocht de PvdA in een coalitie komen met CDA of VVD, dan zouden de PvdA-

ministers met een voetnoot in het regeerakkoord kunnen duidelijk maken geen

verantwoordelijkheid te nemen voor een besluit tot plaatsing.

CDA en VVD reageerden afwijzend op dit voorstel, zoals door Den Uyl eind

november verwoord. De patstelling in deze kwestie bleek aan het eind van het

jaar vooralsnog niet opgeheven, temeer daar het alternatief, een links meer-

derheidskabinet, door het partijbestuur minder genst werd. Een dergelijke

optie zou kiezers uit CDA en VVD, die voor het eerst PvdA gingen stemmen,

kunnen afschrikken.

partijcongres

Eerder in het jaar, tijdens het congres van de PvdA op 11, 12 en 13 april in

Amsterdam, had partijvoorzitter Max van den Berg in zijn congrestoespraak

ferm benadrukt dat een regering met de PvdA de kruisraketten niet zou plaatsen:

"Als ergens de geloofwaardigheid van de PvdA de kanende jaren op de proef

zal worden gesteld, en wat mij betreft de geloofwaardigheid van de Noord-

europese sociaal-democraten, dan is het ons verzet tegen de nieuwe kern-

wapens. Wie daarop inlevert, verliest meer dan stemmen. Die mist de wellicht

belangrijkste opdracht voor de sociaal-democratie in de jaren 80/90."

Het twintigste congres van de PvdA had Max van den Berg voor de vierde (en

naar zijn eigen zeggen laatste) keer voor een periode van twee jaar gekozen

tot voorzitter van de partij. Aangezien een tegenkandidaat ontbrak, werd hij

bij acclamatie gekozen.

Verder koos het congres het Tweede Kamerlid S. Poppe opnieuw tot eerste vice-

- 54 -

voorzitter, terwijl mevrouw I. Dales, eveneens Tweede Kamerlid, tot tweede

vice-voorzitter werd gekozen. Oud-minister van onderwijs J. van Kemenade,

ook kandidaat voor beide functies, had het moeten afleggen tegen Poppe en

Dales. Wel werd Van Kemenade gekozen als gewoon lid van het partijbestuur.

Secretaris Van Velzen, internationaal secretaris Van Traa en penningmeester

Vermeend werden zonder tegenkandidaten herkozen.

Het grootste gedeelte van de tijd besteedde het congres aan behandeling van

de partijbestuursnota Sociaal—economische dilenvna's die als basis moest

dienen voor de economische paragraaf van het verkiezingsprogramma van de

PvdA. In hoofdlijnen schaarde het congres zich achter deze nota. Opvallend

hierin was dat van de overheid niet meer verwacht werd alles te zullen regelen.

Het duidelijkst kwam dit naar voren bij de discussie over de te voeren

strategie inzake arbeidstijdverkorting. Het partijbestuur stelde voor dat

afspraken over arbeidstijdverkorting en herbezetting thuishoorden in een

sociaal contract tussen overheid, werkgevers en werknemers. De overheid zou

zich moeten onthouden van wettelijke regels. Wijzigingsvoorstellen in deze

richting van onder andere de Rooie Vrouwen en de Jonge Socialisten, werden

verworpen. Pas in het uiterste geval - wanneer het overleg tussen de CAO-

partners volledig mislukte - zou de overheid moeten "overwegen of wette-

lijke maatregelen konden worden ingevoerd.

Op het gebied van de inkomensvorming en de bescherming van de minima koos het

congres een andere opstelling dan het partijbestuur. De oorspronkelijke

formulering "De PvdA kiest niet voor een geleide inkomenspolitiek' werd door

het congres vervangen door: "De PvdA wijst een geleide inkomenspolitiek niet

onder alle omstandigheden af", waarmee de overheid duidelijker nog een eigen

verantwoordelijkheid kreeg toebedeeld.

Tegen de zin van partijbestuur en fractie werd besloten dat de koopkracht

van de minima, ook bij een neergaande economie, de komende jaren gegarandeerd

moest worden. Partijbestuur en fractie hadden niet verder willen gaan dan

"het zoveel mogelijk ontzien van de laagste inkomensgroepen", maar "in

economisch slechte tijden" zou de PvdA niet bij voorbaat kunnen garanderen

dat de koopkracht van de echte minima op peil gehouden zou kunnen worden.

Ondanks de waarschuwing van Den Uyl dat bijvoorbeeld daling van het nationaal

inkomen een dergelijke garantie onuitvoerbaar zou maken, besloot het congres

met grote meerderheid tot bescherming van de minim. Onduidelijk bleef echter

of de nieuwe tekst betrekking had op alle minima, of zich alleen beperkte tot

de huishoudens die van één minimum moeten leven (de zogeheten echte minima).

- 55 -

Partijbestuur en fractie interpreteerden de congresuitspraak als een be-

scherming van de echte minima, maar toen Den Uyl in zijn slottoespraak het

besluit ook zo uitlegde, werd hij door diverse cong resgangers tegengesproken.

Het laatste woord zou hierover nog niet gevallen zijn.

De Jonge Socialisten behaalden een overwinning op het standpunt van het

partijbestuur dat nieuwkomers en jongeren op de arbeidsmarkt vooruit zouden

moeten lopen op de invoering van de arbeidstijdverkorting. Deze 'discrimina-

tie' van jongeren werd door het congres afgewezen.

De discussie over koopkrachthandhaving van de minima kwam twee maanden later

terug op een partijraadsvergadering van de PvdA. In een geruchtmakend inter-

view mEet Vrije Volk, had Den Uyl verklaard dat de koopkracht van de laagst

betaalden in de volgende kabinetsperiode met vier tot vijf procent zou

kunnen stijgen, indien de economische groei twee á drie procent zou zijn.

Den Uyl erkende op de partijraad dat hij misschien "nauwkeuriger had kunnen

wezen" en stelde nu dat de partij haar prioriteit zou leggen bij koopkracht-

verbetering van de minima, indien de economische groei de komende jaren op

drie procent zou uitkomen. Hiermee gaf hij de partij de opdracht als belang-

rijkste intentie een economische groei van drie procent voor een aantal jaren

na te streven. De eerdere congresuitspraak, dat bij economische achteruitgang

de koopkracht van de minima in ieder geval beschermd diende te blijven, omzeilde

Den Uyl met de opmerking: "ik heb congresuitspraken nooit gezien als een op-

dracht het verder denken stop te zetten."

ontwerp—verkiezingsprogranrina

Op 17 augustus presenteerde het partijbestuur het ontwerp-verkiezings-

programma De toekomst is van iedereen. Sinds het april-congres was een

"kopgroep" bestaande uit fractievoorzitter Den Uyl, partijvoorzitter Van den

Berg, de Kamerleden Wöltgens en Meijer en partijsecretaris Van Velzen bezig

geweest met het schrijven van de sociaal-economische en financiële hoofd-

stukken. Deze groep had zich gebaseerd op de uitspraken van het congres.

Het uiteindelijke ontwerp-program wasvan tevoren in een tweedaagse bijeenkomst

van fractie en partijbestuur definitief vastgesteld. Ten aanzien van de minima

werd gesteld dat bij een tegenvallende economische ontwikkeling alleen de

koopkracht van de echte minima gehandhaafd zou kunnen worden. De uitspraak

van het congres dat koopkracht van "de" minima gearborgd moest blijven,

werd hiermee dus verengd tot de echte minima; conform de interpretatie van

- 56 -

partijbestuur en Den Uyl.

Enkele andere punten uit het program:

- terugdringing van het financieringstekort per jaar met 0,5 procent;

- verkorting van de arbeidstijd bij overheid en bedrijfsleven tot 32 uur per

week in 1990;

- bezuiniging van 7,5 miljard, te bereiken door bezuiniging bij defensie,

minder steunverlening aan het bedrijfsleven en minder groei van de uit-

gaven voor Volksgezondheid;

- herstel koppeling tussen uitkeringen en lonen;

- handhaving van de koopkracht van de inkomens tot 60.000 gulden, ondanks het

inleveren ten behoeve van arbeidstijdverkorting.

In het program werd de eis losgelaten dat de bestaande kerncentrales zo snel

als technisch mogelijk is, gesloten zouden moeten worden. In plaats daarvan

werd gesproken over "versnelde sluiting". Het tijdstip daarvan zou moeten

afhangen van de financieel-economische mogelijkheden.

In het najaar werd het ontwerp-program besproken in de partijafdelingen,

waarna het in februari 1986 definitief vastgesteld zou worden.

Reformatorische Politieke Federatie (RPF

In 1985 maakte de RPF de zwaarste crisis in haar tienjarig bestaan mee. De

tegenstellingen binnen de Tweede Kamerfractie van de Federatie, die in oktober

1984 opnieuw aan het licht waren getreden, verscherpten zich in het jubileum-

jaar. Het pleit werd uiteindelijk beslecht door het opstappen van Kamerlid

Wagenaar, die daarna een nieuwe partij vormde: Anti-Revolutionairen 1985.

interne strijd

In de pers werd het conflict in de RPF opgevat als een principiële richtingen-

strijd tussen de evangelistische, meer getuigende vleugel onder leiding van

fractievoorzitter Leerling en de reformatorische, meer ingetogen stroming

met als exponent Wagenaar. Deze tegenstelling werd door het Federatiebestuur

een "valse" genoemd. In een notitie voor de aangesloten verenigingen, zette

het bestuur uiteen dat getuigenis en zakelijke opstelling in de christelijke

politiek onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden.

Op 9 maart hield de RPF in Putten haar Federatieraad. Unaniem nam de vergade-

ring de nota 'Koers en presentatie' aan, waarin de grondslagen van de refor-

- 57 -

matorische politiek werden uiteengezet en de bewegingsvrijheid van de

partijvertegenwoordigers met betrekking tot de presentatie daarvan werd

bepaald. Minder eensgezindheid bestond er over de onenigheid in de Kamer-

fractie. Het Federatiebestuur dat meer op de lijn van Leerling zat, legde

de volledige verantwoordelijkheid voor de tweespalt bij Wagenaar. Hoe graag

het bestuur het ook anders had gewild, het kon 'nog geen wezenlijk teken van

een echte omkeer bij de heer Wagenaar constateren". Door zijn weigering de

door het bestuur in november 1984 aan hom voorgelegde richtlijnen te onder-

tekenen die tot een verbetering van de werksituatie zouden moeten bijdragen, was

er volgens partijvoorzitter Visser niet zozeer sprake van een conflict tussen

Wagenaar en Leerling, alswel tussen Wagenaar en de partij. Op de vergadering

riep de voorzitter de achterban op, zich van inmenging in het conflict te

onthouden. Deze oproep was over de hoofden van de toehoorders gericht tegen

het comité "Eenheid en Verzoening", een initiatief van vijf kiesverenigingen

die eerherstel voor Wagenaar bepleitten. Het comité kon rekenen op steun van

de wegens ziekte afwezige Wagenaar. Een toelichting van het comité, waarvan

de leden voor een belangrijk deel afkomstig waren van de Raad van Advies, de

politieke 'denktank' van het RPF, werd door voorzitter Visser buiten de orde

geplaatst. Wel wisten de initiatiefnemers, door hun partijvoorzitter later

als een "pro-Wagenaar-club' aangeduid, een extra Federatieraad af te dwingen,

uitsluitend gewijd aan deze problemen.

Ruim een maand later, op 20 april, troffen de afgevaardigden elkaar opnieuw

aan de Veluwezoom voor de door het comité aangevraagde extra Federatieraad.

Hoewel de partijvoorzitter in zijn openingsword benadrukte dat men niet in

Nijkerk bijeen was gekomen "om de uitvaartplechtigheid van de RPF mee te

maken", zou de vergadering een enigszins sombere afloop kennen. De commissie,

die sedert november 1984 de Tweede Kamerfractie had begeleid, oordeelde

vernietigend over Wagenaar. Meermalen zou het Kamerlid zijn vergeten "in

zijn relatie tot Federatieraad, Federatiebestuur en fractievoorzitter in een

relatie van gezag en ontzag te staan". Fractievoorzitter Leerling sloot zich

hierbij volledig aan. Hij drong aan op een spoedige beslissing, omdat de

partij "lankmoedig" genoeg was geweest. "Het recht moet nu zijn loop hebben".

In zijn verdediging trok Wagenaar het conflict meer vanuit de persoonlijke

in de principiële sfeer. Hij was voorstander van een politiek waarin niet de

persoon, maar de reformatorische beginselen centraal stonden. Met enig gevoel

voor dramatiek besloot hij zijn verweer met de beroemde woorden die Luther

sprak tegen de paus: "ik sta hier. ik kan niet anders".

- 58 -

Net slepende conflict dat jarenlang de RPF had beziggehouden werd tot een

ontknoping gebracht toen een motie van het comité "Eenheid en Verzoening",

waarin het vertrouwen in Wagenaar werd uitgesproken, door een tweederde

meerderheid van de Federatieraad werd verworpen. Vanwege haar optreden

buiten de officidle partijkanalen om moest ook het comité dat zich voor

eerherstel van Wagenaar had beijverd boeten. Op de valreep aanvaardde de

vergadering namelijk een bestuursmotie, waarin de revolutionaire' activi-

teiten van het comité in scherpe bewoordingen werden veroordeeld.

Enkele dagen na de vergadering besloot Wagenaar uit de RPF-fractie te treden.

Ondanks zijn bewilligingsverklaring uit 1982 waarin hij toezegde tot de

volgende verkiezingen deel te zullen uitmaken van deze fractie, gaf hij zijn

Kamerzetel niet op. Ten aanzien van de benadering die Wagenaar zocht tot

het GPV, stelde fractievoorzitter Schutte zich afwijzend op. Bij voorbaat

sloot hij de mogelijkheid van toetreding van Wagenaar tot de GPV-fractie uit.

Pogingen van het bestuur van de RPF om Wagenaar te royeren liepen op niets

uit. Reglementair is dit slechts mogelijk wanneer de kiesvereniging waarvan

betrokkene lid is, daarmee instemt. De vereniging Zoetermeer wenste Wagenaar

echter niet als lid te schrappen.

van Reformatorisch Beraad naar AR'85

Op 11 mei richtten aanhangers van Wagenaar in Amersfoort het "Reforma-

torisch Beraad" op. De ongeveer honderd deelnemers, die lid bleven van de

RPF, wilden Wagenaar ondersteunen bij het voeren van zijn reformatorische

politiek in de Kamer. Na de verkiezing - door de Federatieraad van 15 juni -

van Leerling tot lijsttrekker voor de RPF bij de komende Kamerverkiezingen,

sloten verscheidene kiesverenigingen zich bij het Beraad aan, dat een politiek

op basis van "de anti-revolutionaire en christelijk-historische traditie"

voorstond.

Een aantal deelnemers aan het Reformatorisch Beraad besloot enkele

maanden later onder de naam 'Anti-Revolutionairen' met een eigen lijst aan

de verkiezingen in mei 1986 deel te nemen. De nieuwe politieke groepering,

met als voorman Wagenaar, dacht op basis van de oude anti-revolutionaire be-

ginselen een brugfunctie te kunnen vervullen tussen het CDA en de kleine

christelijke partijen. Registratie van de ruim 150 leden tellende partij

onder deze naam in het kiesregister stuitte op bezwaren van de Kiesraad. Door

deze naamgeving zou de nieuwe partij door de kiezers kunnen worden verward

- 59 -

met de oude, in het CDA opgegane, ARP. De toevoeging 1118511 bleek voor de

Kiesraad voldoende om haar bezwaren te laten varen. Het CDA dacht daar

anders over, want zij tekende beroep aan tegen de beslissing van de Kiesraad

bij de afdeling rechtspraak van de Raad van State.

ontwerp-verkiezingsprogramma

Inmiddels waren ook in de RPF de voorbereidingen voor de Tweede Kamerver-

kiezingen van start gegaan. Nadat de Federatieraad met tweederde meerderheid

op 15 juni Meindert Leerling voor de derde achtereenvolgende keer tot lijst-

trekker had aangenomen, werd de campagne in gang gezet. Op 23 november stelde

de Federatieraad, die zich uitsprak voor een lijstverbinding met SGP en GPV

bij de Kamerverkiezingen, het verkiezingsprogram Waar het op aan kant: Bijbels

verantwoord beleid vast. Uitgangspunten van het program zijn huwelijk en

gezin. Echtscheiding moet worden bemoeilijkt, mede om de druk op de bijstands-

uitkeringen te verminderen. Het 'emancipatiedrijvi' wordt afgewezen, sub-

sidies die de overheid in dit kader verstrekt, moeten worden gestaakt. Op

de arbeidsmarkt hebben kostwinners en jongeren voorrang boven gehuwde vrouwen

die geen kostwinner zijn. In een ingezonden brief in Trouw poogde ir. Bier-

steker, voorzitter van de programcommissie van de Federatie de naar aanleiding

van het program gerezen kritiek dat de RPF 'vrouwonvriendelijk' zou zijn, te

weerleggen. Evenals Schutte stelde ook Leerling steun aan een nieuw te vormen

coalitie tussen CDA en VVD afhankelijk van een aantal voorwaarden. Zo zou een

nieuw kabinet krachtig moeten optreden tegen criminaliteit en vandalisme.

Verder zou het beleid meer aan bijbelse normen moeten voldoen.

anti-discriminatiecongres

Op 18 mei werd in Putten door de Stichting Kader en Vorming van de RPF een

congres georganiseerd rond het thema "anti-discriminatie'. De sprekers op

het congres gaven allen uiting aan hun ongenoegen over het voorontwerp Wet

Gelijke Behandeling. Met nadruk werd gesteld dat ook de RPF bestrijding van

de discriminatie noodzakelijk acht. De geestelijke vrijheid diende echter

ook te worden gehandhaafd. Fractievoorzitter Leerling constateerde dat dit

dikwijls niet meer het geval is: velen maken godsdienstvrijheid en "gods-

dienstige rechten" ondergeschikt aan mensenrechten. Voor een christen geldt

echter de eis "om Gode meer gehoorzaam te zijn dan mensen". Hij meende dan

- 60 -

ook dat de komende parlementsverkiezingen in het teken zouden moeten staan

"van het behoud van de geestelijke vrijheid".

Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP

De benoeming van een nieuwe lijsttrekker, de gebruikelijke controverses

tussen het partijbestuur en de Landelijke Stichting tot handhaving van de

Staatkundig Gereformeerde beginselen en de interne discussie over het

vrouwenkiesrecht vormden voor de SGP de belangrijkste gebeurtenissen in 1985.

Tijdens de jaarlijkse algemene vergadering op 23 februari werd ir. B.J. van

der Vlies met grote meerderheid gekozen als lijsttrekker voor de Tweede

Kamerverkiezingen van 1986. Een maand tevoren was hij door het hoofdbestuur

en de Raad van Advies hiertoe voorgedragen. Van der Vlies zou hiermee ir.

H. van Rossum opvolgen, die vanwege zijn leeftijd (65) na de verkiezingen de

Kamer wilde verlaten. Kerkelijk gezien behoort Van der Vlies tot de hervormd-

gereformeerde richting van de Nederlands Hervormde Kerk. Naar aanleiding van deze te

verwachten benoeming had het Eerste Kamerlid ds. H.G. Abma te kennen gegeven

het partijvoorzitterschap te zullen beëindigen. De algemene vergadering

woonde hij om deze reden niet bij. Volgens Abma waren ten aanzien van het

Tweede Kamerlid C.N. van Dis verwachtingen gewekt. Abma sprak van onzorg-

vuldig handelen en kon daarom niet langer functioneren in het hoofdbestuur.

Hij behield wel zijn zetel in de Eerste Kamer. Het hoofdbestuur betreurde

deze beslissing van Abma, maar concludeerde in een verklaring tijdens de

algemene vergadering "dat het besluit om ir. B.J. van der Vlies als lijst-

trekker voor te dragen in overeenstemming is met de conclusies van het

Rapport Commissie Onderzoek Sterenenverlies SGP. (In dit rapport uit 1983

waren aanbevelingen gedaan om de partij aantrekkelijker te maken voor (jonge)

kiezers.

Tijdens de algemene vergadering werden drie aftredende en herkiesbare hoofd-

bestuursleden, te weten C.G. Boender, ds. S. de Jong en K. van der Plas,

herbenoemd. Rond deze kandidaatstelling was nog enige commotie ontstaan,

aangezien de Landelijke Stichting tot handhaving van de Staatkundig Gerefor-

meerde beginselen zich eind januari door middel van een brief tot de leden van

de SGP had gewend. Hierin werd de afgevaardigden geadviseerd hun stem niet

uit te brengen op het aftredende en herkiesbare hoofdbestuurslid C.G. Boender,

doch op de tegenkandidaat. Deze Landelijke Stichting vormde een oppositionele

conservatieve vleugel binnen de SGP en bracht het hoofdbestuur geregeld tot

- 61 -

verklaringen waarin de activiteiten en publikaties van de Stichting werden

afgekeurd. Zo ook tijdens de algemene vergadering, waar het hoofdbestuur

constateerde dat het beleid dusdanig werd bestreden dat "tegenstanders van

onze beginselen daarin oorzaak vinden de Staatkundig Gereformeerde Partij

af te schilderen als een partij van onenigheden en een huis, tegen zichzelf

verdeeld, waardoor de beginselen onnodig in kwaad daglicht worden geplaatst".

In zijn rede op de partijvergadering liet de voorzitter van de Tweede Kamer-

fractie, ir. H. van Rossum, zich buitengewoon fel uit over het komend bezoek

van de paus aan Nederland. De Nederlandse overheid zou moeten afzien van een

ontvangst van het hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk. "Een bezoek van koningin

Beatrix aan de paus en de ontvangst van de paus door onze vorsting kan on-

mogelijk onze instemming wegdragen. Het past de Nederlandse regering niet

de pretenties van de paus op enigerlei wijze te erkennen", aldus Van Rossum.

Hiermee bewees de SGP nog niet afgeweken te zijn van haar oorspronkelijke

standpunt ten aanzien van de paus. Bekend in dit verband is de 'nacht van

Kersten' (10-11 november 1925). Een amendement van het SGP-Kamerlid ds. Kersten,

waarin bepleit werd het Nederlandse gezantschap bij het Vaticaan op te heffen,

werd door een Kamermeerderheid gesteund, waardoor het eerste kabinet-Colijn

ten val kwam.

In 1985 verscheen van de Stichting Studiecentrum SGP (het wetenschappelijk

bureau) een nota over de (kern-)bewapening, Aspecten Van Vrede, Vrijheid en

veiligheid. Hierin werden eenzijdige stappen tot mpenvermindering "of zelfs

van pacifisme" afgewezen, terwijl de weg van de wederzijdse wapenreductie

door middel van onderhandelingen werd bepleit. (Kern-)bewapening wees de

commissie in haar nota niet af, want "als het bezit van (kern-)bewapening

een oorlog kan voorkomen (en dat is naar menselijke berekening immers de

bedoeling) en daarmee een bezetting voorkomen, dan durven we dat niet het

etiket op te plakken van 'ethisch ontoelaatbaar'."

De in het jaar daarvoor verschenen nota In Irzar waarde II: overwegingen hij

het stenrinen door Vrouwen stond in 1985 in de plaatselijke kiesverenigingen

ter discussie. In deze nota van het hoofdbestuur werd een poging gedaan tot

herinterpretatie van artikel 12 van het Program van Beginselen, waarin het

vrouwenkiesrecht in strijd werd bevonden met de roeping van de vrouw. De

nota concludeerde dat passief kiesrecht zonder meer tot de roeping van de man

behoort, maar dat actief kiesrecht geoorloofd is wanneer de vrouw stemt in de

- 62 -

erkenning van de man als hoofd van het gezin. Stemt de vrouw echter om

hiermee te demonstreren dat ze als de man wenst te zijn, dan is ze in

strijd met Gods Woord en haar roeping, die daarin is uitgebeeld.' Het ging

er dus om höe de vrouw haar stem uitbrengt. De opvattingen in de nota

werden niet unaniem gedeeld door het hoofdbestuur. Een aantal leden koesterde

grote bezwaren, aangezien naar hun mening de strijd van de partij uit het

begin van haar bestaan tegen de gelijkstelling van man en vrouw onvoldoende

werd gehonoreerd. Alle reacties van de plaatselijke kiesverenigingen zouden

worden verwerkt in een tussenrapport, om op grond hiervan een eindrapport

samen te stellen voor het hoofdbestuur. De reacties bleken nogal divers te

zijn. Een deel van de partij wenste wijziging van de artikelen 11 (waarin de

SGP het organisch kiesrecht voorstaat) en 12 van het Program van Beginselen;

eenander deel wenste aanvulling op deze artikelen. Daarnaast was er een

stroming die van wijziging noch aanvulling wilde weten. Wellicht mede vanwege

deze diversiteit aan meningen was het de coninissie voor het einde van het

jaar niet gelukt tot een tussenrapport over het vrouwenkiesrecht te komen.

Naar alle waarschijnlijkheid zal de SGP hierdoor voor de gemeentelijke en

Tweede Kamerverkiezingen van 1986 geen definitief standpunt kunnen innemen.

Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD

Na het roerige jaar 1984, waarin de VVD volop in het nieuws kwam vanwege

spanningen met haar coalitiepartner, de RSV-enquête en de geplande PTT-

verhuizing, beloofde de voorzitter van de Tweede Kamerfractie van de VVD,

E. Nijpels, op een bijeenkomst in Den Bosch dat 1985 "een politiek kalm

jaar" zou worden. Het grote verlies van de VVD in opiniepeilingen veront-

rustte hem niet, want "de politieke historie leert dat peilingen in twee

maanden tijd volkomen kunnen omslaan". Wellicht doelde Nijpels hier op de

laatste twee maanden van de verkiezingen van mei 1986. De opiniepeilingen

in 1985 lieten vooralsnog een constant beeld zien: fors verlies voor de VVD.

Eind februari stelde Volkskrantjournalist Jan Joost Lindner dat dit politiek

rustige jaar kennelijk in maart zou beginnen, want tot dan was de VVD weinig

politieke ellende bespaard gebleven.

Van Aardenne

Discussies over de rol van minister Van Aardenne in de RSV-affaire sleepten

- 63 -

zich ook in 1985 voort. Als minister van Economische Zaken in het kabinet-

Van Agt (1978-81) had hij bewust de Tweede Kamer niet ingelicht over

financiële toezeggingen, gedaan aan het Rijn-Schelde-Verolme concern. De

parlementaire enquête-commissie noemde dit gedrag in haar eindrapport

'onaanvaardbaar'. Op 19 januari verklaarden twee CDA'ers, Mateiian en Oost-

lander, publiekelijk dat Van Aardenne de eer aan zichzelf moest houden.

VVD-voorzitter Kamminga bestreed deze opvatting nadrukkelijk en gaf aan dat

bij onvoldoende vertrouwen van de Kamer in Van Aardenne, de VVD-bewindslieden

zouden opstappen. Een ministercrisis zou wat de VVD betreft tot een kabinets-

crisis leiden. "Het komt onrechtvaardig voor dat alle schuld zich op Van

Aardenne concentreert", aldus Kamminga. "De indruk bestaat dat met name voor-

zitter Van Dijk (CDA) en Joekes van de politieke vloer zijn losgeraakt."

Na het tweede RSV-debat in de Tweede Kamer verklaarden respectievelijk prof.

J.A.A. van Doorn, lid van het bestuur van de Teldersstichting, senator W.J.

Geertsema en fractievoorzitter van de VVD in de Eerste Kamer G. Zoutendijk

dat minister Van Aardenne had moeten aftreden naar aanleiding van het rapport

van de RSV-enquête-commissie. Geertsema zei tijdens een spreekbeurt in Zoeter-

meer: "Door de gang van zaken is de positie van Van Aardenne dusdanig aange-

tast, dat ik het onbegrijpelijk vind dat hij niet is opgestapt. Hij zou dat

alsnog moeten doen, daardoor zou het komende (= derde) debat tussen Kamer en

kabinet veel zuiverder zijn." Zoutendijk wees bovendien op de electorale

kant van de zaak: "Er komen verkiezingen aan en ik vind dat Van Aardenne ook

dat aspect mee zou moeten wegen." Ook de voorzitter van de liberale jongeren-

organisatie JOVD, Remarque, was de mening toegedaan dat Van Aardenne vrij-

willig zou moeten opstappen. Maar ondanks deze publiekelijke uitlatingen van

prominente partijleden bleef Nijpels volhouden dat er in liberale kring geen

onenigheid was omtrent de positie van de minister. Begin maart erkende hij

echter dat alle (tegenstrijdige) commentaren van verschillende topmensen

de VVD schade had berokkend. De komende tijd, zo ms afgesproken, zou de

partij zich echter zeer terughoudend opstellen bij het doen van uitlatingen.

De kiezer zou de zaak dan snel zijn vergeten. Van Aardenne bleef minister,

maar maakte later in het jaar bekend niet opnieuw beschikbaar te zijn voor een

verkiesbare plaats op de kandidatenlijst. Deze beslissing hield naar zijn

zeggen geen verband met de RSV-affaire.

P.C. Hooftprijs

Een andere affaire die de VVD niet onberoerd liet, betrof de P.C. Hooftprijs

- 64 -

Minister Brinkman, en met hem de regering, had besloten de P.C. Hooftprijs

niet toe te kennen aan de essayist H. Brandt Corstius, waarmee het unanieme

juryrapport terzijde werd geschoven. De VVD-fractie ondersteunde dit besluit,

hetgeen veel boze reacties in VVD-kring veroorzaakte. Dit in tegenstelling,

tot het CDA waar het weigeren van de P.C. Hooftprijs geen interne discussies

opleverde. Een inhoudelijke beoordeling van kunst door de overheid zou in-

gaan tegen de liberale traditie, zo klonk onder andere uit de mond van oud-

staatssecretaris van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, Vonhoff.

Hij vond het een onbegrijpelijk besluit van het kabinet. Dok de JOVD achtte

het kabinetsbesluit ontoelaatbaar. Eind februari waren op het partijbureau

van de VVD 960 opzeggingen van leden binnengekomen, tegenover 475 nieuwe

aanmeldingen. Algemeen secretaris W.J.A. van den Berg schatte dat twintig

procent van de mensen uit politieke motieven had opgezegd.

partijbijeenkomsten

In 1985 vonden naast de gebruikelijke partijraadsvergadering en de jaarlijkse

algemene vergadering een zestal themadagen plaats in verband met het op-

stellen van het verkiezingsprogramma 1986-1990. De partijraad op 27 april

besprak een rapport van de Teldersstichting over sociale zekerheid, waarin

voorstellen werden gedaan over het stelsel van sociale zekerheid in de jaren

negentig. Besloten werd onder andere dat op den duur voor iedereen van 18

jaar en ouder die werkloos of arbeidsongeschikt wordt, één algemene uit-

kering komt die gelijk is aan het sociale minimum voor één individu. Het

hoofdbestuur wilde het sociale minimum afstemmen op een leefeenheid, maar

de partijraad koos op voorstel van de VVD-vrouwen voor een sociaal minimum

per individu.

Op 10 en 11 mei hield de VVD haar jaarlijkse algemene vergadering te Breda,

die voornamelijk aan huishoudelijke en statutaire zaken was gewijd.

Na alle perikelen in het begin van het jaar opende partijvoorzitter Kamminga

zijn toespraak vol optimisme: 9et is lente en de VVD staat weer in bloei.

Mei 1985, tien maanden voor de verkiezingen, is er optimisme en vertrouwen.'

Met een felle aanval op de Partij van de Arbeid gaf Kamminga al het start-

sein voor de komende verkiezingscampagne. "Vandaag gaan wij in de aanval

tegen de Partij van de Arbeid. Een aanval voor de arrogantie van de macht

waaraan zij alleen nog kunnen ruiken. We willen, negen en zullen het socia-

lisme geen kans geven om te regeren. ik heb vertrouwen in het CDA maar we

- 65 -

zullen ze ook niet de kans geven af te drijven in de richting van de socia-

listen. Het CDA vraag ik daarom, laat de Partij van de Arbeid links liggen.'

Fractievoorzitter Nijpels bekritiseerde het PvdA-standpunt dat een verdrag

met de Verenigde Staten over de plaatsing van de kruisraketten weer opgezegd

zou kunnen worden. "Iedere partij die op deze wijze omspringt met parlemen-

taire besluiten die schaadt niet alleen het aanzien van onze parlementaire

democratie, maar spot ook met de internationale fatsoensnormen", aldus Nijpels.

Hij vroeg verder van het kabinet om vóór 1 juli met een standpunt te komen

over de wet gelijke behandeling. CDA en VVD waren verdeeld over de vraag

in hoeverre de overheid gelijke behandeling van werknemers mag afdwingen

bij particuliere organisaties.

Op 18 mei vond een partijraad plaats waar het rapport van de commissie-Polak

werd besproken. De commissie had opdracht gekregen een discussiestuk te

schrijven over het bestrijden van het tekort aan betaald en onbetaald werk,

rekening houdend met de liberale beginselen. De nota zou gelden als een voor-

bereiding op het nieuwe verkiezingsprogramma. Het rapport bevatte een aantal

aanbevelingen die meer leken aan te sluiten bij standpunten van de PvdA dan

bij die van de VVD, zoals de invoering van een werkweek van gemiddeld 36 uur

in 1987, een voortrekkersrol van de overheid bij arbeidstijdverkorting en des-

noods wettelijke dwang om het werk eerlijker te verdelen. Nijpels concludeerde

dan ook dat een aantal aanbevelingen duidelijk in strijd waren met het VVD-

beleid van alledag. Dat de partijraad dezelfde mening was toegedaan bleek uit

de grote reeks ingediende amendementen.

De partijraad van 18 mei slaagde er niet in deze hoeveelheid af te handelen

en besprak de rest een maand later. Uiteindelijk bleef weinig van de oor-

spronkelijke nota overeind. De aangebrachte wijzigingen waren veelal lijn-

recht in strijd met de aanbevelingen van de commissie. Onder andere het

standpunt over de gewenste 36-urige werkweek in 1987 werd verworpen. Over

de meest wenselijke arbeidsduur werd nu geen uitspraak gedaan. Voorzitter

Polak reageerde teleurgesteld en noemde de VVD toch conservatiever dan hij

had verwacht. De uiteindelijke besluiten zouden de basis vormen voor het

sociaal-economisch gedeelte van het nieuwe verkiezingsprogramma.

ontwerp—verkiezingsprogra'ema

Op 26 augustus presenteerde de VVD het ontwerp-verkiezingsprogramma. Aan-

dachtspunten: het financieringstekort van de overheid zou in de oeriode

- 66 -

1986-1990 teruggebracht moeten worden naar 4 a 5 procent, terwijl in dezelfde

tijd de burgers jaarlijks een belasting- en premieverlaging zouden krijgen

van één procent per jaar. Bezuinigingen moesten gezocht worden in verdere

privatisering en afstoting van overheidstaken; de burgers zouden meer

moeten betalen voor overheidsvoorzieningen; een arbeidsduurverkorting van

twee procent per jaar bij de overheid. De Markerwaard zou niet mogen worden

ingepolderd. Dit laatste was verrassend, aangezien de VVD-ministers Smit-

Kroes (Verkeer en Waterstaat) en Van Aardenne (Economische Zaken) zich altijd

sterk gemaakt hadden voor inpoldering. Door de opgenomen passage in het

ontwerp-program was de kwestie Markermeer weer een actueel onderwerp ge-

worden. Minister Smit-Kroes sprak enkele weken later tijdens een VVD-bijeen-

komst in Lelystad de hoop uit dat de VVD een standpunt zou innemen "in lijn"

met het kabinetsbeleid. Inpoldering van het Markermeer zou "op het juiste

moment en op een gezonde financiële basis het landsbelang in de toekomst

zeer zeker dienen", aldus Smit-Kroes. Haar collega en partijgenoot minister

Winsemius van Milieubeheer was tegen inpoldering. De fractie was verdeeld.

(Bij de definitieve vaststelling van het program in 1986 werd besloten in-

poldering niet zonder meer af te wijzen. Een partijcommissie zou de zaak op-

nieuw moeten bestuderen.)

Op 14 december vond in Amersfoort de verkiezingsraad van de VVD plaats, waar

de kandidatenlijst voor de Tweede Kamerverkiezingen werd vastgesteld. Het

verkiezingscongres in februari 1986 zou nog wijzigingen kunnen aanbrengen,

maar een tweederde meerderheid was dan nodig. VVD-fractieleider Nijpels werd

aangewezen als lijsttrekker, gevolgd door Smit-Kroes op de tweede plaats.

De eerste zeventien plaatsen waren onveranderd gebleven in vergelijking met

de ontwerp-kandidatenlijst, zoals opgesteld door de Kamercentrales. De VVD-

Kamerleden Korthals en Rempt rukten zes Plaatsen op, en kwamen nu respectie-

velijk op de 20ste en 27ste plaats. Korthals zou oorspronkelijk lager gestaan

hebben, omdat er rekening mee was gehouden dat hij Kamminga als partijvoor-

zitter zou opvolgen. Kamminga had laten weten na de beëindiging van zijn

termijn in april 1 86 niet meer herkiesbaar te zullen zijn. Op verzoek van het

hoofdbestuur om zich toch nog een keer kandidaat te stellen, bleek Kamminga

bereid voor beperkte tijd het voorzitterschap voort te zetten. Dit verzoek

was gedaan om de ongelukkige samenloop van kandidaatstelling, de verkiezingen

voor gemeenteraad en Tweede Kamer, en de benoeming van een nieuwe partij-

voorzitter te vermijden. Het Kamerlid Joekes was op een onverkiesbare 40ste

- 67 -

plaats terecht gekomen. Door de pers werd verband gelegd tussen deze on-

verkiesbare plaats van doekes en zijn rol in de roemruchte RSV-enquête-

commissie (doekes onderschreef het negatieve oordeel van de commissie over

de rol van VVD-minister Van Aardenne). Kamminga ontkende dit: "Ook als er

geen RSV-zaak zou zijn geweest, was het een dubbeltje op z'n kant." Joekes

moest concurreren met prima Haagse Kamerleden, aldus Karminga.