1

HISTORISCHE VERENIGING HEEMSTEDE-BENNEBROEK

Het (dorps) karakter van Heemstede

Een zoektocht naar de karakters van Heemstede, en vooral naar het dorpse HVHB, juni 2015

2

Het (dorps) karakter van Heemstede Een zoektocht naar de karakters van Heemstede, en vooral naar het dorpse

Inhoud

Woord vooraf ……………….......................................................................................... 3

1. Dorpen en steden …………………………………………………………………………………………….. 4

2. De karakters van Heemstede, een inventarisatie

- De fysieke karakters (‘harde’ waarden) ……………………………………………………. 5

- De gevoelskarakters (‘zachte’ waarden) ………………………………………………….. 7

3. Heemstede dorps?

- Waar vinden we het dorpse karakter terug in Heemstede? ……………………. 10

- Plekken met een sterk dorps karakter, alsmede bedreigingen ……………….. 11

4. De andere karakters van Heemstede. En wat doe je met nieuwbouw? ………….. 17

5. Conclusies en aanbevelingen ………………………………………………………………………….. 21

Colofon Samenstelling: Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek, Commissie Dorps Karakter (Michel Bakker, Daan Kerkvliet, Jaap Verschoor, Johannes van der Weiden, m.m.v. Bas van Os) Juni 2015

3

Woord vooraf

Heemstede, een suburbane forensengemeente met hier en daar dorpse trekken Ambtenarentaal? Jargon van projectontwikkelaars? Of toch een accurate samenvatting van het karakter van Heemstede? De meeste politieke partijen in Heemstede hebben ‘behoud van het dorps karakter’ hoog in het vaandel staan. Binnen de historische vereniging steekt de discussie over het karakter van Heemstede regelmatig de kop op, en ook inwoners van Heemstede hebben wel een bepaald positief gevoel bij het begrip ‘dorps karakter’. De discussie is niet nieuw. In maart 2005 publiceerde de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek de brochure ‘Reddingsplan karakteristiek centrum Heemstede’. Aanleiding was de bouw van het pand Raadhuisstraat 30 (de Pijp). In de brochure werd ‘karakteristiek’ vooral uitgelegd als ‘kleinschalig’, ‘architectonische samenhang’ en ‘goede beeldkwaliteit’. Het ging niet alleen om het behoud van enkele karakteristieke panden, maar ook om behoud van een sterke samenhang.

Ook in deze nota zal het vooral gaan over samenhang. Naar ons idee is het ‘dorps karakter’ een van de onderdelen van het veel bredere, algemene karakter dat Heemstede kenmerkt. Maar wel een heel belangrijk onderdeel, want als het ‘dorpse’ onderdeel verdwijnt, wordt ook het bredere, algemene karakter van onze gemeente aangetast. Maar wat is een ‘dorps karakter’ nou eigenlijk? Om die vraag te kunnen beantwoorden, moet je eerst definiëren wat een ‘dorp’ is. Dat doen we in de volgende paragraaf. Deze nota beoogt niet ‘af’ of volledig te zijn. Inzichten veranderen,

de gebouwde omgeving verandert. Deze nota wil vooral de discussie openen over het dorps karakter en handreikingen doen voor

hoe het dorps karakter behouden en – waar nodig of wenselijk – versterkt kan worden.

*

4

1. Dorpen en steden Wie de literatuur erop naslaat en op zoek gaat naar een stedenbouwkundige definitie van een dorp, komt omschrijvingen tegen als:

In stedenbouwkundig opzicht onderscheidt een dorp zich van een stad door zijn organische en kleinschalige groei en opbouw. Een dorp wordt gekenmerkt door lage bebouwing in een lage dichtheid; een stad door aaneengesloten bebouwing en neigt door grondschaarste naar gestapelde of hoogbouw en een hoge dichtheid.

Zet Heemstede daar eens naast. Sommige delen van Heemstede zijn inderdaad organisch ontwikkeld en dus dorps: denk aan de Binnenweg, Raadhuisstraat en het Wilhelminaplein. Maar een groot deel van Heemstede is ontworpen op de tekentafel: het uitbreidingsplan van 1912. Ook is er hoogbouw, met name in de Provinciënwijk.

Wat sociale samenhang betreft kan gesteld worden dat een dorp een hechte gemeenschap heeft (men kent elkaar, er is een overlapping van netwerken) en een stedelijke samenleving vrijer en anoniemer is (‘opgaan in de massa’; open netwerken: gesegmenteerd).

Ja, in dat opzicht is Heemstede een dorp. Het verenigingsleven is gezond en er bestaat een sterk sociaal netwerk, hoewel er ook veel inwoners zijn die door het forensenkarakter van de gemeente een minder nauwe band met hun omgeving hebben. Uit een bescheiden enquête naar het dorps karakter van Heemstede die de HVHB hield onder de aanwezigen op de najaarsbijeenkomst op 20 november 2014, werden relatief vaak de begrippen ‘ons kent ons’, ‘rijk verenigingsleven’ en ‘kleinschalig’ genoemd. Bij het bepalen van het karakter van een gemeente gaat het dus blijkbaar niet alleen om stedenbouwkundige aspecten (de ‘harde’ waarden), maar ook om sociale (de ‘zachte’ waarden). Laten we het karakter van Heemstede daarom op twee manieren benaderen: - Het fysieke karakter: uiterlijk, bouwstijlen e.d.: de ‘harde’ waarden - Het gevoelskarakter: waarom is het zo prettig wonen in Heemstede: de ‘zachte’ waarden Deels overlappen deze verschillende karakters elkaar. De volgende paragraaf bevat een inventarisatie van de verschillende karakters.

5

2. De karakters van Heemstede, een inventarisatie Het fysieke karakter van Heemstede (de ‘harde’ waarden) Samengevat:

1. Dorps 2. Stedelijk 3. Voorstedelijk 4. Landelijk en groen 5. Verschillende bouwstijlen

1. Op een aantal plekken is Heemstede dorps

Bijvoorbeeld: - Rond de historische kernen o Wilhelminaplein (rustig, verstild; niet alleen enkele losse gebouwen, maar het hele

ensemble kun je dorps noemen) o delen Blekersvaart (vooral zuidelijk deel) o noordelijk deel Bronsteeweg o De Glip

- Indische buurt - Delen Binnenweg en Raadhuisstraat e.o. - Zie verder p. 11. Daar bespreken we ook in hoeverre het dorps karakter op de betreffende

plekken bedreigd wordt of aangetast is. 2. Op een aantal plekken is Heemstede stedelijk

Bijvoorbeeld: - Provinciënlaan / flats - Cruquiusweg - Druk verkeer, op bijvoorbeeld kruispunt Herenweg/Zandvoortselaan, Dreef, Cruquiusweg

Op sommige plekken is Heemstede stedelijk, zoals in de Provinciënbuurt.

6

3. Op een aantal plekken is Heemstede voorstedelijk

Daar lijkt Heemstede op een buitenwijk van een stad. Bijvoorbeeld: - Het Heemstede uit de jaren twintig en dertig, dat is ontstaan als uitwerking van het

Uitbreidingsplan van 1912. In de uitwerking van dit plan valt nog een onderscheid maken tussen o Het ‘rijke’ deel: Dreef en delen ten oosten daarvan o De ‘middenklassewijken’, zoals wijkje tussen Dreef en Binnenweg o ‘arbeiderswijken’, zoals Res Novaplein, Wiekenplein

- De naoorlogse wijken. Bijvoorbeeld Rivierenbuurt (deels), Merlenhove, Glipper Dreef.

De Rijnlaan (Rivierenbuurt), kleinschalige voorstedelijke bouw.

4. Op een aantal plekken is Heemstede landelijk en groen

Bijvoorbeeld: - Buitenplaatsen, Groenendaal, Manpadslaangebied - Omgeving Hageveld, weilanden langs het Spaarne 5. Heemstede kent veel verschillende bouwstijlen

Bijvoorbeeld: - statig (bv. buitenplaatsen) - chique (bv villa’s) - jaren dertig (Dreef en wijde omgeving) - eenvoudig (Res Nova e.o., Indische buurt) - jaren vijftig en zestig (wederopbouwarchitectuur) (De Glip, deel Valkenburgerplein,

Provinciënbuurt) - jaren tachtig (de ‘bloemkoolwijken’, zoals Merlenhove) - gemengd (bv Binnenweg) - modern (bv rond de haven) Kortom, Heemstede kent een rijk palet aan bouwstijlen.

7

Het gevoelskarakter van Heemstede (de ‘zachte’ waarden) Of: waarom vinden mensen het zo prettig wonen in Heemstede (en hoe kunnen we dat zo houden) Samengevat:

1. Harmonieus 2. Groen en ruim 3. Afwisselend 4. Rustig 5. Goed afleesbare, herkenbare geschiedenis 6. Thuis voelen / veilig voelen

1. Heemstede wordt ervaren als harmonieus

Ondanks de verscheidenheid aan fysieke, ‘harde’ waarden en de verscheidenheid aan wijken, wijkjes en bouwstijlen, komt Heemstede harmonieus over. Dat zit ‘m vooral in de evenredige verdeling van de verschillende fysieke waarden en in de maatvoering en het materiaalgebruik van de bebouwing. Op weinig plekken wordt de openbare ruimte op brute wijze aangetast. Zelfs de flats aan de Provinciënlaan zijn harmonieus. Ze staan als een cluster bij elkaar; het zijn geen losse individuen op een plek waar ze eigenlijk niet thuishoren. Ook in sociaal opzicht wordt Heemstede als harmonieus ervaren. Grote sociale problemen zijn er niet, de politiek is bedaard. Dat laatste is een afspiegeling van de bevolking, maar ook de betrokkenheid en de kwaliteit van het ambtelijk apparaat mag niet onderschat worden. Voorbeelden waar de harmonie verstoord wordt: nieuwbouw Wipperplein (Waterhof) kantoorflat bij station plannen nieuwe wijk Slottuin (is ook bedreiging

voor fysieke waarde ‘groen’)

Nieuwbouw Wipperplein (links) en de kantoortoren bij het station (rechts).

2. Heemstede wordt ervaren als groen en ruim

- Buitenplaatsen - Groenendaal - Dreef, ruime opzet. Idem bijvoorbeeld Van Merlenlaan, Adriaan Pauwlaan, Herenweg Voorbeelden waar ‘groen en ruim’ verstoord wordt: nieuwbouw Wipperplein (Waterhof) geplande flat aan de haven plannen nieuwe wijk Slottuin

8

3. Heemstede wordt ervaren als afwisselend

- Binnenweg, Raadhuisstraat o afwisseling van winkels en woningen o afwisseling van ketenwinkels, speciale / individuele winkels o afwisseling van villa’s, woningen, appartementen o afwisseling van kleine panden, grote(re) panden o afwisseling van ‘oud’ (vooral Raadhuisstraat, zoals ste Aanleg, Raadhuisstraat 42, restaurant

Vleeschhouwerij), ‘jaren dertig’ (het grote blok met boekhandel Blokker), ‘stedelijk’ (jaren zestig-blok met Kruidvat, ABN-Amro), ‘monumentaal’ (vm. postkantoor Binnenweg) en hier en daar ‘modern’ (ING) en zelfs een soort van retro ( Agusto Edelsmid)

- Afwisseling in ‘chic’ (villa’s, Dreef), ‘middenstand’ (grote delen) en ‘arbeiderswijken‘ (Res Nova e.o.). Dit alles als een belangrijk resultaat van het Uitbreidingsplan 1912.

Voorbeelden waar ‘afwisselend’ verstoord wordt / is: Mogelijke nieuwe, derde grote supermarkt aan de Binnenweg. Kan verschraling winkelaanbod

tot gevolg hebben, en daarmee het afwisselende en gevarieerde karakter van de Binnenweg.

De Binnenweg biedt een afwisselend beeld: retro (Agusto, boven links), kleine woonvilla’s (boven midden), wat statiger villa’s (boven rechts, thans winkel), modern (onder links) en jaren 20/30 woningen (onder rechts).

9

4. Heemstede wordt ervaren als rustig

- Ondanks enkele drukke punten (Cruquiusweg, Dreef, Lanckhorstlaan, Zandvoorstelaan, kruising Herenweg) zijn grote delen van Heemstede inderdaad rustig.

Voorbeelden waar ‘rust’ bedreigd wordt: Aanleg Duinpolderweg, zeker als voor het noordelijke tracé wordt gekozen. Dit tracé zal het

verkeer op de Herenweg sterk doen toenemen. Dat is immers de kortste route tussen de Duinpolderweg en de Randweg van Haarlem.

Zoals hierboven aangegeven zijn onder meer de Cruquiusweg, Dreef, Lanckhorstlaan, Zandvoorstelaan, kruising Herenweg en de Herenweg drukke verkeersaders. Ruim de helft van

het verkeer in Heemstede is doorgaand verkeer en heeft en dus geen herkomst of bestemming in het dorp. Dat is een zeldzaam hoog percentage en een aantasting van het 'dorps karakter'. Het is moeilijk daar wat aan te veranderen, maar misschien toch een uitdaging voor een slimme verkeersdeskundige.

Of té rustig? ’s Avonds kan de Binnenweg wat naargeestig zijn. Wonen boven winkels zou nog wat versterkt kunnen worden.

5. Heemstede heeft een goed afleesbare / herkenbare geschiedenis

- Heemstede is niet zo groot, maar binnen dat kleine oppervlak zie je veel dingen uit het verleden: o bollenvelden en – schuren o Leidsetrekvaart o Zandvaarten en blekersvaarten o blekerijgebouwen o buitenplaatsen o oude plekjes (Wilhelminaplein), jaren dertig (Dreef en wijde omgeving) etc. o maar ook: de opkomst als forensenplaats

Voorbeelden waar die ‘afleesbaarheid’ bedreigd wordt: sloop(?) bollenschuur Manpadslaan (als voorbeeld van de bollencultuur in Heemstede) sloop Meerlhorst (als voorbeeld van een ‘dorpse’ villa uit begin 20ste eeuw) sloop monteurswoninkje Nijverheidsweg (als voorbeeld van het industriële verleden van

Heemstede / de gasfabriek) 6. In Heemstede voel je je thuis en voel je je veilig

- Dat veel Heemstedenaren zich in hun woonplaats thuis en veilig voelen komt deels door het sterke verenigingsleven, de hechte netwerken en de goede voorzieningen (zwembad, Casca, De Luifel, Podiumkunsten, intercitystation, rijk winkelaanbod e.d.), maar ook de menselijke maat, de harmonieuze gebouwde omgeving en de harmonieuze politieke arena en de openheid van het raadhuis.

Voorbeelden waar ‘thuis voelen / veilig voelen’ bedreigd wordt: leegstand winkels Binnenweg en Raadhuisstraat (ook al valt dat in Heemstede nog mee in

vergelijking met veel andere gemeenten) grootschalige woningbouw rond haven (of elders)

10

3. Heemstede dorps? Uit bovenstaande inventarisatie van enkele opvallende kenmerken van Heemstede blijkt wel dat je Heemstede niet kunt omschrijven als een gemeente met een ‘dorps karakter’. Hier en daar is dat karakter er zeker, en zelfs sterk, maar er is meer. Heemstede is toch vooral ‘suburbaan’: het heeft stedelijke trekken, maar evenzeer dorpse, en er wonen veel forensen.

Suburbane woongebieden kennen vooral een woonfunctie, vaak woningen met tuinen. Het gebied is redelijk ontsloten door openbaar vervoer. Binnen het gebied zijn voorzieningen aanwezig (winkels, scholen, sociaal culturele voorzieningen). Er is ruimte voor groen en water. Naast de woonfunctie komen in een suburbaan gebied ook kleinschalige kantoren en 'schone bedrijvigheid' voor. Voorbeelden zijn ruim opgezette voor- en naoorlogse woonwijken en de VINEX-locaties. (bron: www.ruimtexmilieu.nl)

Binnen zo’n suburbane gemeenschap zijn er ook plekken met een dorps karakter. Hoe schaarser die worden, des te zuiniger je er op moet zijn. Ook in Heemstede. Juist de verscheidenheid aan karakters maakt Heemstede zo aantrekkelijk om te wonen. En hoewel die verscheidenheid niet uniek is in Nederland, is ze voor Heemstede wel een ‘selling point’. Als één onderdeel van die verscheidenheid verdwijnt of aangetast wordt, lijdt ook je ‘selling point’ schade. Kortom, de dorpse plekken zijn een belangrijke identiteitsdrager van Heemstede. Waar vinden we dat dorpse karakter nog terug in Heemstede? Van de hierboven genoemde waarden staat het dorps karakter het meest onder druk, vooral in fysieke zin. De woningen uit de jaren twintig en dertig worden keurig onderhouden door de bewoners (waaronder ook woningbouwcorporaties). Idem buitenplaatsen. De dorpse stukjes in Heemstede zijn echter kwetsbaar. Ze zijn relatief klein en liggen verspreid door de gemeente, en de woningen zijn soms van minder degelijke kwaliteit. Verder hebben nieuwbouw, hoogbouw, verkeerd uitgekozen straatmeubilair en de inrichting van de openbare ruimte een grote impact op de dorpse plekken, veel meer dan elders. Als het dorps karakter wordt aangetast, wordt het hele karakter van Heemstede aangetast. Als het dorps karakter verdwijnt, gaat immers een deel van de verscheidenheid van Heemstede verloren. Dan de vraag die boven deze paragraaf staat: waar is dat dorpse karakter te vinden. En ook: waar is het sterk, en waar (of hoe) wordt het aangetast of bedreigd? Bij het selecteren van plekken in Heemstede die dorps zijn, hebben we vooral gekeken naar

plekken met een ‘organische en kleinschalige groei en opbouw, en met lage bebouwing in een lage dichtheid’ (zie de definitie op pagina 4). In veel gevallen betreft dat een ensemble, soms een los object.

11

Plekken met een sterk dorps karakter, alsmede bedreigingen 1 Wilhelminaplein e.o., Indische buurt 2 Binnenweg, straatjes rond middendeel 3 Kerklaan, oost 4 Blekersvaart 5 Koediefslaan 6 Bronsteeweg, noordelijke kop

7 Raadhuisstraat 8 Raadhuisplein 9 Van Merlenlaan 10 De Glip 11 Manpadslaan

1 Wilhelminaplein e.o., Indische buurt Wilhelminaplein, met name de oostzijde (rode cirkel) - heterogeen, verschillende

vormen, verschillende bouwperiodes, kleinschalig

- sterk ensemble met de kerk - sterk ensemble met

omliggende straten (m.n. Achterweg, westelijk deel Meerweg noordzijde, Camplaan en Voorweg)

Bedreiging: inrichting plein is rommelig; daar ligt een kans nu het plein in 2015 opnieuw wordt

ingericht. Wees heel voorzichtig met inrichting en straatmeubilair.

Wilhelminaplein, oostzijde: een sterk ensemble.

12

Wilhelminaplein, iets wijdere omgeving (Nicolaas Beetslaan, Bosboom Toussaintlaan; zwarte cirkel) - niet echt heterogeen, want gebouwd in eenzelfde stijl en in eenzelfde periode (begin 20ste

eeuw) - toch kleinschalig, passend in de schaal van het Wilhelminaplein, en een sterk ensemble Indische buurt (groene cirkel) - de wijk en de huizen zijn kleinschalig - de afwisseling is groot - de buurt heeft een eigen identiteit / sociale samenhang

Bedreiging: dakkapellen, andere aanbouwen en aanbouwtjes, rommelig parkeren.

De Indische buurt heeft in veel opzichten een dorpse uitstraling. Hier de hoek Sumatrastraat-Molenwerfslaan.

2 Binnenweg, straatjes rond het middendeel

Van de Vijfheerenstraat in het westen tot de Eikenlaan in het oosten.

- verschillende kleine buurtjes - kleinschalig - de afwisseling is redelijk groot - de buurtjes hebben een eigen identiteit /

sociale samenhang - rond het Res Novaplein staat weliswaar

nieuwbouw, maar met respect voor het kleinschalige, hoewel de inrichting van het plein (met ‘ondoordringbaar’ groen en auto’s verspreid over het hele plein) rommelig is

Bedreiging: rommelige bestrating, plantenbakken e.d. Zie ook blz. 22.

13

Rechts: Vijfheerenlaan. Hoewel niet ‘organisch’ ontstaan, heeft de straat, en ook de omgeving, door zijn kleinschalige opbouw een duidelijk dorps karakter. Helaas slaat verrommeling toe, bijvoorbeeld in de vorm van grofbemeten plantenbakken. Zie ook blz. 22.

3 Kerklaan oost, zuidelijke gevelwand

- een van de oudste straten van Heemstede - afwisselend, heterogeen, kleinschalig. ’t Is een beetje rommelig, met bijvoorbeeld de ALDI,

maar het ensemble is sterk genoeg om dat te hebben. Bedreiging: mogelijk nog meer / te veel ‘rommeligheid’.

4 Blekersvaart

De kleinere panden, vooral aan de zuidzijde, maar ook de twee huisjes vlak bij het bruggetje bij Albert Heijn.

Bedreiging: de grote nieuwbouwblokken lijken een bedreiging / verstoring, maar sluiten qua

maatvoering nog redelijk aan bij het industriële verleden van dit gebied. Maar het maximum is bereikt.

5 Koediefslaan

- een van de oudste straten van Heemstede - afwisselende, heterogene bebouwing Bedreiging/verstoring: parkeergarage op de hoek met de Blekersvaartweg. Verstoring kan

echter met betrekkelijk simpele middelen aangepakt worden. Denk aan ‘strategisch groen’.

14

6 Bronsteeweg, noordelijke kop

De noordelijke kop van de Bronsteeweg is een van de oude kernen van Heemstede en was vroeger bekend als ‘Craeyenest’. Er staan hier wat losse dorpse villaatjes.

7 Raadhuisstraat

- sommige delen hebben door hun organische opbouw een duidelijke dorps karakter, zoals nr. 42

- het onlangs opnieuw ingerichte pleintje bij de dorpspomp is een geslaagd voorbeeld van een dorps karakter: het is ‘knus’, kleinschalig en heeft en belangrijke sociale functie.

Boven: Raadhuisstraat 42, in 2015 opgeknapt en een fraai voorbeeld van een dorps stukje Heemstede.

Rechts: Raadhuisstraat 67: voorbeeld van een winkelpui ‘uit de catalogus’, wat niet bijdraagt aan het dorps karakter.

Bedreiging: schreeuwerige winkelpuien, vlaggen en ander (storend) reclamevertoon, of winkelpuien ‘uit de catalogus’.

15

8 Raadhuisplein

- heterogeen karakter: o dorpse villa’s aan de zuidzijde o villa’s en jaren dertigbouw aan de oostzijde (als één geheel) o kleine huisje links aan de noordzijde (eigenlijk al in de Raadhuisstraat) o het raadhuis (met de landelijke uitstraling van een buitenplaats) aan de westzijde, inclusief

een moderne, maar qua uitstraling relatief bescheiden moderne aanbouw.

Bedreiging/aantasting: de veelheid aan verkeersborden, zebra’s en de strepen op de weg voor rijbaanscheiding op de kruising met de Van Merlenlaan, Valkenburglaan en Camplaan geeft een rommelig beeld, wat niet bijdraagt aan het dorps karakter van het plein (en voor de verkeersveiligheid waarschijnlijk overbodig is). Dit geldt overigens ook voor andere plekken in Heemstede. Zie tevens blz. 23.

9 Van Merlenlaan

- afwisselend, ruim en groen - statige dorps-voorstedelijke villa’s Bedreiging: nieuwbouw Meerlhorst (geen monument). Hoewel de nieuwbouw binnen de

kaders van het bestemmingsplan en Welstand past, zie je dat het pand aan alle kanten is gekneed en geperst is om maar binnen de maximale afmetingen te passen. Daardoor maakt het te massale indruk. Huidige pand is verwaarloosd door de eigenaar; niet op tijd opgemerkt door gemeente en HVHB.

De huidige villa Meerlhorst is weliswaar geen monument, maar wel een fraai voorbeeld van een dorpse villa uit het begin van de 20ste eeuw, met hier en daar trekken van de chaletstijl. Sloop van de villa tast het dorpse karakter aan, en de geplande nieuwbouw schaadt dit markante punt waar de Vrijheidsdreef uitkomt op de Van Merlenlaan.

10 De Glip

Enkele kleinschalige 17de-19de-eeuwse panden, heterogeen, organisch gegroeid, sterk ensemble. Zelfs de nieuwbouw uit de jaren vijftig en zestig, genesteld aan de rand van Mariënheuvel, heeft hier een kleinschalig en dorps karakter. Idem het kleine winkelcentrum. Bedreiging: sloop nr. 70, rijksmonument.

Verwaarloosd door eigenaar; niet op tijd opgemerkt door gemeente en HVHB.

16

De Glip: het oude deel, maar ook de betrekkelijk klein-schalige nieuwbouw uit de jaren vijftig en zestig van bijvoorbeeld het winkel-centrumpje (rechts) en de bebouwing aan bijvoorbeeld de Thorbeckelaan heeft dorpse trekken.

Links: Glipperweg 70 en 72. Nummer 70 (rechts) gaat waarschijnlijk gesloopt worden. Ook al is het de bedoeling dat de nieuwbouw recht doet aan het historische karakter van het te slopen pand, dan nog wordt het dorps aanzien van dit stukje Heemstede aangetast.

11 Manpadslaan

- een van de oudste straten van Heemstede - ruim, groen, met enkele dorpse / landelijke huizen en huisjes erlangs Bedreigingen - mogelijke nieuwbouw in de zuidwesthoek van het Manpadslaangebied, omdat daarmee de

druk op het laantje toeneemt (en misschien verbreed moet worden). - verwaarlozing / mogelijke sloop bloembollenschuur (gemeentelijk monument). Daarmee

wordt niet alleen de laan zelf aangetast, maar ook de afleesbaarheid van de geschiedenis van Heemstede (zie ook p. 9).

Manpadslaan, een van de weinige ‘groene’ oude wegen van Heemstede. Rechts de verwaarloosde bollenschuur.

17

4. De andere karakters van Heemstede. En wat doe je met nieuwbouw? Naast bovengenoemde dorpse plekken kent Heemstede plekken die niet dorps zijn, maar stedelijk of voorstedelijk. Hoe ga je op die plekken om met het dorps karakter? Moet je proberen daar het dorps karakter te versterken, of erin te verweven? Of laat je die plekken in hun eigen waarde? Wat de HVHB betreft laat je die in hun eigen waarde, probeer je waar nodig het eigen karakter te versterken maar ga je niet geforceerd een dorps karakter ‘overhevelen’. En hoe zit dat dan met nieuwbouw? Ga je nieuwe wijken en wijkjes een dorps aanzien geven? Ga je daar bijvoorbeeld hoogbouw verbieden? Het antwoord op deze vragen is sterk afhankelijk van de plek. Hieronder enkele voorbeelden en overwegingen.

Spaarnelicht / Belle Rive, het gebied bij het voormalige ziekenhuis.

Een uitgestrekt en ruim gebied, wat nog versterkt wordt door de brede waterpartij van het Spaarne en de vijver aan de Haarlemse kant. Er waren plannen voor hoogbouw, maar op dit moment is nog niet duidelijk hoe dit gebied ingericht zal worden. Hoogbouw misstaat hier op zichzelf niet, maar daardoor zie je nauwelijks nog verschil met Schalkwijk aan de oostoever en is de eerste kennismaking met Heemstede komend vanuit Schalkwijk stedelijk – niet gemengd, en zeker niet dorps. Daarom valt te overwegen hier ‘wonen aan het water’ te realiseren. Dat kan ook kleinschalig, zodat je een redelijk hoge dichtheid krijgt en de woningen een aanvaardbaar prijsniveau hebben. Zie hieronder voorbeelden in Katwoude en Alblasserdam.

Spaarnelicht / Belle Rive: qua ruimte zou hoogbouw kunnen, maar willen we dat in Heemstede? Bovenstaande tekening is te vinden op www.nieuwbouw-heemstede.nl, maar op dit moment is onzeker hoe de locatie ingevuld zal worden. Hoe het ook zij, een keuze voor ‘wonen aan het water’ lijkt beter. Zie volgende pagina.

18

Spaarnelicht / Belle Rive: wonen aan het water Boven: tamelijk ruim opgezette nieuwbouw in Katwoude (bron: www.eigenhaard.nl). Onder: redelijk compacte nieuwbouw aan het water in Alblasserdam (bron: www.herkon.nl). Motto van Herkon voor dit project: ‘Groen wonen, dorps leven’.

Slottuin

Slottuin daarentegen is een veel kwetsbaarder gebied, vlak bij het oude slot, vlak bij het groen en de weilanden langs de relatief smalle Ringvaart, en vlak bij het buurtje Slotlaan en Dr. Lelylaan, dat zich kenmerkt door kleinschalige bouw. Een nieuwbouwwijk alhier moet een wat kleinschaliger karakter hebben, met hooguit aan de rand (Cruquiusweg) wat stedelijke elementen (maar geen ‘muur’, zoals in het vorige plan). Hoogbouw in Slottuin zou de eerder geconstateerde Heemsteedse karaktertrek ‘harmonieus’ aantasten. Slottuin biedt juist mogelijkheden om het dorps karakter te versterken. Hierna twee voorbeelden van hoe het zou kunnen.

19

Nieuwbouw Wilhelminahof, Wateringen (impressie; bron: www.zeinstraverbeek.nl). Een nieuwbouwwijk met een dorps karakter. Een voorbeeld voor Slottuin?

Kasteelweide, Loon op Zand, losjes geïnspireerd op het nabijgelegen historische (nog bestaande) Witte Kasteel (impressie; bron: www. wonenaandekasteelweide.nl)

Zulk soort nieuwbouw misstaat door zijn uitstraling als een bijgebouw van een kasteel niet bij het Oude Slot, en door zijn maatvoering ook niet bij de nabijgelegen wijk.

Haven en omgeving

Havendreef. De discussie is al grotendeels achter de rug, en de flat op de hoek van de haven komt er waarschijnlijk wel.

Waterhof. Met het massale blok tussen de haven, de Dreef en het Wipperplein is niemand gelukkig (kanttekening: de bewoners zijn tevreden over hoe ze er wonen – niet onbelangrijk). De wat meer ’industriële’ appartementenblokken misstaan hier niet. Door hun stoere vormgeving hebben ze een relatie met het industriële verleden (gasfabriek) van deze plek. Maar als de bouw van de huizen en de flat op de hoek van de haven voltooid is, is het maximale bereikt (of eigenlijk al overschreden): nog meer massale bouw of hoogbouw op deze plek trekt een te zwaar wissel op de zo belangrijke verscheidenheid en diversiteit van Heemstede. Nog meer massale bouw of hoogbouw gaat de andere karakters van Heemstede overschreeuwen en verstoort de balans en de harmonie. Toch had het anders gekund. Het plan voor de herontwikkeling van het havengebied in Katwijk bijvoorbeeld voorziet in een kleinschalige ontwikkeling met huizen direct aan het water, waardoor een sterke relatie ontstaat tussen wonen en water. De architectuur is niet dorps, maar wel redelijk kleinschalig.

20

Havenkwartier, Katwijk (impressie; bron: www.havenkwartierkatwijk.nl).

Vergelijk dat met de plannen voor de haven in Heemstede. Het plan Havendreef lijkt door te gaan (met de bekende flat), maar ook ligt er nog een plan om Waterhof te voltooien met een fors appartementengebouw. Zie de illustraties hieronder.

Plan Havendreef (bron: www.havendreefheemstede.nl)

Hoogbouw op deze plek aan de haven (zuidoost-hoek) is nog steeds niet helemaal van de baan (bron: www. nieuwbouw-heemstede.nl).

21

5. Conclusies en aanbevelingen Ruim 26.000 mensen vormen Heemstede, verdeeld over ongeveer 11.500 huishoudens, dus ongeveer 11.500 huizen. En dat zijn allemaal verschillende mensen en verschillende huizen: rijtjeshuizen, villa’s, jaren dertigwoningen, een enkele buitenplaats, flats, en een paar dorpse wijken en buurten. En dan zijn er nog wat bedrijfsgebouwen. Al met al biedt Heemstede een rijke staalkaart aan verschillende soorten woningen. Het dorpse karakter is slechts één van de karakters van Heemstede, maar wel van een kwetsbare soort. Sommige onderdelen van het dorpse karakter vormen een sterk ensemble en kunnen wel tegen een stootje, andere delen zijn fragmentarisch. Een voorbeeld van een sterk ensemble is het Wilhelminaplein, een voorbeeld van ‘losse’ dorpse elementen zijn te vinden aan bijvoorbeeld de Raadhuisstraat en de Blekersvaartweg. De dorpse elementen liggen verspreid door de huidige gemeente, van De Glip in het zuiden tot de kop van de Bronsteeweg in het noorden. Aanbevelingen Aanbeveling 1: Aparte welstandsregels Om de historische afleesbaarheid (een van de zachte waarden van Heemstede) in stand te houden of te versterken, moeten de verschillende dorpse kernen van Heemstede beschermd worden. Voor deze buurten en voor beeldbepalende ensembles zouden speciale welstandseisen moeten gelden om het dorps karakter te behouden en te versterken. Die kernen zijn: - De Glip - Wilhelminaplein en omgeving (incl. Indische buurt) - Blekersvaartweg - Raadhuisstraat-Binnenweg e.o. - Kop Bronsteeweg (de oude kern Crayenest) En verder: de oude straten van Heemstede: Koediefslaan, Kerklaan zuid (oostelijke deel), Van Merlenlaan en Manpadslaan, en ook Raadhuisplein. Aanbeveling 2: Aandacht voor het straatbeeld Een aantal van de bovengenoemde gebieden kent een sterke ensemblewaarde. Maar er zijn ook wijken en straten waar dat ensemble minder evident is, minder zichtbaar. Zulk soort wijken zijn extra kwetsbaar en gevoelig voor ‘verrommeling’. Die wijken en straten zijn onder meer: - Buurt Vijfheerenstraat, Wiekenplein, Res Novaplein, maar ook wat meer verborgen ensembles

als het Dr. Droogplein, Eikenlaan e.d.

Het Dr Droogplein, een beetje een vergeten hoekje van Heemstede, en ontegenzeglijk dorps.

22

Verrommeling ontstaat onder meer door een overvloed aan verkeersbeperkende maatregelen (plantenbakken, verkeersdrempels) of een te pregnant gebruik van verschillende bestratingen. Dat kan in deze kleinschalige omgeving een armoedig straatbeeld opleveren, waardoor het dorps karakter wordt aangetast.

Links: op deze foto van de Vijfheerenstraat zijn tal van elementen te zien die het harmonieuze, kleinschalige en dorpse straatbeeld aantasten: - plantenbakken - een paaltje - verkeersdrempel - vijf verschillende soorten bestrating Onder het Res Novaplein, met een vergelijkbaar euvel: grote stukken ‘ondoordringbaar’ groen, en veel auto’s, waardoor het pleinidee, en daarmee een potentiële ontmoetingsplek, geen kans van slagen heeft. Juist zo’n ontmoetingsplek kan het vriendelijke, kleinschalige en dorpse karakter van deze buurt versterken.

Verrommeling treedt overigens ook op op plekken met een overvloed aan verkeersborden en op plekken met te veel reclame-uitingen. Een rustig straatbeeld komt prettiger en minder storend over, en eigenlijk ook wel dorps. In dat kader is het interessant om de visie van de in 2008 overleden verkeersdeskundige Hans Monderman te bestuderen. Hij pleitte voor minder verkeersregels en minder borden. Zie bijvoorbeeld http://www.frieschdagblad.nl/index.asp?artID=37494 en http://nl.wikipedia.org/wiki/Shared_space Aanbeveling 3: Grijp je kans met nieuwbouw Bij de bouw van nieuwe wijken en wijkjes liggen kansen om het dorpse karakter van Heemstede te versterken. Dorpse nieuwbouw zoals aangegeven op p. 18, kan een goed tegenwicht bieden een de (bijna onvermijdelijke) hoogbouw en hoogbouwplannen in Heemstede.

23

Aanbeveling 4: Kijk naar de demografische toekomst Het aantal eenpersoonshuishoudens zal de komende decennia blijven toenemen, zo is de verwachting, zowel onder jongeren als onder ouderen. Deze huishoudens hebben doorgaans niet veel woonruimte nodig. Bekijk dus hoe je de kleine, dorpse woningen geschikt kunt maken voor eenpersoonshuishoudens. Aanbeveling 5: Rol woningbouwverenigingen Betrek de woningbouwverenigingen bij de discussie. Uiteindelijk zijn zij de instellingen die in Heemstede veel woningen beheren. Aanbeveling 6: Koester je selling point Heemstede is vooral suburbaan, met een rijk palet aan soorten gebouwen en voorzieningen. Kleinschaligheid of dorpsheid is er één van. Juist dat rijke palet maakt Heemstede zo aantrekkelijk om te wonen. En hoewel die verscheidenheid niet uniek is in Nederland, is ze voor Heemstede wel een ‘selling point’. Als één onderdeel van de verscheidenheid verdwijnt of aangetast wordt, lijdt ook je ‘selling point’ schade. Het dorpse onderdeel is kwetsbaar en verdient extra aandacht. Aanbeveling 7: Hou ‘t groen Heemstede is op veel plekken groen, maar we moeten oppassen voor verstening. Daarom verdient de instandhouding van het groen, ook in de ‘niet groene’ delen van Heemstede en zowel in de openbare als in de particuliere ruimte, als sfeerbepalend element extra aandacht. Aanbeveling 8: Tussen de oren Sinds 1 januari 2012 moet ieder nieuw bestemmingplan een analyse van cultuurhistorische waarden bevatten. Sommige gemeentes gaan daar wat strikter mee om dan andere. Heel goed dat deze waarden opgenomen worden, maar daarnaast blijf je altijd met ‘zachte’ en meer subjectieve waarden zitten die de hele gemeente betreffen, zoals sommige van de in deze nota omschreven waarden. Die kun je niet verankeren in een bestemmingsplan. Die moeten vast onderdeel zijn van het denkpatroon van College, raad, ambtenaren, adviseurs, Welstand en bevolking. De verscheidenheid van karakters moet ‘tussen de oren’ zitten.