1

GRONDSTOFFENVLOEK OF ZEGEN?

Lessenmap secundair onderwijs

diepgravende Lessen over de oorsprong en LevensLoop van onze gebruiksvoorwerpen

aansluitend bij de broederlijk delencampagne 2015

‘marco is een boer en wil dat blijven’

2

Is het voor een land een vloek of een zegen om veel grond-stoffen te bezitten? Wij nodigen je uit om samen met je leerlingen te zoeken naar een antwoord. Drie lessen bieden goed gereedschap om dit thema op maat van jouw leerlin-gen in de klas aan te brengen:

Les 1: wie wordt ondernemer van het jaar? Lage moei-lijkheidsgraad, geschikt voor alle graden.Speelse les over duurzaam ondernemen. De leerlingen kruipen in de rol van een onderneming en doorlopen de levenscyclus van hun product. Om de titel ‘ondernemer van het jaar’ te winnen, moeten ze ‘goede’ keuzes maken. In een uitbreidingsles onderzoeken ze de duurzame intenties van enkele gekende bedrijven.

Les 2: water is goud waard. Gemiddelde moeilijkheids-graad, eerder geschikt voor tweede of derde graad.Les over het leven van campagnefiguur Marco in Peru. De les maakt gebruik van de campagnefilm (dvd te bestellen via winkel.broederlijkdelen.be.). Leerlingen ontdekken de impact van mijnbouw op het leven van de Peruviaanse bevolking en staan stil bij het recht op water.

Les 3: planeet (on)eindig? Hogere moeilijkheidsgraad, geschikt voor derde graad.Les over de grondstoffenproblematiek wereldwijd. Waar komen onze grondstoffen vandaan? Aan de hand van een quiz en grondstofverhalen van vier landen ontdekken de leer-lingen de gevolgen van de internationale grondstofhandel.

Met deze kant-en-klare lessenmap kan je snel aan de slag om je leerlingen wegwijs te maken in het campagnethema 2015 van Broederlijk Delen ‘Marco is een boer en wil dat blijven’. De lessen kunnen ook perfect buiten de campag-neperiode gebruikt worden. De lessen bezitten aankno-pingspunten voor verschillende vakken zoals aardrijkskunde, godsdienst, Nederlands, economie, …

Je kan met de lessen aan de slag voor één of twee lesuren. Bij iedere les wordt een bepaalde volgorde en tijdschema gesuggereerd, maar je kan deze gerust aanpassen aan jouw voorkeuren en klassituatie.

NOOT: De term grondstoffen die we in deze lessen gebruiken is zeer breed. Behalve niet-hernieuwbare natuurlijke (bodem)rijkdommen of hulpbronnen (zoals aardolie, ijzererts, lood, zout, zand, ...), vallen hier ook hernieuwbare grondstoffen onder zoals hout, katoen, lucht, ... Gesteenten, metalen en minarelen onder de grond noemt men eigenlijk delfstoffen. Om de terminologi-sche complexiteit te vereenvoudigen, gebruiken we in de lessen telkens de algemene term 'grondstoffen'.

kortfilmpjes ‘vamos a peru’ nieuw!

16 Vlaamse jongeren brachten in de kerstvakantie een bezoek aan leeftijdsgenoten in Peru. Hun belevenissen wor-den in enkele korte filmpjes gegoten.

De filmpjes bieden een unieke kijk op het campagnethema en de context waarin Broederlijk Delen werkt in Peru. De dromen van jongeren, het belang van water en de impact

van mijnbouw zijn enkele van de onderwerpen waarover de jongeren hun mening zullen uiten.

Te bekijken op www.youtube.com/BroederlijkDelen

mijnbouw of roofbouw? de eeuwige vraag.

Vrijwilliger Benny Verheyden werkte een geschiedenisles uit over de grondstoffenproblematiek in de klassieke oud-heid, de nieuwe tijd en nu. Er is een versie voor de eerste graad en een voor de tweede graad. Lesmateriaal: gratis te downloaden op winkel.broederlijkdelen.be.

smaakmakers

Werkmethodes van 15 tot 30 minuten, zoals een wereld-stoelenspel rond grondstoffen of een methodiek rond de tabel van Mendeljev, … geschikt om leerlingen te stimuleren om zich verder te verdiepen in de thematiek. Op aanvraag te verkrijgen via de regionale onderwijsmedewerkers (zie achterflap).

webtips.broederlijkdelen.be

Overzicht van links naar bruikbare webpagina’s, filmpjes, games en opdrachten die in de klas gebruikt kunnen worden rond het thema mijnbouw en duurzaam (her)gebruik van natuurlijke rijkdommen. Per link krijg je info over het leer-middel (geschikte leeftijd, moeilijkheidsgraad en relevantie).

We wensen je veel plezier in de klas met deze lessen!

bedankt voor jouw inzet!

Peter Ketelers en Johanna CouvéeVerantwoordelijken lessenmap

dankjeweL aan iedereen die geholpen heeft bij de realisatie van deze lessen: Karen Vandevyvere, Hannelore Verstappen, Zynke Huysmans, Geert Vervaele, Pieter-Jan Depijpere, Bieze Van Wassenhoven, An Maes, Lena Waegeman, Leen Fiey, Kaat Pattyn.

Dag leerkracht, fijn dat je in jouw klas met deze lessen aan de slag wil gaan.

inHoud

Overzicht campagneaanbod 4

Les 1: Wie wordt ondernemer van het jaar? 6

Les 2: Water is goud waard 15

Les 3: Planeet (on)eindig? 22

campagne 2015 i.s.m. content cowboys

eindredactie Johanna Couvée | Tekstcorrectie Muriel Burgers, Siska Kockelbergh | Foto's © Thomas De Boever (campagnefoto’s), Fotoarchief Broederlijk Delen, sommige foto's zijn gehaald van internet specifiek voor educatieve doeleinden | drukkerij Lowyck, gedrukt op Circle Silk 115 gr FSC-papier in 240 exemplaren | wettelijk depotnummer D/2014/5.556/5 | verantwoordelijke uitgever Lieve Herijgers, Huidevettersstraat 165, 1000 Brussel

3

www.broederlijkdelen.be/marco

Marco Dueñas Guamaní is 25 en woont in Ccoyani, een gemeenschap gelegen op 3.980 m hoogte en 4 uur rijden van de historische stad Cusco in Peru. Marco woont er samen met zijn vrouw Elizabeth en een zoontje van 3, Mark. Een moeilijke regio om te overleven, maar dankzij de steun van Cedep Ayllu, een partnerorganisa-tie van Broederlijk Delen, boert Marco goed. De aanleg van een irrigatiesysteem 3 jaar geleden en de keuze voor een verscheidenheid aan ge-wassen zorgen ervoor dat hij het hele jaar door kan oogsten: aardappelen, groenten en graan. Maar die betere leefomstandigheden worden bedreigd door de plannen van mijnbouw in zijn regio …

de impact van mijnbouw

Het hele grondgebied van Marco’s gemeenschap Ccoyani ligt onder concessie. Dat wil zeggen dat één of meerdere mijn-bouwbedrijven bij de Peruviaanse overheid het recht hebben gekocht om in de ondergrond te zoeken naar mineralen. De werkelijke ontginning en daarmee het afgraven van de prachtige bergen kan officieel pas nadat de gemeenschap, die eigenaar is van de vruchtbare bovengrond, toestemming heeft gegeven. De grote bedrijven oefenen wel enorm veel druk (intimidatie, omkoping, …) uit om die toestemming te krijgen.

Ccoyani is tot nog toe niet rechtstreeks in aanraking geko-men met een mijnbouwbedrijf. In 2013 vlogen er een aantal helikopters voorbij om het gebied te bestuderen. Er is dus wel degelijk iets op til.

Zeker is dat mijnbouw het einde zou betekenen van Ccoyani en andere gemeenschappen in de omgeving. De hele berg-keten zal verdwijnen. De boeren zullen geen grond meer hebben om te bewerken. De waterbronnen zullen worden vernietigd of vervuild. De druk op de watervoorraad, die nu al enorm hoog is door de klimaatverandering, zal nog vergroten.

Het recht op water

Broederlijk Delen en zijn partnerorganisaties begeleiden gemeenschappen zoals Ccoyani, die er bewust voor kiezen om hun eigen plannen te realiseren en de lokale ontwikke-ling niet te baseren op de mijnbouw. Het correct informeren van de gemeenschappen is daarbij cruciaal: over de impact die mijnbouw heeft op het prachtige, bergachtige woon-

gebied. Maar ook over de rechten van de gemeenschap en hoe ze die rechten kunnen afdwingen. Of hoe ze kunnen onderhandelen met een mijnbouwbedrijf.

Marco: “We moeten voorbereid zijn als gemeenschap. De herbebossingsprojecten, irrigatiesystemen, het beter beheer van de waterbronnen hebben ons sterker gemaakt. Dat gaat ons al goed helpen tegen de mijn. Maar we moeten nog meer leren. Als we sterker worden, ons beter organiseren, beter worden opgeleid en meer doortastende onderhande-lingen kunnen voeren, dan moeten ze onze rechten en die van onze dieren wel respecteren. Alles is gebaseerd op het recht op water. En dat recht heeft iedereen.”

duurzaam materiaalgebruik

Het verhaal van Marco is ook het verhaal van onze dagda-gelijkse gebruiksvoorwerpen. De ontginning van grondstof-fen, de productie, het transport, de afvalverwerking en het waterverbruik hebben een enorme impact op onze aarde en op mensen zoals Marco die er mee in contact komen. Nochtans kan je je afvragen of we al deze nieuwe produc-ten wel nodig hebben. Of kunnen ze niet langer meegaan vooraleer we ze weggooien? Herstellen, delen, of duurzamer ontwerpen van producten zijn de uitgangspunten van de kringloopeconomie van morgen. Met Second Life @School dagen we secundaire scholen de komende drie jaar uit om oude spullen een tweede leven te geven. Geef als school het goede voorbeeld en schrijf je in via www.second-life.be.

MaRcO iS EEN bOERen wiL daT bLijven

WWW.BROEDERLIJKDELEN.BE/MARCO

MARCO ISEEN BOEREn wil dat blijvenSteun Marco voor de mijn hem droog legt

BE12 0000 0000 9292

191 landen ondertekende een akkoord om tegen 2015 de armoede in de wereld te halveren. Voer samen met de Vlaamse Noord-Zuidbeweging actie om de politici aan hun belofte te herinneren én de lat hoger te leggen. Armoede moet de wereld uit! www.tetijdloopt.be

Cam

pagn

e 20

15 -

V.U

. Lie

ve H

erijg

ers,

Hui

deve

tter

sstr

aat

165,

100

0 Br

usse

l - G

edru

kt o

p M

aco

Silk

115

g F

SC-p

apie

r.

4

LEGENDEB > te Bestellen aan kostprijs via winkel.broederlijkdelen.beD > gratis te Downloaden via winkel.broederlijkdelen.beI > meer Info en contactgegevens op broederlijkdelen.be/leerkrachtenS > meer info op www.Studioglobo.beC > Contacteer de onderwijsmedewerker van Broederlijk Delen uit jouw regio

OVERZICHT CAMPAGNEAANBOD SECUNDAIR ONDERWIJS

www.broederlijkdelen.be/leerkrachten/• Campagnevoerenisméérdaneenlesgevenofde

campagnefilmtonen.HetisméérdaneenKoffiestop

organiseren,méérdaneenbezinnendetekstineen

vastenviering.

• Laat Broederlijk Delen leven op je school. Spreek

zowelhoofd,hartalshandenvandeleerlingenaan.

Zobelevenzedekrachtvansolidariteitenervaren

zedatveranderingmogelijkis.Vooreengeslaagde

campagne maak je op school het best gebruik

vaneenmix van de strategieën, methoden en materialendieinditoverzichtwordenopgesomd.

Gaopzoeknaardecombinatiediehetbestpast

bijjouwschool.

Een uitgebreide beschrijving van alle campagne-materialen vind je in de catalogus en op winkel.broederlijkdelen.be> B, D

... een Broederlijk Delen-campagne voeren

AUDIOVISUEELCampagnefilm ‘Marco is een boer, en wil dat blijven.’

OntdekhetverhaalvanhoofdpersonageMarcouitPeru

opdecampagne-dvd2015.> B

Kortfilmpjes ‘Vamos a Peru’

Volg de belevenissen van 16 Vlaamse jongeren op

bezoekbijleeftijdsgenoteninPeru.Eenuniekekijkop

de campagnethematiek: check hun facebookpagina

www.facebook.com/vamosaperuinleefreis2014.

KANT-EN-KLAARLessenmap ‘Grondstoffen : Vloek of zegen?’

Diepgravendelessenvan1à2lesurenoverdeoorsprong

enlevensloopvanonzegebruiksvoorwerpen.> B, D

Smaakmakers

Leukeopstapjesvan15à30minutenomdeleerlingen

teprikkelenrondhetcampagnethema. > C

Geschiedenisles ‘mijnbouw of roofbouw, de eeuwige vraag’

Vooriedereendiehistorischeachtergrondzoektbijhet

campagnethema. > D

Campagnetekst in het Spaans

Voorleerkrachtendiedecampagnewillentoelichtenin

devoertaalvanPeru. > D

Webtips

Een interessante verzameling links over het thema

mijnbouwenduurzaam (her)gebruik vanmaterialen

opwebtips.broederlijkdelen.be.

Themalessen online

Educatief materiaal, webtips, achtergrond en

actiemodellenperthemagebundeld(voedsel,klimaat,

ontwikkelingssamenwerking,…).> I

BEGELEIDWorkshop ‘Heavy Metal’

Deleerlingengaanindezevlotgesmedewerkwinkel

op zoeknaar dewaarheiddie achter onzegebruiks-

voorwerpen schuilt. Interactieve werkvormen, film-

fragmentenendeskundigebegeleidersvergezellende

leerlingentijdenshunzoektocht.Heavystuff. > S

Sprekers, begeleide workshops, optredens, … > C

... les geven over Noord-Zuid

Folder ‘Geld inzamelen in het onderwijs’

Tipsomopeencreatievemaniergeld in tezamelen

metjeschool.> B, D

Koffiestop

Op www.koffiestop.be vind je meer info over deze

(h)eerlijkeengezelligeactie.

Culinair Solidair

Receptenentipsvoorjouwsolidairemaaltijdopwww.

broederlijkdelen.be/culinair-solidair.

Kilometers voor het Zuiden

Opwww.broederlijkdelen.be/kilometersvind jealles

overdezesportieveensolidaireuitdaging.

Tip! Koppel jouw Kilometeractie dit jaar aan

wereldwaterdag@schoolop20maart.

Quiz me quick NIEUW!

Op www.broederlijkdelen.be/noord-zuid-quiz

vind je inspiratie voor het organiseren van een

(fondsenwervende)quiz

Toffe voorbeelden

Eenschatkameraaninspirerendemodellen,uitgetest

engoedgekeurd.> IWatercalculator

Dewatercalculatorberekenthoeveelwaterergebruikt

werd voor de productie van jouw elektronische

apparaten.Doedetestopwww.broederlijkdelen.be/

marco

Spel ACHIYAKU!, ¿Menos Minas? en Agua Cadabra

Een bron vol kant-en-klaar spelplezier, die het beste

wordtaangeboorddoortwaalf-totachttienjarigen

> B, D

Second Life @School NIEUW!

“Geefoudespulleneentweedeleven”engaconcreet

aandeslagrondduurzaammateriaalgebruik.Broederlijk

Delen, Bos +, Catapa en Studio Globo sloegen de

handeninelkaarvoorditprojectdatondernemingszin,

handvaardigheid en creativiteit aanwakkert bij jouw

leerlingen.Meeropwww.second-life.be

Toffe voorbeelden

Laatjeinspirerendoorwatanderescholenjevoordeden

opmondialedagen,indevrijeruimte,…> I

... geld inzamelen voor Broederlijk Delen

… leerlingenoproepen tot actie

School als gastgemeenschap

Solidariteitkrijgteenconcreetgezichtdoormetdehele

schooleeninleefweekteorganiserenvooreengastuit

hetZuiden.Eenweekdiegegarandeerduitgroeittoteen

onvergetelijkeervaring.> C

Inleefreis voor scholen

DezeuniekereisiseensamenwerkingtussenBroederlijk

DelenenVIADonBosco.Indekerstvakantietrekkenvier

leerlingenenéénleerkrachtvantelkensvierscholenop

inleefreisnaarhetcampagneland.Dekandidaatstelling

voordezereisstartinnovemberhetjaarvoordien.Meer

info:www.broederlijkdelen.be/inleefreizen.> I

… het Zuidennaar je toe halen

Nascholing ‘Onze duurzame school’

VanStudioGlobovoorschoolteamsenleerkrachtenmet

interesseinvakoverschrijdendwerken.> S

Begeleiding op maat

De regionale onderwijsmedewerkers van Broederlijk

Delenstaanparaatmetraadendaad.> C

Vormingsmomenten Broederlijk Delen

Neemdeelaanuitwisselings-enlanceermomentenin

jouwregioofgameeopinleefreis.> I

Wereldkamp

Tentenkampinfestivalsfeer,HogeRielen,6tot10juli

2014,voorzoweljezelfalsjouwleerlingen.Ideaalom

jekennisoverNoord-Zuidineenongedwongensfeertje

bijtespijkeren.Meerinfoopwww.wereldkamp.be.

… nascholing volgen over inhoud en methoden

Genoeg is goed

Dekomende5jaartrektBroederlijkDelendekarvan

goed leven, van genoeg leven, van een leven met

genoeg.Gadeuitdagingaanopwww.broederlijkdelen.

beenleef40dagenmetgenoegwater.

Tekstboekje ‘Water en Vuur’

Eenverzamelingpoëzie,doordenkers,mijmeringenen

methodiekenineenhandigboekje.> B

Jongerenviering

Interactievevieringwaarinjongerenstilstaanbijwelke

keuzeszijhierennukunnenmakenvoordetoekomst.> D

Broederlijk Delen ‘in de kijker’

Vasten:Desmaakvanzout.VSKOnodigtuitomtijdensde

vastenopzoektegaannaarprikkelendesmaakmakers

inhetdagelijkseleven.MetLeeftochtwordenweophet

spoorgezetomvanuitdechristelijkeinspiratieopente

staanvoordewereldomonsheenenopdedingenin

tegaanmeteenkorrelzout.Vanaffebruari2015online

oppastoraal.vsko.be/content/leeftocht.

... zin geven aan/in de vastenperiode

Je wil als leerkracht ...

5

LEGENDEB > te Bestellen aan kostprijs via winkel.broederlijkdelen.beD > gratis te Downloaden via winkel.broederlijkdelen.beI > meer Info en contactgegevens op broederlijkdelen.be/leerkrachtenS > meer info op www.Studioglobo.beC > Contacteer de onderwijsmedewerker van Broederlijk Delen uit jouw regio

OVERZICHT CAMPAGNEAANBOD SECUNDAIR ONDERWIJS

www.broederlijkdelen.be/leerkrachten/• Campagnevoerenisméérdaneenlesgevenofde

campagnefilmtonen.HetisméérdaneenKoffiestop

organiseren,méérdaneenbezinnendetekstineen

vastenviering.

• Laat Broederlijk Delen leven op je school. Spreek

zowelhoofd,hartalshandenvandeleerlingenaan.

Zobelevenzedekrachtvansolidariteitenervaren

zedatveranderingmogelijkis.Vooreengeslaagde

campagne maak je op school het best gebruik

vaneenmix van de strategieën, methoden en materialendieinditoverzichtwordenopgesomd.

Gaopzoeknaardecombinatiediehetbestpast

bijjouwschool.

Een uitgebreide beschrijving van alle campagne-materialen vind je in de catalogus en op winkel.broederlijkdelen.be> B, D

... een Broederlijk Delen-campagne voeren

AUDIOVISUEELCampagnefilm ‘Marco is een boer, en wil dat blijven.’

OntdekhetverhaalvanhoofdpersonageMarcouitPeru

opdecampagne-dvd2015.> B

Kortfilmpjes ‘Vamos a Peru’

Volg de belevenissen van 16 Vlaamse jongeren op

bezoekbijleeftijdsgenoteninPeru.Eenuniekekijkop

de campagnethematiek: check hun facebookpagina

www.facebook.com/vamosaperuinleefreis2014.

KANT-EN-KLAARLessenmap ‘Grondstoffen : Vloek of zegen?’

Diepgravendelessenvan1à2lesurenoverdeoorsprong

enlevensloopvanonzegebruiksvoorwerpen.> B, D

Smaakmakers

Leukeopstapjesvan15à30minutenomdeleerlingen

teprikkelenrondhetcampagnethema. > C

Geschiedenisles ‘mijnbouw of roofbouw, de eeuwige vraag’

Vooriedereendiehistorischeachtergrondzoektbijhet

campagnethema. > D

Campagnetekst in het Spaans

Voorleerkrachtendiedecampagnewillentoelichtenin

devoertaalvanPeru. > D

Webtips

Een interessante verzameling links over het thema

mijnbouwenduurzaam (her)gebruik vanmaterialen

opwebtips.broederlijkdelen.be.

Themalessen online

Educatief materiaal, webtips, achtergrond en

actiemodellenperthemagebundeld(voedsel,klimaat,

ontwikkelingssamenwerking,…).> I

BEGELEIDWorkshop ‘Heavy Metal’

Deleerlingengaanindezevlotgesmedewerkwinkel

op zoeknaar dewaarheiddie achter onzegebruiks-

voorwerpen schuilt. Interactieve werkvormen, film-

fragmentenendeskundigebegeleidersvergezellende

leerlingentijdenshunzoektocht.Heavystuff. > S

Sprekers, begeleide workshops, optredens, … > C

... les geven over Noord-Zuid

Folder ‘Geld inzamelen in het onderwijs’

Tipsomopeencreatievemaniergeld in tezamelen

metjeschool.> B, D

Koffiestop

Op www.koffiestop.be vind je meer info over deze

(h)eerlijkeengezelligeactie.

Culinair Solidair

Receptenentipsvoorjouwsolidairemaaltijdopwww.

broederlijkdelen.be/culinair-solidair.

Kilometers voor het Zuiden

Opwww.broederlijkdelen.be/kilometersvind jealles

overdezesportieveensolidaireuitdaging.

Tip! Koppel jouw Kilometeractie dit jaar aan

wereldwaterdag@schoolop20maart.

Quiz me quick NIEUW!

Op www.broederlijkdelen.be/noord-zuid-quiz

vind je inspiratie voor het organiseren van een

(fondsenwervende)quiz

Toffe voorbeelden

Eenschatkameraaninspirerendemodellen,uitgetest

engoedgekeurd.> IWatercalculator

Dewatercalculatorberekenthoeveelwaterergebruikt

werd voor de productie van jouw elektronische

apparaten.Doedetestopwww.broederlijkdelen.be/

marco

Spel ACHIYAKU!, ¿Menos Minas? en Agua Cadabra

Een bron vol kant-en-klaar spelplezier, die het beste

wordtaangeboorddoortwaalf-totachttienjarigen

> B, D

Second Life @School NIEUW!

“Geefoudespulleneentweedeleven”engaconcreet

aandeslagrondduurzaammateriaalgebruik.Broederlijk

Delen, Bos +, Catapa en Studio Globo sloegen de

handeninelkaarvoorditprojectdatondernemingszin,

handvaardigheid en creativiteit aanwakkert bij jouw

leerlingen.Meeropwww.second-life.be

Toffe voorbeelden

Laatjeinspirerendoorwatanderescholenjevoordeden

opmondialedagen,indevrijeruimte,…> I

... geld inzamelen voor Broederlijk Delen

… leerlingenoproepen tot actie

School als gastgemeenschap

Solidariteitkrijgteenconcreetgezichtdoormetdehele

schooleeninleefweekteorganiserenvooreengastuit

hetZuiden.Eenweekdiegegarandeerduitgroeittoteen

onvergetelijkeervaring.> C

Inleefreis voor scholen

DezeuniekereisiseensamenwerkingtussenBroederlijk

DelenenVIADonBosco.Indekerstvakantietrekkenvier

leerlingenenéénleerkrachtvantelkensvierscholenop

inleefreisnaarhetcampagneland.Dekandidaatstelling

voordezereisstartinnovemberhetjaarvoordien.Meer

info:www.broederlijkdelen.be/inleefreizen.> I

… het Zuidennaar je toe halen

Nascholing ‘Onze duurzame school’

VanStudioGlobovoorschoolteamsenleerkrachtenmet

interesseinvakoverschrijdendwerken.> S

Begeleiding op maat

De regionale onderwijsmedewerkers van Broederlijk

Delenstaanparaatmetraadendaad.> C

Vormingsmomenten Broederlijk Delen

Neemdeelaanuitwisselings-enlanceermomentenin

jouwregioofgameeopinleefreis.> I

Wereldkamp

Tentenkampinfestivalsfeer,HogeRielen,6tot10juli

2014,voorzoweljezelfalsjouwleerlingen.Ideaalom

jekennisoverNoord-Zuidineenongedwongensfeertje

bijtespijkeren.Meerinfoopwww.wereldkamp.be.

… nascholing volgen over inhoud en methoden

Genoeg is goed

Dekomende5jaartrektBroederlijkDelendekarvan

goed leven, van genoeg leven, van een leven met

genoeg.Gadeuitdagingaanopwww.broederlijkdelen.

beenleef40dagenmetgenoegwater.

Tekstboekje ‘Water en Vuur’

Eenverzamelingpoëzie,doordenkers,mijmeringenen

methodiekenineenhandigboekje.> B

Jongerenviering

Interactievevieringwaarinjongerenstilstaanbijwelke

keuzeszijhierennukunnenmakenvoordetoekomst.> D

Broederlijk Delen ‘in de kijker’

Vasten:Desmaakvanzout.VSKOnodigtuitomtijdensde

vastenopzoektegaannaarprikkelendesmaakmakers

inhetdagelijkseleven.MetLeeftochtwordenweophet

spoorgezetomvanuitdechristelijkeinspiratieopente

staanvoordewereldomonsheenenopdedingenin

tegaanmeteenkorrelzout.Vanaffebruari2015online

oppastoraal.vsko.be/content/leeftocht.

... zin geven aan/in de vastenperiode

Je wil als leerkracht ...

6

doelgroep: Lage moeilijkheidsgraad, geschikt voor alle graden met uitbreidingsopdracht bij voorkeur voor 2e of 3e graad

duur: 1 of 2 lesuren (bij voorkeur aansluitend, maar de lessen kunnen ook onafhankelijk van elkaar gegeven worden)

Lesonderwerp: De levensloop van onze spullen van ontginning tot afval: duurzaam of niet?

doelstellingen

m.b.t. de inhoud van de les

• Leerlingen begrijpen het concept van de levensloop of -cyclus van een product, en ontdekken de volledige weg die een door hen gekend product aflegt tot het op zolder of in de vuilnisbak belandt (van grondstofontgin-ning tot afval).

• Leerlingen kennen het begrip duurzaamheid, en kun-nen dit in verband brengen met het 3P-model (met voorbeelden uit het spel).

• Leerlingen staan stil bij het spanningsveld tussen de korte termijn winstlogica en de duurzaamheidsgedachte van een product.

• Leerlingen denken kritisch na over de mogelijke discre-pantie tussen duurzame doelstellingen en reële werking van bedrijven.

• Leerlingen verwerven inzicht in hoe moeilijk het even-wicht van het 3P-model te bereiken is, ook voor bedrij-ven die daar wel de middelen voor hebben.

VOET: context 4 (2, 3 en 4), context 5 (1, 3, 5 en 13), context 6 (1, 2, 4, 5, 6 en 9), context 7 (3)

m.b.t. de methodiek

• Leerlingen leren hun keuzes in het spel formuleren en beargumenteren.

• Leerlingen voelen zich betrokken en kunnen zich inleven in een rol en het bijhorende doel nastreven.

• Leerlingen leren soepel samen te werken (loyaal zijn, kritisch, coöperatief, geëngageerd) en kunnen in groep een taak tot een goed einde brengen. Ze kunnen zich richten naar kwaliteitsvol handelen (= de ‘goede’ dingen op een ‘goede’ wijze doen).

• Leerlingen kunnen het verband leggen tussen het spel en de realiteit.

• Leerlingen kunnen hun eigen mening formuleren en beargumenteren.

• Leerlingen kunnen kritisch waarnemen: hoe kijk ik naar de wereld en met welke bril kijk ik? Kijk ik met zorg? Ze reflecteren over hun eigen houding en keuzes.

• Leerlingen kunnen gedifferentieerd denken. Ze nemen een kritische houding aan tegenover maatschappelijke evoluties.

• Leerlingen zoeken actief naar duurzame alternatieven.

VOET: stam 1, 2, 3, 5, 11, 12, 16 en 27

didactische werkvormen en leermiddelen

• Groepswerk via een spel. • Klasgesprek over oplossingen.• Uitbreidingsles: onderzoeksopdracht in groep.

Lesstructuur

• Het levensloopspel: Wie wordt ondernemer van het jaar?• Bespreking van het spel: Het 3P-model en terugkoppeling.• Doe een marktonderzoek! Een uitbreidingsopdracht.

Lesvoorbereiding leerkracht

1. Neem de lesinhoud en bijlages door.2. Kopieer het spelbord 4 keer in A3-formaat. Kopieer de

vraagkaartjes en knip ze uit. Bereid het scorebord voor.3. Zorg eventueel voor een lokaal met computer en moge-

lijkheid tot projectie van het spelbord.4. Voorzie voor de winnaars een aantal blauwe stropdas-

sen, chocolade of verzin een andere beloning.5. Kopieer voor de uitbreidingsopdracht de infofiches van

bedrijven en het in te vullen schema voor elke groep.

overzicht bijlages

• Bijlage 1 - Uitleg en voorbeeld scorebord• Bijlage 2 - Vraagkaartjes • Bijlage 3 - 3P-model• Bijlage 4 - Invulschema marktonderzoek• Bijlage 5 - Infofiches van bedrijven

gebruikte literatuur en extra

achtergrondinfo

• Achtergronddossier ‘Mijnbouw, water en de toekomst van boeren in Peru’ en campagnekrant Broederlijk Delen, campagne 2015

• Boeiende les over duurzame ontwikkeling: www.educapoles.org/nl/education_material/ teaching_dossier_detail/cze_5_wat_is_ duurzame_ontwikkeling

• Over duurzame productontwikkeling: www.cradletocradle .nl

• Over greenwashing: www.sinsofgreenwashing.org • Over MVO: www.nl.wikipedia.org/wiki/

Maatschappelijk_verantwoord_ondernemen

LES 1wie wordT ondernemer van HeT jaar ?

7

WIE

WO

RD

T O

ND

ERN

EMER

VA

N H

ET JA

AR

?

LES 1LevensLoopspeL (30 min) We spelen een etappespel met verschillende fasen van de levenscyclusanalyse (LCA). Een LCA, ook wel wieg-tot-graf-analyse genoemd, bepaalt de milieu-impact van een product gedurende de hele levenscyclus. Dat impliceert de grondstoffen die gebruikt worden, de manier van produce-ren, de transportmiddelen, het gebruik door de consument en de verwerking van het afval.

voorbereidingVerdeel de klas in 4 hoeken, met een grote tafel en stoelen. De leerlingen worden verdeeld in 4 groepjes op basis van het product dat ze willen produceren: een jeansbroek, een koptelefoon, een bodylotion of een smartphone. De levens-cyclus en de verschillende fases in het spel staan afgebeeld op het spelbord. Geef iedere groep een A3-spelbord (gratis te downloaden op winkel.broederlijkdelen.be, zie p. 8). Bij elke fase in de levenscyclus van hun product worden ze als producent voor een keuze gesteld (zie vraagkaartjes met antwoordopties A, B of C, bijlage 2, p. 11). Het doel is dat ze als onderneming zoveel mogelijk ‘goede’ keuzes maken. ‘Goed’ is voor interpretatie vatbaar. Leerlingen krijgen bij elke fase verschillende mogelijkheden en kunnen zelf de voor- en nadelen tegen elkaar afwegen.

Iedere groep ondernemers begint met een basiskapitaal (een aantal bonussen). Dit is voor elke groep gelijk (5 blauwe, 1 groene en 1 rode bonus) en wordt voor het spel begint genoteerd op het scorebord bij elke groep (bijlage 1, p. 10). Voor elke keuze die de groepen als ondernemer maken ontvangen ze extra bonussen of moeten ze een deel van hun kapitaal inleveren. Het saldo van de groepjes kan dus ook op nul of in min komen te staan, maar dit heeft negatieve gevolgen voor de groep (zie verder). De te winnen bonussen zijn blauw, groen of rood. De leerlingen weten tijdens het spel niet waar deze kleuren voor staan. Bij de nabespreking zullen we aan de hand van het 3P-model de betekenis van de drie kleuren overlopen (blauw staat voor profit, rood voor people en groen voor planet).

Als leerkracht ben jij de spelbegeleider. Het verloop van het spel staat hieronder chronologisch, fase na fase, uitgeschre-ven. Er staat bij elke fase aangeduid of het om een vraag, opdracht of gebeurtenis gaat, en bij de vragen of iedere groep dezelfde of een verschillende vraag voorgeschoteld krijgt (gebruik hiervoor de vraagkaartjes van bijlage 2). Belangrijk voor het goede verloop van het spel is dat leer-lingen spontaan reageren, dat ze verrast worden op het eind en er op voorhand dus niet wordt stilgestaan bij het duurzaamheidsconcept. Tijdens het spel wordt het aantal bonussen bijgehouden op het scorebord vooraan op het schoolbord in de klas (zie voor uitleg en voorbeeld bijlage 1). Het moment waarop de groepjes nadenken over hun antwoord of een opdracht uitvoeren, is voor jou de kans om het scorebord aan te vullen op basis van de bonussen verdiend uit vorige ronde.

inleiding van het spelVertel de leerlingen het volgende: “jullie groep vertegen-woordigt een belgische onderneming die een product op de markt wil brengen. bij elke fase in de levensloop

van jullie product (afgebeeld op jullie spelbord) van jullie product worden jullie als ondernemer voor een keuze gesteld.” Toon de vraagkaartjes en ga verder: “denk goed na over de voor- en nadelen van elke keuze. waar moet je als ondernemer rekening mee houden (kapi-taal, imago, prijs, kwaliteit, co2

-uitstoot, welbevinden van personeel, ...)? wat vinden jullie belangrijk bij het maken van jullie product?”

“elke keuze levert een bepaalde bonus op (blauw, groen en/of rood). deze kleuren hebben een betekenis, die we je nog niet verklappen. wel kan je doorheen het spel al eens nadenken over wat deze kleuren zouden kun-nen betekenen. jullie ontvangen om te beginnen een basiskapitaal.” Schrijf nu voor elke groep het basiskapitaal op het scorebord. “Hoe beheer je dit kapitaal op een juiste manier? je kan bonussen winnen én verliezen. Let op: zorg dat je nooit op 0 komt te staan bij een bepaalde kleur, anders zal je de drastische gevolgen daarvan voelen. de internationale markt kent onvoor-spelbare wendingen en de onderlinge competitie is hard. je onderneming kan zelfs failliet gaan! ook zullen er tijdens de levensloop van jullie product een aantal gebeurtenissen voorkomen die gevolgen kunnen heb-ben voor jullie onderneming. op basis van jullie bonus-sen zal ik op het einde van het spel (als de levenscyclus helemaal is doorlopen) de prijs voor de ‘onderneming van het jaar’ uitreiken. Heel veel succes!”

spelverloop

(Zie bijlage 2 voor vraagkaartjes)

Fase 1 - ontginning: voor elke groep een verschil-lende vraag

Fase 2 - productie: voor elke groep dezelfde vraag

gebeurtenis 1 (enkel voor groepen waarvan de optel-som van rode en groene bonussen 3 of minder is).

Negatieve berichtgeving: Sociale organisaties en oplettende burgers vinden dat jullie bedrijf te weinig belasting betaalt. Er verschijnen een aantal negatieve berichten over jullie bedrijf in de media. Daardoor dalen de verkoopcijfers. Lever 2 blauwe bonussen in.

Fase 3 - distributie: voor elke groep dezelfde vraag

Fase 4 - promotie: dezelfde opdracht voor iedereen

gebeurtenis 2. Olieprijs stijgt: Er is een nieuw belang-rijk rapport verschenen over hoe lang de olievoorraden

nog mee gaan. De voorspellingen zijn minder positief dan verwacht; de wereldvoorraad zou wel 40 jaar eerder uitgeput zijn dan eerder voorspeld. Door dit onheilspellende bericht ontstaat er onrust op de internationale oliemarkt. De olieprijs schiet drastisch omhoog. Lever 2 blauwe bonussen in.

(We gaan ervan uit dat de internationale olieprijs alle prijzen op de internationale markt beïnvloedt, dus dat ook duurzame onder-nemers door een stijging in de olieprijs benadeeld zullen worden.)

Fase 5 - consumptie: voor elke groep een verschil-lende vraag

Fase 6 - afvalverwerking: voor elke groep dezelfde vraag

8

WIE

WO

RD

T O

ND

ERN

EMER

VA

N H

ET JA

AR

?LES 1

belangrijk! Heeft een groep …

• geen groene bonussen meer? “De opwarming van de aarde, een gat in de ozonlaag, verwoestijning en verzil-ting, vervuiling van grond en water; en jullie denken dat jullie je daar niets van aan hoeven trekken? Jullie krijgen een dikke milieuboete. Lever 2 blauwe bonussen in.”

• geen rode bonussen meer? “Basta! Jullie werknemers hebben er genoeg van! Ze vinden dat ze te hard moe-ten werken voor een veel te laag loon, dus hebben ze gezamenlijk besloten om hun werk een paar dagen neer te leggen. Lever 2 blauwe bonussen in.”

• geen blauwe bonussen meer? “Jullie onderneming gaat failliet. Het spel stopt voor jullie groep.”

einde van het spel

Het spel is ten einde als alle fases van de levenscyclus zijn doorlopen. Dan zijn alle bonussen bekend en wordt de onderneming van het jaar gekozen. Vertel de leerlingen dat er twee winnaars zijn. De blauwe bonussen staan symbool voor winst. Op de tweede plaats staat de groep met de meeste blauwe bonussen, want dit bedrijf heeft vanuit finan-cieel oogpunt duidelijk de juiste keuzes gemaakt, maakte dus het meest winst en wint de titel ‘meest winstgevende onderneming van het jaar’! Geef de leerlingen uit deze groep als beloning bijvoorbeeld elk een blauwe stropdas (of een eigen verzonnen beloning). Maar wie staat er dan op de eerste plaats? De groep die de meest evenwichtige keuzes heeft gemaakt, die het beste evenwicht heeft gevon-den tussen rode, groene en blauwe bonussen mag zich de ‘meest duurzame onderneming van het jaar’ noemen en verdient als prijs bijvoorbeeld fairtradechocolade. Waarom zij deze prijs verdienen en welke keuzes zij dan wel maakten, ontdekken we in de nabespreking.

nabespreking van HeT speL (10 min)

Wat is de leerlingen opgevallen tijdens het spel? Welke kleur bonussen was het makkelijkst te winnen? De blauwe bonus-sen waren makkelijker te winnen dan de rode of groene. In hoeverre komt dat overeen met de werkelijkheid? Als we weten dat de blauwe bonussen geld of winst symboliseren, waar staan de groene en rode bonussen dan voor?

De verschillende keuzes waar de leerlingen als producenten uit moesten kiezen zijn gebaseerd op het 3P-model (zie bijlage 3, ook in digitale versie beschikbaar). Projecteer het model of teken het op een bord. Leg het model uit aan de leerlingen. Duurzame ontwikkeling houdt rekening met drie aspecten: milieu, maatschappij en economie, en hun interacties. De groene cirkel staat dus voor ‘planet’ of onze planeet/de natuur/het ecologische, de rode cirkel staat voor ‘people’ of mensen/samenleving/het sociale, de blauwe cirkel staat voor ‘profit’ of winst/welvaart/het economische. De economie, de maatschappij en het milieu zijn drie domeinen die op het eerste gezicht niets met elkaar te maken hebben (buitenste gedeelte van de cirkels), maar die in werkelijkheid volledig van elkaar afhankelijk zijn (zie doorsnedes van de cirkels). Elke actie of gebeurtenis in één van deze domeinen heeft immers altijd gevolgen voor de twee andere domeinen. Dat is niet altijd direct duidelijk,

want de gevolgen kunnen zich bv. op een andere plaats in de wereld laten voelen of pas op lange termijn. Het pro-bleem van grondstoffenschaarste bijvoorbeeld. Dit is in eerste instantie een economisch probleem (niet voldoende grondstoffen om de economische welvaart te garanderen). Maar dit probleem heeft een ecologische weerslag (mijn-bedrijven worden meer en meer naar kwetsbare, ecologisch waardevolle gebieden, zoals de Andes, de Amazone- en poolgebieden gedreven). Ook zijn er sociale gevolgen (de mijnbedrijven gaan ook steeds meer op zoek binnen woon-, leef- en werkgebieden van inheemse volkeren en plattelandsgemeenschappen).

De drie cirkels bevinden zich op een tijd- en ruimteas. Tijdas: De acties die we vandaag ondernemen en de beslissingen die we vandaag maken, hebben effect op lange termijn. Wij (de generatie van vandaag) moeten dus al aan de generatie van morgen denken (horizontale as). Ruimteas: De acties die in geïndustrialiseerde landen gebeuren (bv. gebruik van natuurlijke rijkdommen), kunnen effecten hebben op ontwikkelingslanden en andersom.

We kunnen slechts spreken van duurzaamheid (duurzame ontwikkeling) wanneer geen enkele component schade wordt toegebracht. Een onderneming moet winst genereren in ons economisch systeem en er moet welvaart gecreëerd worden, maar het hele productieproces moet ecologisch en maatschappelijk verantwoord zijn. Binnen het huidige eco-nomische systeem is er vaak sprake van een onevenwicht: de blauwe cirkel is het belangrijkst en gaat nogal eens ten koste van de groene en rode, het dominante economische discours focust op meer winst en meer economische groei. Omdat de economie alsmaar moet groeien, wordt er vaak te weinig rekening gehouden met de grenzen van onze planeet (cf. klimaatverandering, grondstoffen die opraken, bodem- en waterverontreiniging, ...) en met de levens-kwaliteit en waardigheid van mensen (cf. ongelijkheid, uitbuiting, armoede).

Volgens Wikipedia: “duurzaam ondernemen is bij alle bedrijfsbeslissingen zowel een hoger bedrijfsrendement nastreven, als de kansen benutten voor een beter milieu en meer welzijn van de medewerkers en de maatschappij. Het gaat om activiteiten die een stap verder gaan dan waartoe de wet verplicht, vanuit maatschappelijke betrokkenheid en een toekomstgerichte visie”.

spelbord

A3-exemplaar op winkel.broederlijkdelen.be gratis te downloaden.

Produ

ctieDistributie

Promotie

Ontg

inning

?

?

Consumptie

Afval

9

WIE

WO

RD

T O

ND

ERN

EMER

VA

N H

ET JA

AR

?

LES 1TerugkoppeLing van deze THeorie naar HeT speL (10 min)

Test of de leerlingen het 3P-model en het duurzaamheids-concept begrijpen. Bespreek de keuzemogelijkheden bij de vragen van de productie- en distributiefase. Laat de leerlingen beargumenteren waarom de ene keuze socialer, ecologischer of duurzamer is dan de andere. Welke keuzes waren enkel uit economisch oogpunt interessant? Welke passen in de rode of groene cirkels? Welke keuzes overlap-pen verschillende cirkels?

Wat vinden de leerlingen? Hoe ver rijkt de verantwoordelijk-heid van het bedrijf? Is het aan de producent, de overheid of de consument om te beslissen over wat er met het product gebeurt in de afvalverwerkingsfase?

conclusie: Ook het bedrijfsleven (ondernemers zoals jullie daarstraks) worden vandaag voor deze keuzes gesteld. Ze kunnen via de keuzes die zij maken tijdens de levensloop van hun product een groot verschil maken. Welke keuzes hadden jullie kunnen maken om een evenwicht tussen de 3 P’s te bereiken? Hoe zou jullie onderneming een duurzamer product kunnen maken? Hoe zou je de negatieve impact op mensen of milieu kunnen verkleinen? (Bv: minder of andere soort materialen, betere omstandigheden en loon voor werknemers, milieuvriendelijker transport, recyclage of hergebruik van product). Een evolutie naar een duurzamere levensloop kost waarschijnlijk meer, maar kan ook een betere kwaliteit en langere levensduur teweegbrengen. Ook zouden ondernemers vanaf het begin van de levensloop van hun producten al keuzes moeten maken die ervoor zorgen dat het product te herstellen of herbruikbaar is en dus deel uitmaakt van een kringloopeconomie.

sTa sTiL

In de Bijbel wordt ons gezegd dat we de aarde als rent-meesters moeten beheren. We bezitten de aarde dus niet, maar krijgen ze als het ware in bruikleen. Hij vertrouwde ons de aarde toe, om er als goede pachter voor te zorgen.

• Vinden jullie dat we die taak als rentmeester of pachter goed op ons nemen?

• Behoren de aarde en alle natuurlijke rijdommen ons toe en kunnen we ervan consumeren tot er niets meer over is? Of werd de aarde ons gegeven met het idee haar terug te geven aan volgende generaties?

Stel de leerlingen deze volgende vragen en animeer een discussiegesprek.

acTie!

Aan wie is het om het evenwicht tussen People, Planet en Profit te bewaken? Niet alleen ondernemers dragen deze verantwoordelijkheid. Een 4e P komt hier in beeld: Participation. Wij kunnen als actieve burgers de politiek scherp houden om voor het algemene belang te kiezen. Door ons actief in de samenleving op te stellen, kunnen we onze politici wijzen op onze belangen en participeren in politieke beslissingen. Door mee te doen aan petities of

sensibiliseringscampagnes stimuleren we het bedrijfsleven om duurzame keuzes te maken in het productieproces. Een kritische houding tegenover reclame en greenwashing van bedrijven (zie p. 10) doet bedrijven meer rekening houden met de wensen van de consument. Anders of minder con-sumeren is misschien wel de meest toegankelijke, maar een niet zo simpele actie. Delen en ruilen van spullen is iets van alle tijden, maar de laatst jaren leeft de ruilhandel weer helemaal op. Het past in de evolutie om minder weg te werpen.

Bekijk een overzicht van mogelijke acties hier-omtrent op www.bewustverbruiken.be/artikel/goederen-ruilen-delen-en-huren-een-overzicht.

Vraag leerlingen welke initiatieven voor hen gekend waren, welke nieuw zijn of verrassend. Welke van de initiatieven spreken de leerlingen aan?

uiTbreidingsLesdoe een markTonderzoek! (1 lesuur)

Deze les kan onafhankelijk van de voorgaande les worden gegeven. Als je deze les niet laat aansluiten op de les ‘Ondernemer van het jaar’, dient de uitleg van het 3P-model (zie p. 12) als introductie. Het is namelijk van belang dat de leerlingen de term ‘duurzaamheid’ op de juiste manier begrijpen. Deze uitbreidingsopdracht kan ook als huiswerk worden meegegeven.

Indien je deze les geeft als uitbreiding op de voorgaande les, kan elke groep een groot bedrijf bestuderen dat aan-sluit bij het product dat ze kozen in het levensloopspel (bv. jeansbroek en H&M, bodylotion en The Bodyshop, ... Ook kan je eventueel de leerlingen zelf laten kiezen welk bedrijf ze willen inspecteren. Om hen op weg te helpen bij hun opdracht, krijgen ze een inleidend tekstje en een aantal websites mee of zoektermen te gebruiken in Google (zie bijlage 5, p. 13). Verdere informatie zoeken ze op internet, via folders, of eventueel kan je de leerlingen ook vragen om actief op onderzoek uit te gaan en een interview af te nemen met de winkel- of bedrijfsverantwoordelijke.

opdracht

Vertel de leerlingen: “jullie doen kritisch onderzoek naar de mate van duurzaamheid van grote bedrijven. jullie zullen er tijdens jullie onderzoek achter komen of het om een maatschappelijk verantwoorde onderneming gaat of niet. om jullie opdracht te maken krijgen jullie een schema met een aantal vragen (zie bijlage 4, p. 13). vul dat schema zo zorgvuldig en volledig mogelijk in. om jullie op weg te helpen ontvangen jullie een infofiche met informatie over jullie bedrijf. ook staan daar een aantal links naar websites op die jullie kunnen helpen bij jullie onderzoek. onderaan jullie schema dienen jul-lie een eindscore en -conclusie te geven aan het bedrijf. deze stellen jullie (straks) voor aan de rest van de klas. probeer sterke argumenten te vinden voor jullie eind-conclusie. als je twijfelt of het een duurzaam bedrijf is of niet, leg ook dan goed uit waarom."

10

WIE

WO

RD

T O

ND

ERN

EMER

VA

N H

ET JA

AR

?LES 1

nabespreking

Laat elke groep hun bedrijf voorstellen en moedig ze aan om goed te argumenteren waarom hun bedrijf al dan niet duurzaam is. Vertel hen dat wat zij in de opdracht hebben gedaan ook in het ‘echt’ gebeurt, door zogenaamde certifi-ceringexperten die labels van duurzame producten toeken-nen aan bedrijven. Ook kritische consumentenorganisaties of sociale organisaties houden zich hiermee bezig. Leg hen uit dat bedrijven in het huidige economische systeem voort-durend op zoek zijn naar het creëren van nieuwe markten om financieel succes te garanderen. De consument is op het vlak van duurzaamheid beter gesensibiliseerd en weinigen hebben nog nooit gehoord van de term ‘duurzaamheid’ of ‘sustainability’. Bedrijven spelen hierop in, nemen deze woordenschat over in hun mission statements en publici-teitstaal die hun imago verbeteren, wat goed verkoopt bij de consument.

greenwashing betekent dat iets groener of sociaal wen-selijker wordt voorgesteld dan het eigenlijk is. Zo worden onterecht wetenschappelijke bewijzen aangehaald voor bepaalde ecologische prestaties van het product of worden positieve neveneffecten die niet te danken zijn aan het bedrijf benadrukt. Of de nadelen van een product voor mens of milieu worden verzwegen. Of er wordt gelogen over een duurzame productie die niet echt duurzaam is. Hoe ver gaat deze greenwashing? In hoeverre kunnen we geloven in de goede intenties van beursgenoteerde multi-nationale bedrijven?

Een bedrijf dat vandaag producten op een duurzame manier ontwikkelt, kan daar in de toekomst (bv. door financiële druk) helemaal van af stappen. Ook is het niet altijd mogelijk om het hele productieproces te traceren en een juist beeld te krijgen van de coherentie tussen de schriftelijke duur-zaamheidsintenties en de reële werking van een bedrijf. Vandaar dat ook de ‘experten’ vaak hun twijfels hebben en de hele levensloop van het product zo nauwkeurig mogelijk onder de loep nemen. Een kritisch onderzoek met ruimte voor nuances is hierbij dus van groot belang. Een sluitend antwoord is er niet.

bijLage 1: scorebord

scores op linkerkant van het bord: antwoord (a/b/c) per fase

anTwoord Fase 1 Fase 2 Fase 3 Fase 5 Fase 6

Jeansbroek

Koptelefoon

Bodylotion

Smartphone

scores op rechterkant van het bord: aantal bonussen per kleur

AANTAL BONUSSEN

bLauw rood groen

Jeansbroek

Koptelefoon

Bodylotion

Smartphone

uitleg: Om de scores tijdens het spel weer te geven kopieer je de scoreborden op het bord vooraan in de klas. Je kan ze op de linkerkant en de rechterkant van het bord zetten, zodat er in het midden nog ruimte overblijft voor de eventuele projectie van het spelbord. Links noteer je telkens de gekozen antwoorden A, B of C per groep. Vervolgens stel je de volgende vraag. Terwijl de leerlingen daarover nadenken kan je de bonussen per kleur op het rechtse scorebord bijwerken. n.b. De bonussen van fase 4 worden enkel op de rechterkant van het bord aangebracht.

11

WIE

WO

RD

T O

ND

ERN

EMER

VA

N H

ET JA

AR

?

LES 1bijLage 2: vraagkaarTjes1x kopiëren en uitknippen volgens de stippellijntjes

onTginning

welk materiaal gebruik je voor het maken van je hippe jeansbroek?

A. Ecologisch katoen uit Portugal. B. Katoen uit India, hét katoenland bij uitstek! C. Ecologisch katoen uit Brazilië.

score

A. +1 rood, +1 groenB. +3 blauwC. +1 groen

welk materiaal gebruik je voor het maken van je mooie smartphone?

A. Metalen die gecontroleerd zijn op beperkte milieuschade bij de ontginning.B. Zoveel mogelijk gerecycleerde materialen van eigen bodem.C. Geïmporteerde metalen zijn financieel het meest gunstig.

A. +1 groenB. +1 rood, +1 groenC. +3 blauw

welk materiaal gebruik je voor het maken van je ontspannende

bodylotion?

A. Heerlijk geurende kokosolie, van biologische teelt.B. Voedende cacaoboter, afkomstig van Ghanese cacaoplantages.C. Niets beter dan calendula en kamille van lokale landbouw.

A. +1 groenB. +3 blauwC. +1 rood, +1 groen

welk materiaal gebruik je voor het maken van je toffe koptelefoon?

A. Geïmporteerde metalen zijn financieel het meest gunstig.B. Zoveel mogelijk gerecycleerde metalen van eigen bodem.C. Minder plastic, meer katoen, minder metaal, meer hout.

A. +3 blauwB. +1 rood, +1 groenC. +1 groen

consumpTie

jullie jeansbroek …

A. is een mooie, beetje prijzige jeansbroek die gegarandeerd lang meegaat!B. kan je kopen óf lenen aan een spotprijsje en dan weer teruggeven.C. is niet duur, misschien ook niet van lange duur, maar ziet er heel hip uit.

score

A. +1 blauwB. +1 rood, +1 blauwC. +3 blauw

jullie smartphone …

A. daar betaal je een recupelbijdrage op. Die krijg je terug wanneer je de telefoon terugbrengt naar de fabrikant, die instaat voor de recyclage van de grondstoffen.

B. is een hip ontwerp, wat duurder, maar gaat langer mee dan de gemiddelde telefoon.C. is niet duur, misschien ook niet van lange duur, maar ziet er heel hip uit.

A. +1 rood, +1 blauwB. +1 blauwC. +3 blauw

jullie bodylotion …

A. is een kwaliteitsvolle, wat duurdere crème die heel zuinig in verbruik is!B. is voor iedereen die een gezonde huid wil, en bovendien de goedkoopste op de markt.C. is puur natuur voor een natuurlijke schoonheid, en volledig biologisch afbreekbaar.

A. +1 blauwB. +3 blauwC. +1 rood, +1 blauw

jullie koptelefoon …

A. is niet duur, misschien ook niet van lange duur, maar ziet er heel hip uit.B. is een hippe, beetje prijzige koptelefoon die gegarandeerd lang meegaat!C. kan je kopen óf lenen voor een spotprijsje en dan weer teruggeven.

A. +3 blauwB. +1 blauwC. +1 rood, +1 blauw

12

WIE

WO

RD

T O

ND

ERN

EMER

VA

N H

ET JA

AR

?LES 1

vraagkaarTjes4x kopiëren en uitknippen volgens de stippellijntjes

producTie score: a. +1 rood, -1 blauw. b. -1 rood. c. -1 rood,

+2 blauw.

waar en door wie wordt jullie

product gemaakt?

a. arbeidskosten: € 80 per dag Locatie: Sociale werkplaats in België productiviteit en precisie: Voldoende sociale wetgeving: Goed

b. arbeidskosten: € 10 per dag Locatie: Fabriek in de Filippijnen productiviteit en precisie: Voldoende sociale wetgeving: Matig

c. arbeidskosten: € 2 per dag Locatie: Fabriek in India productiviteit en precisie: Hoog sociale wetgeving: Slecht

promoTie opdracht: Geef het groepje met de meest originele slogan 3 blauwe bonussen. Geef de groepjes 1 rode, 1 groene en 2 blauwe bonussen als het duurzaamheidsprincipe enigszins in de slogan terugkomt (bv. Fashion with Compassion). De andere groepjes krijgen geen bonus.

Hoe zal jullie bedrijf jullie klan-

ten verleiden om jullie product te

kopen? bedenk binnen 3 min. een zo

origineel mogelijke verkoopslogan van

max. 10 woorden. de tijd gaat nu in!

disTribuTie score: a. -1 groen, +2 blauw. b. +1 groen. c. +1 groen,

-1 blauw.

Hoe komt jullie product van de

fabriek naar de winkel?

A. Zo snel mogelijk. Dus met het vliegtuig als dat kan, of met vrachtwagens over de snelweg.

B. Lange afstanden doen wij over het water: geen files en minder brandstofverbruik.

C. Met elektrische treinen die worden aangedreven met groene energie.

aFvaLverwerking score: a. +1 groen, +1 blauw. b. +3 blauw. c. +1 groen,

-1 blauw.

aan al het goede komt een einde.

jullie product is met plezier

gebruikt en wordt afgedankt. waar

gaat het nu naartoe?

A. Het materiaal van onze producten is volledig bio-logisch afbreekbaar of is zo ontworpen dat het gemakkelijk terug als grondstof kan dienen voor nieuwe producten.

B. De prullenbak in of naar de tweedehandswinkel. Het is aan de overheid om recyclage te organise-ren of consumenten op hun verantwoordelijkheid te wijzen, niet aan ons ondernemers.

C. Wij organiseren een hersteldienst voor kapotte producten of een navuldienst voor de bodylo-tion zodat je maar 1 keer de verpakking hoeft te kopen.

bijLage 3: 3p-modeL

A4-exemplaar op winkel.broederlijkdelen.be gratis te downloaden.

Hier

elders

generatievan vandaag

generatievan morgen

RechtvaardigLeefbaar

Economie(Geld en Bedrijven)

Milieu(De natuur) Houdbaar

Maatschappij (De mensen)

Duurzaamheid

13

WIE

WO

RD

T O

ND

ERN

EMER

VA

N H

ET JA

AR

?

LES 1

1. FairpHone

Fairphone wilde ’s werelds eerste eerlijke gsm maken. Een mobiele telefoon die wordt gepro-duceerd en gebruikt zonder mens en milieu schade te berokkenen. Die was er niet, zoals er ook geen eerlijke varianten zijn van bijvoorbeeld laptops, MP3-spelers of draagbare spelcomputers. Het meest gebruikte argument van de elektronicasector op de vraag waarom er geen gegarandeerd eerlijke elektronische producten zijn, is dat de productieketen te ondoorzichtig en ingewikkeld is. De sector zegt nauwelijks drie stappen terug in de eigen keten te kunnen kijken, dus zeker geen zicht te hebben op de route vanaf mijnen in Afrika naar grondstofverwerking en assemblage in Azië. Fairphone is anders dan andere telefoonontwikkelaars. Maar hoe fair is de Fairphone nu echt?

• www.youtube.com/watch?v=va3GabNqEB4: Reportage op Terzake over de Fairphone.

• www.nrc.nl/tech/2014/02/05/hoe-eerlijk-is-de-fairphone/ : Artikel over hoe eerlijk de Fairphone eigenlijk is.

• www.bright.nl/special-de-fairphone-als-goed-begin: Interview: Hoe tevreden is de gebruiker van de Fairphone?

• www.oneworld.nl/groen/en-bevalt-je-fairphone: Wat vindt de gebruiker?

• 'Hoe fair is de mobiele telefoon': Vergelijking van duurzaamheid van verschillende mobiele telefoonproducenten

bijLage 4: scHema bedrijFsonderzoek

naam bedrijF:

vraag juLLie anTwoord

Wat verkoopt of promoot het bedrijf?

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

Welke waarden streeft het bedrijf na? Beschrijf hoe het bedrijf zegt dat ze hier werk van maken. Tip: Lees het mis-sion statement op de website van jullie bedrijf!

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

Houdt het bedrijf rekening met mens en milieu? Heeft het principes rond duurzaamheid?

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

Leeft het bedrijf deze principes na? Ja of nee? Welke bewijzen vinden jullie? Is er bewijs dat het bedrijf zijn waarden en principes niet helemaal of helemaal niet naleeft?

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

Zouden jullie producten bij dit bedrijf kopen, waarom wel/ niet?

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

In welke mate is jullie bedrijf winstgevend? Hoe scoort jul-lie bedrijf op duurzaamheid? Geef jullie bedrijf een volgens jullie juist aantal blauwe, rode en groene bonussen.

eindscore: BLAUW • ROOD • GROEN Als je twijfelt, vul je niets in, maar argumenteer je bij de volgende vraag waarom je twijfelt.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Wat is jullie eindconclusie? Leeft het bedrijf dat jul-lie onderzocht hebben haar duurzame principes na of niet? Is het in staat een goed evenwicht te bereiken tussen winst (blauw), het welzijn van mensen (rood) en zorg voor de natuur (groen)?

eindconcLusie: Ons bedrijf is duurzaam? JA / NEE / TWIJFELLeg in een aantal zinnen uit waarom..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

bijLage 5: inFoFicHes van bedrijven

14

WIE

WO

RD

T O

ND

ERN

EMER

VA

N H

ET JA

AR

?LES 1

4. milieuvriendelijke koptelefoons van ‘The House of marley’

Bob Marley was een muzikale profeet wiens woorden alle generaties en rassen raken, ontroeren en inspi-reren. Hij gebruikte zijn muziek om zijn visie op gelijkheid, eenheid, authenticiteit, liefde en duurzaamheid te verspreiden. The House Of Marley zet zich in om tijdloze en duurzame producten te leveren die Marley's visie belichamen. Ze maken producten van superieure kwaliteit, die milieuvriendelijk zijn en goede doelen steunen. De materialen zijn o.a. ontworpen en gemaakt met FSC-gecertificeerde esdoorn en recycleerbaar aluminium. Ze ontwikkelen bovendien een expressieve en hippe look, verschillend voor alle muziekstijlen en bijbehorende kledingstijlen.

• www.thehouseofmarley.be/principles/: De principes van The House Of Marley.

• www.youtube.com/watch?v=OCU_x8qTR_g: Filmpje waar de koptelefoons gepresenteerd en getest worden.

• www.digitaltrends.com/headphone-reviews/house-marley-liberate-review/: Wat vinden de experts van de koptelefoons?

• 'Review round up: The House of Marley audio collection': Is The House Of Marley milieuvriendelijker dan de concurrenten op de markt?

• 'Amazon House of Marley customer reviews': Wat vinden de consumenten van de koptelefoons?

• www.headsetshop.be/merk-accessoires/4596/house-of-marley.html: Bekijk de materialen gebruikt door The House Of Marley.

Let op! Het merendeel van deze websites geeft vooral informatie over de kwaliteit en niet zozeer over de duurzaamheid van het product. ook zijn de meeste links in het engels.

3. THe bodY sHop

The Body Shop is een winkelketen die handelt in cosmetica. Het bedrijf werd in 1976 opgericht door Anita Roddick. Zij leende nog geen 5.700 euro om haar zaak op te starten. Voor ze het wist had ze tien winkels in Engeland. Nu zijn er 2.085 winkels wereldwijd. Het bedrijf werd begin 2006 verkocht aan het Franse cosmeticaconcern L'Oréal voor 950 miljoen euro. Wat The Body Shop vanaf het begin kenmerkte, waren de ethische principes. Inkoop van grondstoffen, productie en verdeling waren volgens het bedrijf gebonden aan respect voor de mens en zijn omgeving. The Body Shop zou geen proeven op dieren uitvoeren, rekening houden met het milieu, en faire handelsrelaties onderhouden. Het is de vraag of het bedrijf deze duurzame beloftes vandaag nog naleeft …

• www.thebodyshop.be/nl/waarden/index.aspx: Mission statement en de 5 waarden van The Body Shop.

• 'PDF Cosmeticaproducten uit eerlijke, duurzame handel': Positieve beoordeling van de BTC en een stukje geschiedenis (zie p. 23 tot 27).

• www.wereldburgers.tv/2010/09/16/leverancier-brengt-body-shop-in-verlegenheid/: Belangrijkste palmolie-leverancier van The Body Shop liet boerenfamilies van hun land verdrijven.

• www.alterbusinessnews.be/nl/article.php?art=13014: Bij The Body Shop gaan economische groei en duurzaam ondernemen hand in hand.

• www.mo.be/artikel/boycot-body-shop-onzin : Wat gebeurde er toen The Body Shop werd overgenomen door L’Oréal ?

• ZOEK: 'Artikel De Tijd Interview Anita Roddick': Volgens Anita Roddick is er op de beurs is geen plaats voor duurzaam ondernemen.

2. duurzame kledinglijn ‘conscious collection’ van H&m

Sinds 2012 maakt de ‘Conscious Collection’ deel uit van H&M’s activiteiten voor een duurzamere toekomst. De hele collectie is gemaakt van duurzamere materialen zoals biologisch katoen, biologische hennep en gerecycleerd polyester. Amber Valletta is het gezicht dat de kledinglijn promoot: “H&M en ik delen dezelfde waarden op het gebied van duurzaamheid”, aldus Amber. “Daarom vind ik het fantas-tisch om mee te werken aan de H&M Conscious-campagne. Deze collectie laat zien dat je zowel betrokken bij mensen en het milieu, als modebewust kunt zijn.” De collectie bevat mooie blouses, jurken, tops en shorts, en als klap op de vuurpijl zelfs een trouwjurk! De nieuwe lijn wordt in 150 winkels wereldwijd en online verkocht.

• www.hm.com/nl/customer-service/faq/our-responsibility: H&M over maatschappelijke verantwoordelijkheid.

• 'Rank a Brand hm duurzaamste modeketen': H&M de duurzaamste modeketen? Toch is er veel reden voor verbetering!

• 'De goede bedoelingen van een modegigant': Duurzaamheid en betaalbaarheid sluiten elkaar bij H&M niet uit.

• 'H-M is niet zo duurzaam als het bedrijf doet voorkomen': Is H&M toch niet zo duurzaam als ze zich voordoen?

• 'Schone Kleren Campagne conscious collection': Volgens de SKC is de ‘Conscious Collection’ toch niet zo duurzaam als het lijkt.

• 'Alles duurzaam conscious collectie kledingarbeiders': Over slechte werkomstandigheden van H&M-arbeiders in Azië.

vervoLg van bijLage 5: inFoFicHes van bedrijven

15

doelgroep: Gemiddelde moeilijkheidsgraad, bij voor-keur 2e of 3e graad

duur: minimum 1 lesuur

Lesonderwerp: De mogelijke gevolgen van mijnbouw in het leven van de campagnefiguur Marco en het levens-belang van water.

doelstellingen

m.b.t. de inhoud van de les

• De leerlingen kunnen iets vertellen over de realiteit en uitdagingen voor de toekomst van kleinschalige landbouwers in Peru.

• De leerlingen begrijpen de verbanden achter de water-problematiek in Peru.

• De leerlingen kunnen kritisch nadenken over grondstof-ontginning in Peru en kunnen zowel voor- als nadelen benoemen.

• De leerlingen kunnen het begrip ‘grondstoffenvloek’ in eigen woorden uitleggen en koppelen aan de huidige situatie in Peru.

• De leerlingen begrijpen hoe gemeenschappen kun-nen opkomen voor hun rechten, hoe Broederlijk Delen aan ontwikkelingssamenwerking doet en kunnen in eigen woorden vertellen wat partnerorganisaties van Broederlijk Delen doen voor de lokale bevolking van Peru.

VOET: context 4 (2, 4), context 5 (3, 5, 6, 7, 10, 12 en 13)

m.b.t. de methodiek

• Leerlingen kunnen in groepjes een taak tot een goed einde brengen. Ze leren soepel samenwerken.

• Leerlingen kunnen hun eigen mening formuleren en beargumenteren. Ze leren kritisch bevragen.

• Leerlingen kunnen een probleemsituatie grondig ana-lyseren en systeemdenken toepassen. Ze leren kritisch waar te nemen: hoe kijk ik naar de wereld en met welke bril kijk ik?

• Leerlingen kunnen zich empathisch opstellen naar men-sen in andere levensomstandigheden. Ze leren breed observeren.

• Leerlingen kunnen op zoek gaan naar oplossingen en deze beargumenteren. Ze leren veelzijdig reflecteren: wat heb ik geleerd? Wat heeft dit met mij en de ander, de samenleving gedaan?

Voet: stam 1, 2, 4, 11, 12, 13 en 17

didactische werkvormen en leermiddelen

• Groepswerk via verhalen en film.

• Analyse van een maatschappelijk probleem a.d.h.v. een theoretisch kader.

Lesstructuur

• Maak kennis met Marco: analyse van 5 verschillende verhalen.

• Water is van levensbelang: syndroomanalyse met campagnefilm.

• Op zoek naar oplossingen voor Marco: kijkopdracht bij campagnefilm.

Lesvoorbereiding leerkracht

1. Bekijk de campagnefilm en lees de lesinhoud en bij-lages door.

2. Kopieer de verhalen (elk 1x) en het schema van de syndroomanalyse (5x). Voorzie A3- en A4-bladen. Zorg voor een lokaal met computer met geluid, en mogelijk-heid tot projectie voor de films.

overzicht bijlages

• Bijlage 1: De vijf verhalen over het leven van Marco

• Bijlage 2: Oplossingssleutel van de syndroomanalyse

gebruikte literatuur en extra

achtergrondinfo

• Achtergronddossier ‘Mijnbouw, water en de toekomst van boeren in Peru’ en de campagnekrant Broederlijk Delen, campagne 2015

• Boek: ‘Grondstoffenjagers’, Raf Custers (2013)

• Over ‘Buen Vivir’ en onrecht in Peru: http://nacla.org/sites/default/files/A04305032_10.pdf

• Over onderdrukking van verzet tegen mijnbouw in Peru: www.mo.be/wereldblog/de-rechten-van-de-bevolking-zijn-ondergeschikt-aan-de-economische-belangen-van-de

• Over het vrijhandelsakkoord tussen Peru / Colombia en de EU: http://trade.ec.europa.eu/doclib/press/index.cfm?id=691

• Wat levert vrijhandel op voor de Peruvianen? www.mo.be/artikel/de-ongelijke-zegeningen-van-de-vrije-markt

LES 2waTer is goud waard

16

WAT

ER IS

GO

UD

WA

AR

DLES 2

maak kennis meT marco! (20 min)

voorbereiding

De leerlingen maken kennis met de lokale grondstoffenvloek in Peru door middel van korte verhalen over Marco die ver-schillende aspecten van zijn realiteit belichten.

Verdeel je klas in 5 groepjes. Voorzie voor elke groep één flap (groot papier), stiften en de syndroomanalyse op A4 (zie hiernaast, downloadbaar op winkel.broederlijkdelen.be). Geef elke groep een ander verhaal (zie bijlage 1). Geef de volgende opdrachten.

opdracht 1 en 2 (15 min)

1. Verzin een sprekende titel voor jullie verhaal.2. Vat de kern van het verhaal samen in maximum 3

zinnen.De titel en de kern van het verhaal schrijven de leerlingen groot genoeg en leesbaar op een flap (A3 of groter).

Nabespreking: Haal de beschreven flappen op en hang ze op in de klas. Overloop de flappen, zodat de groepen weten wat de inhoud van de verhalen van de andere groepen in grote lijnen is. Indien een groep de kern niet goed wist te vatten, kan je als leerkracht bijsturen (zie oplossingssleutel bijlage 2, p. 21)

opdracht 3 en campagnefilm deel 1 (5 min)

Vertel de leerlingen dat jullie via de campagnefilm van Broederlijk Delen nader kennis zullen maken met Marco en dat het bekijken van de film (van begin tot 5’19’’: ‘We weten dat leven met mijnbouw verschrikkelijk is’) hen zal helpen bij hun derde opdracht:

a) In elk verhaal staan drie onderlijnde zinnen. Breng elke zin uit het verhaal onder in één van de acht vakken in de syndroomanalyse (zie hiernaast). Sommige zinnen kunnen bij verschillende vakken ondergebracht worden. De zinnen werden genummerd, dus de leerlingen hoeven de zin niet over te schrijven, maar enkel het nummer op één of meer-dere vakken van de syndroomanalyse.

b) Het middelste, grotere vak is leeg. Daarin hoort een basisrecht van Marco, waar alles om draait. Welk woord vul je in bij het vraagteken?

waTer is van LevensbeLang (20 min)

Geef de leerlingen tien minuten de tijd om de derde opdracht uit te voeren.

voorbeeld invulschema syndroomanalyse

Beschikbaar op winkel.broederlijkdelen.be als download op A4.

Bespreek de syndroomanalyse klassikaal (10 min).

Vraag naar het basisrecht van Marco dat bedreigd wordt door mijnbouw. Laat de leerlingen aan het woord. Hopelijk komen zij tot het antwoord: ‘recht op water’. Dat recht op water kan bedreigd of belemmerd worden, ofwel gestimuleerd en verdedigd. Overloop één voor één de 8 andere vakken uit de syndroomanalyse die een invloed hebben op het recht op water. Vraag telkens aan de groepjes of één of meerdere van hun zinnen aansluiten bij een bepaald vak (zie oplos-singssleutel syndroomanalyse bijlage 2, p. 21). Vertel dat de bovenste 3 vakken vooral refereren naar het nationale niveau (welzijn bevolking, nationale politiek, werk), de mid-delste naar het lokale niveau (lokale gemeenschap en leef-omgeving) en de onderste naar het internationale niveau (klimaat, internationale politiek en economie/techniek). Achter al die schijnbaar van elkaar losstaande factoren, komt een patroon, een systeem te voorschijn. Het wordt duidelijk dat de toekomstkansen van Marco door verschillende fac-toren wordt bedreigd en dat het zoeken naar oplossingen dan ook een multi-actorenaanpak vergt op verschillende niveaus. De oplossing van de syndroomanalyse kan je best stap na stap of vak na vak uitwerken op het bord.

Geef als afsluiting van de syndroomanalyse de leerlingen het begrip grondstoffenvloek mee. Dat betekent dat landen met een ondergrond die rijk is aan grondstoffen, er vaak maar weinig voordelen uit halen voor de ontwikkeling van hun land.

De Peruviaanse economie is sterk afhankelijk van buiten-landse investeringen en de export van grondstoffen. In de commerciële media en bepaalde academische kringen heerst de voorstelling dat mijnbouw een zaak van natio-naal belang is. ‘Mijnbouw is ontwikkeling’ is ook het dis-cours van de Peruviaanse overheid en mijnbouwbedrijven. Mijnbouwactiviteiten leveren inderdaad heel wat inkomsten op voor zowel de nationale als de regionale en gemeen-telijke overheden. Daarmee worden infrastructuur, sociale

WELZIJN BEVOLKING

KLIMAAT

LEEF- OMGEVING

NATIONALE POLITIEK

INTERNATIONALE POLITIEK

RECHT OP ?

WERK

ECONOMIE/ TECHNIEK

LOKALE GEMEENSCHAP

17

WAT

ER IS

GO

UD

WA

AR

D

LES 2voorzieningen en ontwikkelingsprogramma’s gefinancierd. Maar er zijn dus ook heel wat nadelen verbonden aan dit economische model:

De mijnbouwsector creëert amper banen. Slechts 1 à 2 procent van de actieve bevolking in Peru werkt in de mijn-bouw (tegenover bijvoorbeeld meer dan 30 procent in de landbouw). In de directe omgeving van mijnen blijkt het grootste deel van de bevolking er op sociaal-economisch vlak bovendien vaak niet op vooruit te gaan: zo behoort de regio Cajamarca, waar zich sinds 1993 de grootste goudmijn van Latijns-Amerika bevindt, nog steeds tot de armste regio’s van Peru. Tot slot valt de keuze voor grootschalige mijnbouw als de motor van de economie moeilijk te verzoenen met de ecologische realiteit van Peru. Peru is één van de eco-logisch meest waardevolle en diverse landen ter wereld, maar daardoor ook erg gevoelig voor veranderingen binnen ecosystemen. Bovendien is het volgens onderzoekers van het Britse Tyndall Center for Climate Research na Bangladesh en Honduras het derde meest kwetsbare land voor risico’s ten gevolge van klimaatverandering. En de snelle econo-mische groei van het land is net onlosmakelijk verbonden met activiteiten zoals mijnbouw, die het leefmilieu ernstig aantasten en bijdragen tot klimaatverandering. De kosten van die milieu-impact zouden de economische vooruitgang van Peru op middellange termijn zelfs nagenoeg kunnen uitwissen, waarschuwen de VN.

Het zogenaamd nationale belang van ‘mijnbouw als ont-wikkeling’ botst met de visie van boerengemeenschappen zoals die van Marco, die ‘boer willen blijven’ en mijnbouw als een bedreiging zien voor hun toekomstplannen. Toon de campagneaffiche van Broederlijk Delen (gratis te down-loaden op winkel.broederlijkdelen.be) als overgang naar het volgende deel.

op zoek naar opLossingen voor marco (10 min)

Hoe pakken we dit probleem op een duurzame manier aan? Hoe kan het recht op water voor boeren zoals Marco verzekerd worden?

deel 2 campagnefilm (5 min)

Introduceer de figuur van Oscar, burgemeester van Espinar.

Oscar koos tijdens de protesten van 2012 de kant van de bevolking. Hij vroeg de Peruviaanse regering of jij mocht bemiddelen tussen het mijnbedrijf XStrata en de manifes-tanten. Maar de regering beschuldigde de burgemeester ervan de protesten aangewakkerd en gesteund te hebben met publieke middelen. Hij werd gearresteerd en overge-bracht naar een gevangenis. Onder internationale druk van onder meer Amnesty International kwam de burgemeester uiteindelijk voorwaardelijk vrij. In april 2013 verscheen een studie van het ministerie van Milieu, die aantoonde dat er hoge concentraties van zware metalen waren aangetroffen in de omgeving van de mijn, en dat deze vervuiling effec-tief te wijten was aan de activiteiten van het mijnbedrijf XStrata Tintaya.

Geef de leerlingen volgende kijkopdracht mee:

Verdeel een A4-blad in twee. Schrijf links de acties neer die mijnbouwbedrijven gebruiken om de bevolking onder druk te zetten en rechts de acties die de bevolking organiseert om op te komen voor hun rechten.

Toon het tweede deel van de campagnefilm (vanaf commen-taar “Verschillende partnerorganisaties van Broederlijk Delen geven juridische bijstand aan voorvechters zoals Melchora” (van 9’18’’ tot einde).

bespreking van de kijkopdracht (5 min)

Luister naar de antwoorden van de leerlingen.

Oplossingssleutel:

welke acties ondernemen de mijnbouwbedrijven tegen de manifestanten?

Hoe probeert de bevol-king zich te verdedigen?

Mogelijke antwoorden:

• intimidatie

• (doods)bedreigingen

• geweld

• media en autoriteiten omkopen

• autoriteiten en leiders straffen

Mogelijke antwoorden:

• juridische bijstand aan voorvechters

• strategische rechtszaken

• pogingen tot dialoog met mijnbouwbedrijven

• sociale beweging

• samen sterk staan

• goede organisatie

reflectie bij de ondersteuning die Broederlijk Delen biedt.

algemeen: Broederlijk Delen heeft een typische manier van werken. De organisatie ondersteunt initiatieven die groepen mensen in het Zuiden zelf opstarten in hun strijd tegen armoede en onrecht. Broederlijk Delen zet zelf geen projecten op, maar ondersteunt de eigen plannen van de plaatselijke bevolking. Zo bieden de projecten de beste garantie op blijvende verandering, omdat ze ontstaan vanuit de bevolking zelf en door hen gedragen worden. Broederlijk Delen ondersteunt in Peru 20 organisaties op lokaal en nationaal niveau bij het realiseren van hun eigen ontwik-kelingsplannen als antwoord op de mijnbouwexpansie. Daarnaast doet Broederlijk Delen op internationaal niveau aan lobby- en sensibiliseringswerk.

een aantal concrete acties van de partnerorganisaties van Broederlijk Delen:

Vier partnerorganisaties van Broederlijk Delen richten lokale comités voor milieutoezicht op, schrijven handleidingen voor de interpretatie van milieu-impactstudies en gebrui-ken eenvoudige kits voor het meten en bijhouden van de waterkwaliteit.

Verschillende partnerorganisaties van Broederlijk Delen informeren de bevolking over de mogelijke impact van grootschalige mijnbouw en over de collectieve rechten die ze hebben als gemeenschappen.

18

WAT

ER IS

GO

UD

WA

AR

DLES 2

Broederlijk Delen ondersteunt partnerorganisaties die juri-dische steun bieden aan lokale leiders (zoals Oscar) die zich verzetten tegen mijnbouw en daardoor het slachtoffer worden van intimidatie en criminalisering door mijnbouwbe-drijven of de Peruviaanse overheid. Daarnaast doen ze ook lobbywerk om structurele veranderingen te realiseren in de Peruviaanse politiek, met het oog op meer sociale gelijkheid, rechtvaardige wetgeving en transparantie in het beleid.

sTa sTiL

genoeg is goed!

De komende 5 jaar trekt Broederlijk Delen de kar van goed leven, van genoeg leven, van een leven met genoeg. We willen jou tonen dat het anders kan. Daarom dagen we je uit! Kan jij 40 dagen leven met genoeg?

Dit jaar focussen we op het duurzaam omgaan met water. We zagen dat de watervoorziening voor de gemeenschap Ccoyani onder druk staat. Ook in België is water een kostbaar product. Ga de uitdaging aan op www.broederlijkdelen.be en leef 40 dagen met genoeg water.

acTie!

watercalculator

De doorsnee Belgische woning bulkt van de elektronische apparaten: zoals een koffieapparaat, een haardroger, een computer, … Zulke apparaten bevatten mineralen zoals koper en goud. Om die mineralen te ontginnen, worden liters en liters water gebruikt.

Jouw huis zit dus vol met water. Maar hoeveel? De water-calculator berekent hoeveel water er gebruikt werd voor de productie van jouw elektronische apparaten.

Laat jouw leerlingen de test doen op www.broederlijkdelen.be/marco.

walk for water

Op vrijdag 20 maart 2015 is het wereldwaterdag@school. Dan wandelen leerlingen voor proper water voor altijd en voor iedereen. Deze ‘Walk for Water’ symboliseert de kilo-meterslange tocht die vele mensen elke dag moeten afleg-gen om aan water te geraken. Broederlijk Delen ondersteunt de actie want het recht op water wordt in Peru bedreigd door de mijnbouwexpansie.

Hadden jullie al een sponsortocht of kilometeractie gepland in de campagneperiode? Koppel dan jouw sponsoractie inhoudelijk aan het recht op water. Meer info en registreren via www.broederlijkdelen.be/doe-mee/kilometers.

bijLage 1: verHaLen over marco

verHaaL a

wie?

Marco Dueñas Guamaní is een jonge boer die samen met zijn vrouw Elizabeth en zoontje Mark in de gemeenschap Ccoyani woont. Dat ligt in het Andesgebergte van Peru, waar Marco met veel plezier leeft. “Het leven in de gemeenschap is goed”, vertelt hij. “Op het platteland kan je veel gezonder leven dan in de stad en heb je meer vrijheid.” Maar hij weet niet voor hoe lang nog …

waT is HeT probLeem?

“Tot nu toe is onze gemeenschap nog niet in aanraking gekomen met mijnbouw. Maar er is wel iets op til, want we zien soms helikopters over ons land vliegen.” Het hele grondgebied van Marco’s gemeenschap Ccoyani ligt onder concessie. Dat wil zeggen dat mijnbouwbedrijven bij de Peruviaanse overheid het recht op de ondergrond hebben gekocht, om te zoeken naar mineralen om deze vervolgens te ontginnen. “Ik ben bang. Niemand heeft onze gemeenschap iets gevraagd, terwijl de wet dat wel

voorschrijft en het om ons land en onze toekomst gaat (1).”

De werkelijke ontginning en daarmee het afgraven van het mooie Andesgebied kan officieel pas beginnen nadat de gemeenschap toestemming heeft gege-ven en dus ook de bovengrond heeft verkocht. “Ik wil hier geen mijnbouw.

Dan houdt het leven op. Dan zijn er geen planten meer, geen dieren, niets. Sommigen zwichten voor het geld en aanvaarden de mijnbouw. Maar pas later wordt de trieste realiteit zichtbaar.” De mijnbouwbedrijven gebruiken heel veel water, en ze laten de grond en het overgebleven water vervuild achter (2). Mijnbouw gaat gepaard met het gebruik van zware metalen, zoals kwik en cyanide, die nadien in de omringende grond en rivieren terecht-komen (3).

Peru is wereldwijd de vijfde producent van goud, de tweede van zilver, de derde van koper, zink en tin en de vierde van lood. De mijnbouwbedrijven maken miljarden dollars winst, waar de lokale bevolking weinig tot niets van terugziet. Veel van de ontgonnen grondstoffen wor-den geëxporteerd naar landen zoals België.

WAT

ER IS

GO

UD

WA

AR

D

LES 2verHaaL b

wie?

Marco Dueñas Guamaní is een boer van 25 jaar oud. Hij is geboren en getogen in de gemeenschap Ccoyani. Hij woont met zijn vrouw Elizabeth en zoontje Mark op vier uur rijden van de stad Cusco in Peru. Ccoyani is heel mooi gelegen, op bijna 4.000 meter hoogte in het Andesgebergte. Het is een waar klimparadijs voor mensen die deze hoogtes durven te trotseren.

waT is HeT probLeem?

In het berggebied van Marco is het fenomeen van kli-maatverandering heel duidelijk voelbaar. “We begrijpen de tekenen van de natuur niet meer”, vertelt Marco. “Het weer is onvoorspelbaar, de regen komt later en de ijzige kou heel wat vroeger (4). Er valt te veel regen in korte

tijd, waardoor het regenwater niet de kans heeft om in de harde ondergrond te dringen. En heel wat vruchtbare grond spoelt weg of verzakt door de natuurlijke erosie. Daardoor is de oogst steeds slechter dan voorheen.”

Bovendien smelten de omliggende gletsjers, dé grote opslagplaatsen van water. Dat komt door het stijgen van de globale temperatuur. Naarmate de gletsjers verdwijnen zal een groot tekort ontstaan op plaatsen waar water onmisbaar is voor de landbouw en menselijke consump-tie (5). Dat betekent watertekort voor mensen als Marco, maar ook voor de bevolking in grote steden als Lima.

De huidige opwarming van de aarde wordt mee door de mens veroorzaakt en heeft grote gevolgen wereldwijd voor mens en milieu. Door het grootschalig verbranden van fossiele brandstoffen zoals steenkool, benzine, diesel, stookolie en aardgas komt er veel CO

2 vrij in de atmosfeer.

Daardoor stijgt de globale temperatuur sneller dan ooit tevoren (6).

verHaaL c

wie?

Marco Dueñas Guamaní is een 25-jarige boer die met zijn vrouw en zoontje in de gemeenschap Ccoyani in de regio Cusco woont. Daar in het Andesgebergte heeft hij een kleinschalig landbouwbedrijf. Boeren zoals Marco hebben het niet altijd gemakkelijk. Zo kunnen ze weinig rekenen op steun van de overheid, die meer geïnteres-seerd is in investeringen uit het buitenland.

waT is HeT probLeem?

Marco woont in Cusco, een regio waar het aantal men-sen die in armoede leven gestegen is. Toch groeide de voorbije 10 jaar de economie van Peru met gemiddeld 6 procent per jaar en daalde de armoede in het land met gemiddeld 40 procent. Maar dus niet overal. De economi-sche groei, maar ook de stijging in armoede in sommige regio’s zoals Cusco, is gelinkt aan de aanwezigheid van mijnbouwprojecten (7). Mijnbouw is goed voor 60 procent van de export en 15 procent van het BNP.

De huidige president Ollanta Humala, sinds 2011 aan de macht, blijkt een bondgenoot van de mijnbouwbedrij-ven, hoewel hij zich tijdens zijn verkiezingscampagne uitsprak voor strengere regels en meer inkomsten voor de bevolking. Onder het mom van ‘administratieve en fis-cale vereenvoudiging’ keurde de Peruviaanse regering in juni 2014 een pakket maatregelen goed dat ervoor moet zorgen dat investeerders in de mijnbouwsector geïnteres-seerd blijven in het land. Zo werd de termijn van goed-keuring van milieu-impactstudies van mijnbouwprojecten gehalveerd tot 45 dagen (waardoor kritiek op studies nog amper mogelijk is). De president beloofde de belastingen voor grote investeringen niet te verhogen gedurende de komende vijftien jaar (8). Veel mijnbouwprojecten gaan gepaard met de onteigening van grond, overmatig water-gebruik en vervuiling van grond, rivieren en meren. De regering belooft werkgelegenheid en economische groei, maar mijnbouw stelt maar 2 procent van de bevolking te werk (9). De politiek kiest voor investeringen in de mijnbouw, maar dat levert zelden een beter leven op voor de bevolking. De economische groei creëert weliswaar welvaart, maar die wordt niet eerlijk verdeeld.

19

WAT

ER IS

GO

UD

WA

AR

DLES 2

verHaaL e

wie?

M a r c o D u e ñ a s Guamaní is een jonge Peruviaanse boer, geboren en getogen in de gemeenschap Ccoyani. Dat ligt hoog in het Andesgebergte, waar hij samen met zijn vrouw Elizabeth en zoontje Mark woont. Ccoyani is heel mooi gelegen, op bijna 4.000 meter hoogte in het Andesgebergte. Maar Marco’s omgeving zou er bin-nenkort wel eens heel anders uit kunnen zien …

waT is HeT probLeem?

Marco hoort van een collega-boer uit een andere regio Espinar: “De Tintaya kopermijn in onze buurt neemt ons water en ons land af. De mijn blijft maar uitbreiden en verdeelt onze gemeenschappen. Sommigen verkopen hun gronden, anderen willen dat niet. Vaak worden ze dan gedwongen om te vertrekken. Inmiddels zijn er ook hoge concentraties zware metalen in het drinkwater.” Er werden wegblokkades opgezet en protesten georganiseerd door de lokale bevolking (13). Deze werden met harde hand

aangepakt, de regering zette het leger in en er vielen vele gewonden en zelfs enkele doden. Lokale leiders werden vervolgd en opgesloten.

Overal in Peru worden mijnbouwprojecten opgestart. Bijna 20 procent van het land ligt onder concessie (14). Dat wil zeggen dat mijnbouwbedrijven bij de Peruviaanse over-heid het recht hebben gekocht om in de ondergrond te zoeken naar mineralen om deze vervolgens te ontginnen. De omgeving van Marco is tot nu toe gespaard gebleven, maar er is grootschalige mijnbouw gepland. Om toestem-ming te krijgen voor de ontginning van grondstoffen op een plek als Ccoyani, doet een mijnbouwbedrijf er alles aan om de lokale bevolking te overhalen om hun grond (de bovengrond) aan hen te verkopen. Ze chanteren de boeren, kopen ze om, maken valse beloftes over rijkdom en een weg uit de armoede. Marco besluit: “We moeten goed voorbereid zijn als gemeenschap. We moeten leren hoe we ons tegen mijnbouwbedrijven kunnen verdedigen en welke rechten we moeten doen gelden. Want ons leefmilieu en onze rechten zijn niet onderhandelbaar. Als we ons beter organiseren en informeren, moeten ze onze rechten wel respecteren (15). Ook het recht op water. Dat recht heeft iedereen.”

verHaaL d

wie?

Marco Dueñas Guamaní is een jonge boer die samen met zijn vrouw Elizabeth en zoontje Mark in de gemeenschap Ccoyani woont, in het Andesgebergte van Peru. Hij verbouwt zijn gewassen op een klein stukje grond dat op 4.000 meter hoogte ligt in de bergen. Het land ziet er kaal en weinig vruchtbaar uit. Toch verbouwt Marco er verschillende soorten groenten.

waT is HeT probLeem?

Marco vecht al jaren tegen harde natuurelementen. Maar dat is hij gewoon. Nu komen er nieuwe problemen bij. Marco vertelt: “Het water uit ons gebied wordt gebruikt voor irrigatie van de zanderige gronden van grote landbouwbedrijven in het kustgebied (10). Die bedrijven slorpen het leeuwendeel van het water uit de bergen op voor de productie van gewassen die uitsluitend voor export bedoeld zijn. Water is nu schaars en het waterpeil daalt.”

De plattelandsbevolking is bovendien slachtoffer van culturele discriminatie. Hun taal, meestal niet Spaans, maar Quechua of Aymara, hun cultuur en levensstijl worden geminacht. De Peruviaanse overheid hecht weinig belang aan de klein-schalige boeren zoals Marco in de Andes. Ze heeft veel meer interesse in de grootschalige bedrijven. De kleine boeren kunnen niet rekenen op overheidssteun, goede zaden of een garantie van watervoorziening (11). Zodoende kunnen ze niet concurreren met de prijzen van de grootschalige landbouwbedrijven.

Europa speelt een belangrijke rol in dit verhaal. De EU is de belangrijkste buitenlandse investeerder in Peru en importeert behalve mijnbouwproducten, olie, gas en vis ook veel landbouwproducten. Bij ons in de supermarkt liggen bijvoorbeeld asperges, avocado’s, druiven, paprika’s en mango’s afkomstig van de Peruviaanse kuststrook (12).

20

21

WAT

ER IS

GO

UD

WA

AR

D

LES 2

Het woord op de plaats van het vraagteken is 'water'. Centraal staat dus 'het recht op water'.

mogelijke titels bij verhalen:

verhaal a. Mijnbouw bedreigt de gemeenschap van Marco.verhaal b. Klimaatverandering is negatief voor Marco’s oogst.verhaal c. Politici kiezen voor mijnbouw, ten nadele van de lokale bevolking.verhaal d. Marco wordt benadeeld ten opzichte van groot-schalige landbouwbedrijven.verhaal e. Marco bereidt zich voor op de mogelijke komst van mijnbouw.

De onderstreepte zinnen kunnen als volgt aan verschillende vakken in de syndroomananyse gelinkt worden:

verHaaL a

1. Niemand heeft onze gemeenschap iets gevraagd, terwijl de wet dat wel voorschrijft en het om ons land en onze toekomst gaat. (Lokale gemeenschap, welzijn bevolking, nationale politiek)

2. De mijnbouwbedrijven gebruiken heel veel water, en ze laten de grond en het overgebleven water vervuild achter. (Leefomgeving, welzijn bevolking)

3. Mijnbouw gaat gepaard met het gebruik van zware metalen, zoals kwik en cyanide, die nadien in de omrin-gende grond en rivieren terechtkomen. (Techniek, leefomgeving)

verHaaL b

4. Het weer is onvoorspelbaar, de regen komt later en de ijzige kou heel wat vroeger. (Klimaat)

5. Naarmate de gletsjers verdwijnen zal een groot tekort ontstaan op plaatsen waar water onmisbaar is voor de landbouw en menselijke consumptie. (Klimaat, welzijn bevolking)

6. Daardoor stijgt de globale temperatuur sneller dan ooit tevoren. (Klimaat)

verHaaL c

7. De economische groei, maar ook de stijging in armoede in sommige regio’s zoals Cusco is gelinkt aan de aanwe-zigheid van mijnprojecten. (Economie, welzijn bevolking)

8. De president beloofde de belastingen voor grote investe-ringen niet te verhogen gedurende de komende vijftien jaar. (Economie, nationale politiek)

9. De regering belooft werkgelegenheid en economische groei, maar mijnbouw stelt maar 2 procent van de bevol-king te werk. (Werk, economie, welzijn bevolking)

verHaaL d

10. Het water uit ons gebied wordt gebruikt voor irrigatie van de zanderige gronden van grote landbouwbedrijven in het kustgebied. (Economie)

11. De kleine boeren kunnen niet rekenen op overheids-steun, goede zaden of een garantie van watervoorzie-ning. (Nationale politiek, werk)

12. Bij ons in de supermarkt liggen bijvoorbeeld Peruviaanse asperges, avocado’s, druiven, paprika’s en mango’s. (Internationale politiek)

verHaaL e

13. Er werden wegblokkades opgezet en protesten georga-niseerd door de lokale bevolking. (Lokale gemeenschap, welzijn bevolking)

14. Bijna 20 procent van het land ligt onder concessie. (Economie, (inter)nationale politiek)

15. Als we ons beter organiseren en informeren, moeten ze onze rechten wel respecteren. (Lokale gemeenschap)

bij de bespreking van de vakken uit de syndroom-analyse kunnen volgende thema’s aan bod komen:

• waTer: waterschaarste en/of –vervuiling

• naTionaLe poLiTiek: gebrek aan democratie, verlies van vertrouwen in politieke leiders, gebrek aan politieke stem van lokale bevolking, militair geweld tegen lokale protesten

• kLimaaT: klimaatverandering, droogte, temperatuur-stijging, smelten van gletsjers

• werk: gebrek aan werk, landbouw, weinig tewerkstel-ling bij mijnbouwbedrijven, onteigening van grond

• LeeFomgeving: kwaliteit landbouwgrond, vervuiling van grond, bodem, rivieren, meren, vermindering biodiversiteit

• LokaLe gemeenscHap: maatschappelijke organisatie, lokale belangengroepen, verdeeldheid binnen gemeen-schap, verzet, culturele discriminatie

• weLzijn bevoLking: armoede, gezondheid, psychoso-ciale sfeer, angst voor toekomst, stress

• economie/TecHniek: mijnbouw, export, landbouw, korte termijn logica, economische groei, armoede, gebruik vervuilende technieken

• inTernaTionaLe poLiTiek: aanwezigheid buitenlandse investeerders, aanpak klimaatverandering

bijLage 2: opLossingssLeuTeL bij sYndroomanaLYse

22

doelgroep: Hogere moeilijkheidsgraad, bij voorkeur 3e (en eventueel een sterke 2e) graad.

duur: 1 à 2 lesuren.

Lesonderwerp: De grondstoffenproblematiek vanuit een globaal perspectief bekeken en hoe overgaan op een duurzaam en eerlijk gebruik van natuurlijke rijkdommen.

doelstellingen

m.b.t. de inhoud van de les• De leerlingen begrijpen dat aan de basis van onze

producten een internationale grondstofhandel ligt, die economisch heel winstgevend is en grote sociale en ecologische gevolgen heeft.

• De leerlingen kunnen het verband leggen tussen grond-stofontginning elders in de wereld en de eigen omgang met grondstoffen.

• De leerlingen kunnen voorbeelden geven van alterna-tieve acties die op een duurzame manier omgaan met grondstoffen.

VOET: context 4 (2, 3, 4 en 5), context 5 (3, 5, 6, 7, 10, 12 en 13), context 6 (1, 2, 3, 4, 5, 8 en 9), context 7 (1, 3, 5 en 7)

m.b.t. de methodiek:• Ervaringsnabij: de leerlingen kunnen een verband zien

tussen hun gebruiksvoorwerpen op school en de grond-stoffen die nodig waren om ze te ontwikkelen en te produceren.

• De leerlingen kunnen in groepjes een taak tot een goed einde brengen. Ze leren soepel samenwerken.

• De leerlingen kunnen hun eigen mening formuleren en beargumenteren. Ze leren kritisch bevragen.

• De leerlingen kunnen een probleemsituatie en oorzaak-gevolg relaties grondig analyseren.

• De leerlingen leren kritisch waar te nemen: hoe kijk ik naar de wereld en met welke bril kijk ik?

• Leerlingen kunnen op zoek gaan naar oplossingen en deze beargumenteren. Ze leren veelzijdig reflecteren: wat heb ik geleerd? Wat heeft dit met mij en de ander, de samenleving gedaan?

• De leerlingen gaan actief op zoek naar een duurzaam handelingsperspectief.

VOET: stam 1, 2, 5, 10, 11, 12, 13, 16 en 27.

didactische werkvormen en leermiddelen• Een ervaringsgerichte oefening via persoonlijke gebruiks-

voorwerpen in de boekentas.

• Groepswerk via een quiz, fotoverhaal en stellingenspel.

• Leerlingen nemen een persoonlijk standpunt in via een stellingenspel.

Lesstructuur• Een kijk in je boekentas: iJsbreker met vraaggesprek.

• Hoeveel (grond)stof tot zorgen? Quiz met cijfermateriaal.

• Grondstoffen wereldwijd: grondstofverhalen van 4 lan-den op basis van foto’s en tekstjes.

• Wat kunnen wij doen? Een discussie o.b.v. alternatieven.

Lesvoorbereiding leerkracht1. Neem de lesinhoud en bijlages door.2. Zorg voor een lokaal met een computer met de moge-

lijkheid tot projectie voor de quiz.3. Kopieer de foto’s en tekstjes voor het deel ‘Grondstoffen

wereldwijd’, knip ze uit, meng ze door elkaar en leg een stapeltje klaar voor elke groep.

4. Kopieer de voorbeelden van acties voor de discussie-methodiek en knip ze uit. Maak evt. het schema op A4-bladen.

5. Tip: Bij deze les is het handig om een wereldkaart bij de hand te hebben, zodat je de verschillende landen die aan bod komen, kunt aanwijzen.

overzicht bijlages

• Bijlage 1 – Quizvragen en -antwoorden

• Bijlage 2 – Infopagina’s landen

• Bijlage 3 - Alternatieven

gebruikte literatuur en extra

achtergrondinfo• Beleidsvisie natuurlijke rijkdommen 11.11.11: ‘Naar

een zuiniger verbruik van bodemrijkdommen voor een betere levenskwaliteit wereldwijd’

• Film: ‘La malédiction des ressources’, CNCD (2012)

• Film: ‘Blood in the Mobile’, Ole Tornbjerg (2010)

• Boek: ‘The Bottom Billion. Why the poorest countries are failing and what can be done about it.’ Paul Collier (2008)

• Over grondstoffen in Botswana: www.viceversaonline.nl/2014/02/diamonds-are-forever-maar-succes-niet/

• Over grondstoffen in Noorwegen: www.parool. n l/paroo l/n l/30/ECONOMIE/ar t i c le/deta i l/ 3508708/2013/09/12/Schatrijk-Noorwegen-weet-geen-raad-met-zijn-geld.dhtml

• Boek: ‘Grondstoffenjagers’, Raf Custers (2013)

• Sluit de materiaalkringlopen: www.prezi.com/kyithheus8q1/ovam/

LES 3pLaneeT (on)eindig?

23

PLA

NEE

T (O

N)E

IND

IG?

LES 3een kijk in je boekenTas (10 min)

opdracht: vraag de leerlingen om een kijkje te nemen in hun boekentas: welk materiaal werd er gebruikt om de spullen in jullie boekentas (bv. boeken, brooddoos, telefoon, pennen, huissleutels, portemonnee, ...) te maken? welke grondstoffen werden er gebruikt voor dat materiaal? waar komen die grondstoffen vandaan?

Zonder te veel in detail te treden is het hier belangrijk dat de leerlingen begrijpen dat de oorsprong van de grond-stoffen die gebruikt zijn voor onze producten zich over de hele wereld verspreidt. En dat de grondstofhandel dus uit internationale stromen van geld, onderlinge belangen en bodemrijkdommen bestaat.

Tip 1: Gebruik een wereldkaart om de verschillende landen aan te wijzen. Of de leerlingen kunnen met behulp van een atlas de herkomst van grondstoffen opzoeken.

Tip 2: Op www.periodieksysteem.com kunnen de leerlingen zelf meer informatie opzoeken over de herkomst en toepas-singen van alle elementen uit het periodiek systeem.

voorbeeld van een antwoord: De oorsprong van de grond-stoffen die gebruikt zijn om onze gebruiksvoorwerpen te maken is vaak moeilijk te achterhalen. Een boek komt van de drukker en een brooddoos uit een fabriek. Maar waar halen zij hun papier of plastic vandaan? En wat zou er allemaal in een gsm zitten (voor antwoord, zie quiz vraag 4)?Een plastic brooddoos is gemaakt uit aardolie. Dat wordt eerst gescheiden. De ruwe olie komt bijvoorbeeld uit Rusland, Koeweit of Saoedi-Arabië. In een olieraffinaderij wordt de olie gescheiden van schadelijke stoffen en van wat er overblijft wordt plastic gemaakt.papier voor boeken of schriften kan worden gemaakt van natuurlijke grondstoffen, zoals hout, maar het merendeel van het in België gemaakte papier heeft oud papier als basis.De euromunten in je portemonnee worden van verschillende materialen gemaakt. De munten van 10, 20 en 50 eurocent zijn van koper (89 %), aluminium (5 %) en tin (1 %) gemaakt. In Chili wordt een derde van alle koper gemijnd, maar deze grondstof komt ook uit Peru, de VS en Indonesië. De munten van 1 en 2 euro bestaan voornamelijk uit nikkel. Ongeveer 30 % van alle wereldwijd gedolven nikkel komt uit bronnen in Canada. Verder zijn er bronnen te vinden in Rusland, Australië, Cuba en Indonesië.

HoeveeL (grond)sToF ToT zorgen? (20 min)

aan de hand van een quiz (zie bijlage 1) leggen we de buitenproportionele verhoudingen van de grondstof-fenproblematiek bloot. De quiz (en aanvullende infor-matie, zie notities onderaan slides) zijn beschikbaar als PowerPointdocument (downloadbaar op winkel.broederlijk-delen.be). Verdeel de klas in 4 groepen (of evt. nog kleinere groepjes) en laat ze 3 antwoordkaartjes maken (A, B en C). Projecteer de vragen, antwoorden en illustraties als daar de mogelijkheid voor is. Of stel de vragen zonder projectie. Laat ze hun antwoordkaartje in de lucht steken bij elke vraag. Voor 1 lesuur kan je een aantal vragen stellen, bij 2 lesuren kan je alle vragen overlopen.

grondsToFFen wereLdwijd (30 min)

Wat maakt dat een rijke ondergrond in sommige landen een vloek is, en economische ontwikkeling en gelijke verdeling uitblijven? Waarom gaat het in andere landen wel goed? Hoe zit het met landen zonder grondstoffen? Om op die vra-gen een antwoord te geven, nemen we een aantal landen onder de loep die zich qua bodemrijkdom en ontwikkeling in verschillende situaties bevinden.

opdracht: verdeel de leerlingen in 4 groepen (dit kun-nen dezelfde groepen zijn als bij de quiz). ze krijgen 7 informatieve tekstjes en foto’s over hun land (zie bijlage 2). dan trekken ze pijlen vanuit de tekstjes (links) naar de foto’s (rechts) die erbij passen. dan delen ze met de klas het grondstoffenverhaal van het land dat op hun foto’s en tekstjes staat. stel hen de vraag: "is jullie land vervloekt of gezegend met grondstoffen?" en laat hen argumenteren waarom. Laat ze hun land onderbrengen in onderstaand schema, dat je op het bord tekent.

Veel landen in het Zuiden bevinden zich in dezelfde situatie als Peru, zoals bv. Congo of Ecuador. Een grote afhankelijk-heid van bodemrijkdommen brengt vaak significant nega-tieve sociale, ecologische, economische en institutionele gevolgen met zich mee. Voor dit fenomeen wordt vaak de term grondstoffenvloek gebruikt. Dat verwijst dan naar de paradox dat landen en regio’s met een overvloed aan natuurlijke hulpbronnen, voornamelijk niet-hernieuwbare hulpbronnen zoals mineralen en brandstoffen, de neiging hebben om minder economische groei en slechtere ontwik-kelingsresultaten te kunnen voorleggen dan landen met minder natuurlijke hulpbronnen.

Het merendeel van de grondstofexploitatie blijft dan vaak in handen van transnationale bedrijven. De grondstoffen bren-gen een hoge afhankelijkheid van export en weinig econo-mische groei teweeg. De publieke inkomsten uit deze sector zijn relatief laag in verhouding tot de commerciële winsten. De ontwikkeling van staten en lokale gemeenschappen blijft vaak uit. De mijnbouwindustrie is ook niet stimulerend voor andere economische sectoren. Enkel de ruwe grondstof wordt geëxporteerd, de grootste economische waarde wordt elders toegevoegd met de daadwerkelijke processen van de verwerking en realisatie van een eindproduct.

Maar niet in alle landen in het Zuiden is er sprake van deze grondstoffenvloek. De Botswaanse staat dwong samenwer-king af bij mijnbouwbedrijven, creëerde werkgelegenheid

België

Peru

NoorwegenBotswana

zegen

vLoek

weiniggrondsToFFen

veeLgrondsToFFen

24

PLA

NEE

T (O

N)E

IND

IG?

LES 3door een deel van de diamantsortering, -verwerking en verkoop in het land zelf te laten gebeuren en brengt de winsten deels ten goede van de bevolking en de ontwik-keling van het land. De diamantindustrie is goed voor 76 % van Botswana's exportinkomsten, 45 % van het overheids-inkomen en 33 % van het bruto binnenlands product. De mijnbouwindustrie stelt wel zo’n 20.000 mensen te werk, terwijl een vierde van de bevolking nog altijd werkloos is. De liberalisering van de economie en de ontdekking van de diamanten hebben van Botswana een Afrikaans succesver-haal gemaakt. Dit succes is echter niet voor iedereen. Of de aanwezigheid van grondstoffen hier een vloek of zegen is, daar zijn de meningen over verdeeld.

Het welvarende België is voor grondstoffen zeer importaf-hankelijk en heeft meer en meer moeite om verwerkende industrieën te blijven aantrekken. In Noorwegen is de bul-kende rijkdom aan grondstoffen bron van overvloed in de nationale kas. De Noorse regering bereidt zich al voor op ‘het post-extractieve tijdperk’. Door middel van het staatsin-vesteringsfonds willen ze langzaam maar zeker genoeg rijk-dom opbouwen zodat Noorwegen een welvarend land kan blijven, ook lang nadat de gas- en oliereserves zijn uitgeput.

Concludeer met het gegeven dat de aanwezigheid van grondstoffen dus geen garantie is voor een duurzame eco-nomische vooruitgang ten goede van de bevolking. En dat ook in landen die worden gezien als tegenvoorbeelden van de grondstoffenvloek, zoals Botswana, vooruitgang hoe dan ook een lang proces is.

waT kunnen wij doen? (20 min)

Rijke landen zijn de grootste verbruikers van grondstoffen die in het Zuiden worden ontgonnen. Hoe rijker je bent, hoe meer kans dat je een groter huis hebt, meer eet, je meer verplaatst (bv. met het vliegtuig), meer spullen bezit en dus meer grondstoffen verbruikt. Mensen die onder de armoedegrens leven, lijden dikwijls ook aan grondstof- of energiearmoede. Wij kunnen een verschil maken door onze consumptie te verminderen. We zien allerlei initiatieven opduiken bij mensen die het heft in handen nemen op lokaal niveau, maar ook bij bedrijven die proberen om spaarzaam om te springen met grondstoffen, of afgedankte producten hervormen tot iets nieuws. Laten we een aantal van die initiatieven onder de loep nemen en onze mening daarrond vormen.

voorbereiding: De leerlingen zitten nog steeds in 4 groep-jes. Maak het onderstaande schema op de grond met vier A4-bladen en tape (als je de ruimte in de klas wil benutten en wat beweging in de klas wil brengen), of teken het in het groot op het bord. Toon eerst de verticale as, en voeg daarna de horizontale as toe. Kopieer de acties die voorge-steld worden aan de hand van een kort tekstje en een foto (zie bijlage 3) en geef elk groepje 2 acties.

opdracht: elk groepje krijgt 2 voorbeelden van acties. ze kiezen de actie die hen het meeste aanspreekt (of als er genoeg tijd is kunnen alle acties behandeld worden). deze leggen ze uit aan de klas, waarna iedereen een positie inneemt op het schema. eerst nemen ze positie in op de verticale as. vinden de leerlingen dat de actie

zin heeft, ja of nee? vervolgens voeg je de horizontale as toe. zouden ze zelf aan de actie meedoen, ja of nee? waarom wel, waarom niet? vraag leerlingen met ‘extreme’ posities waarom ze die positie innemen en laat andere leerlingen reageren.

sTa sTiL

Europese landen zoals België halen het merendeel van hun grondstoffen uit armere landen. In die zin zijn de rijkere landen dus zeer afhankelijk van de import van grondstoffen uit ontwikkelingslanden.

De impact van mijnbouw op lokale gemeenschappen is immens: boeren verliezen hun gronden, lokale gemeen-schappen worden ontwricht en de mijnbouwbedrijven vormen een ernstige bedreiging voor het milieu en het voortbestaan van de landbouw. Met al deze gevolgen blijkt onze economie en overheid zich nogal graaierig op te stel-len, zodat wij veel en goedkoop kunnen consumeren.

• wat vinden de leerlingen dat rijkdom is? wat bete-kent rijkdom in hun eigen leven?

• vinden de leerlingen dat er een halt toegeroe-pen moet worden aan de overconsumptie in onze maatschappij?

• kan hun persoonlijke ecologische voetafdruk omlaag? zijn ze bereid om in te leveren op hun luxe? betekent minder luxe ook minder kwaliteit van leven?

acTie!

www.second-life.be: ‘Geef oude spullen een tweede leven!’ en ga concreet aan de slag rond duurzaam materiaal-gebruik. Een uniek project dat ondernemingszin, handvaar-digheid en creativiteit aan-wakkert bij jouw leerlingen. Geef als school het goede voorbeeld en schrijf je in.

Een project van Broederlijk Delen, BOS+, CATAPA en Studio Globo, met de steun van de Vlaamse overheid.

IK DOE MEE

IK DOE NIET MEE

HET HEEFT GEEN ZIN HET HEEFT ZIN

25

PLA

NEE

T (O

N)E

IND

IG?

LES 3

vraag 1. Vul aan: De vraag naar grondstoffen …

A. daalt, omdat we steeds minder grondstoffen nodig heb-ben om onze producten te maken.

B. stijgt, omdat we met steeds meer mensen zijn, en mensen gemiddeld ook steeds rijker worden.

C. daalt, omdat bedrijven er tegenwoordig alles aan doen om zoveel mogelijk materialen te recycleren.

vraag 2. Als iedereen in de wereld zou leven zoals wij dat doen in België, en dus net zoveel zou reizen, net zulke grote huizen zou hebben, net zoveel spullen zou hebben, dan zouden we wel … planeten nodig hebben.

A. 2,7B. 6C. 4,3

vraag 3. Omdat de vraag naar grondstoffen stijgt, stijgt ook de prijs van grondstoffen. In 1979 kostte een gram goud ongeveer € 140. Vandaag de dag is die prijs gestegen tot …

A. Meer dan € 5.000B. Meer dan € 1.000C. € 150

vraag 4. Hoeveel kilo grondstoffen zitten er gemid-deld in een gsm?

A. Minder dan 1 kgB. 75 kgC. 15 kg

vraag 5. Om grondstoffen te ontginnen zijn er vaak vele liters water nodig. De Marlin goudmijn in Guatemala, bijvoorbeeld, gebruikt op een uur tijd de hoeveelheid water die een boerenfamilie (van 7 personen) in hetzelfde land in … jaar gebruikt.

A. 80B. 2C. 22

vraag 6. Welk continent is het rijkst en welk het armst, als het gaat om grondstoffen onder de grond?

A. Afrika heeft de meeste grondstoffen, Europa de minste.B. De V.S. hebben het grootste aantal grondstoffen, Afrika

het kleinste.C. Azië heeft het grootste aantal grondstoffen, Europa

het kleinste.

vraag 7. Grondstoffen zitten onder de grond. Voor hoe lang nog?

A. Dat hangt van de grondstof af.B. Er worden alsmaar nieuwe voorraden ontdekt. Zolang

wij leven hoeven we ons daar dus geen zorgen over te maken.

C. Over 10 jaar zou alles wel eens op kunnen zijn!

bijLage 1 – Quiz

Powerpoint met aanvullende informatie downloadbaar op winkel.broederlijkdelen.be.

Antwoorden: 1B/2C/3B/4B/5C/6A/7A

26

PLA

NEE

T (O

N)E

IND

IG?

LES 3bijLage 2

peruYanacochaDe op één na grootste goudmijn ter wereld. Peru, Latijns-Amerika’s grootste goudproducent, bezit ook een enorme rijkdom aan koper, ijzer, zilver, zink en lood.

nEWMonT MInInG

De Amerikaanse multinational Newmont Mining,

grotendeels eigenaar van de Yanacocha-mijn. Nu ligt

bijna 20 % van Peru onder concessie, waardoor mijn-

bouwbedrijven zoals Newmont het recht hebben om

te zoeken naar grondstoffen. 1 % van Peru wordt op

dit moment effectief ontgonnen.

GoudonTGInnInGÉén van de meest vervuilende industrieën ter wereld. Het zware metaal cyanide wordt gebruikt om goud uit de rots te halen en komt daarna meestal in het water terecht. Een stukje cyanide ter grootte van een rijst-korrel kan fataal zijn voor de mens.

Marcha dEl aGuaFebruari 2012, 'Marcha del agua'. Verzet (resistencia) tegen overheid om de Yanacocha-mijn uit te breiden. Duizenden deelnemers vragen aan de regering om water als mensenrecht te erkennen, mijnbouw te verbieden in gebieden waar waterbronnen ontspringen, en gebruik van giftige producten als cyanide en kwik in mijnbouw te verbieden.

VrIjhandElsVErdraG

Vrijhandelsverdrag tussen EU en Peru, 2013. Lees: Export van

ruwe grondstoffen vanuit Peru naar EU, onder zeer gunstige

economische voorwaarden (bv. minder belasting betalen),

opgelegd door en dus ten voordele van de Europese landen.

1 GoudEn producT?1 gouden ring produceren = 20 tot 60 ton hoog toxisch afval + verbruik van 40.000 tot 120.000 liter zoet water. 1 kilo goud ontginnen = 17.000 ton CO2-uitstoot. Dat laatste compenseren = 850.000 bomen een jaar lang laten groeien.

ToEKoMsT

Newmont Mining schrijft in 2013 naar aandeelhouders:

“Groeimogelijkheden zijn kleiner dan 2 jaar geleden.

Yanacocha is over hoogtepunt van productie heen, dalende

opbrengst. Daarom wil het bedrijf uitbreiding van de mijn.

Maar uitbreidingsproject botst op lokale oppositie en wacht

nog op nieuwe beoordeling van milieugevolgen.”

Opbrengst Yanacocha 2013.

bron foto's: 1. Cafod, Just one world; www.cafod.org.ukNewsCampaigning-newsPeru-2012-02-23 • 2. Tierra y Liberdad, http://tierraylibertad-lima.blogspot.

be/2013/06/pedro-francke-solucion-al-proyecto.html • 3. ABN AMRO, Private Banking Report Newmont Mining Company, met ondertitel Waarde van Newmont

Mining aandelen 2012 see pdf, fileWNEWMONT%20MINING%20CORPORATION%20(1).pdf • 4. TCNewsRoom EU, tvnewsroom.consilium.europa.eueventeu-

perupresident-van-rompuy-meets-president-ollanta-humala-of-peru#gallery3.jpg • 5. www.webberid.comsearchprofilesquery=corporation

1

2

3

4

5

27

PLA

NEE

T (O

N)E

IND

IG?

LES 3boTswana

dYnaMIET Voor dIaManTGebruik van dynamiet in diamantmijn Jwaneng in Botswana (land in Zuidelijk Afrika), een land met één van de grootste diamantvoorraden ter wereld. Ruwe diamantexport is goed voor ¾ van de totale export uit Botswana.

dE BEErs VErhuIsT

Verhuizing van hoofdkantoor van de diamantverkoop van De

Beers (Brits diamantbedrijf ) van Londen naar Botswaanse

hoofdstad Gabarone. Begin van Debswana, een 50/50 gedeelde

onderneming tussen De Beers en Botswaanse overheid.

no procEssInG, no rouGh !‘No processing, no rough’ (= geen verwerking, geen ruwe diaman-ten). Zo zette de Botswaanse overheid De Beers onder druk. Sinds 2011 worden diamanten gesorteerd en verkocht in Botswana zelf en niet als ruwe diamanten naar Londen vervoerd. Dat creëert banen, en geld: Debswana zorgt voor 1/3 van het Botswaanse BBP.

BoTsWana WErKloosToch is bijna ¼ van de Botswaanse bevolking nog werkloos. De meeste diamanten worden nog altijd elders geslepen. Botswana heeft nood aan opleiding en expertise zodat haar bevolking van de diamantsector kan pro-fiteren. Op dit moment werken zo’n 20.000 mensen in de mijnindustrie.

VrIjhandElsaKKoordVrijhandelsakkoord tussen Botswana en de EU sinds juli 2014. Dit akkoord verbiedt het gebruik van belastingen op exportproducten, terwijl dit juist een manier is voor de Botswaanse regering om inkomsten te krijgen voor het land. Maar de handelsrelatie met de EU is blijkbaar meer waard.

GIrl's BEsT frIEnd‘Diamonds are a girl’s best friend’, zong Marilyn Monroe. Diamanten zijn inderdaad wel dure vriendjes, ook voor moeder natuur. Om een diamant ter waarde van € 40.000 te ontginnen en polijsten, wordt een ton CO2-uitstoot gecreëerd. Om die uitstoot te compenseren moet je 50 bomen een jaar lang laten groeien.

ToT 2040?Diamanten zijn kostbaar, want weinig in aantal en moeilijk op te graven. In Botswana zou de ondergrondse voorraad nog 25 jaar meegaan (tot 2040). Maar er wordt ook wel gezegd dat diamantbe-drijven zoveel mogelijk diamanten bijhouden om de waarde ervan hoog te houden, en dan is de schaarste dus kunstmatig.

bron foto's: 1. Viceversaonline, Foto door Annette Hoeksema, www.viceversaonline.nl201402diamonds-are-forever-maar-succes-niet

2. Daily News Botswana, www.dailynews.gov.bwnews-details.phpnid=11223 • 3. A Randomli, www.randomli.commusingsthe-dirty-

diamond-industry-the-truth-behind-a-girls-best-friend • 4. Yeeyan, http://article.yeeyan.orgview6285733350

1

2

3

4

28

PLA

NEE

T (O

N)E

IND

IG?

LES 3noorwegen

3e GrooTsTE ExporTaTEurNoorwegen en de olieplatformen: 3e grootste exporteur van aardgas, 10e grootste olie-exporteur ter wereld (2012). Aandeel van de petroleumsector voor de Noorse economie? 1/5 van het totale BBP, 1/3 van de totale overheidsinkomsten en 1/2 van alle exportopbrengsten (2013).

sTaToIlStatoil, Noors multinationaal olie- en gasbedrijf, produ-ceert 60 % van totale productie in het land. Op basis van inkomsten, 's werelds 11e grootste olie- en gasmaatschap-pij en 26e grootste bedrijf, ongeacht de sector.

MEEsT onTWIKKEldE landNoorse regering is grootste aandeelhouder van Statoil met 67 % van aandelen. Noorwegen is mede door olie- en gasexport het meest ontwikkelde land ter wereld. Ook bekend om gelijke ver-deling van welvaart. Winst uit Noorse olie- en gasindustrie wordt zorgvuldig geïnvesteerd in het grootste staatsfonds ter wereld.

noordpoolNoorwegen doet proefboringen in Noordpoolgebied, ondanks grote risico’s op olielek en dus grote milieu-ramp. Milieucommissie in Europees Parlement stemde voor uitstel van olieboringen op Noordpool (2012), maar Noorse regering ziet geen reden om te stoppen.

GEEn lId Van EuNoorwegen geen lid van EU. Wel deel van Europese Economische Ruimte (EER): daarbinnen vrij verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal. Belangrijkste han-delspartners: Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Zweden. Ook sinds 2008 verbonden met een 590 km lange onderzeese hoog-spanningskabel (NorNed), die stroom levert aan Nederland.

olIE En Gas, WaarVoor?

Waar worden olie en gas voor gebruikt? Elektriciteit en brand-

stoffen voor onze auto’s, verwarming, machines, ... Maar in

petrochemische installaties worden er ook plastic, de basis van

medicijnen, wasmiddel of kunststoffen van gemaakt. Dus ook

olie in onze voetbal, wegen, tandpasta, Dafalgan-pil of dvd.

olIE onEIndIG?Geen consensus wanneer olie op is. Oliesector beweert: “Voorraad is oneindig, als de sector de nodige technologi-sche stappen mag zetten om meer olie en gas te vinden en te exploiteren.” In 2011 vond Statoil nog enorme reserves in de Noordzee. Maar resterende olie is steeds moeilijker bereikbaar en meer olie = meer koolstofuitstoot = nog snellere opwarming van de aarde.

Export uit Noorwegen

bron foto's: 1. TU Kraft, Foto door Peter Tubaas, www.tu.nokraft20110209trobbel-for-norned-igjen • 2. Fotosearch, www.fotosearch.com

photos-imagesenergy-crisis.html • 3. CEM Specialities Inc. www.cemsi.on.ca2014%20CEM%20Course%20Brochure.pdf • 4. Drive2Ru, www.

drive2.rub4062246863888258184

1

2

3

4

29

PLA

NEE

T (O

N)E

IND

IG?

LES 3beLgiË GEsloTEn MIjnEn

Gesloten mijnen in België, want niet meer winstgevend.

Concurrentie van olie, gas, nucleaire energie en elders in de

wereld wordt steenkool goedkoper gedolven. Hoogtepunt

steenkoolproductie in jaren ‘50. Laatste Waalse steen-

koolmijn sloot in 1984. Stop mijnindustrie in Wallonië

en daaropvolgende crisis in staalindustrie liggen aan basis

van economische neergang van de streek.

john cocKErIllJohn Cockerill vormde in 1838 het 1e grote geïntegreerde industriële complex met hoogovens, staalgieterij, walserijen, smederijen en constructiewerkplaat-sen, met eigen haven en via spoorwegen verbonden met nabijgelegen erts- en kolenmijnen. De groep Cockerill-Sambre werd in 1998 overgenomen door Usinor, dat Arcelor werd in 2001 en ArcelorMittal in 2006.

GrooTsTE sTaalproducEnT

ArcelorMittal, inmiddels grootste staalproducent ter wereld, met pro-

ductie van 92 miljoen ton staal in 2011. Ook eigenaar van ijzererts- en

steenkoolmijnen (vooral in Rusland, Kazachstan en V.S.). Indiase onder-

nemer Lakshmi Mittal, bezit 43,6 procent van de aandelen. Minstens 61

vestigingen in 27 landen en wereldwijd 260.000 werknemers in dienst.

dE Man Van 35 MIljardDe Belgische politieke partij PVDA berekende dat ArcelorMittal in 2009 op € 1,29 miljard winst slechts € 496 belastingen betaalde. In 2010 werd op € 1,39 miljard winst zelfs geen belasting betaald. Ondertussen massale ontslagen in 2013. Verzet vanuit theater Antigone met voorstelling ‘De man van 35 miljard’ over de wereld vandaag, waar grote industrieën worden gesloten, en het individu steeds onzekerder in de maatschappij staat (en Lakshmi Mittal dus ontvoerd wordt).

IMporTafhanKElIjKBelgië is zeer importafhankelijk. Energie en drinkwater komen bv. grotendeels uit het buitenland. Ook gebruiken Belgische bedrijven ruwe grondstoffen, zoals ijzer, koper, tin of aluminium uit verre landen om deze te verwerken in lage-loonlanden. Verwerkte producten worden dan verkocht met winst in België en daarbuiten. Een haven is dé plek bij uitstek waar deze in- en uitvoer zichtbaar is.

sTaal VErWErKInGHet staal van ArcelorMittal wordt voor 2/3 verwerkt tot plaatstaal voor automobielen. Binnen Europa zijn de auto-industrie in Duitsland en Frankrijk de belangrijkste afzetmarkten. In Gent is de capaciteit van de staalfabriek zo’n 5 miljoen ton staal per jaar en de fabriek in Luik kan ruim 3 miljoen ton staal produceren.

In BElGIë BlIjVEn?Hoe lang blijft ArcelorMittal nog in België? Arbeidskrachten en produc-tiekosten zijn duur in vergelijking met andere landen. Moeilijke financiële tijden. Dalende vraag. Concurrentie op de internationale markt is bik-kelhard. Chinezen halen staal uit eigen grond. Chinese staalindustrie is gegroeid tot grootste ter wereld.

bron foto's: 1. Theatre de Poche, www.poche.be_imgseasonpdfpdf-Dossier-py-dagogique-l-homme-qui-valait-35-milliards.pdf •

2. China Daily.com, Foto door Newsphoto, www.chinadaily.com.cnenglishdoc2004-1202content_396733.htm • 3. Direct Matin.fr, Foto door Boris

Horvat AFPArchives, www.directmatin.frfrance2013-01-09arcelormittal-confirme-la-reouverture-dun-haut-fourneau-dunkerque-328972

1

2

3

30

PLA

NEE

T (O

N)E

IND

IG?

LES 3bijLage 3

8 aLTernaTieven

eerste verpakkingsvrije winkel in belgië geopend

Valt het je ook weleens op dat bijna alles wat je koopt verpakt is? En dat al die ver-pakkingen samen voor heel wat (onnodig) afval zorgen? Op 29 juni opende Robuust, the zero waste shop in de Reyndersstraat in Antwerpen. Het is een winkel waar je voedingsmiddelen, maar ook cosmetica en reinigingsproducten kan kopen, en dat alles zonder verpakking. Dat is een primeur voor België. Je komt als klant met je eigen verpakkingen naar de winkel. Bovendien zijn alle producten in het gamma biologisch en komen ze in de mate van het mogelijke uit de buurt. zouden jullie gaan winkelen in een verpakkingsvrije winkel?

weggooien? mooi niet!

Een Repair Café helpt de afvalberg te verkleinen. In een Repair Café kan je je kleding, elektrische apparaten, meubels, fietsen, computers of wat dan ook repareren. Het is een gratis, toegankelijke bijeenkomst, waar mensen uit de buurt elkaar op vrijwillige basis helpen bij het herstellen van allerhande voorwerpen. Bezoekers nemen van thuis kapotte spullen mee en gaan samen met de (vrijwillige) deskundigen, zoals elektriciens, naaisters, timmerlieden, … aan de slag. In het Repair Café is gereedschap en materiaal aanwezig om alle mogelijke herstellingen uit te voeren. Herstellen is een goed alternatief voor weggooien en ook jij kan hier aan meedoen! zouden jullie

naar een repair café gaan om jullie kapotte spullen te repareren?

een nieuwe broek nodig? Lease a jeans!

Mud Jeans is een Nederlands jeansmerk dat het recyclen van kleding naar een nieuw niveau tilt. Voor het maken van 1 jeansbroek is wel 8.000 liter water nodig en er verdwijnen jaarlijks honderden miljoen kilo’s katoen in de verbran-dingsoven. Mud Jeans vindt dat dit anders kan en introduceerde het nieuwe modeconcept Lease A Jeans. Een nieuwe manier van consumeren. Een concept waarbij gebruik van kleding belangrijker wordt dan bezit.

Het idee is simpel: het product blijft van Mud Jeans, terwijl jij het gebruikt. Als de jeans zijn uitgedragen stuur je ze terug (ook als je de jeans gekocht hebt). Zo kunnen de grondstoffen worden gerecycleerd tot nieuwe fashion producten. Nooit meer kleding weggooien dus en alle grondstoffen recyclen of upcyclen! Door grondstoffen, water en CO² te besparen, beschermen we het milieu. Met een initiatief als Lease A Jeans is dus een circulaire economie in de kledingin-dustrie mogelijk. En dat voor maar € 20 per jeans! zouden jullie een jeans bij mud jeans bestellen? en hem dan ook weer terugbezorgen?

scholen maken kunst met afval

Yoghurtpotjes, lege dozen kattenvoer, defecte gloeilampen, plastic frisdrankflesjes: al dit afval wordt door leerlingen van secundaire scholen verheven tot kunst. Met dit Kunst-met-Afval project leren de jongeren niet alleen allerlei theorie over recy-cleren en creatief omgaan met afval, ze maakten ook in klasverband een kunstwerk met recyclagemateriaal. zouden jullie aan dit kunst-met-afval project willen meedoen met jullie school?

bron foto's: 1. GVA, BHUL: In.gredients, de eerste 'zero-waste' shop van de Verenigde Staten • 2. www.nieuwwestexpress.nl/4853/nl/repair-cafe • 3. www.futurestrategy.de/2014/02/27/lease-a-jeans/ • 4. wegwijs-mos.

blogspot.be/2014/05/l6-afval-knutselen-voor-de-opendeurdag.html • 5. www.bewustverbruiken.be/artikel/niet%E2%80%93winkeldag-10-dingen-die-je-nooit-meer-hoeft-te-kopen • 6. www.creativeclub.be/project/17642,

Dirk Raemaekers • 7. www.belbos.be/home • 8. en.rotterdam.info/visitors/events/detail/?id=2928&name=joachim-and-friends

1

2

3

4

31

PLA

NEE

T (O

N)E

IND

IG?

LES 3

geef je spullen een tweede leven: op naar de kringloopwinkel!

Wist je dat …

in 2009 de kringloopsector 52.027 ton aan goederen inzamelde? Dit neerkomt op een inzameling van 8 kg/inwoner? Dit een stijging is van 9 % ten aanzien van het vorige jaar? Ongeveer de helft van deze spullen effectief hergebruikt wordt? Van de totale inzameling en hergebruik textiel (8.811 ton inzameling) en elektrische apparaten (17.485 ton inzameling) een belangrijk deel uitmaken? Kringloopwinkels voor 3.860 jobs in de sociale economie zorgen? De bekendste keten (De Kringwinkel) maar liefst 118 winkelpunten heeft, goed voor 80 % van de sector? zouden jullie je afgedankte spullen naar de kringloopwinkel brengen, of in de kringloop-winkel gaan shoppen?

een hele dag niets kopen!?

De Niet-Winkeldag (ook wel genoemd: ‘Koop Niets Dag’) is een actiedag waarin opgeroepen wordt om een dag niets te kopen, uit protest tegen de cultuur van ‘meer-meer-meer’. Het is een internationale protestdag tegen de westerse con-sumptiecultuur, waarbij gepleit wordt voor bezinning over de gevolgen van de overconsumptie. De dag heeft in de ongeveer 15 landen waar hij jaarlijks wordt gehouden vooral een symbolisch karakter: de hoofddoelstelling is om de westerse consumenten bewust te maken van de gevolgen van hun consumptiepatroon. Wie wil meedoen, moet gewoon 24 uur niets kopen. zouden jullie een hele dag niets kopen om jezelf en anderen te doen stilstaan bij jullie consumptiepatroon en daarmee hoge verbruik van grondstoffen?

drop je oude gsm in de gsm-inzamelbox!

Je gsm bevat koper, goud, coltan, palladium, … Deze metalen worden ontgonnen door middel van grootschalige mijnbouw in bv. Latijns-Amerika of Australië. De impact van grootschalige mijnbouw op sociaal, economisch, cultureel en ecologisch vlak is desastreus. Het goud wordt geëxporteerd naar het rijke Noorden terwijl de lokale bevolking in het Zuiden achterblijft met sociale conflicten, een toxisch vervuild milieu, waterschaarste en weinig hoop op een betere toekomst. Elektronisch afval vormt momenteel de grootste verliespost van edelmetalen en dat terwijl de edelmetaalreserves in de wereld opraken. Als we willen vasthouden aan deze huidige consumptie, dan dringt recyclage zich op.

Door mensen aan te moedigen om hun oude gsm, oplader en batterij in de gsm-inzamelbox te droppen, willen soci-ale organisaties oude gsm’s verzamelen en deze uit de schuif van de mensen halen. Zo kunnen de edelmetalen er uit gerecycleerd worden en op deze manier nieuwe ontginning tegengaan. Want een gsm is goud waard voor Noord en Zuid! zouden jullie met deze actie meedoen en jullie oude gsm in de box droppen?

duurzame danceclub waTT in rotterdam

Op donderdag 4 september 2008 werd de WATT in Rotterdam geopend. Het was de eerste duurzame Dance Club ter wereld. Zo werd de zaal uitgerust met een energieopwekkende vloer van zes bij zes meter. Deze zette de beweging van de dansende bezoekers om in elektrische energie die vervolgens gebruikt werd om de vloer te verlichten. De zerowaste bars verbruikten een minimum aan elektriciteit en water. Ook was er nog een ‘waterwall’. Deze maakte het onzichtbare hemel- en grijswatercircuit zichtbaar. De ‘waterwall’ startte bij de regenwaterbassins op het dak en eindigde via de toiletten bij het riool. De duurzame initiatieven werkten wel,

maar helaas, is de club in 2010 gesloten omdat ze te weinig geluidsisolatie had… en dus voor geluidsoverlast zorgde in de buurt. zou jij inkomprijs hebben betaald om naar deze duurzame discotheek te gaan?

5

6

7

8

32

onderwijsmedewerkers broederLijk deLen

antwerpenElisabeth HendrikxRolwagenstraat 732018 Antwerpentel. 03 217 24 94elisabeth.hendrikx@broederlijkdelen.be

LimburgMyriam PhilippensTulpinstraat 753500 Hasselttel. 011 24 90 25myriam.philippens@broederlijkdelen.be

oost-vlaanderenFrank LavensSint-Salvatorstraat 309000 Genttel. 09 269 23 45frank.lavens@broederlijkdelen.be

vlaams-brabant/mechelen/brusselKaren DelvoyeVarkensstraat 62800 Mechelentel. 015 29 84 59karen.delvoye@broederlijkdelen.be

west-vlaanderenMieke CasteleynSint-Jorisstraat 138800 Roeselaretel. 051 26 08 01mieke.casteleyn@broederlijkdelen.be nationaal secretariaatPeter KetelersHuidevettersstraat 1651000 Brussel,tel. 02 213 04 45fax 02 502 81 01peter.ketelers@broederlijkdelen.bewww.broederlijkdelen.be studio globo secundair onderwijsJohanna CouvéeHuidevettersstraat 1651000 Brussel,tel. 02 526 10 93secundair@studioglobo.bewww.studioglobo.be

191 landen ondertekenden een akkoord om tegen 2015 de armoede in de wereld te halveren. Voer samen met de Vlaamse Noord-Zuidbeweging actie om de politici aan hun belofte te herinneren én de lat hoger te leggen. Armoede moet de wereld uit! www.detijdloopt.be