God was nog niet uitgepraat

Begrip en onbegrip voor Joanne Klinks leven als zoektocht

Voor mijn ouders

Bert Jansen

Narratio

Huis Joanne Klink, Bakenessergracht 107 in Haarlem (privé-collectie Sjaak Deurloo).

Deze uitgave werd mogelijk gemaakt door de Stichting Nicolette Bruining Fonds te Utrecht

ISBN 978 90 5263 796 9NUR: 746

© 2013 theologische uitgeverij NARRATIO, Postbus 1006, 4200 CA Gorinchem tel. 0183 62 81 88 fax 084 739 29 45 e-mail: verkoop@narratio.nl Actuele informatie is te vinden op www.narratio.nl. Onze uitgaven zijn ook te koop via de boekhandel en www.kerkboek.nl (ook in

België).

Niets uit deze uitgave mag verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm, digitale bestandskopie, luisterboek, Digi-boek, Internet-PDF of op welke andere wijze dan ook, behoudens voor eigen gebruik, zonder de voor afgaande toestemming van de uitgever c.q. de auteur. Citaten tot maximaal vier regels zijn toegestaan, grotere citaten vallen onder het overnamerecht waarvoor toestemming is vereist, tenzij gedaan in het kader van een recensie.

Er was eens een Koning…

Er was eens een Koning, die van plan was om met ieder van zijn onderdanen een prachtig kleed te weven, voor ieder apart een eigen ontwerp en patroon. Hij de schering en zij de inslag.Maar nu waren er mensen in zijn Rijk, die dachten dat ze er met één draadje al waren! Zelfs als dat al direct bij het begin was afgeknapt of als ze het in een verwarde knoedel hadden gedraaid. De Koning zou het immers wel weer in orde brengen en na één eigen draadje weven waren ze immers klaar.

Dat bleek echter een enorm misverstand te zijn!Ze hadden eigenlijk niet begrepen, hoe groot de liefde van de Koning voor de zijnen wel was dat Hij voor ieder een eigen patroon had bedacht, of liever, samen met hen het patroon wilde bedenken en uitvoeren, in allerlei verschillende kleuren, niet alleen lichte, maar ook diep-donkere. En hoe groot zijn geduld wel was! Dat Hij het met ieder tot voltooiing wilde brengen, met en voor ieder van hen. Ook het geduld om te wachten totdat ieder zijn eigen verwarde knoedel zou ontwarren en de draad weer verder weven, al moesten ze daar vele malen voor terugkomen.

Zijn inspiratie hielp hen daarbij. Hij had geen haast, zoals zij die er te hard aan gerukt hadden of anderen die telkens bij hetzelfde onderdeel van het patroon waren blijven steken.En Hij bleef met hen bezig, totdat het hele kleed klaar was, zoals zij het samen hadden ontworpen.

Toen pas begrepen ze dat zij zelf het kleed waren geworden, verweven met de liefde van de Koning. En hoe hun eigen kleed een onderdeel was van een groter geheel en allen samen hadden geweven aan het éne grote kleed van het Koninkrijk!

Met bovenstaand verhaal opent Joanne Klink haar boek Het onbekende venster, nieuwe ervaringen met leven en sterven.1

1. Klink, Joanne, Het onbekende venster, nieuwe ervaringen met leven en sterven, Baarn 1989

5

Inhoudsopgave

Verantwoording keuze 9Ten Geleide 16Voorwoord 19 1. Inleiding 23 1.1. Knipoog naar het paranormale 1.2. Zuid-Limburg: The bright side of life 1.3. Vertel! 1.4. Begripsverheldering

2. Het onbekende venster, nieuwe ervaringen 35 met leven en sterven, een opzienbarend boek 2.1. Geloven is onderweg zijn 2.2. Het Pinkstervisioen 2.3. Nieuwe vragen 2.4. Nieuwe wegen 2.5. Nieuw wereldbeeld 2.5.1. Oosterse Renaissance 2.5.2. Het Nieuwe Tijdsdenken, de derde weg in het geloof

3. Het onbekende venster, nieuwe ervaringen met leven 57 en sterven (vervolg) 3.1. De religieuze ervaring als leidend thema 3.2. Herbezinning nodig 3.3. Dialoog met de hemel 3.4. Het christendom op weg naar de 21e eeuw 3.5. Voorlopige conclusies

4. Vroeger toen ik groot was, vérgaande herinneringen van 73 kleine kinderen 4.1. Pure, zuivere kinderen

6

4.2. Kleine paragnosten 4.3. Therapie 4.4. Nieuwetijdskinderen (ook wel Sterrekinderen genoemd) 4.5. Voorlopige conclusies

5. Het open venster, een nieuwe tijd - ook voor christenen 89 5.1. Een missie 5.2. Wat is New Age? Ontstaan, opvattingen en verloop 5.2.1. Ontstaan 5.2.2. Opvattingen 5.2.3. Verloop 5.3. New Age-denken: uiting van cultuurkritiek 5.3.1. Indeling 5.3.2. Cultuurkritiek 5.4. Zoektocht naar nieuwe spiritualiteit 5.4.1. Goddelijk plan 5.5. Wij komen uit het licht

6. Het open venster, een nieuwe tijd - 109 ook voor christenen (vervolg) 6.1. Wakker worden! 6.2. Het lot als levenskans 6.2.1. Polariteit 6.2.2. Drievoudige stap 6.3. Gnosis in de Oudheid 6.3.1. Religieus weten 6.3.2. Valentianen 6.3.3. De geest van de tijd 6.4. De kerken en het Nieuwetijdsdenken 6.4.1. Syncretisme 6.4.2. Selectief Bijbelgebruik 6.4.3. De onbetaalde rekening 6.5. Voorlopige conclusies

7

7. De onbekende Jezus 127 7.1. De blinde vlek 7.1.1. Herontdekking 7.2 Verborgen manuscripten 7.3. Jezus’ vergeten jaren? 7.4. Hoe betrouwbaar zijn de verhalen over De onbekende Jezus? 7.4.1. Jezus in India? 7.4.2. Komt Jezus voort uit de Essenen? 7.5. Voorlopige conclusies

8. De grote verandering 151 8.1. Het moderne profeteren 8.2. Geen ouderdom!!! 8.3. Berichten uit het hiernamaals 8.4. De hemel op aarde 8.5. Voorlopige conclusies

9. Inspirators ‘menselijke kanalen’ 163 9.1. “Geroepen of niet geroepen, God zal er zijn.” 9.2. De religieuze ervaring 9.3. Voorlopige conclusies

10. Veelvoorkomende thema’s uit Klinks werk, vergeleken met die 175 uit haar eerste fase: Continuïteit of verandering? 10.1. Overeenkomsten en verschillen 10.2. Voortschrijdend inzicht of breuk?

11. Staan in de vrijzinnige traditie 181 11.1. Aspecten vrijzinnige houding 11.2. Klink en de vrijzinnige traditie

12. Een domein, dat erbij hoort 189 12.1. Gevoel versus verstand 12.2. Verbreding 12.3. Klinks verdienste

8

13. Samenvatting, conclusies en aanbevelingen 195 13.1. Samenvatting 13.2. Conclusies 13.3. Aanbevelingen

14. Bestudeerde literatuur 201

15. Dankwoord 205

16. Bijlagen: 207 16.1. Jansen, Bert, De grote verandering bij dr.Joanne Klink (artikel verschenen in de bladen ‘Ruimte’ en ‘Adrem’) 16.2. Jansen, Bert, De grote verandering bij dr.Joanne Klink, reacties van de familie (artikel verschenen in het blad ‘Ruimte’) 16.3. Klink, Joanne, Brief aan de kinderen, uit Vroeger toen ik groot was, vérgaande herinneringen van kleine kinderen, Baarn 2003, 8e druk, p.170 en volgende 16.4. Klink, Joanne, verzoeken aan ouders om reacties. 16.5. Klink, Joanne, De hemel op aarde, concept - boek, niet uitgegeven 16.6. Hermans, Toon, Levensboek, fragment gewijd aan Joanne Klink, Baarn 2001, p.111

9

Verantwoording keuze

In 2011 publiceerde ik het boek Bij de kinderen beginnen, over de bete-kenis van dr.Joanne Klink voor de godsdienstige vorming van kinderen.2 Het heeft betrekking op de eerste fase van haar werkzame leven(de jaren zestig, zeventig en tachtig), toen Klink grote bekendheid genoot als auteur van prachtige kinderbijbels en eigentijdse godsdienstpeda-gogische werken. Zij brak ook internationaal door. Al eerder had ik twee artikelen over Klink geschreven. (zie bijlagen 16.1. en 16.2.) Mijn boek is een hommage geworden aan een schrijfster, die in ons land als één van de eerste theologen aandacht vroeg voor het eigene van het kind. Dat was in die tijd niet vanzelfsprekend. Bekende kinderbijbel-schrijvers als W.G. van de Hulst en Anne de Vries schotelden kleine kinderen de bijbelse geschiedenis voor, terwijl die nog helemaal niet toe waren aan geschiedenis. Klink benadrukte ook hoeveel angst en geweld er op kinderen wordt overgebracht bij de hiervoor genoemde kinderbijbels. Maar Klink wil bij de overdracht van de bijbel uitgaan van de wereld van het kind. Zij stelde de pedagogische motivatie boven de theologische. Je mag haar met recht een pionier noemen. Ik heb in die godsdienstpedagogische periode enige keren een lezing van haar bijgewoond. Ze kon mensen boeien door haar rustige, duidelijke uitleg.

Haar kinderbijbels en haar godsdienstpedagogische werken zijn op oecumenische leest geschoeid. Deze erudiete, bevlogen vrouw verwierf dan ook een groot draagvlak bij zowel protestanten als rooms-katho-lieken. Klink heeft stellig de invloed ondergaan van wetenschappers uit haar tijd. In Bij de kinderen beginnen heb ik de belangrijkste genoemd, die haar hebben geïnspireerd tot een nieuwe aanpak. Maar we moeten haar eigen inbreng niet onderschatten. Collega’s en vrienden van haar prijzen haar authenticiteit en creativiteit. In de jaren negentig verschuift de aandacht van Klink van godsdienst-pedagogiek en godsdienstpedagogie naar spiritualiteit. Was Klink in

10

de eerste fase van haar werkzame leven een pionier op het terrein van kinderbijbels, in de volgende periode, vanaf de jaren negentig tot aan haar overlijden, wordt zij voor velen een rolmodel, voor sommigen een voortrekker, voor een enkeling zelfs een profetes, zeker op het protes-tantse erf, van met name New Age-spiritualiteit. (zie 1.4.) Klink sprak zelf ook wel van ‘Nieuwe ontdekkingen van mens en kosmos’. Met de wijsheid van kennis van achteraf kun je zeggen, dat er al voortekenen waren van die verschuiving. Met name haar driedelige serie Het huis van licht is door mij in Bij de kinderen beginnen de opstap genoemd naar haar volgende spiri-tuele fase.3 De gekozen thema’s hebben betrekking op fundamentele levenservaringen van kinderen, waarbij het verlangen naar het Licht overheerst. Elk bijbelverhaal uit het eerste gedeelte wordt in het tweede gedeelte aangevuld met een spiegelverhaal, dat zijn verhalen uit de kin-dermond opgetekend en uitspraken door kinderen gedaan.Klink schrijft in haar Voorwoord van Het huis van licht: “Als een kind iets aanvoelt, intuïtief begrijpt, is dat belangrijker dan het vele, dat we hem willen inprenten.” En in haar bundel Kinderen van het licht voegt ze in het Voorwoord hieraan toe: “De laatste tijd begint het ons te dagen, dat pasgeboren kinderen wijze zielen kunnen zijn. Ze komen uit een wereld van licht en vrede, en kunnen daarom vaak moeilijk ‘aarden’. Deze wijze kinderen, ook wel kinderen van de nieuwe tijd genoemd, kun je beschouwen als Kinderen van het licht.” 4

Toch sloeg haar boek Het onbekende venster, nieuwe ervaringen met leven en sterven, bij velen in als een bom. Dit was een heel andere Klink dan we kenden. Hoe is het mogelijk, vroeg men zich met mij af, dat een zo’n gedreven en deskundige godsdienstpedagoge en auteur van kinderbij-bels, haar reputatie op het spel zet door zich nu nogal éénzijdig te richten op een heel andere discipline, te weten eigentijdse spiritualiteit. (zie 1.4.) Naar mijn mening was zij nog lang niet uitgeschreven. Haar laatste kin-derbijbels Het huis van licht en Kinderen van het licht waren de eerste stappen in de richting van kinderbijbels nieuwe stijl. Bovendien, de New Age- spiritualiteit, die ze vanaf nu omarmt, wordt door menig theoloog beschouwd als een theologisch buitenbeentje. Eigenlijk maakt Klink twee keer een draai, om haar eigen woorden uit

11

haar autobiografie Klinkklaar, een spiegeltje van de 20e eeuw, te gebrui-ken.5 Van godsdienstpedagogiek naar het gedachtegoed van New Age en van bijbels theologe naar spiritueel theologe. In haar eerste fase ligt het zwaartepunt op de vertolking van de overgeleverde bijbelverhalen, hoe modern die kinderbijbels ook geschreven waren. In haar tweede fase, bij het schrijven van bijvoorbeeld boeken als Het onbekende ven-ster, nieuwe ervaringen met leven en sterven en Het open venster, een nieuwe tijd ook voor christenen, verlaat Klink dit klassieke uitgangs-punt en wordt de bijbel meer vertrekpunt voor een zoektocht naar moderne spiritualiteit.6 Kortweg gezegd: bij de bijbel als uitgangspunt is de bijbel de enige inspiratiebron, bij de bijbel als vertrekpunt is de bijbel een inspiratiebron naast andere bronnen

De achterban van Klink wreef zich dan ook de ogen uit bij het lezen van deze nieuwe boeken.“Er werd wel gezegd,” zo schrijft Klink in de inleiding van Het open ven-ster: “Hoe is het toch mogelijk, dat de schrijfster van Geloven met kin-deren zo’n wending heeft gemaakt?7 En wat een vreemde onderwerpen voor mensen die vertrouwd zijn met wat ze in de kerk gehoord hebben. Wat wordt er allemaal overhoop gehaald in dit boek!” Klink vertelt zelf in haar autobiografie, dat kinderen haar op dat nieuwe spoor hebben gezet. Die gaven haar vérgaande herinneringen door uit een vorig leven.De naaste familie (nichten) van Klink vertelde, dat zij al in de jaren zeventig belangstelling toonde voor paranormale zaken, (zie 1.4.), waaronder New Age. Joanne las veel over de invloed van magnetisme en astrologie op ons leven. Ook hield ze zich toen al bezig met alter-natieve voeding en alternatieve geneesmiddelen. In therapeutische centra kwam zij hiermee in aanraking. Onderhuids was die belangstel-ling voor New Age dus al een tijd gaande. Ook een opmerking van een helderziende bracht haar op die andere weg. “Jouw trauma ligt verder terug dan je kinderjaren,” vermeldt Klink in haar autobiografie. (p.134)Bovendien, de nichten van Joanne Klink noemen hun tante een weten-schapper, gebiologeerd door nieuwe ontwikkelingen. Klink noemt zichzelf een geboren onderzoekster, die het lerend bezig zijn beter afging dan het pastorale werk.

12

Als Klink terugblikt, concludeert ze, dat ze inderdaad in de loop der jaren een draai gemaakt heeft. Maar dat lot deelt ze wel, zo voegt ze eraan toe, met veel van haar generatiegenoten. De jaren tachtig en negentig waren hectisch, vooral in geestelijk opzicht. Voor het eerst was er sprake van een structurele kerkverlating. Naar haar mening geeft de bijbel, ook voor de mensen van vandaag, een fundamentele visie op het leven met haar boodschap van geloof, hoop en liefde, maar, zo stelt ze, er staat zoveel niet in de bijbel, waar de mensen tegenwoordig mee bezig zijn. Overigens, Joep de Hart signaleert in zijn recent verschenen boek Zwevende gelovigen, dat de spiritualiteit, vooral die van New Age, terrein wint. De kerk loslaten betekent lang niet altijd de religie losla-ten.8 Het percentage atheïsten blijkt te verwaarlozen te zijn. Inderdaad een verwarrende tijd, die begon in de tachtiger en negentiger jaren en die tot aan de dag van vandaag voortduurt. Waarbij gevoel en ervaring, intuïtie en beleving een steeds grotere rol spelen.

Maar er blijven onopgehelderde vragen. Wat is de invloed geweest van haar vriendinnen en vrienden? Zij trok in ieder geval veel op met geest-verwanten. Zouden godsdienstpsychologen als C.G. Jung bijvoorbeeld haar misschien op andere gedachten gebracht kunnen hebben? Zijn theosofen als H.P. Blavatsky wellicht toonaangevend voor haar geweest? Klink werkte veel samen met mediums als Joke Hoogeveen en Thea Ter-louw. Zouden zij een toegevoegde waarde gehad hebben? In ieder geval zocht Klink bij tijd en wijle steun bij hen. Een naaste medewerker van Klink vertelde mij, dat zij hem veel belde en allerlei vragen voorlegde over spirituele onderwerpen. Vaak zei ze dan niet: “Met Joanne”, maar ze begon direct met haar vraag of opmerking. Even plotseling zei ze dan: “Nou dag hoor!” Af en toe zei ze wel: “Hier is Klinkie weer!” Ze deed de ene keer een beroep op zijn spirituele kwaliteiten, een andere keer vroeg ze hem op internet dingen op te zoeken ten behoeve van haar boeken. Ook heeft hij namens Joanne vragen voorgelegd aan diverse spirituele auteurs/sprekers, die hij ontmoette, interviewde of waar hij bijvoorbeeld een lezing van bijwoonde zoals: Uri Geller, Rupert Sheldrake, Ervin Lazslo, Derek Ogilvie, Peter Goldman, Majoor Bosshardt, Neale Donald Walsch, James F.Twyman, Edgar D.Mitchell, Sri Sri Ravi Shankar.

13

Wat mij intrigeert, en dat lijkt mij een nader onderzoek waard, is, wat nu de werkelijke reden was of de werkelijke redenen waren, waarom Klink zo’n spirituele omslag maakte. Gelet op mijn pedagogische/psycholo-gische achtergrond en theologische opleiding heb ik veel affiniteit met Klinks eerste fase. Maar spiritualiteit in het algemeen en New Age- spi-ritualiteit in het bijzonder laten mij niet onverschillig. Ik heb hierover boeiende lezingen bijgewoond. Tot Klinks verdriet werden haar boeken uit die tweede fase door de wetenschap niet serieus genomen. De bibli-othecaris van de universiteitsbibliotheek in Leiden berichtte haar, dat ze niet binnen hun selectie passen. De bewuste boeken ontbreken ook in de universiteitsbibliotheek van de Vrije Universiteit te Amsterdam, is mij bij een check gebleken. Blijkbaar legt deze bibliothecaris dezelfde maatstaf aan. Cokky van Limpt, journaliste ‘Trouw’, schreef bij Klinks overlijden, dat ze niet kritisch stond tegenover haar bronnen.9

Ik vraag mij af: Hoe kan zo’n zelfbewuste persoonlijkheid, die in haar godsdienstpedagogische fase hoge eisen stelde aan haar werk, in die tweede fase haar kritische instelling laten varen? Of is dit niet het geval en is er eerder sprake van voortschrijdend inzicht?

Ik wijd mijn onderzoek weer in eerste instantie aan de boeken van Klink, de bronnen, waaruit ze geput heeft en de reacties daarop. Klink verschaft aan het eind van elk boek een lijst van literatuur, die ze geraad-pleegd heeft. Een aantal van de vermelde boeken zijn uit de roulatie genomen. Soms kon ik gebruik maken van een latere, geactualiseerde uitgave. Wetenschappelijk gezien gaat ze niet zorgvuldig tewerk, want verwijzingen naar genoemde werken ontbreken. Wel kun je uit haar opsomming een bepaalde richting afleiden. Klink heeft het zich bij de voorbereiding zeker niet gemakkelijk gemaakt. Voor elk thema heeft ze zich breed georiënteerd, zo blijkt uit het overzicht. Ook de website van Joanne Klink geeft een goed beeld van haar veelzijdigheid. Het wordt dus opnieuw een zogenaamd descriptief onderzoek. Uiteraard ben ik ook benieuwd hoe Klink haar nieuwe opvattingen in praktijk heeft gebracht. Om daar achter te komen, heb ik met veel vrienden en beken-den van haar, aan de hand van de door mij opgestelde vragen, gesprek-ken gevoerd. Met de ontvangen reacties wil ik deze studie larderen.

14

In mijn ‘Dankwoord’ (hoofdstuk 15) spreek ik mijn persoonlijke dank uit aan allen, die mij, op welke wijze dan ook, bij dit onderzoek terzijde hebben gestaan. Op deze plek maak ik een uitzondering voor prof. dr. Siebren Miedema, die ik zeer erkentelijk ben voor zijn medewerking te komen tot een verantwoorde reconstructie van Klinks spirituele, tweede fase.

Mijn onderzoek is als volgt opgebouwd:In hoofdstuk 1 leid ik mijn onderwerp in. In het tweede hoofdstuk bespreek ik het boek Het onbekende venster, nieuwe ervaringen met leven en sterven, terwijl ik in het volgende hoofdstuk daaraan voorlo-pige conclusies verbind. In hoofdstuk 4 ga ik in op het boek Vroeger toen ik groot was, vérgaande herinneringen van kleine kinderen, waar-bij uitvoerig stilgestaan wordt bij kinderen met buitengewone erva-ringen. Ik stel in hoofdstuk 5, in het boek Het open venster, een nieuwe tijd - ook voor christenen, het New Age-denken centraal, terwijl ik in het volgende hoofdstuk de discussie hierover met de kerken belicht en naar aanleiding hiervan tot een voorlopige slotsom kom. Hoofdstuk 7 is gewijd aan het werk De onbekende Jezus, waarover ik aan het eind een standpunt inneem. De bespreking van New Age voert in het boek De grote verandering, in hoofdstuk 8, tot een climax, waarna ik tot een voorlopig oordeel kom. In hoofdstuk 9 laat ik als ‘inspirator mense-lijke kanalen’ de religieuze denker Carl Gustav Jung aan het woord.Ik maak in hoofdstuk 10, kijkend naar de uitgewerkte thema’s, de balans op van mijn onderzoek, terwijl ik in het volgende hoofdstuk Klink in de context van de Vrijzinnige traditie plaats. Hoofdstuk 12 biedt mij de gelegenheid om Klinks verdienste te onderstrepen. Ten-slotte geef ik in hoofdstuk 13 een samenvatting, trek enige conclu-sies en doe enkele aanbevelingen. Daarna volgt in hoofdstuk 14 een overzicht van bestudeerde literatuur, het volgende hoofdstuk bevat een dankwoord en in het laatste hoofdstuk heb ik een aantal bijlagen opgenomen.

De inzet voor mijn studie vormt het prachtige verhaal Er was eens een Koning, waarmee Klink haar boek Het onbekende venster, een nieuwe

15

tijd, ook voor christenen, opent. Zij wil daarin laten uitkomen, dat God ieder mens tot zijn recht wil doen komen, ook al moet men vele malen terugkomen om de verwarde knoedel te ontwarren.

N.B.De termen ‘godsdienst’ en ‘religie’ (en de daarvan afgeleide termen) beschouw ik als identiek.Met de aanduidingen: ‘predikanten’, ‘therapeuten’, ‘collega’s’, ‘vrienden’, enzovoort(en de verwijzingen daarnaar) zijn zowel mannen als vrou-wen bedoeld.

Apeldoorn, herfst 2012

2. Jansen, Bert, Bij de kinderen beginnen, over de betekenis van dr.Joanne Klink voor de godsdienstige vorming van kinderen, Gorinchem 2011

3. Klink, Joanne, Het huis van licht, Kampen 19844. Klink, Joanne, Kinderen van het licht, verhalen over schepping en

geboorte, Baarn 20015. Klink, Joanne, Klinkklaar, autobiografie, een spiegeltje van de 20e

eeuw, uitgave 2002, p. 106. Klink, Joanne, Het open venster, een nieuwe tijd- ook voor christenen,

Baarn 19947. Klink, J.L., Geloven met kinderen, een kleine theologie voor ouders en

kinderen, Baarn 1984, 5e druk8. Hart, Joep de, Zwevende gelovigen, oude religie en nieuwe spirituali-

teit, Amsterdam 20119. Limpt, Cocky van, ‘Postbode van Onze Lieve Heer’ liep te ver voor de

troepen uit, ‘Trouw’, 20 maart 2008