Geschiedenis voor de bovenbouw -...

Geschiedenis voor de bovenbouw Antwoorden leeropdrachtenboek havo Auteurs Dick Berents Pia Fruytier Eleonoor Geenen

Mark Hagenaars Marlies Hagers Paul van Houdt Marjonne Maan Wieke Schrover Brenda Stam

Arthur Starreveld Judith Tadema Marlouk Wester Eindredactie Eelco Beukers Stephan Klein Vakdidactisch advies Stephan Klein

www.memo-malmberg.nl Malmberg ’s-Hertogenbosch Vierde druk

Malmberg 2012 Antwoorden leeropdrachtenboek Memo bovenbouw havo 2

Inhoudsopgave

Hoofdstuk 1 Jagers en boeren ............................................................................................................. 4

§ 1 De agrarische revolutie .................................................................................................................. 4

§ 2 Het ontstaan van steden................................................................................................................. 6

§ 3 Machtige rijken in het Midden-Oosten ........................................................................................ 8

Afsluiting ............................................................................................................................................. 10

Hoofdstuk 2 De klassieke oudheid .................................................................................................. 13

§ 1 De Griekse democratie ................................................................................................................. 13

§ 2 Het Romeinse Rijk ........................................................................................................................ 15

§ 3 Joden en christenen ....................................................................................................................... 16

§ 4 Het einde van het Romeinse Rijk ................................................................................................ 18

Afsluiting ............................................................................................................................................. 20

Tijdscharnier 500 ................................................................................................................................. 22

Hoofdstuk 3 De vroege middeleeuwen ........................................................................................... 23

§ 1 Hofstelsel en horigheid ................................................................................................................ 23

§ 2 Europa wordt christelijk .............................................................................................................. 24

§ 3 Het bestuur wordt feodaal .......................................................................................................... 26

§ 4 De verbreiding van de islam ....................................................................................................... 29

Afsluiting ............................................................................................................................................. 30

Hoofdstuk 4 De late middeleeuwen ................................................................................................ 33

§ 1 De steden komen weer tot bloei ................................................................................................. 33

§ 2 De expansie van de christelijke wereld ..................................................................................... 34

§ 3 De strijd tussen paus en keizer ................................................................................................... 36

§ 4 Het ontstaan van machtige staten .............................................................................................. 38

Afsluiting ............................................................................................................................................. 40

Tijdscharnier 1500 ............................................................................................................................... 43

Hoofdstuk 5 Veranderend wereldbeeld .......................................................................................... 44

§ 1 De renaissance ............................................................................................................................... 44

§ 2 Europeanen ontdekken de wereld ............................................................................................. 45

§ 3 De Reformatie ................................................................................................................................ 48

Afsluiting ............................................................................................................................................. 49

Hoofdstuk 6 Een nieuwe republiek in Europa ............................................................................... 52

§ 1 De opstand in Europees perspectief ........................................................................................... 52

§ 2 Een bijzondere bestuursvorm ..................................................................................................... 53

§ 3 Internationale handel ................................................................................................................... 55

Afsluiting ............................................................................................................................................. 56

Hoofdstuk 7 Koningen, heren en denkers....................................................................................... 59

§ 1 Absolutisme ................................................................................................................................... 59

§ 2 Burgerlijke cultuur en hofcultuur ............................................................................................... 61

§ 3 De wetenschappelijke revolutie .................................................................................................. 62

Afsluiting ............................................................................................................................................. 64

Hoofdstuk 8 Verlichting en revoluties ............................................................................................. 66

§ 1 De Verlichting................................................................................................................................ 66

§ 2 Vorsten en verlichte ideeën ......................................................................................................... 68

§ 3 Burgers aan de macht ................................................................................................................... 69

§ 4 Vrijheid, ook voor de slaven? ...................................................................................................... 71

Afsluiting ............................................................................................................................................. 73


Tijdscharnier 1800 ............................................................................................................................... 75

Hoofdstuk 9 De economische sprong van Europa ........................................................................ 76

§ 1 De Industriële Revolutie .............................................................................................................. 76

§ 2 Nationalisme .................................................................................................................................. 78

§ 3 Modern imperialisme ................................................................................................................... 80

Afsluiting ............................................................................................................................................. 82

Hoofdstuk 10 Politieke strijd en emancipatie ................................................................................. 84

§ 1 Conservatisme en liberalisme ..................................................................................................... 84

§ 2 Emancipatie ................................................................................................................................... 85

§ 3 Naar een verzuilde samenleving ................................................................................................ 88

§ 4 Wetenschap in de 19e eeuw ........................................................................................................ 91

Afsluiting ............................................................................................................................................. 93

Hoofdstuk 11 Leven in een massasamenleving ............................................................................. 96

§1 Een moderne wereld ..................................................................................................................... 96

§2 De Eerste Wereldoorlog ................................................................................................................ 98

§3 De Sovjet-Unie .............................................................................................................................. 100

§4 De Verenigde Staten .................................................................................................................... 102

Afsluiting ........................................................................................................................................... 103

Hoofdstuk 12 De Tweede Wereldoorlog ....................................................................................... 106

§ 1 Nazi-Duitsland en het fascisme in Europa .............................................................................. 106

§ 2 De Duitse bezetting .................................................................................................................... 108

§ 3 De overwinning van de geallieerden ....................................................................................... 110

§ 4 Nationalisme in de koloniën ..................................................................................................... 111

Afsluiting ........................................................................................................................................... 113

Hoofdstuk 13 De wereld na 1945 .................................................................................................... 116

§ 1 Oost en West ................................................................................................................................ 116

§ 2 Een welvarend Westen ............................................................................................................... 118

§ 3 De Europese eenwording .......................................................................................................... 121

§ 4 Noord en Zuid ............................................................................................................................. 124

§ 5 De wereld na 1989 ....................................................................................................................... 126

§ 6 Globalisering................................................................................................................................ 129

Afsluiting ........................................................................................................................................... 130

Hoofdstuk 14 Vrijheid en democratie ............................................................................................ 133

§ 1 Vier vrijheid ................................................................................................................................. 133

§ 2 De opmars van het parlement (tot 1848) ................................................................................. 134

§ 3 de democratisering van Nederland (1848-1939) ..................................................................... 136

§ 4 Politiek, politici en de kiezers ................................................................................................... 138


Hoofdstuk 1 Jagers en boeren

§ 1 De agrarische revolutie Casus 1 Niet alle jagers-verzamelaars waren nomaden; sommige groepen woonden

generaties lang op eenzelfde plek. 2 Het is niet zeker of de bewoners van Abu Hureyra wel echt de allereerste boeren

waren. Bij nieuwe opgravingen bestaat de mogelijkheid dat de boeren van Abu Hureyra ‘voorbij worden gestreefd’ door nog vroegere boeren.

3 a Jagers-verzamelaars hoeven de wilde planten en dieren die hun voedsel vormen,

niet te onderhouden, maar een boer moet zijn dieren verzorgen, zijn grond omploegen, zaaien, onkruid wieden, oogsten, zijn gewassen beschermen tegen dieren enzovoort.

b Bijvoorbeeld: de natuur bood niet meer voldoende voedsel en de bewoners van Abu Hureyra waren niet gewend om een nomadisch bestaan te leiden; de bewoners van Abu Hureyra wilden meer controle hebben over hun voedselvoorziening.

Basistekst 1 4 2,5 miljoen v.C. – ontstaan van de eerste mens 140.000 v.C. – ontstaan van homo sapiens 120.000-10.000 v.C. – laatste ijstijd 80.000 v.C. – homo sapiens trekt naar Azië 40.000 v.C. – homo sapiens trekt naar Europa 11.000 v.C. – landbouw in Abu Hureyra 9000-6000 v.C. – ontstaan van landbouwsamenlevingen in de Vruchtbare

Halvemaan 7000 v.C. – verspreiding van landbouw naar Noord-Afrika 6000 v.C. – verspreiding van landbouw naar Europa 5 Je kunt de prehistorie 2,5 miljoen jaar geleden laten beginnen met de verschijning

van de eerste mens, homo habilis, maar je kunt ook uitgaan van de verschijning van onze eigen soort, homo sapiens. De prehistorie begint in dat geval pas in 140.000 v.C.

6 a Jagers-verzamelaars leefden van de jacht en het verzamelen van voedsel. Ze waren meestal nomaden. Ze leefden in kleine groepen. Binnen de groep bestonden nauwelijks sociale verschillen. Er bestond een rolverdeling tussen mannen en vrouwen. Jagers-verzamelaars dreven handel met elkaar. b Homo sapiens maakte meer gespecialiseerde werktuigen en gebruikte daarvoor

meer verschillende materialen. Homo sapiens maakte kunst.


Basistekst 2 7 De middelen van bestaan veranderden volledig: mensen waren niet langer

afhankelijk van wat de natuur toevallig aan voedsel opleverde, maar zij namen de productie ervan in eigen hand.

8 Potten en een pottenbakkersoven waren zwaar en potten waren breekbaar. Ze waren

dus niet praktisch voor mensen die een nomadisch bestaan leidden, maar wel praktisch voor boeren die een sedentair bestaan leidden.

9 Vele antwoorden mogelijk, bijvoorbeeld: het genetisch manipuleren van gewassen,

het klonen van dieren, het inpolderen van land. 10 Verschillende antwoorden mogelijk, bijvoorbeeld: terwijl in een samenleving van

jagers-verzamelaars iedereen gelijk was en elkaar nodig had om te overleven, ontstonden met de landbouw verschillen in macht en rijkdom en begon de ene mens de andere uit te buiten. Of: de overgang op landbouw was het begin van een proces waarbij de mens de natuur is gaan domineren: dit heeft uiteindelijk geleid tot een totale verstoring van de harmonie tussen de mens en de natuur. Denk maar aan de intensieve veehouderij, de vervuiling door overbemesting, de bio-industrie, de verwoestijning van gebieden door ontbossing en de opwarming van de aarde.

Historisch denken 11 a De eerste mensen die aan landbouw gingen doen, hadden soms al een tijd lang een

sedentaire levensstijl; dit was dus geen overgang van de ene op de andere dag. In andere gevallen, zoals de Nederlandse bronstijd, leidde de komst van de landbouw bovendien nog niet tot definitieve permanente bewoning: zodra de grond uitgeput raakte, trokken boeren verder naar een andere plek.

b Abu Hureyra werd al 400 jaar bewoond voordat de bevolking op landbouw overging.

12 a De eerste boeren jaagden nog steeds om aan vlees te komen. Ze gebruikten

hiervoor hetzelfde wapen als de jagers-verzamelaars. Ze gingen nog steeds gekleed in huiden. Ze gebruikten dierlijke producten nog steeds om gereedschap van te maken. Ze verzamelden nog steeds voedsel (fruit).

b Omdat ze aan veeteelt en akkerbouw deden, waren de boeren niet meer afhankelijk van het jagen en verzamelen. De boeren moesten hun vee beschermen, de jagers-verzamelaars hoefden geen dieren te verzorgen.

13 a In het neolithicum werd tussen de verschillende gemeenschappen meer gevochten. b Doordat mensen niet meer rondtrokken, konden ze meer bezittingen verzamelen.

Hoe rijker een gemeenschap werd, hoe aantrekkelijker het voor anderen werd om een plundertocht te ondernemen.

14 Drie van de volgende antwoorden: - Er ontstonden verschillen in macht en aanzien. - Mensen ontdekten nieuwe technieken, zoals weven, potten bakken en het polijsten

van steen.


- Daardoor werden nieuwe producten in gebruik genomen, zoals aardewerk, geweven stoffen en gepolijste stenen gereedschappen.

- Men ging dieren gebruiken omwille van hun trekkracht. - Mensen gingen zuivelproducten eten.

§ 2 Het ontstaan van steden Casus 1 In de eerste boerendorpen was iedereen min of meer gelijk, terwijl in Ur grote sociale

verschillen bestonden. De heersers waren zo belangrijk dat voor hen zelfs mensenoffers werden gebracht.

2 Uit bron 1 en uit de beschrijving van de kunstschatten en de hoofdtooi van Pu-Abi:

deze waren zo vakkundig gemaakt dat dit het werk moet zijn geweest van gespecialiseerde handwerkslieden, zoals edelsmeden.

3 Een landbouwoverschot was noodzakelijk om te zorgen voor voedsel voor de

koningen, soldaten en de andere inwoners van Ur die zich niet met landbouw bezighielden.

4 Verschillende antwoorden mogelijk, bijvoorbeeld: de mensen uit die tijd geloofden

in het hiernamaals. De koningen en koninginnen namen daarom bedienden mee om in het leven na de dood voor hen te werken. Of: men geloofde dat de overledene een moeilijke reis moest afleggen om in het hiernamaals te komen. De koningen namen soldaten en bedienden mee om hen tegen gevaren onderweg te beschermen en kunstschatten om kwade geesten mee te paaien.

Basistekst 1 5 In Soemerië en Egypte stroomden grote rivieren die door hun slibafzetting de grond

heel vruchtbaar maakten. Toen de boeren daarbij ook nog aan kunstmatige irrigatie gingen doen, kon er aan landbouw worden gedaan en een voedseloverschot ontstaan. Daardoor groeide de bevolking en konden mensen verschillende beroepen gaan uitoefenen.

6 Het voedseloverschot moet zo groot zijn dat veel mensen zich met andere

activiteiten kunnen gaan bezighouden. 7 Jagers-verzamelaars en eenvoudige boeren dreven ook al handel, maar zij deden dat

toen naast hun andere activiteiten. Pas in de stedelijke samenleving werd handeldrijven een apart beroep.

8 Vele antwoorden mogelijk, bijvoorbeeld: waar veel mensen samenwonen is de kans

op conflicten en misdrijven groter en moet er een soort rechtssysteem komen. Of: waar veel mensen samenwonen moeten openbare voorzieningen worden gecreëerd, zoals een afvoer voor afvalwater.


9 Om een stad te besturen en zaken te organiseren heb je ambtenaren nodig en die moeten betaald kunnen worden.

Basistekst 2 10 Bij het besturen van een groter gebied moet je allerlei zaken gaan registreren, zoals

de afdracht van belastingen, het innen van boetes en de inkoop van goederen. Zo’n bestuur moet daarom een uitgebreide administratie bijhouden en daarvoor is het schrift bijna onmisbaar.

11 Verschillende antwoorden mogelijk, bijvoorbeeld: om bij te houden wat het land aan

oogst opleverde, of de bewoners hun bijdrage voor de tempels hadden afgedragen, om een loonadministratie te voeren.

12 Nee, het einde van de prehistorie verschilt van gebied tot gebied. In 3300 v.C. kwam

wel een einde aan de prehistorie in Soemerië, maar in Nederland eindigde de prehistorie bijvoorbeeld pas in 50 v.C.

13 Niet alle aspecten van de samenleving werden op schrift gesteld, vooral niet in het

begin, toen het schrift alleen werd gebruikt voor economische en administratieve doeleinden.

14 a Het schrift is sinds 5300 jaar in gebruik (3300 v.C. + 2000 n.C.). Homo sapiens

ontstond ongeveer 140.000 v.C., dus ongeveer 142.000 jaar geleden. 5300 jaar op 142.000 jaar is maar 3,7% (5300 : 142.000 x 100%).

b Dat wij ons in de ‘historie’ bevinden is best bijzonder, want homo sapiens heeft 96,3% van zijn tijd in de prehistorie geleefd. Op grond daarvan zou je voor de tweede stelling kunnen kiezen.

c De berekening verloopt anders als je naar een andere regio kijkt. In de Lage Landen bijvoorbeeld, waar het schrift pas rond 50 v.C. werd geïntroduceerd, is de berekening als volgt: 2050 : 142.000 x 100% = 1,4%.

Historisch denken 15 a De auteur ziet in de uniformiteit van de woningen een aanwijzing dat in Çatal

Hüyük een gelaagde samenleving bestond, omdat een krachtig bestuur nodig was om ervoor te zorgen dat iedereen zijn woning op dezelfde manier bouwde.

b Volgens bron 9 werden kennis en gebruiken van de ene op de andere generatie overgeleverd. Er was geen krachtig bestuur voor nodig om te bepalen hoe de bewoners hun huizen moesten bouwen, want dat leerden jongeren vanzelf in de praktijk van alledag.

16 a Religie en godsdienstige rituelen leken een belangrijke plaats in te nemen in het

leven van de bewoners van Çatal Hüyük. Er waren speciale ruimtes, bedekt met wandschilderingen, die bestemd waren voor de uitoefening van hun godsdienst.

b Volgens de auteur van bron 6 was er een machtige priesterschap in Çatal Hüyük, maar volgens de auteur van bron 8 waren er geen tempels en werd de godsdienst uitgeoefend in de eigen woning van de mensen. Volgens hem zijn er geen aanwijzingen dat er een machtige groep van priesters bestond.


17 a De nederzetting heeft een grote omvang, kent een ‘centraal bestuur’, heeft een

gelaagde samenleving en gebruikt het schrift. b Omvang van de nederzetting: Çatal Hüyük had een groot aantal inwoners voor

die tijd. Bestuur: alle huizen waren gelijk, maar over hoe dat kon verschillen de meningen.

Volgens bron 8 gaven de bewoners hun kennis door en was er geen centraal of krachtig bestuur nodig (zoals bron 6 beweert) om die gelijksoortige huizen te maken.

Gelaagde samenleving: er werden in Çatal Hüyük verschillende ambachten uitgevoerd en de kunstwerken die zijn gevonden getuigen van een groot vakmanschap. Er bestond dus wel een arbeidsdeling. De langeafstandshandel lijkt er ook op te wijzen dat er mensen waren die zich hadden gespecialiseerd in het beroep van koopman. Maar er is geen bewijs dat er een bestuurlijke, ambtelijke of religieuze elite bestond, want alle huizen waren gelijk en er zijn geen grote tempels of paleizen gevonden.

Gebruik van schrift: in Çatal Hüyük werd geen schrift gebruikt. c Çatal Hüyük voldoet niet aan alle kenmerken van een stad. Het had wel redelijk

veel inwoners en er bestond een zekere arbeidsdeling. Maar er was waarschijnlijk geen centraal bestuur en ook niet echt een gelaagde samenleving, want geen enkel huis was groter of luxueuzer dan een ander. Ook werd er in Çatal Hüyük geen schrift gebruikt.

§ 3 Machtige rijken in het Midden-Oosten Casus 1 Het bestuur moest zeer goed georganiseerd zijn om duizenden mensen in dienst te

nemen en te transporteren naar de moeilijk toegankelijke plek van de tempel (in de woestijn). Ook moest het bestuur deze mensen huisvesten, voeden en van gereedschap voorzien, erop toezien dat iedereen wist wat hij moest doen en de middelen vinden om het hele project te bekostigen.

2 Je kunt dit opmaken uit het feit dat (twee van de volgende antwoorden): - de tempel in Nubië stond, in het uiterste zuiden van het Egyptische Rijk; - Ramses ook oorlog voerde in Kadesh, wat in het huidige Syrië ligt; - Ramses in bron 1 ‘heerser over beide landen’ wordt genoemd, wat wijst op een

groter gebied dan alleen een stad. 3 Je kunt dit opmaken uit (twee van de volgende antwoorden): - de enorme afmeting van de standbeelden aan de ingang van de tempel; - het feit dat de andere figuren nog niet tot zijn knieën reikten; - het feit dat Ramses even groot werd afgebeeld als de goden aan wie de tempel was

gewijd; - het feit dat kosten noch moeite werden gespaard om de wil van Ramses II (de

bouw van de tempel) uit te voeren; - het opschrift onder de beelden ‘Ramses, zon der heersers’ (bron 1): hieruit blijkt dat

Ramses zichzelf boven alle andere heersers verheven voelde.


4 Kennelijk had hij het vermoeden dat sommige mensen het niet eens waren met zijn

heerschappij en/of zijn positie wilden overnemen. Met dit soort imposante bouwwerken kon hij hen imponeren en afschrikken.

Basistekst 1 5 Het Egyptische Rijk had een centraal bestuur: alle macht lag bij de farao. De

rechtspraak van de farao gold voor het hele land. De farao’s hadden een geweldsmonopolie en zij waren verantwoordelijk voor de bescherming van de landsgrenzen.

6 Betrouwbaar zouden kunnen zijn: de datering van de slag (a) en de omschrijving

van de tegenstanders (c), omdat er meestal geen noodzaak is hier iets te verhullen. Twijfel is op zijn plaats bij het verloop en de afloop van de strijd (b): die zijn misschien mooier voorgesteld dan ze waren.

7 Met de internationale handel werden producten verkregen die in Egypte zeldzaam

waren. Zij waren daarom waardevol en versterkten de machtspositie van de farao: alleen hij kon ermee pronken en alleen hij kon bepalen wie er toegang toe kreeg.

8 Wel mee eens: de farao kon het uitgestrekte Egyptische Rijk onmogelijk in zijn eentje

besturen en had ambtenaren nodig om daarbij te helpen. De ambtenaren waren onmisbaar bij alle belangrijke activiteiten van het land: zij organiseerden de landbouwwerkzaamheden, zorgden voor de uitvoering van grote bouwwerken en zagen erop toe dat de orders van de farao in het hele land werden uitgevoerd.

9 Het is voor een leger moeilijker om door te dringen tot de rivierstrook via de

woestijn dan wanneer er een overgangsgebied ligt met voedsel en water voor de soldaten.

Basistekst 2 10 Overeenkomsten: - Beide godsdiensten waren polytheïstisch. - Beide waren natuurgodsdiensten. - Zowel in Egypte als in Mesopotamië was de godsdienst verweven met alle

aspecten van het leven. - Zowel de farao’s als de koningen van Mesopotamië werden gezien als

opperpriesters. Verschillen: - Egyptenaren stelden het leven na de dood mooier voor dan de Mesopotamiërs. - Egyptenaren vereerden de farao als god, terwijl de koningen van - Mesopotamië

slechts hun macht van een god zouden hebben ontvangen. 11 Uit Mesopotamië: daar heerste de overtuiging dat de mens na zijn dood niets goeds

te wachten stond en dat voor hem een eeuwig leven niet was weggelegd. Hij kon daarom maar beter zo veel mogelijk genieten van het leven op aarde. Deze


overtuiging komt naar voren in bron 4. In de bron is niets te merken van de Egyptische overtuiging dat je na je dood moest verschijnen voor een rechtbank, die oordeelde of je goed geleefd had op aarde en die je, als je je goed had gedragen, een gelukkig en eeuwig leven in het hiernamaals bezorgde.

Historisch denken 12 De afbeelding lijkt meer op een familiefoto, met emoties van vader en moeder en

kinderen die naar elkaar wijzen. Het is een meer natuurlijke manier van uitbeelden dan de stijve, statische of plechtige traditionele afbeeldingen.

13 De zonneschijf heeft een opvallende plaats gekregen, een teken dat de farao alleen

nog deze god aanbidt (monotheïsme) en andere goden afwijst; dat was een grote verandering.

De farao en zijn gezin zijn minder goddelijk afgebeeld dan gebruikelijk, waardoor het goddelijke van de zonneschijf nog meer nadruk krijgt.

14 Discontinuïteit: hij schakelde over op een monotheïstisch geloof; hij liet tempels van

andere goden sluiten; hij verhuisde het bestuurscentrum; hij koos voor een andere vorm van afbeelden van het gezin van de farao.

Continuïteit: hij bestuurde Egypte als farao; hij liet zich afbeelden met vrouw en kinderen.

Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Jagers en verzamelaars: - Mensachtigen gebruiken voor het eerst stenen werktuigen (ca. 2,5 miljoen jaar

geleden). Het gebruik van steen als materiaal voor gereedschappen was voor jagers-verzamelaars van groot belang om te overleven.

- Het verschijnen van homo sapiens (140.000 v.C.). Met de komst van homo sapiens werden werktuigen meer gespecialiseerd. Daarmee verbeterden de jachtmethoden en bijvoorbeeld de wijze waarop kleding in elkaar werd gezet. Ook werd het maken van kunst nu een onderdeel van de levenswijze van de mens. (Het is niet uitgesloten dat de voorgangers van homo sapiens ook kunstwerken maakten, maar hiervan zijn geen overblijfselen gevonden.)

- Het einde van de laatste ijstijd (12.000-10.000 v.C.). Je zou hiervoor kunnen kiezen, omdat met het einde van de ijstijd ook de flora en fauna veranderden. De jagers-verzamelaars moesten daardoor overschakelen op de jacht op andere diersoorten. Ook nam in het Midden-Oosten de regenval toe en ontstond een vruchtbaar gebied, waar zo veel voedsel te vinden was dat mensen er op sommige plekken een sedentair bestaan konden gaan leiden.

Landbouw en landbouwsamenlevingen: - Het einde van de laatste ijstijd (12.000-10.000 v.C.). Het feit dat mensen langer op

dezelfde plek bleven wonen bevorderde de overgang op landbouw, want er is


gebleken dat de eerste mensen die aan akkerbouw gingen doen al een sedentaire levensstijl hadden.

- Het begin van een koude, droge periode na de laatste ijstijd (rond 11.000 v.C.). Mogelijk heeft deze klimaatverandering een belangrijke rol gespeeld in de eerste overgang op landbouw.

- Mensen gaan aan veeteelt doen (7500 v.C.). De overgang op veeteelt was belangrijk, want daardoor ontstond een nieuwe bestaanswijze, met geheel nieuwe producten als melk, leer en wol.

De eerste stedelijke gemeenschappen: - Boeren in Soemerië gaan aan kunstmatige irrigatie doen (vierde millennium v.C.).

Dit was een absolute voorwaarde voor het ontstaan van steden, want zonder kunstmatige irrigatie hadden de Soemeriërs geen voedseloverschotten kunnen produceren.

- De uitvinding van het schrift (3300 v.C. in Mesopotamië, 3000 v.C. in Egypte). Steden konden zich pas goed ontwikkelen wanneer er gebruik werd gemaakt van het schrift. Daartegenover zou je kunnen stellen dat het schrift werd uitgevonden op het moment dat steden al begonnen te ontstaan. Want pas toen bleek dat koningen en tempels een instrument nodig hadden om hun bestuur en administratie goed te kunnen blijven uitvoeren.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Jagers en verzamelaars: - In Zuid-Europa worden grotschilderingen gemaakt (tussen 30.000 en 10.000 v.C.).

De grotschilderingen zijn interessant, omdat zij aantonen dat jagers-verzamelaars geen lompe barbaren waren, maar over een grote creativiteit en artistieke vaardigheden beschikten. Tegelijkertijd gaat het om een fenomeen dat zich beperkte tot een relatief kleine regio: buiten Zuid-Europa zijn er maar weinig grotschilderingen aangetroffen.

Landbouw en landbouwsamenlevingen: - Boeren in Abu Hureyra gaan selectief graan kweken (rond 11.000 v.C.). Voor de

bewoners van Abu Hureyra was dit belangrijk, want door het verbouwen van graan konden zij op dezelfde plek blijven wonen. Maar een grootschalige overgang op landbouw begon in het Midden-Oosten pas rond 9000 v.C. Tegelijkertijd is het ook mogelijk om het standpunt te verdedigen dat het kweken van graan in Abu Hureyra wél van groot belang is geweest voor het kenmerkende aspect, omdat het ontstaan van landbouw hiermee begon. Mogelijk heeft de akkerbouw in Abu Hureyra uiteindelijk ook een rol gespeeld in de grootschalige overgang op landbouw, doordat over zaaien en oogsten kennis werd opgebouwd, die daarna in de omgeving verder is verspreid.

- Mensen in de Vruchtbare Halvemaan gaan gepolijst steen gebruiken (rond 9000 v.C.). Het gebruik van gepolijst steen heeft niet geleid tot het ontstaan van landbouw of landbouwsamenlevingen, maar was wel heel handig voor boeren, omdat gepolijst steen zo scherp was dat ze er stukken grond mee konden ontbossen.

- Mensen in het Midden-Oosten ontdekken hoe ze brons kunnen maken (rond 3000 v.C.). Dit had geen invloed op het ontstaan van landbouw of


landbouwsamenlevingen, maar het gebruik van brons was wel van belang voor de landbouwsamenlevingen, omdat met brons sikkels en ander gereedschap – zoals messen en beitels – gemaakt konden worden.

De eerste stedelijke gemeenschappen: - Koningin Pu-Abi van Ur wordt met haar dienaren en veel kunstschatten begraven

(ca. 2600 v.C.). Op de ontwikkeling van het kenmerkende aspect heeft de begrafenis geen enkele invloed gehad, maar zij illustreert wel mooi hoe de stedelijke samenleving van toen in elkaar zat: met een rijke en machtige elite, die zichzelf met veel pracht en praal kon omgeven.


Hoofdstuk 2 De klassieke oudheid § 1 De Griekse democratie Casus 1 Een stad in Sicilië vroeg hulp in een oorlog. Alcibiades wilde een Atheens leger

sturen, maar Nicias was daar in tweede instantie tegen. 2 a De argumenten van Nicias: - Athene is nog niet goed hersteld van eerdere oorlogen en is dus nog kwetsbaar

(inspelend op de angst voor een aanval van Sparta); - Alcibiades is uit op zijn eigen belang (inspelend op de verontwaardiging dat

iemand niet het algemeen belang dient); - afstel is in het algemeen belang (inspelend op de angst om voor lafaard uitgemaakt

te worden). b De argumenten van Alcibiades: - hij is te vertrouwen, want hij heeft Athene al eerder roem gebracht (inspelend op

mogelijk gebrek aan vertrouwen in de leiding van de expeditie); - als Athene niets doet, verliest zij haar positie van machtige stad in Griekenland

(inspelend op angst voor verval); - Athene heeft bondgenoten altijd gesteund (inspelend op trouw aan bondgenoten). 3 Misschien waren ze toch bang voor lafaard uitgemaakt te worden; misschien

onderschatten ze het gevaar van de expeditie. 4 Ja, in debatten over oorlog en vrede (en over andere onderwerpen) spelen politici

ook nu nog in op emoties en vermengen zij zakelijke en persoonlijke argumenten. Basistekst 1 5 a De hoogste macht ligt bij de bevolking. b De vier belangrijkste verschillen zijn: - de Atheense democratie was direct: de burgers kozen niet, zoals wij doen,

vertegenwoordigers die namens hen beslissingen namen, maar konden rechtstreeks meepraten over het beleid;

- ook de Atheense rechtspraak was democratisch, dat wil zeggen: er waren geen aparte rechters, maar de burgers spraken zelf recht;

- vrouwen hadden geen stemrecht; - er waren ook verkiezingen waarmee je iemand kon wegsturen (ostracisme). Andere verschillen zijn: de legerleiding werd democratisch gekozen; er was geen

staatshoofd; er was geen vaste regering; er was geen premier. 6 Doordat ‘gewone’ Atheners nodig waren in de strijd (als voetsoldaten en later als

roeiers op de vloot) waren zij in staat inspraak te eisen.


Basistekst 2 7 a Hij zou hebben opgemerkt dat Phidias de godin in de vorm van een mens had

afgebeeld, zonder zeker te weten of zij er wel echt zo uitzag. b Ze zijn speculatief van aard. Xenophanes suggereert dat alle volken goden vereren

die lijken op henzelf. Om dat idee overtuigend te brengen maakt hij de grap dat zelfs dieren dat zouden doen als ze konden tekenen en bouwen. Xenophanes heeft echter geen uitgebreid onderzoek gedaan en presenteert bepaalde vermoedens als feit.

8 a Zij vonden dat je op basis van de meeste stemmen niet kon bepalen wat voor de

hele gemeenschap de beste beslissing was. De meeste mensen kiezen alleen uit eigenbelang voor of tegen bepaalde voorstellen en maken dus geen goede afwegingen.

b Socrates liet zien dat mensen die zogenaamd weten wat goed is, dat eigenlijk helemaal niet zo goed weten: ze spraken zichzelf al snel tegen. Als je niet goed op de hoogte bent van de feiten, dan ben je niet geschikt om beleid te maken.

c Dat de mensen met de grootste wijsheid (de filosofen) het voor het zeggen zouden krijgen.

d Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: nee, want hoe kun je bepalen wie de grootste wijsheid bezit? Of: ja, want ook al weten deskundigen niet alles, ze weten altijd nog meer dan de meeste gewone mensen. Of: nee, want ook deskundigen hebben bepaalde belangen.

Historisch denken 9 Beschrijvend. Hij geeft nergens een duidelijke veroordeling of een teken van

bewondering. 10 Beschrijvend. Hij geeft nergens een duidelijke veroordeling of een teken van

bewondering. 11 Veroordelend. Hij vindt het gebruik van de Babyloniërs ‘schandelijk’. 12 In bron 7 zegt hij: ‘De reden is waarschijnlijk dat de Perzen hun goden niet als

menselijke gestalten zien, zoals de Grieken dat doen’, waarmee hij moeite doet het waarom achter de Perzische gebruiken te begrijpen.

In bron 8 zegt hij: ‘Door de liefdesdaad heeft zij haar plicht ten opzichte van de godin vervuld en mag ze gaan. Daarna laat zij zich nooit meer verleiden, al krijgt ze ik weet niet wat aangeboden’, waarmee hij aangeeft welke redenering er bij de Babyloniërs achter dit gebruik zit.

13 Dit blijkt soms uit de ‘gekleurde’ manier waarop Herodotus iets beschrijft. In bron 7

legt hij uit dat je in Perzië tijdens de ceremonie nooit voor je eigen welzijn mag bidden, een opmerking die alleen past bij iemand die dat als ‘anders’ ziet. In bron 8 geeft Herodotus zelf aan vanuit welk perspectief hij kijkt.

14 Herodotus doet allebei. Hij vergelijkt gebruiken van allerlei volken met Griekse

gebruiken (en ook met elkaar) en geeft soms een oordeel. Toch probeert hij ook te beschrijven en te verklaren vanuit de waarden van de ‘barbaarse’ culturen zelf.


§ 2 Het Romeinse Rijk Casus 1 De vraag wie de Middellandse Zee beheerste. 2 Door gehoorzaamheid te belonen (Utica). Door ongehoorzaamheid hard te bestraffen (Carthago). Door een bondgenootschap te sluiten. Basistekst 1 3 De Middellandse Zee. Deze zee ligt in het centrum van het Romeinse Rijk; in de 1e

en 2e eeuw beheersten de Romeinen alle kusten van deze zee. 4 a Belastingopbrengsten, meer landbouwgrond en toevoer van slaven. b Beheersing van de handel. c De veroverde volken zullen zich willen blijven verzetten. d Door het belonen van vrienden. Door een sterk leger met een goede infrastructuur. Door het toekennen van burgerrechten (voorrechten). Door het uitdelen van land in nieuw gebied aan afgezwaaide soldaten. 5 Doordat Augustus een einde maakte aan de republiek. Niet langer waren

verschillende families aan de macht, nu trok één man aan de touwtjes. Deze machtsconcentratie bracht – althans voor enige tijd – rust.

Basistekst 2 6 Voorbeelden die je in het hele rijk kon aantreffen zijn: gebouwen en objecten in

dezelfde stijl, verering van Romeinse goden, het toepassen van het Romeinse rechtssysteem.

7 Vóór: de restanten bewijzen dat het gebied onderdeel moet zijn geweest van het

Romeinse Rijk. Tegen: het is niet duidelijk of alle inwoners van deze plaats geromaniseerd waren of

dat alleen een Romeinse elite dit theater bezocht. Of: het is niet duidelijk of de rest van de Libische kust ook dit soort bewijzen van Romeinse aanwezigheid heeft.

8 Overeenkomst: mensen nemen onderdelen van een andere – vaak machtige –

cultuur over. Bij amerikanisering gaat het om luisteren naar Amerikaanse muziek, eten van hamburgers en drinken van cola, dragen van spijkerbroeken, kijken naar films uit Hollywood enzovoort.

Verschil: in het Romeinse Rijk vielen de volken die ‘romaniseerden’ daadwerkelijk onder het bestuur van het Romeinse Rijk, terwijl amerikanisering betrekking heeft op overname van cultuur over landsgrenzen heen.


Historisch denken 9 De trofee van de Alpen is het oudste gebouw. Een kerk is christelijk en de trofee is

kort voor de geboorte van Christus gebouwd (5 v.C.). 10 Ja, door de bouw van de trofee van de Alpen wilde Augustus laten zien dat hij de

volken in de Alpen had overwonnen en dat hij verantwoordelijk was voor de (afgedwongen) vrede in het gebied. De omstandigheden waren zo rustig dat ze een weg konden aanleggen waarover men veilig tussen Italië en Gallië kon reizen.

11 Nee, het is geen goed voorbeeld. Weliswaar laat het de invloed van de Romeinen

buiten Italië zien, maar er is geen sprake van het overnemen van de Romeinse cultuur door de lokale bevolking.

§ 3 Joden en christenen Casus 1 a Joden, christenen en mensen die in de Griekse goden geloofden. b Tot de mensen die in de Griekse goden geloofden: ze denken dat twee Griekse

goden (Zeus en Hermes) op aarde zijn neergedaald. c Kennelijk zagen zij het als hun doel de boodschap van Jezus Christus niet

uitsluitend onder joden, maar ook onder niet-joden te verspreiden. 2 a Joden geloven in één god, Grieken in meer goden. b Ja, want Paulus en Barnabas vinden dat mensen niet méér goden moeten

aanbidden, maar één god. 3 a Zij zagen het wonder als een bewijs van de kracht van hun god. b Dit boek kon weer worden gebruikt om een Griekstalig publiek tot het

christendom te bekeren (te overtuigen van de macht van de god van de christenen). Basistekst 1 4 a Het is een monotheïstische godsdienst. Heilige boeken zijn belangrijk. Joden moeten zich aan allerlei religieuze wetten houden. b Ook het christendom is een monotheïstische godsdienst met belangrijke heilige

boeken. Bij christenen gaat het echter niet om de naleving van religieuze wetten, maar om of je verdraagzaam en vergevingsgezind bent en of je goed bent voor andere mensen.

5 Het verbod op het eten van varkensvlees is een van de wetten uit het joodse geloof.

Omdat Paulus het christendom wilde openstellen voor niet-joden, heeft hij ervoor geijverd dat christenen zich niet aan dit soort verboden hoefden te houden. Belangrijker vond hij of je je goed gedroeg.


6 Het Nieuwe Testament bevat de boeken die door christenen aan de joodse boeken in het Oude Testamant zijn toegevoegd. De evangeliën gaan over het leven van Christus, De handelingen van de apostelen over de verbreiding van het vroegste christendom, de brieven van Paulus over geloofskwesties en de organisatie van de vroegchristelijke kerk en Openbaring over wat er gebeurt als Jezus terugkeert op aarde en ieder mens zal beoordelen.

Basistekst 2 7 Ja, waarschijnlijk zou de verbreiding van het christendom trager zijn verlopen. In

een stad is het veel makkelijker om veel geïnteresseerden tegelijk te vinden; bovendien maken die zelf ook weer sneller bekeerlingen.

8 a Door de vervolgingen groeide de saamhorigheid onder christenen en kon de kerk

uitgroeien tot een krachtige instelling. b Een reliek is een stoffelijk overblijfsel van een martelaar of een andere heilige (of

van een voor christenen heilig voorwerp, zoals splinters uit het kruis waaraan Jezus is gestorven).

9 Een priester is de leider van een christelijke gemeente. Hij verricht enkele belangrijke

heilige handelingen (sacramenten), zoals de inzegening van het huwelijk, het dopen van mensen die tot het christendom toetreden (kleine kinderen) en het herdenken van Christus’ dood (eucharistie, communie).

Een bisschop is de leider van een kerkprovincie (bisdom). De paus is de leider van de hele (tegenwoordig: rooms-katholieke) kerk. 10 a Opmerkelijk is dat deze schildering dateert uit ca. 330, terwijl Constantijn al in 313

een einde had gemaakt aan de vervolging van het christendom. b Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: kennelijk vertrouwden de christenen de situatie

nog niet helemaal en maakten ze toch nog gebruik van hun catacomben. Of: kennelijk waren christenen zo gewend om hun geloof ondergronds te belijden, dat ze de catacomben een tijdlang bleven bezoeken.

Historisch denken 11 Een kalender is noodzakelijk voor boeren, zodat ze weten wanneer de zaaitijd

aanbreekt en de tijd van overstromingen of de regentijd. 12 a De jaartelling gaat uit van wie er in een bepaald jaar aan de macht is. b Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: nee, dat is niet praktisch, want je hebt [in elk

geval in dit voorbeeld] heel veel woorden nodig om een jaar aan te duiden. Het is ook niet praktisch omdat je heel precies moet weten wanneer welke machthebber regeerde. Het is niet makkelijk om dat voor een lange periode goed te onthouden.

c Hij moet opzoeken wanneer deze keizer regeerde. (In dit geval gaat het om Marcus Aurelius Antoninus, bijgenaamd Caracalla, die regeerde van 198 tot 217 n.C., hetgeen voor het twintigste jaar zou uitkomen op een datering van 217 n.C. Historici dateren het contract overigens (op andere gronden) op 212 n.C.

13 a 1138 - 753 = 385 n.C.


b De verhalen die historici vertellen, strekken zich over lange perioden uit. Juist voor hen is een tijdrekening op basis van de namen van machthebbers niet erg handig. In het dagelijks leven kun je nog wel zeggen ‘vroeger’ of ‘toen mijn vader nog een kind was’. Maar historici willen precies zijn.

c Hij ging er kennelijk vanuit dat de geschiedenis een Romeins karakter had. Hij plaatste zijn gebeurtenissen in het kader van de geschiedenis van de stad Rome.

14 a De jaartelling ab urbe condita, de christelijke jaartelling die uitgaat van het aantal

jaren voor of na Christus’ geboorte en de jaartelling die de jaren benoemt op basis van wie er aan de macht is (zoals in bron 5, maar nu met consuls in plaats van de keizer).

b De christelijke jaartelling is zo nieuw, dat als hij alleen die jaartelling zou gebruiken, zijn publiek niet zou weten wanneer de gebeurtenissen plaatsvonden. Daarom geeft hij ook andere jaartellingen.

c Kennelijk vond hij de geboorte van Christus voor een goed begrip van de geschiedenis belangrijker dan het ontstaan van de stad Rome. Met Christus’ geboorte was de geschiedenis opnieuw begonnen.

15 Dat de revolutionairen vonden dat met de Franse Revolutie een nieuwe tijd was

begonnen. Die vonden ze belangrijker dan de tijd die was begonnen met Christus’ geboorte.

16 a Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: de joodse jaartelling, de islamitische jaartelling, de

Chinese jaartelling. b Dat wij leven in een wereld waar verschillende culturen heel veel met elkaar te

maken hebben. Er zou een enorme verwarring ontstaan als iedereen zijn eigen jaartelling zou gebruiken. Voor het gemak wordt er daarom bijna overal uitgegaan van de christelijke jaartelling. En: in onze wereld is de christelijke cultuur van Amerika en Europa de machtigste. Andere, minder machtige culturen richten zich naar de cultuur met de meeste macht, ook in hun jaartelling.

§ 4 Het einde van het Romeinse Rijk Casus 1 De Vandalen veroverden Noord-Afrika en zowel Goten als Vandalen slaagden erin

de hoofdstad Rome te plunderen. 2 Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: misschien wilden ze meer macht veroveren. Of:

misschien waren ze niet zo sterk geromaniseerd. Basistekst 1 3 a Het had een te grote omvang bereikt. b Het rijk werd soms bestuurlijk gesplitst.


4 De Germanen aan de grenzen van het rijk werden verjaagd door de Hunnen, terwijl zij eigenlijk voor de bescherming van de grenzen werden ingezet.

Binnen het rijk verjoegen verschillende Germaanse volken elkaar weer. 5 a De uitspraak klopt als het symbolische moment wordt bedoeld: het afzetten van de

(laatste) keizer en het feit dat Odoaker afzag van de keizerstitel. De uitspraak klopt niet als het gaat over de oorzaken van de val of – beter – de

ondergang van het Romeinse Rijk, die immers al veel langer aanwezig waren. De uitspraak klopt ook niet omdat het gaat over de val van het West-Romeinse Rijk.

b Bijvoorbeeld: ‘In 476 houdt het West-Romeinse Rijk op te bestaan, maar dit rijk was al veel langer in bestuurlijke problemen.’

Basistekst 2 6 Een goed functionerende economie, een goede militaire en bestuurlijke organisatie

en een stevige greep op de kerk. 7 Tegen: Rome lag al sinds 395 niet meer in het Oost-Romeinse Rijk. Het is dus

vreemd om je dan nog ‘Romein’ te noemen. Voor: het Byzantijnse of Oost-Romeinse Rijk was de directe voortzetting van het

Romeinse Rijk: in 330 had Constantijn, de stichter van de Byzantijnse hoofdstad, Constantinopel nog ‘Nieuw Rome’ genoemd. Een andere indicatie is dat Constantinopel ook in religieus opzicht de opvolger van Rome moest zijn: de hoofdstad van het christendom, met de grootste kerk ter wereld, de Hagia Sophia. Zo bezien is het dus wel terecht dat de inwoners zich als ‘Romeinen’ zagen.

Historisch denken 8 Romanisering: de Germanen hebben het overgenomen van Romeinse soldaten. 9 a Verschillende antwoorden mogelijk: - De lettertekens op het voorwerp zijn nogal vaag; uit de verschillende spellingen

van de naam zou je kunnen afleiden dat deskundigen de lettertekens soms verschillend interpreteren.

- De tekst is geschreven in een Germaanse taal die we nauwelijks kennen, want er zijn maar heel weinig voorwerpen met runen en dat zijn vaak kleine voorwerpjes, waar maar heel weinig tekst op past; we kennen dus maar weinig woorden.

- De mensen die in runenschrift schreven, gebruiken niet altijd dezelfde letters: op het zwaardbeslag uit Bergakker staat een letterteken dat onbekend is.

b Van de Germaanse volken uit deze tijd is maar heel weinig bekend, omdat ze van oorsprong een schriftloze cultuur hadden. Er zijn wel archeologische vondsten, maar die vertellen weinig over wat mensen denken. Ook hebben Romeinen wel over Germanen geschreven, maar dat is eenzijdig. Teksten in runenschrift kunnen ons misschien iets leren over wat Germanen zelf dachten. Juist omdat er maar zo weinig teksten zijn en ze zo moeilijk te begrijpen zijn, is elke nieuwe vondst belangrijk.


Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Griekse wetenschap en politiek: - Socrates stelt kritische vragen aan zijn medeburgers in Athene (ca. 415 v.C.).

Socrates’ kritische kijk op wat mensen eigenlijk weten heeft grote invloed gehad op zijn leerlingen, die daarom bijvoorbeeld moeite hadden met de democratie.

- Invoering van de volksvergadering en het ostracisme in Athene (ca. 507 v.C.). De volksvergadering en het ostracisme waren essentiële onderdelen van de Atheense democratie.

De klassieke vormentaal: - De bewoners van Rome maken kennis met de Griekse cultuur (ca. 7e eeuw v.C.).

Doordat de Romeinen al vroeg elementen van de Griekse cultuur bewonderden en overnamen, en zij vervolgens een wereldrijk stichtten, heeft de Grieks-Romeinse (klassieke) cultuur zich over heel Europa en grote delen van Noord-Afrika en het Midden-Oosten kunnen verbreiden. - De Hunnen trekken naar Europa (ca. 375 n.C.). De komst van de Hunnen was belangrijk, want die zette de volksverhuizingen in gang, die weer een belangrijke factor waren bij de ondergang van het West-Romeinse Rijk (500 n.C.). Alhoewel klassieke geleerden en kunstenaars van invloed bleven, brak er een periode aan waarin veel klassiek erfgoed uit zicht verdween.

Groei Romeinse Rijk: - De Romeinen veroveren en vernietigen Carthago (146 v.Chr.). De stad Carthago

beheerste de Middellandse Zee en was lange tijd de grootste vijand van Rome. Toen deze stad eenmaal verslagen was, nam de macht van de Romeinen snel toe.

- Julius Caesar rekt door veroveringen de grenzen van het Romeinse Rijk op tot aan de Rijk (50 v.C.). Deze gebeurtenis is voor de Nederlandse geschiedenis belangrijk, omdat het gebied ten zuiden van de Rijn onderdeel van het Romeinse Rijk werd. Op zichzelf is het slechts een voorbeeld van de manier waarop het Romeinse Rijk langs militaire weg werd uitgebreid. De gebeurtenis past daarom ook bij vraag 2.

Jodendom en christendom: - Joden beginnen te hopen op de komst van een messias (2e eeuw v.C.). De joodse

hoop op de komst van een messias is een belangrijke voorwaarde geweest voor het optreden van Christus.

- Keizer Constantijn de Grote stelt het christendom gelijk aan andere religies (313 n.C.). De maatregelen van Constantijn maakten een eind aan de vervolgingen en waren een belangrijke stap in de ontwikkeling van sekte naar staatsgodsdienst.

- De Romeinen brengen Jezus Christus ter dood (ca. 30 n.C.). Het sterven en de wederopstanding van Christus zijn uitgegroeid tot de kern van het christelijke geloof: hij is gestorven om de mensheid te redden.

Grieks-Romeinse en Germaanse cultuur:


- Julius Caesar rekt door veroveringen de grenzen van het Romeinse Rijk op tot aan de Rijk (50 v.C.). Hierdoor kwamen de Gallische en Germaanse volken in deze streken in contact met de Romeinse cultuur.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Griekse wetenschap en politiek: - De Atheense volksvergadering besluit een expeditie naar Sicilië te sturen (415 v.C.).

De beslissing tot de Siciliaanse expeditie is maar een voorbeeld van een democratisch genomen beslissing.

- Herodotus schrijft zijn boek Historia (ca. 420 v.C.). Herodotus is een voorbeeld van een van de vele Griekse onderzoekers.

De klassieke vormentaal:

- Phidias maakt een beeld van de godin Athene voor het Parthenon in Athene (5e eeuw v.C.). Alhoewel dit beeld beroemd is en er veel over geschreven is, is het maar één van de vele voorbeelden van beeldhouwwerk uit de klassieke oudheid.

Groei Romeinse Rijk: - De Romeinen veroveren steden die dichtbij Rome liggen op hun buurvolk, de

Latijnen (496 v.C.). Alhoewel de verovering van nabij gelegen steden het begin van de Romeinse expansie is, is dit maar een voorbeeld van vele kleine oorlogen die de Romeinen in deze periode hebben uitgevochten.

- De Romeinen veroveren Engeland (43 n.C.). De verovering van Engeland is voor de

geschiedenis van Engeland heel belangrijk geweest, maar op zichzelf slechts een voorbeeld van de manier waarop het Romeinse Rijk langs militaire weg werd uitgebreid. - Julius Caesar rekt door veroveringen de grenzen van het Romeinse Rijk op tot aan de Rijk (50 v.C.). Deze gebeurtenis is voor de Nederlandse geschiedenis belangrijk, omdat het gebied ten zuiden van de Rijn onderdeel van het Romeinse Rijk werd. Op zichzelf is het slechts een voorbeeld van de manier waarop het Romeinse Rijk langs militaire weg werd uitgebreid.

Jodendom en christendom: - Nero laat christenen verbranden (64 n.C.). Deze martelarengeschiedenis is er een

van vele; wel is hij bijzonder doordat het voor het eerst is dat christenen op enige schaal worden vervolgd. Daarom kan hij ook onder vraag 1 worden opgenomen.

Grieks-Romeinse en Germaanse cultuur: - In Zeeland maken mensen altaren voor de godin Nehalennia (ca. 170 n.C.). De

Nehalennia-altaren zijn een goed voorbeeld van de romanisering in het Romeinse Rijk. Nehalennia was van oorsprong een Germaanse of Keltische godin.


Tijdscharnier 500 1 Belangrijke momenten die kunnen worden genoemd zijn: - De plundering van de stad Rome in zijn geboortejaar. Misschien heeft hij er veel

over gehoord van zijn ouders, een steeds terugkerend familieverhaal; wellicht zijn zij net op tijd gered.

- Een nieuwe plundering van Rome in 455 (als hij 45 jaar oud is). Mogelijk maken Gaius en zijn familie hier iets van mee.

- Het verdwijnen van de laatste keizer en het aantreden van de Germaanse koning Odoaker in 476 (als hij 66 jaar oud is). Hoeveel verschil dat heeft gemaakt voor de gewone bevolking is de vraag: er waren vele machtswisselingen. [Odoaker liet overigens veel van de Romeinse bestuursvormen intact.]

2 Belangrijkste verandering: - In zijn eerste jaar als handelaar kon Gaius nog gewoon graan importeren uit de

provincie Africa. Daarna – sinds 429 – zaten de Vandalen er. Die zetten het bestuur wel voort, maar de Romeinen moesten nu flink betalen voor het graan. Dat zal voor Gaius mogelijk een grote verandering zijn geweest.

Wat gelijk bleef: - Ondanks de machtswisselingen en onrust heeft Gaius waarschijnlijk wel altijd zijn

christelijke geloof kunnen blijven uitoefenen. 3 Die overgang was misschien niet zo abrupt en wellicht waren andere momenten dan

476 veel belangrijker voor gewone Romeinen. 4 Je eigen antwoord.


Hoofdstuk 3 De vroege middeleeuwen

§ 1 Hofstelsel en horigheid Casus 1 a Ze zijn allemaal betrokken bij het domein van het klooster Saint-Hubert. b De horigen uit de bron konden niet voor zichzelf opkomen, dat moest de abt doen.

Maar zij konden wel bezit hebben, want de arme horige was de bezitter van de koe. 2 a Ze mochten het domein van de heer niet uit eigen beweging verlaten. b Meevechten met de heer kostte tijd en geld en misschien je leven. Daar woog

vrijheid niet altijd tegenop. Basistekst 1 3 a Vroonhof: hier stond de (al dan niet versterkte) vroonhoeve, waar de heer woonde;

daarnaast waren hier stallen, werkplaatsen, eventueel een kerk, en akkers van de heer.

Akkers: hier waren de boerderijen en akkers van de vrije en horige boeren. Woeste grond: hier woonde niemand en stonden geen gebouwen. b Op een versnipperd domein (over verschillende streken) bestond de kans dat

bewoners uit de verschillende streken elkaar nooit ontmoetten. 4 a Vrouwen waren betrokken bij het oogsten. b Nee, want de afbeelding hoort bij een handboek voor nonnen en de bedoeling zal

wel zijn om de nonnen ervan te overtuigen dat zij een belangrijke taak op zich nemen door hun leven aan God te wijden.

5 De horige was minder vrij dan een heer of een vrije boer, maar vrijer dan een

lijfeigene. Hij mocht het domein niet verlaten om ergens anders te gaan wonen en moest herendiensten verrichten, maar genoot ook bescherming van zijn heer.

Basistekst 2 6 De juiste volgorde is: 5, 8, 4, 6, 1, 2, 7, 3. 7 Geografisch: mensen woonden niet meer in de stad én op het platteland, maar alleen

nog maar op het platteland. Sociaal: grote groepen mensen raakten afhankelijk van enkele machtige heren. Economisch: de mensen moesten vrijwel alle benodigde producten zelf maken

(autarkie), omdat handel en nijverheid zo goed als verdwenen waren. Historisch denken 8 Uit bron 4 blijkt dat de landerijen die horigen bewerkten, overerfbaar waren, maar

dat tegelijkertijd een heer (of in dit geval: een klooster) ook zeggenschap had over


die grond. Ze bezaten de grond dus niet, maar hadden wel overerfbare gebruiksrechten.

9 a Hij moest een gedeelte van de grond van de heer bewerken of andere diensten aan

de heer bewijzen. Hij moest een deel van zijn oogst afstaan. Hij moest, als hij wilde trouwen, toestemming vragen aan de heer. b Een heer moest zorgen voor de veiligheid en (als rechter) de rechtszekerheid van

zijn horigen. 10 a Nee. Uit bron 5 blijkt dat een vrije boer zichzelf en zijn gezin vrijwillig als horige

bij het klooster van Marmoutier had aangemeld en zijn vrijheid had opgegeven. b Hij werd bewogen door de liefde voor God. c Verlossing van zijn dienstplichten aan een heer en bescherming genieten van de

heer (basistekst 1). 11 De stelling is onjuist. Horigen waren weliswaar onvrij (zo mochten ze niet zomaar

verhuizen en moesten ze toestemming vragen om te trouwen) en in de macht van hun heer (ze moesten herendiensten verrichten), maar er zijn ook grote verschillen. Zo kozen horigen soms zelf voor hun onvrijheid, dat deden slaven nooit. Verder hadden horigen soms gebruiksrechten op het land en konden ze die erven. Tot slot had een slavenbezitter uit de oudheid geen verplichtingen ten opzichte van zijn slaven, terwijl een heer zijn horigen moest beschermen.

§ 2 Europa wordt christelijk Casus 1 Hij wordt uitgenodigd voor een feestmaal van de koning. Zijn dochter is een aantrekkelijke huwelijkskandidate voor een rijke edelman. 2 De koning legt zich neer bij de wil van een klein meisje om de bruid van Christus te

worden. Gertrudis trekt er, met gevaar voor eigen leven, op uit om het christendom te

verspreiden. 3 De christelijke kerk vond het geven van goede voorbeelden belangrijk bij het

verspreiden van het geloof. Dit verhaal geeft zo’n voorbeeld (waardoor je je kunt afvragen hoe betrouwbaar het verhaal is).

Basistekst 1 4 a Ondersteuning van het bestuur door bisschoppen. Bevestiging van het gezag door God (via de paus). b Verbreiding van het katholieke christelijke geloof. Militaire bescherming in Italië.


5 Voor de verbreiding van het geloof moesten de monniken reizen. Dat was heel

onveilig geworden. 6 a De heidenen moesten eerst hun eigen Germaanse goden afzweren en daarna het

geloof in God, Christus, de Zoon en de Heilige Geest belijden. b De Friezen geloofden in meerdere goden en het was niet de bedoeling dat ze de

christelijke God tezamen met de Germaanse goden zouden aanbidden. 7 Bonifatius werd verheven tot martelaar van de christelijke kerk. Het was belangrijk

om zichtbare bewijzen te hebben van zijn marteldood. Het kan dus zijn dat de kerk passende bewijzen heeft ‘gemaakt’.

Basistekst 2 8 a Bibliotheek, school, ziekenhuis, boerderij, gastenverblijf, museum, archief,

gebedsruimte. b Ja, in de kloosters zaten monniken en nonnen afkomstig uit de elite; kloosters

kregen bezit door donaties van de hogere klassen. Hierdoor verzekerde de elite zich van hun zielenheil na hun dood.

9 a b Met seculiere geestelijken: die zorgden voor het zielenheil van de gelovigen en

deden de mis. De reguliere geestelijkheid had zich afgewend van de wereld en leefde in een klooster. Overigens hadden ook zij contact met gelovigen, bijvoorbeeld bij de kerstening en de ziekenzorg.

c Aanvankelijk reguliere geestelijken: het waren Engelse monniken, die in vreemd gebied het evangelie verkondigden. (Later werden zij ook bisschop en traden zij dus toe tot de seculiere geestelijkheid.)

Historisch denken 10 a Als vrome christenen wilden zij hun leven wijden aan God. Door zich van de

wereld af te zonderen en in een cel op te sluiten, konden ze zich helemaal op God concentreren en stonden ze niet bloot aan allerlei wereldse verleidingen.

b De regel van Sint-Benedictus schreef voor dat het klooster zo veel mogelijk in de eigen behoeften moest voorzien. Op de plattegrond is zichtbaar dat er stallen zijn voor vee en tuinen voor groenten en kruiden; ook kunnen de monniken hun eigen

geestelijkheid

reguliere geestelijkheid seculiere geestelijkheid

paus

bisschop

pastoor

abt

monnik


bier brouwen en hun eigen brood bakken. In zoverre past het klooster dus bij de kloosterregel. Maar de kloosterregel schrijft ook armoede voor. Je kunt je afvragen of dit klooster wel zo armoedig was, met zo veel vee en zelfs met een eigen herberg.

c Misschien was hij er niet erg positief over geweest: dit klooster, met zijn herberg en grote gastenverblijven, had weinig meer te maken met zijn keuze voor strikte afzondering.

11 a Augustus was de machtigste mens uit zijn tijd, de keizer van het Romeinse Rijk.

Gallus was een man die zich juist uit de maatschappij terugtrok om zich aan God te onderwerpen en dus helemaal geen (of heel weinig) macht uitoefende, laat staan dat hij geweld gebruikte.

b Augustus werd al tijdens zijn leven vereerd vanwege het feit dat hij allerlei volken had onderworpen. Op het monument stond zijn metershoge standbeeld, dat zelfs vanuit zee goed zichtbaar was. Dit was een blijk van machtsvertoon.

Gallus werd pas na zijn dood vereerd, niet door middel van een gigantisch standbeeld, maar door aanbidding van zijn stoffelijk resten. Het klooster dat begin 8e eeuw ter ere van hem werd gesticht, lag niet langs een belangrijke weg (zoals de trofee van de Alpen), maar ver weg, in de wildernis.

c Uiteindelijk werd Gallus, ondanks zijn bescheidenheid, toch beroemd en vereerd, net als Augustus.

Uiteindelijk werd ‘zijn’ klooster in de 9e eeuw toch een gigantisch en opvallend complex, net als de trofee van de Alpen.

§ 3 Het bestuur wordt feodaal Casus 1 a Iemand die bijvoorbeeld een koning steunde en in ruil daarvoor een stuk land in

leen kreeg. b Hij hoeft geen leger te onderhouden om de veiligheid in dit deel van het rijk te

waarborgen. c Hij wordt heerser over een groot gebied. d Hij moet het geloof aannemen van zijn nieuwe heer. Hij moet een Franse naam aannemen. Hij moet in een ritueel laten zien dat Karel de baas is. 2 Waarschijnlijk niet: hij weigert al te voldoen aan het onderwerpingsritueel.


Basistekst 1 3 a b Hij moest zijn leenheer militair ondersteunen, het gebied besturen en er recht

spreken. c Hij mocht de opbrengsten van het gebied voor zichzelf en het bestuur gebruiken. d Nee, want die kregen geen zeggenschap over een gebied. Zij moesten alleen een

deel van hun opbrengst afstaan. Basistekst 2 4 Fase 1: de koppeling van persoonlijke, trouwe militaire dienst (vazalliteit) aan het

toekennen van een leen; dit begon onder de Frankische koning Karel Martel. Fase 2: de koppeling van het toekennen van een leen aan het bestuur van een gebied;

dit begon onder de Frankische koning Karel de Grote. 5 Door de val van het West-Romeinse Rijk verdwenen de handel en het geld voor een

groot deel. Omdat er weinig geld was, gaf Karel Martel zijn ruiters een stuk land in leen: het leenstelsel.

6 a Je kon zonder geld toch een groot rijk besturen. b Het was moeilijk om greep te houden op je leenmannen, omdat die het leen al snel

als hun erfelijk bezit gingen zien. 7 a Je eigen antwoord. Onder meer: - Het Romeinse Rijk was veel groter dan de beide grote Europese rijken uit de

middeleeuwen en strekte zich uit rond de hele Middellandse Zee. - Het Romeinse Rijk was veel meer een eenheid dan Frankrijk of het Duitse Rijk. - Rond 1000 was een deel van Zuid-Europa in handen van andere rijken: het

(islamitische) ‘kalifaat van Cordoba’ en het Byzantijnse Rijk. - Niet langer is Italië het centrum, maar er zijn in Europa nieuwe centra ontstaan.

koning (hoogste leenheer)

leenmannen

achterleenmannen

achterachterleenmannen

boeren

graafschap/hertogdom


b In Frankrijk is het gebied dat direct onder de Franse koning valt heel klein (het gebied rond Parijs); voor het overige is hij afhankelijk van zijn leenmannen.

8 a Hij keurt hun optreden af. Hij stelt ze gelijk met rovers en vertelt niet eens dat het

gaat om een graaf en zijn onderdanen die tol heffen. b In het verhaal uit de casus wordt de Franse koning geconfronteerd met

onderdanen die klagen over onveiligheid (door Noormannen). Hier wordt de keizer geconfronteerd met onderdanen (uit Tiel) die klagen over onveiligheid door de Hollanders. In beide gevallen begint de leenheer een oorlog met geleende troepen.

c Het leger wordt in Frankrijk bijeengebracht door de klagers zelf, hier door de leenmannen, de bisschop van Utrecht en de hertog van Lotharingen.

De Franse koning wint de oorlog en de Duitse keizer verliest hem. Rollo, de leider van de verslagen Noormannen, is nog geen leenman, graaf Dirk III

wel. d Hij luistert totaal niet naar zijn leenheer; hij is onafhankelijk. e Rond 1000 (op 29 juli 1018 om precies te zijn). Dirk III is niet alleen leenman, ook is

hij de bestuurder van een graafschap. Dat betekent dat de koppeling tussen feodaliteit en bestuur onder Karel de Grote (circa 800) al heeft plaatsgevonden. Maar deze geschiedenis moet ook stammen uit een fase dat leenmannen hun lenen als erfelijk bezit zijn gaan beschouwen. Het spreekt kennelijk helemaal vanzelf dat Dirk zijn vader gaat opvolgen, hoewel hij nog maar een kind is. De tijd dat een leenheer (in dit geval de Duitse keizer) het leen kon terugnemen en in leen kon geven aan iemand van zijn eigen keuze, is voorbij. Dirk III gedraagt zichzelf als eigenaar van Holland en legt bevelen van zijn leenheer, de Duitse keizer, naast zich neer. De enige manier om Dirk nog tot de orde te roepen, is militair ingrijpen.

Historisch denken 9 Door alle bezittingen te administreren werd officieel vastgelegd wie eigenaar was

van welk gebied en dus ook welke gebieden zijn Franse leenmannen in leen hadden gekregen. Daarover was geen discussie meer mogelijk.

Alle gegevens van bezittingen waren ook heel geschikt om te gebruiken bij belastingheffing. Dat was voor koningen belangrijk om hun macht te kunnen uitbreiden.

10 Bijvoorbeeld: - Welke soorten gebouwen waren er in die tijd in Engeland, met welke functies? - Wie had de meeste grond in bezit: adel of geestelijkheid? - Wat waren de namen van de belangrijkste leenheren en wat was hun afkomst? - Wat was de waarde van huizen in verschillende regio’s?


§ 4 De verbreiding van de islam Casus 1 a Hij bedoelde daarmee waarschijnlijk de aanhangers van de Perzische godsdienst;

de drie andere religies die hij noemt (christendom, jodendom en islam) zijn namelijk monotheïstisch.

b De moslims: zij vonden het niet terecht dat zij meer belasting moesten betalen dan de aanhangers van de Perzische godsdienst.

c Hij schafte de kopbelasting voor moslims af; alleen aanhangers van de Perzische godsdienst moesten voortaan kopgeld betalen.

2 a De nieuwe heersers, islamitische Arabieren, hadden veel soldaten samengetrokken

in Merv. Dat zullen wel moslims zijn geweest. b Ze deden kennelijk geen poging om iedereen tot de islam te bekeren. Er was in elk

geval nog een zeer grote groep niet-moslims (‘polytheïsten’ en misschien ook christenen en joden).

c Ze konden wegtrekken of moslim worden. Basistekst 1 3 a Een kalief had geen religieuze openbaringen gehad, de profeet wel. b Zowel de profeet als een kalief was een religieuze en politiek-militaire leider. 4 Het islamitische geloof zorgde ten eerste voor een gevoel van saamhorigheid bij de

Arabische veroveraars. Ten tweede had een gelovige, wilde hij een goede moslim zijn, de plicht zijn geloof te verbreiden. Dit kon bijvoorbeeld door gebiedsveroveringen.

5 In principe is er sprake van continuïteit tussen 750 en nu: de gebieden die in 750

islamitisch waren, zijn dat nu nog. Er is één uitzondering: Spanje en zelfs een deel van Frankrijk waren in 750 islamitisch gebied, en nu niet meer.

6 Nee. Daar had je koningen en (na 800) een keizer, maar die had niet het hoogste

religieuze gezag. Dat berustte bij de paus. Basistekst 2 7 Militair: in de versterkte nederzettingen waren ze beschermd tegen eventuele

oproeren van de lokale bevolking, die de meerderheid vormde. Sociaal: ze vormden een toplaag in de samenleving van de veroverde gebieden. Financieel: de belasting op de lokale bevolking kwam voor een groot gedeelte ten

goede van het garnizoen. 8 Om hun geloof te mogen belijden moesten de christenen en joden extra belasting

betalen.


9 Ze maakten de islam ‘zichtbaar’, waren imposant en zorgden (bij moskeeën) tegelijkertijd voor een plek waar moslims konden samenkomen en hun geloof belijden.

Historisch denken 10 a Als praktisch: dit fragment bevat allerlei aanwijzingen voor de behandeling van

een specifieke aandoening. b Toledo lag in islamitisch (en Arabischtalig) gebied, maar dicht bij de grens met

Frankrijk, waar de geleerden Latijn spraken en lazen. Dit was dus een grensgebied tussen de Arabische en de Latijnse wereld.

11 a Theoretisch: Ibn Sina presenteert twee theorieën uit de oudheid over waarom haar

grijs wordt; hij stelt geen oplossing voor. b Hij veronderstelt dat beide auteurs uit de oudheid hetzelfde hebben bedoeld. 12 a Hij deed die kennis op uit boeken, niet zozeer door in de praktijk ervaring op te

doen. Dit blijkt uit bron 7, want hij verwijst naar twee geleerden uit de Grieks-Romeinse oudheid, die eeuwen eerder hebben geleefd.

b Vooral een geleerde. Hij vertrouwt helemaal op de meningen van de oude schrijvers. Als hij die heeft bestudeerd, is hij ‘klaar’ met de betreffende wetenschap. Als ze verschillende verklaringen hebben, gaat hij niet echt op onderzoek uit.

13 a Dat hij de kennis van artsen uit de oudheid én de Perzische en Arabische wereld

op een heldere, beknopte en overzichtelijke manier presenteerde. Het boek was daardoor ook zeer geschikt als leerboek. Uit bron 6 blijkt dat de Canon bovendien heel praktische adviezen bevatte.

b Ibn Sina lijkt niet erg geneigd zelf op onderzoek uit te gaan. Zijn boek nodigt niet uit tot nieuw onderzoek.

c Dat is moeilijk te zeggen, want er is weinig vergelijkingsmateriaal. Maar uit bron 5 blijkt dat andere medische onderzoekers wel belangrijke ontdekkingen deden. Misschien is de Canon wel representatief omdat Ibn Sina kennis aan de klassieke oudheid ontleent, maar niet zo representatief omdat hij in dit boek zelf weinig aan die kennis toevoegt.

Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. De verspreiding van het christendom: - Clovis bekeert zich tot het christendom (ca. 500). Clovis’ bekering tot het

christendom was belangrijk, omdat daarmee de Franken een verbond konden aangaan met de paus in Rome en de Franken zich tot het machtigste volk van Noordwest-Europa konden ontwikkelen. Het verklaart waarom de katholieke variant van het christendom overheersend is geworden.


- Benedictus van Nursia legt zijn kloosterregel vast (ca. 540). De kloosterregel van Benedictus had grote invloed op het ontstaan van kloosters in West-Europa; deze kloosters waren weer belangrijk voor de verdere verspreiding van het christendom.

De verspreiding van de islam: - De profeet Mohammed sticht de islam (ca. 622). Uiteraard is de stichting van de

islam een belangrijk feit in de geschiedenis van de islam. - Islamitische strijders veroveren Spanje (711-720). De verovering van Spanje is in

beginsel slechts een voorbeeld van de verbreiding van de islam. Omdat de islam hiermee in Europa zijn grenzen bereikte, zou dit wel als belangrijk feit kunnen worden aangemerkt.

Hofstelsel en horigheid: - In West-Europa verdwijnt het Romeinse bestuur (eind 5e eeuw). Door de instorting

van de Romeinse bestuursstructuur in de 5e eeuw verdwenen de gespecialiseerde economie, de steden en de handel en moesten gebieden zichzelf gaan voorzien; zo ontstonden het hofstelsel en de bijbehorende horigheid.

- Het West-Europese handelsverkeer loopt sterk terug (6e eeuw). De terugval van de handel is eveneens een belangrijke factor die het ontstaan van het hofstelsel verklaart.

Ontstaan en werking van feodaal bestuur: - In West-Europa verdwijnt het Romeinse bestuur (eind 5e eeuw). Door de instorting

van de Romeinse bestuursstructuur in de 5e eeuw verdween ook de geldeconomie en ontstond er behoefte aan een bestuursvorm zonder geld.

- Karel de Grote zet leenmannen in om zijn rijk te besturen (ca. 800). Karel de Grote was de eerste die leenmannen (op grote schaal) inzette in het bestuur van zijn rijk. Daarmee koppelde hij het leenstelsel (dat al ouder was) aan het bestuur. Deze stap was erg belangrijk, want daardoor ontstond een nieuwe, ‘feodale’ vorm van bestuur.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. De verspreiding van het christendom: - De moord op Bonifatius (754). De moord op Bonifatius is een kleine gebeurtenis in

het kader van de verspreiding van het christendom in de vroege middeleeuwen: de moord heeft niet verhinderd dat de kerstening van Noordwest-Europa doorging.

De verspreiding van de islam: - Arabische veroveraars stichten Foestaat (het huidige Cairo) (641). De stichting van

de militaire legerplaats Foestaat is onderdeel van de verovering van Egypte door islamitische Arabieren en als zodanig een voorbeeld van de verspreiding van de islam.

- De Koepel van de Rots wordt gebouwd (ca. 690). De Koepel van de Rots in Jeruzalem is het eerste voorbeeld van een indrukwekkend islamitisch gebouw dat moest bijdragen aan de bevestiging van de macht van de islamitische heersers buiten het Arabisch schiereiland. Het is dus een voorbeeld van de verspreiding van de islam.


- Islamitische strijders veroveren Spanje (711-720). Ook de verovering van Spanje is een voorbeeld van de verspreiding van de islam. Omdat het islamitische machtsgebied hiermee aan zijn grenzen kwam, kan deze gebeurtenis eventueel ook bij vraag 1 staan.

Hofstelsel en horigheid: - Willem, de broer van Reginald, kiest voor een onvrij bestaan (ca. 1000). Dat de vrije

boer Willem, broer van Reginald, horige wordt van het klooster van Marmoutier, is een voorbeeld van de manier waarop boeren vrijwillig konden kiezen voor de onvrijheid. Het is op zichzelf geen belangrijke gebeurtenis geweest: dit verhaal is min of meer toevallig overgeleverd in een middeleeuwse kroniek.

Ontstaan en werking van feodaal bestuur: - Rollo belooft trouw aan koning Karel de Eenvoudige (911). Rollo is een voorbeeld

van een lokale machthebber die – in dit geval gedwongen – leenman wordt van een leenheer, in dit geval van Karel de Eenvoudige. Het is dus een voorbeeld van het feodale bestuur in de 10e eeuw.


Hoofdstuk 4 De late middeleeuwen

§ 1 De steden komen weer tot bloei Casus 1 Het feodalisme was gericht op zelfvoorziening: het was een antwoord op het

wegvallen van de handel na de val van het West-Romeinse Rijk. 2 De abdij maakte het religieuze festival op deze manier nog aantrekkelijker voor

bezoekers. (En het kon ook een bron van inkomsten zijn voor de abdij ). 3 De belangrijkste activiteit is de zegening door de bisschop van Parijs. Andere

activiteiten zijn: veehandel, paardenhandel, overleg tussen handelaren, uitstallen van waren, gezellig met elkaar drinken van handelaren. Op deze afbeelding kun je duidelijk zien dat niet alleen het klooster van Saint-Denis, maar ook de kerk (in de persoon van de bisschop) de jaarmarkt stimuleerde. De afbeelding past dus in zoverre bij het antwoord op vraag 2 dat ze laat zien dat religieuze autoriteiten het festival steunden.

Basistekst 1 4 a De ontwikkelingen zijn: - invoering van het drieslagstelsel; - de ontginning van woeste gronden; -verbeterde technieken zoals het gebruik van de ijzeren ploeg (en het gebruik van

paarden). b Een direct gevolg was dat de voedselopbrengsten stegen. Gevolgen van de

gestegen voedselopbrengsten (en dus indirecte gevolgen van de ontwikkelingen in de landbouw) waren:

- dat de bevolking kon groeien en dat sommigen zich alleen met handel of nijverheid konden bezighouden;

- dat er handel kon worden gedreven met de overschotten. 5 Tussen het Byzantijnse Rijk en het Midden-Oosten enerzijds en (via Noord-

Frankrijk) Engeland, Scandinavië en het Oostzeegebied anderzijds. 6 a De landsheren zagen hierin een mogelijkheid de welvaart in hun gebieden te

bevorderen (en het was ook een bron van inkomsten voor de landsheren). b De handelaren hadden in eerste instantie bescherming nodig, tijdens het reizen en

tijdens markten; ook konden de landsheren zorgen voor een goede rechtspraak. 7 ‘Weer’ verwijst naar het Romeinse Rijk: toen werden er ook gouden munten

geslagen.


Basistekst 2 8 Omstandigheden van doorslaggevend belang zijn: - de nederzetting moest op een gunstige plaats liggen (in de buurt van rijke klanten

in een kasteel, klooster of vesting, of in de buurt van een handelsroute, op een kruispunt van wegen, bij een rivier);

- de nederzetting moest bescherming van de landsheer krijgen (veiligheid van wegen, rechtspraak);

- de landsheer moest bereid zijn de bewoners privileges (en uiteindelijk stadsrecht) te verlenen.

9 Er komen nieuwe, vrij zelfstandige, gebieden met mensen die zelf geld verdienen en

daardoor macht en invloed krijgen. 10 Dankzij de samenwerking konden ze: - oneerlijke concurrentie voorkomen; - de kwaliteit hoog houden (en daarmee de prijzen); - het vak beschermen tegen nieuwkomers; - een machtspositie verwerven binnen de stad. Historisch denken 11 Dordrecht lag heel gunstig aan allerlei waterwegen in het gebied en op een

kruispunt tussen de routes van Duitsland naar Engeland, Antwerpen en Holland en naar de Hanzesteden aan de Oostzee.

12 Het schenken van rechten bracht geld in het laatje van de graaf. Ook was het een

manier om de bewoners achter zich te krijgen. 13 Dordrecht kreeg zo veel meer rechten dan andere steden. Die vonden dat oneerlijke

concurrentie.

§ 2 De expansie van de christelijke wereld Casus 1 a Hij wilde zichzelf bewijzen als strijder en bovendien zouden hem zijn zonden

worden vergeven en zou hij een plekje in de hemel krijgen. b In het feodale stelsel was de koning de hoogste leenheer. Zijn leenmannen moesten

hem in ruil voor land loyaal zijn en hem steunen. Maar om zijn gezag af te dwingen moest hij wel laten zien dat hij een goede legeraanvoerder was.

c Omdat de stad islamitisch was geworden en christenen van de moslims geen toestemming meer kregen om hun heilige plaatsen te bezoeken.

2 Ja, want hoewel Richard Leeuwenhart besefte dat hij het militair niet kon winnen,

kreeg hij toch een belangrijke concessie los van Saladin, namelijk dat christenen vrij toegang kregen tot hun heilige plaatsen in Jeruzalem.


Basistekst 1 3 a Het werd door de christenen gezien als een herovering, omdat het gebied

oorspronkelijk onderdeel was geweest van het West-Romeinse Rijk en dus werd gezien als deel van de christelijke wereld in het westen. Het ‘hoorde’ in de ogen van de christenen dus christelijk te zijn en niet islamitisch.

b Ze hadden allebei als doel de macht van de islam te beperken en gebieden te veroveren die naar de mening van de christenen christelijk hoorden te zijn.

4 a De edelen: roem, het veroveren van grondgebied, vergeving van zonden. De armere bevolking: vergeving van zonden, avontuur. Handelaren: het verkrijgen van handelsprivileges. b Het beschermen van christelijke heiligdommen, machts- en gebiedsuitbreiding. 5 a Bij eerdere kruistochten waren geen Engelse troepen betrokken; de deelnemers

kwamen uit Frankrijk, Duitsland en Italië. b De Turkse sjelsjoeken. 6 a Het past bij het streven omdat de kerk op die manier haar greep op de bevolking

kon vergroten. b Hij stond aan de kant van de kerk. Hij noemt de ketters namelijk ‘verloren zielen’;

de koning ‘ziet in’ hoe ketters ze zijn. Basistekst 2 7 a Oorzaken: de vijandige houding van christenen ten aanzien van de islam; streven

van de kerk naar machtsuitbreiding (kan ook een motief zijn); gebrek aan land door bevolkingsgroei.

Motieven: het streven naar machtsuitbreiding (de kerk), de wens roem te vergaren (edelen), een stuk land te krijgen (edelen), handelscontacten te verbeteren (Italiaanse handelssteden), vergeving van zonden (arme kruisvaarders), avontuur.

Aanleiding: de Byzantijnse keizer vraagt om hulp en blijkt niet in staat zelf in te grijpen in Jeruzalem.

Gevolgen: veel slachtoffers aan beide kanten; de verdrijving van moslims uit Spanje en Portugal; geen blijvend militair succes in het Midden-Oosten; veroveringen in Oost-Europa; toegenomen handelscontacten tussen Oost en West; culturele verrijking van Europa.

b Voor een deel waren ze bedoeld, zoals de verovering van Spanje en Portugal, de veroveringen in Oost-Europa en de uitbreiding van de handelscontacten. Andere gevolgen, zoals de culturele verrijking, waren onbedoeld.

Historisch denken 8 a In bron 5 worden christenen beschreven als varkens en als heidenen. Er wordt

geschreven dat zij de stad hebben ‘gestolen’ van de moslims. In bron 6 wordt uitgelegd dat Jeruzalem in de handen van ‘vijanden’ is en dat de stad slaaf is geworden van heidense gebruiken. Beide steden moeten worden bevrijd: Akko van de christenen en Jeruzalem van de moslims.


b Beide groepen zien de andere groep als ‘heidenen’ en ‘ongelovigen’ dan wel ‘mensen die God niet kennen’. Deze zienswijze komt voort uit het monotheïstische karakter van beide geloven: christenen en moslims erkennen geen andere god dan hun eigen god.

9 Nee, ze hebben tegengestelde meningen. In de oproep van de paus wordt duidelijk

dat geweld moet worden gebruikt om Jeruzalem te bevrijden. Bron 7 zegt dat geweld niet werkt bij het bekeren van moslims tot het christendom. Ze hebben dus verschillende ideeën over het doel van de kruistochten en de te gebruiken middelen. Overigens zit er bijna 150 jaar tijd tussen beide bronnen. Bron 7 reageert dus eigenlijk op de gevolgen van wat in bron 6 wordt aangekondigd.

10 De verovering van het Heilige Land bleek militair gezien geen succes. De derde

kruistocht had dit wel aangetoond. Saladin bleek onverslaanbaar. Het is dus wel begrijpelijk dat christenen tot de conclusie kwamen dat strijd hun niet genoeg opleverde en dat een andere benadering vereist was.

11 a Hij kan de bron gebruiken als hij wil weten hoe een kruisvaarder de verovering

heeft beleefd. De bron is een getuigenverslag vanuit christelijk perspectief. b Om een zo compleet mogelijk beeld te krijgen zal een historicus op zoek moeten

gaan naar bronnen die het gedrag van de kruisvaarders vanuit verschillende perspectieven beschrijven, zodat hij beschrijvingen kan vergelijken en daaruit een conclusie kan trekken. In ieder geval zal hij zowel christelijke als islamitische bronnen moeten hebben.

§ 3 De strijd tussen paus en keizer Casus 1 2 Het recht om te regeren over het westelijk deel van het Romeinse Rijk. Ook wordt de

paus in dit document genoemd als plaatsvervanger van God en opvolger van Petrus. Samen betekent dit dat de paus in Rome de opvolger is van de Romeinse keizer en

1 n.C. ca. 300:

Constantijn zou de Donatio

hebben

geschreven

8e eeuw:

vervalsing mogelijk

opgesteld

1054: de paus

citeert de Donatio voor het

eerst letterlijk

16e eeuw: de

paus erkent de

vervalsing

15e eeuw:

sommigen vermoeden dat

het gaat om een

vervalsing, maar de pausen

gebruiken de

Donatio gewoon


dat hij daarnaast het goddelijk recht heeft te heersen over de kerk en haar onderdanen.

3 Met dit document konden ze bewijzen dat de paus ooit het recht had gekregen te

heersen over de gehele westelijke wereld. Basistekst 1 4 De paus had koningen nodig als bescherming, omdat hij zelf niet over een leger kon

beschikken. De koningen hadden de paus nodig als rechtvaardiging voor hun macht.

5 In de Dictatus Papae heeft paus Gregorius de pauselijke claim op de wereldlijke

macht vastgelegd. Dit wilde hij, samen met de Schenking van Constantijn, gebruiken om zijn macht uit te breiden en af te dwingen. Zijn claim kon hij rechtvaardigen door te verwijzen naar de Schenking van Constantijn. De oproep tot de kruistochten was ook een manier om tot machtsuitbreiding te komen, maar dan vooral in oostelijke richting.

6 Dit blijkt uit het verhaal over de Duitse keizers die zelf bisschoppen, maar ook

pausen benoemden. 7 Bij punt 12 staat dat de paus vond dat hij keizers mocht afzetten. Bij punt 27 staat dat

hij meende leenmannen (ook van de Duitse keizer) te kunnen ontslaan van hun plicht om trouw te blijven.

Basistekst 2 8 Positief omdat hij daardoor weer werd opgenomen in de kerk en van zijn

leenmannen dus weer trouw mocht verwachten. Negatief omdat het een vernedering was en hij de paus hiermee erkende als zijn meerdere.

9 De keizer moest het zelfstandig benoemen van bisschoppen opgeven. De paus moest

zijn claim op de wereldlijke macht opgeven. 10 a De Duitse keizer verloor uiteindelijk veel macht omdat de hoge edelen binnen de

kerk nu bisschoppen benoemden en zo hun macht konden uitbreiden, ten koste van de macht van de keizer.

b De hoge edelen profiteerden dus wel van het Concordaat, omdat zij het belangrijke politieke instrument van de bisschopsbenoeming in handen kregen en zo hun macht vergroot zagen.

Historisch denken 11 a Het feit dat er in Avignon ook een pauselijk paleis staat laat zien dat koningen en

keizers graag zo veel mogelijk greep wilden hebben op dit ambt: de Franse koning liet de paus naar Avignon komen om te verhinderen dat de Duitse keizer hem te veel zou beïnvloeden. Dat betekent dat de paus in de late middeleeuwen nog altijd heel belangrijk was.


b Het paleis heeft het uiterlijk van een kasteel. De paus was verwikkeld in een strijd met de wereldlijke heersers en moest blijkbaar rekening houden met aanvallen van vijanden.

12 Eigenlijk niet zo veel: de investituurstrijd was een strijd tussen de paus en de Duitse

keizer over wie de hoogste macht had bij de benoeming van bisschoppen. Daar had dit paleis in Frankrijk niets mee te maken. Toch is er ook een overeenkomst. Beide conflicten laten zien hoe belangrijk de paus was en hoe belangrijk wereldlijke heersers het vonden om ook zeggenschap te hebben over kerkelijke zaken.

§ 4 Het ontstaan van machtige staten Casus 1 De oorlog en de nederlaag kunnen de ontevredenheid bij de leenmannen hebben

aangewakkerd. De oorlog had veel belastinggeld gekost, maar niets opgeleverd. 2 Hij was afhankelijk van zijn leenmannen: hij had belastinggeld nodig en steun

tijdens oorlogen. 3 Een verschil is dat de Franse koning, Karel de Eenvoudige, Rollo weet te verslaan en

tot zijn leenman maakt, terwijl de Engelse koning, Jan zonder Land, juist door zijn leenmannen wordt overvallen en tot concessies wordt gedwongen. Een belangrijke overeenkomst is dat in beide gevallen de leenmannen uiteindelijk trouw zweren aan hun leenheer – ook al doet Rollo dat duidelijk met tegenzin.

4 De macht van de leenheer was gebaseerd op de belofte van trouw. Als die niet werd

bevestigd, zou het lijken alsof de leenmannen Jan zonder Land niet meer als hun leenheer zagen.

Basistekst 1 5 a De herleving van de handel en het ontstaan van de geldeconomie als gevolg

daarvan. b Dankzij de geldeconomie konden de leenheren belasting in geld gaan heffen. Met

dat geld konden zij legers inhuren en ambtenaren die hen hielpen met het bestuur van hun land.

c De leenheer werd minder afhankelijk van de trouw van de leenmannen en dit ging ten koste van de positie van de adel. Dit leidde geregeld tot botsingen.

6 Als er meer eenheid was in het gebied dat hij bestuurde, zou het makkelijker zijn aan

de macht te blijven en controle te hebben over het gebied. 7 Adel: de adel voelde zich bedreigd door de toenemende macht van de leenheer. Die

tastte hun zelfstandigheid aan. Rijke burgers: zij moesten belastingen betalen, en ook zij kregen te maken met regels

vanuit de centrale overheid terwijl zij gewend waren aan zelfbestuur.


Basistekst 2 8 In de vorige paragraaf is uitgelegd dat de investituurstrijd de positie van de keizer

verzwakte, terwijl het de positie van de hoge adel juist versterkte. Daardoor lukte het de Duitse keizer niet om zijn macht te centraliseren.

9 Het feit dat Parijs centraal was gelegen en goed kon profiteren van de toegenomen

handel. De Franse vorsten konden daar ook weer van meeprofiteren. Er was steeds maar één opvolger, zodat het gebied niet opgedeeld hoefde te worden. De vorsten waren zeer succesvol in de oorlogsvoering. 10 Door oorlogen te voeren, wist de Franse koning zijn macht uit te breiden. Hij

versloeg tijdens deze oorlogen zijn rivalen en liet zien dat hij de machtigste was. Hierdoor kon de Franse koning Frankrijk omvormen tot een gecentraliseerde staat: zijn leenmannen dwong hij tot trouw en hij kon belastingen heffen. Vervolgens bleek een staat weer een zeer geschikt instrument om oorlog te voeren: de koning was niet meer afhankelijk van de bereidheid van zijn leenmannen om mee te vechten, maar kon centraal een leger aansturen.

11 Zoals naar voren komt in de gebeurtenissen rond de Magna Carta konden oorlogen

ook leiden tot ontevredenheid en onrust, omdat de leenmannen aan de oorlogen moesten meebetalen.

12 Een parlement was een centraal overlegorgaan waarin afgevaardigden vanuit

verschillende plaatsen bij elkaar kwamen. Zo konden zij gezamenlijk besluiten nemen.

Historisch denken 13 Door veroveringen (bron 3) en huwelijkspolitiek (bron 4). 14 De opstelling van de steden maakte centralisatie niet eenvoudiger. In ruil voor de

belastingen die de hertogen vroegen, eisten zij medezeggenschap. De hertog moest dus rekening houden met hun afzonderlijke wensen. Daardoor was het lastig overal dezelfde regelingen en belastingen in te voeren.

15 a In beide documenten zijn de rechten (privileges) van de onderdanen van een

leenheer vastgelegd. b Het lijkt erop dat die positie niet zo sterk was. De onderdanen hoeven zich

helemaal niet bij elke eis, of elk verbod of gebod van de leenheer neer te leggen. c Misschien had zij ook gunsten van de Staten-Generaal nodig: geld om een oorlog te

kunnen voeren? 16 Het was belangrijk dat Filips op goede voet stond met de hoogste edelen. Hij was

afhankelijk van hun steun en trouw. Het gaf hem ook status en aanzien omdat hij bepaalde wie de orde kreeg.

17 a Ze zijn gedwongen het heel voorzichtig aan te pakken. Uit het Groot Privilege

blijkt dat de centrale macht in 1477 nog beperkt was. De Orde van het Gulden Vlies


geeft ook aan dat de Bourgondische vorsten het heel belangrijk vonden op goede voet te staan met hun hoge edelen.

b Uitbreiding van het grondgebied.

Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Herleving van de handel en ontstaan steden: - In Europa vindt het drieslagstelsel ingang (ca. 1100). Deze uitvinding is een van de

belangrijke oorzaken van de heropleving van de economie: doordat er meer graan beschikbaar kwam, kon het overschot worden verhandeld en kregen de stedelijke markten weer een kans.

- Noordduitse handelaren werken samen in de Hanze (ca. 1200). Dit handelsverbond is een belangrijk gevolg van de herleving van de handel en het ontstaan van steden. Bij de Hanze waren veel steden in Noord-Europa aangesloten.

Opkomst stedelijke burgerij: - Noordduitse handelaren werken samen in de Hanze (ca. 1200). Dit handelsverbond

zorgde voor een bloei van de handel in Noord-Europa. Bij de Hanze waren veel steden aangesloten die zo een sterke positie ten opzichte van hun landsheren konden innemen.

De strijd tussen de paus en wereldlijke vorsten: - Keizer Hendrik IV zet paus Gregorius VII af (1076). Deze beslissing was het begin

van de investituurstrijd. - Het Concordaat van Worms wordt gesloten (1122). In dit jaar sloten de Duitse

keizer en de paus een compromis over de verdeling van de geestelijke en wereldlijke macht. Daarmee kwam een (tijdelijk) einde aan de investituurstrijd.

De expansie van de christelijke wereld: - Paus Urbanus II roept edelen op tot de strijd (1095). Hiermee riep deze paus op tot

de eerste kruistocht om moslims te verdrijven uit het heilige land. - Christelijke legers veroveren het laatste islamitische koninkrijk van Spanje (1492).

Deze gebeurtenis vormt het eind van de Reconquista op het Iberisch schiereiland en is in die zin een belangrijke gebeurtenis.

- Kruisvaarders moeten in het heilige land de stad Akko opgeven (1291). Dit was een heel belangrijk moment in de geschiedenis van de kruistochten, want Akko was het laatste bolwerk van de kruisvaarders in het Midden-Oosten. Maar ook nadien zijn er nog allerlei kruistochten georganiseerd en in zekere zin is dit dus maar een van de vele veroveringen en verliezen in de kruistochten geweest. Daarom ligt het meer voor de hand dit bij vraag 2 te zetten.

Begin staatsvorming en centralisatie: - Willem de Veroveraar beloont zijn leenmannen met lenen in Engeland (1066). Dit

was (althans in Engeland) een belangrijk moment in de staatsvorming. Doordat Willem als veroveraar van Engeland met een schone lei kon beginnen, kon hij


aanspraken van zijn leenmannen binnen de perken houden en een min of meer centraal bestuur instellen. Overigens kun je dit antwoord eventueel ook invullen bij vraag 2, want het gaat om een gebeurtenis die alleen belangrijk is voor de Engelse staatsvorming, en niet voor de Europese staatsvorming in het algemeen.

- In de Honderdjarige Oorlog is de Franse koning oppermachtig (1337-1453). Dit was (in Frankrijk althans) er een belangrijke oorzaak van dat de Franse koning veel macht naar zich kon toetrekken: tijdens deze oorlog kon hij namelijk veel lastige leenmannen verslaan en aan zich onderwerpen. Overigens kun je dit antwoord eventueel ook invullen bij vraag 2, want het gaat om een gebeurtenis die alleen belangrijk is voor de Franse staatsvorming, en niet voor de Europese staatsvorming in het algemeen.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Herleving van de handel en ontstaan steden: - De jaarmarkt van Lendit wordt een van de grootste van Europa (ca. 1300). Er waren

veel meer jaarmarkten, dus dit is typisch een (belangrijk) voorbeeld. - Venetië begint gouden dukaten te slaan (ca. 1250). Op zichzelf was deze gebeurtenis maar op beperkte schaal van invloed op de herleving van de agrarisch-urbane samenleving; het is meer een illustratie bij een aspect ervan, de herleving van de geldeconomie. Opkomst stedelijke burgerij: - Venetië begint gouden dukaten te slaan (ca. 1250). Dit is een goed voorbeeld van de rechten die steden weten te verwerven. - De hertogin van Brabant ondertekent op aandrang van de steden de Blijde Inkomst (1356). Dit is een voorbeeld van de toenemende macht van de steden. De Brabantse hertogin moest de steden namelijk allerlei rechten toestaan. De strijd tussen de paus en wereldlijke vorsten:

- De paus citeert voor het eerst uit de Schenking van Constantijn (1054). De Schenking van Constantijn was een vervalst document dat door de paus werd gebruikt om te ‘bewijzen’ dat hij meer macht had dan de wereldlijke vorsten. Dat de paus eruit citeerde, is een voorbeeld van de manier waarop de paus en wereldlijke vorsten met elkaar streden.

De expansie van de christelijke wereld: - Kruisvaarders moeten in het heilige land de stad Akko opgeven (1291). Dit is een

episode uit de strijd om het heilige land en als zodanig een voorbeeld. Wel was het een heel belangrijk moment, want Akko was het laatste bolwerk van de kruisvaarders in het Midden-Oosten. Deze gebeurtenis kan dus eventueel ook bij vraag 1 staan.

Begin staatsvorming en centralisatie: - Willem de Veroveraar beloont zijn leenmannen met lenen in Engeland (1066). Dit is

een belangrijk moment geweest voor de staatsvorming in Engeland en in die zin een voorbeeld van middeleeuwse staatsvorming. Zie verder onder vraag 1.


- In de Honderdjarige Oorlog is de Franse koning oppermachtig (1337-1453). Dit is een belangrijk moment geweest voor de staatsvorming in Frankrijk en in die zin een voorbeeld van middeleeuwse staatsvorming. Zie verder onder vraag 1.

- De hertogin van Brabant ondertekent op aandrang van de steden de Blijde Inkomst (1356). Eigenlijk is dit geen voorbeeld van staatsvorming en centralisatie, maar juist van de tegenbeweging: het verzet tegen de toenemende macht van de vorst. De Brabantse hertogin moest de steden namelijk allerlei rechten toestaan.


Tijdscharnier 1500 1 Middeleeuwse christenen geloofden dat je na je dood op je daden werd beoordeeld

en dat God je eeuwig strafte (in de hel) of eeuwig beloonde (in de hemel). Tegelijkertijd zagen kerkleiders dat veel mensen genoten van het leven en daarbij zondigden tegen Gods geboden. Zij wezen mensen er daarom op dat zij zich niet moesten laten misleiden door uiterlijke schijn en tijdelijke pleziertjes, want daar zouden ze uiteindelijk eeuwig zwaar voor moeten lijden. Als ze zichzelf eeuwige ellende wilden besparen, moesten ze op aarde leven naar Gods wil.

2 Machiavelli houdt zich overdag bezig met spelletjes (om een beetje geld) en doet

mee aan scheldpartijen. Dat zijn volgens de kerk zondige activiteiten, maar Machiavelli lijkt er geen schuldgevoel over te hebben (‘Pluk de dag’).

’s Avonds bestudeert hij de klassieke schrijvers uit de oudheid, typisch voor een geleerde met de nieuwe houding ten aanzien van het aardse leven. Het verlost hem zelfs van angst voor de dood.

[Verderop in de brief kondigt hij aan wat zijn studie op gaat leveren: zijn beroemde boek De Vorst, waarin hij uitlegt dat vorsten soms geweld moeten gebruiken om erger te voorkomen. Ook dat staat haaks op de christelijke boodschap.]

3 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: centralisatie van macht en strijd tussen koningen en

adel/burgerij; ontstaan van protestantisme en godsdienstoorlogen; ontdekking van nieuwe gebieden in de wereld en het ontstaan van meer handel; wetenschappelijke ontdekkingen en het ontstaan van rationeel denken.


Hoofdstuk 5 Veranderend wereldbeeld

§ 1 De renaissance Casus 1 a De mensen in de middeleeuwen vonden het erg belangrijk dat zij na hun dood in

het paradijs terecht zouden komen. Dan moesten zij zo min mogelijk hebben gezondigd of voor de zonden die ze hadden begaan, zo veel mogelijk boete hebben gedaan. Dit is precies wat Puccio doet.

b Ook hij heeft als monnik zijn leven aan God gewijd, maar hij wil met genieten niet wachten tot hij dood is. Hij wil al tijdens het leven in het ‘paradijs’ leven, zelfs als hij daarvoor zondigt (overspel pleegt).

c Via Don Felice en Isabetta wil hij de strenggelovige houding van Puccio belachelijk maken. (Dat hangt samen met de waardering in de renaissance van het aardse leven zelf.)

Basistekst 1 2 a In deze afbeelding staat de mens letterlijk centraal; hij is getekend op basis van

kennis uit de klassieke oudheid. b Als je goed kijkt, zie je dat Da Vinci voor de cirkel inderdaad de navel heeft

gebruikt als middelpunt, maar voor het vierkant is het het geslachtsdeel. Da Vinci heeft dus eigen anatomische inzichten toegevoegd.

c Je zou kunnen denken: dat renaissancegeleerden klassieke auteurs bewonderden en navolgden, maar ook verbeteringen konden aanbrengen. De vraag is echter of Leonardo da Vinci representatief was. Hij was een uitzonderlijk geleerde en daarom misschien niet representatief voor alle renaissancegeleerden. Bovendien is dit een momentopname in een ontwikkeling van zo’n drie eeuwen.

Basistekst 2 3 De opkomst van handel en ambachten en het herleven van de agrarisch-urbane

samenleving. Door handel en ambacht ontstond er een groep van rijke burgers, die geld hadden om kunst en cultuur te ondersteunen.

De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van de steden. Steden werden later centra van de renaissance.

De expansie van de christelijke wereld naar buiten toe, onder andere in de vorm van kruistochten. Door de expansie kwamen in het westen verloren gewaande geschriften van klassieke auteurs voor studie beschikbaar.

4 Men stelde de mens zelf en de kwaliteit van het leven op aarde meer centraal, in

plaats van het leven te zien als voorbereiding op het hiernamaals. De Griekse en Romeinse cultuur ging een veel grotere rol spelen en dat kon je zien in

de steden.


Historisch denken 5 a De kunstenaar staat centraal en is niet anoniem: het monogram was bedoeld om

duidelijk te maken dat we hier te maken hadden met een beroemde schilder. b Als je bron 3 en 4 vergelijkt, zie je dat bron 4 veel realistischer is geschilderd (met

perspectief en schaduw). Die stilistische kenmerken zie je bij Van Oostsanen ook. 6 Het is altijd mogelijk dat er oudere zelfportretten uit de Noordelijke Nederlanden

worden ontdekt of – meer waarschijnlijk – dat van al bekende oudere portretten door onderzoek komt vast te staan dat het zelfportretten zijn. Dat blijkt immers niet zo eenvoudig vast te stellen.

Het is ook mogelijk dat nieuw onderzoek uitwijst dat het voorbeeld waarop dit schilderij zou zijn gebaseerd, toch geen zelfportret is, maar bijvoorbeeld is geschilderd door iemand anders in de stijl van Van Oostsanen, met hemzelf als model.

Het kan ook zijn dat er een schilderij van Van Oostsanen opduikt waaruit blijkt dat hij toch tot aan zijn dood heeft geschilderd en dat hij in zijn latere leven weer is teruggekeerd naar zijn oude schilderstijl.

§ 2 Europeanen ontdekken de wereld Casus 1 a Het veroveren van goud: zowel Cortés als Guzmán laten zich in hun gedrag sterk

leiden door de (vermeende) aanwezigheid van goud. b Deze twee teksten bieden daarvoor weinig aanwijzingen. Wel heeft Cortés de

havenplaats vernoemd naar het kruis van Christus, hetgeen zou kunnen duiden op een religieus motief. Een andere aanwijzing is dat er al een bisschop aanwezig was in de nieuwe kolonie.

c Ja, want zij stichtte er al snel een bisdom. Maar de steun heeft wel zijn grenzen: al te gewelddadige veroveringen gelden kennelijk als onchristelijk en worden veroordeeld. Om die reden wordt Guzmán uit de kerk gestoten.

d Door geschenken aan te bieden (een hoofdman geeft twintig slavinnen cadeau; de Azteekse gezant biedt Cortés geschenken aan; koning Tangáxuan van Michoacán doet hetzelfde.

Door mee te strijden met de Europeanen (bij Guzmán; overigens gebeurde dit ook bij Cortés).

Door zich al dan niet gewapend te verzetten (zoals op de afbeelding te zien is; koning Tangáxuan verraadt niet waar meer goud is te vinden).


Basistekst 1 2 a De verminderde toegankelijkheid van het Aziatische handelsnetwerk over land

door de ondergang van het Mongoolse Rijk, de pest en Ottomaanse belastingverhogingen.

De technische vooruitgang bij de bouw en navigatie van schepen. De wil om vreemde volken te bekeren. b De eerste twee onder a. 3 Na Cortés’ veroveringen was Mexico een Spaanse kolonie geworden. De Spaanse

kolonisten zagen in hem een held, die een mooi graf verdiende. De Mexicanen zagen hem echter heel anders: voor hen was hij de wrede overheerser, die de inheemse cultuur had vernietigd en die dus helemaal geen mooi graf verdiende. Kennelijk waren de Spaanse autoriteiten bang dat de Mexicanen na hun onafhankelijkheid hun held Cortés zouden onteren.

Basistekst 2 4 a/c De Europeanen krijgen beter zicht op hoe de continenten op aarde eruitzien en

welke volken daar wonen; met deze volken gaan ze zich vergelijken, zodat ze ook een ander beeld krijgen van de positie van de Europese cultuur ten opzichte van de rest van de wereld. Dit is een cultureel gevolg.

b/c Uitwisselingen van producten: economisch gevolg. Verspreiding van het christendom: religieus gevolg. Grote sterfte onder de indiaanse bevolking in Amerika: demografisch gevolg. Ondergang van koninkrijken van indianen: politiek gevolg. Invoer van Afrikaanse slaven in Amerika: demografisch en economisch gevolg. 5 a Het bestaan van een handelsnetwerk in Azië en Europa en het ontstaan van

verbindingen tussen Europa en Amerika over zee. b Voordeel: er was handel mogelijk (via het Mongoolse Rijk); Europeanen werden

rijk door handel en de uitvoer van goud en zilver uit de Nieuwe Wereld; Europeanen leerden allerlei nieuwe producten kennen en waarderen.

Nadeel: deze contactzones maakten ook de verspreiding van ziekten gemakkelijk. In Europa kreeg men te maken met de pest uit Azië (terwijl de Europeanen weer ziekten overbrachten op de indianen).

Historisch denken 6 a Sepúlveda stelt dat de indianen zo nodig met geweld moeten worden

onderworpen. Las Casas stelt dat de indianen niet met geweld mogen worden onderworpen.

b Sepúlveda geeft als argumenten dat: - indianen er zeer wrede gebruiken op na houden en in het algemeen

onderontwikkeld zijn; - filosofen zeggen dat je onderontwikkelde culturen mag onderwerpen; - God en de natuur het recht geven om toekomstige slachtoffers van de indiaanse

gebruiken van een wisse dood te redden.


c Las Casas geeft als argumenten dat: - de indianen ook mensen zijn; - Jezus is gestorven voor alle mensen en dus ook voor de indianen; - de indianen helemaal niet onderontwikkeld zijn; - de indianen juist zeer bereid zijn het christelijke geloof aan te nemen (oorlog is dus

ook niet nodig). 7 Twee van de volgende redenen: - De Sepúlveda is zelf geen getuige van wat zich in de Nieuwe Wereld afspeelt en

heeft geen direct contact gehad met indianen, terwijl De las Casas wel direct contact met hen heeft gehad.

- Sepúlveda heeft een heel ander beeld van de indianen dan De las Casas: de eerste ziet hen vooral als uitvoerders van wrede rituelen, de tweede als mensen die anders zijn en nog niet de kans hebben gehad zich in het katholieke geloof te verdiepen.

- Sepúlveda beroept zich op filosofen (onder wie de hem welbekende Aristoteles) die in de oudheid over onbekende volken hebben geschreven, én op God en het recht van de natuur. De las Casas beroept zich op de christelijke naastenliefde.

8 a In onze tijd vinden we het niet beschaafd om een onbekende cultuur direct te

veroordelen en proberen we iedereen als mens te zien. Sepúlveda doet dat niet: hij ziet ‘nauwelijks een spoor van menselijkheid’ en noemt de indianen ‘barbaren’ die leven ‘als beesten’. De las Casas is wat dat betreft moderner. Hij neemt het in zekere zin op voor de indianen: ook al zijn ze anders, de indianen zijn ‘broeders’, ze zijn niet ‘dom of barbaars’, het zijn geen beesten, en het is een misvatting te denken dat indianen ‘de essentiële eigenschappen van mensen zouden missen’.

b Hij is ervan overtuigd dat de indianen ‘in het duister’ leven (katholiek perspectief) en dat ze ‘eeuwen verborgen zijn geweest en vergeten’ (Spaans/Europees perspectief).

9 Het antwoord moet ingaan op het volgende: - de kwestie die speelt is het gevolg van de ontdekkingsreizen; - het ontdekken van nieuwe culturen leidt tot een debat over de verschillen tussen

mensen en hun gebruiken (veranderend mensbeeld; in de 18e eeuw leidt dit tot een debat over de verschillende ontwikkelingsstadia waarin volken kunnen leven);

- in het debat speelt het gezag van Aristoteles een belangrijke rol (heroriëntatie op de klassieke cultuur).

10 In het werk van Las Casas worden de gruweldaden van de Spanjaarden breed

uitgemeten. Toen de Nederlanden in 1568 in oorlog raakten met Spanje, paste dit vijandbeeld goed bij het Spaanse ‘wangedrag’ dat de zich verzettende Nederlanders met eigen ogen meenden waar te nemen. Er ontstond een zwarte legende, waarin ‘Spaans’ en ‘tiranniek’ altijd in één zin werden genoemd.


§ 3 De Reformatie Casus 1 a Hij dacht dat Rome een plaats zou zijn waar iedereen zich aan God wijdde. b Het ontbreken van religieuze toewijding en het feit dat de kerk het geloof

schaamteloos te gelde maakte. 2 De kerk proberen te verbeteren of een andere kerk stichten. Basistekst 1 3 Aflaathandel: hierbij was het mogelijk je zonden af te kopen door een priester ervoor

te betalen. Luther vond dat je in plaats daarvan zelf vergeving aan God moest vragen.

Heiligenverering: heiligen werden gezien als bemiddelaars tussen God en de gelovige en werden zo vereerd, dat de persoonlijke relatie tussen gelovige en God ondergeschikt werd. Luther vond dat onjuist en in strijd met de Bijbel: je moest je als gelovige tot God zelf richten.

Sacramenten: voor alle sacramenten had je als gelovige een priester nodig; de priester trad dus op als tussenpersoon tussen God en de gelovige.

Hiërarchie: in de middeleeuwse kerk waren mensen als de paus, de bisschoppen en de geestelijken nodig om vergeving van je zonden te verkrijgen. Luther vond dat je je als gelovige rechtstreeks tot God moest wenden.

4 a Bijvoorbeeld door censuur of door de auteur uit de geloofsgemeenschap te zetten. b De prent drijft de spot met Luther en dat verwijst naar de mogelijkheid van

propaganda tegen hem. Basistekst 2 5 a In Duitsland en in Scandinavië. b In Zwitserland, Nederland, Schotland en lokaal in Frankrijk. c Daar lag het centrum van de katholieke kerk. 6 De katholieke kerk gaf wel toe dat aflatenhandel fout was en dat heiligen niet

letterlijk mochten worden vereerd, maar zij accepteerde niet dat er protestantse kerken in Europa ontstonden en ging daarom over tot vervolging van protestantse ‘ketters’.

7 Dit lijkt een indirecte oorzaak, omdat het bezoek aan Rome Luther aan het twijfelen

bracht en die twijfel later leidde tot het publiceren van scherpe kritiek en uiteindelijk tot de afscheiding van de lutherse kerk. Maar zonder dat bezoek was Luther waarschijnlijk ook wel aan het twijfelen geraakt en had hij zijn kritiek gespuid. Bovendien: als hij dat niet had gedaan, was er waarschijnlijk ook een Reformatie gekomen, want ook anderen hadden kritiek op de geloofspraktijken van de kerk.


Historisch denken 8 Twee redenen zijn: - De reformatie was een harde religieuze en politieke strijd waarbij alle middelen

werden gebruikt, ook propaganda. - Het gebruiken van verhalen die mensen kenden en van beelden met allerlei

toespelingen was net zo geschikt om mensen te beïnvloeden als serieuze preken en geleerde boeken.

9 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: - De hervormers vonden het belangrijk dat mensen zelf de Bijbel gingen lezen in

plaats van afhankelijk te zijn van priesters. - Door naar de Bijbel te verwijzen leek het alsof alles wat ze zeiden ook klopte.

Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Renaissance: - Boccaccio schrijft Decameron (1349-1353). Boccaccio heeft met zijn Decameron grote

invloed gehad op de renaissanceliteratuur. Tegelijk is hij ook maar een voorbeeld van een vroege renaissanceschrijver: er waren er meer, zoals Dante en Petrarca. Je kunt Boccaccio daarom ook indelen bij vraag 2.

- Uitvinding van de boekdrukkunst (rond 1450). De uitvinding van de boekdrukkunst is erg belangrijk geweest voor de verspreiding van de ideeën van de renaissance en het humanisme.

- Leonardo da Vinci woont en werkt in Rome (1513-1516). Leonardo da Vinci heeft als veelzijdig kunstenaar en geleerde bijgedragen aan de verspreiding van het renaissancistische cultuurgoed, zeker door zijn activiteiten in Rome. Maar er waren natuurlijk veel meer renaissanceschilders en -schrijvers, zodat je hem ook bij vraag 2 kunt indelen.

Heroriëntatie klassieke oudheid:

- Boccaccio schrijft Decameron (1349-1353). Boccaccio heeft met zijn Decameron, die onder andere gebaseerd is op klassieke teksten, grote invloed gehad op de renaissanceliteratuur. Tegelijk is hij ook maar een voorbeeld van een vroege renaissanceschrijver. Je kunt Boccaccio daarom ook indelen bij vraag 2.

- Uitvinding van de boekdrukkunst (rond 1450). De uitvinding van de boekdrukkunst is erg belangrijk geweest voor de verspreiding van de ideeën van de renaissance en het humanisme.

- Leonardo da Vinci woont en werkt in Rome (1513-1516). Leonardo da Vinci heeft als veelzijdig kunstenaar en geleerde bijgedragen aan de verspreiding van het renaissancistische cultuurgoed en dus ook het klassieke cultuurgoed. Maar er waren natuurlijk veel meer renaissanceschilders en -schrijvers, zodat je hem ook bij vraag 2 kunt indelen.


Begin Europese expansie: - Vasco da Gama reist naar India (1497-1498). Vasco da Gama slaagde er als eerste Europeaan in India over zee te bereiken. Dat was een belangrijke gebeurtenis voor het kenmerkend aspect ‘ontdekkingsreizen’. Tegelijkertijd was hij slechts een van de vele ontdekkingsreizigers uit zijn tijd. Je zou hem dus ook als voorbeeld kunnen zien en bij vraag 2 plaatsen.

Reformatie: - Luther publiceert zijn 95 stellingen (1517). Luthers 95 stellingen waren het begin

van de Reformatie en dus waren ze van zeer groot belang voor dit kenmerkend aspect.

- Paus Leo X doet Luther in de ban (1520). Het feit dat de paus Luther in de ban deed, leidde er uiteindelijk toe dat de christelijke kerk uiteenviel in verschillende kerken: de katholieke en een aantal protestantse. Deze beslissing is dus zeer belangrijk geweest voor de Reformatie.

- Het Concilie van Trente vindt plaats (1545-1563). Tijdens het Concilie van Trente kreeg de officiële katholieke reactie op de Reformatie gestalte. Naast enkele hervormingen voerde het Concilie ook de inquisitie in. Door de keiharde vervolgingen verhardde de tegenstellingen tussen de katholieke en protestantse gelovigen nog meer.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Renaissance: - Boccaccio schrijft Decameron (1349-1353). Boccaccio is een voorbeeld van een vroege

renaissanceschrijver. Zijn Decameron heeft op de latere literatuur grote invloed uitgeoefend; je zou hem daarom ook bij vraag 1 kunnen plaatsen.

- Leonardo da Vinci woont en werkt in Rome (1513-1516). Leonardo da Vinci was een van de belangrijkste voorbeelden van een renaissancekunstenaar en een echte uomo universale; ook hij heeft grote invloed gehad op latere kunstenaars. Je zou hem daarom ook bij vraag 1 kunnen plaatsen.

- Erasmus publiceert zijn vertaling van het Nieuwe Testament (1516). Erasmus’ vertaling van het Nieuwe Testament is een voorbeeld van de humanistische cultuur in Noordwest-Europa.

Heroriëntatie klassieke oudheid:

- Boccaccio schrijft Decameron (1349-1353). Boccaccio is een voorbeeld van een vroege renaissanceschrijver. Zijn Decameron heeft op de latere literatuur grote invloed uitgeoefend; je zou hem daarom ook bij vraag 1 kunnen plaatsen.

- Leonardo da Vinci woont en werkt in Rome (1513-1516). Leonardo da Vinci was een van de belangrijkste voorbeelden van een renaissancekunstenaar en een echte uomo universale; ook hij heeft grote invloed gehad op latere kunstenaars. Je zou hem daarom ook bij vraag 1 kunnen plaatsen. - Erasmus publiceert zijn vertaling van het Nieuwe Testament (1516). Erasmus’ vertaling van het Nieuwe Testament uit het Grieks is een voorbeeld van de humanistische cultuur in Noordwest-Europa.

Begin Europese expansie:


- Cortés dwingt de Azteken tot overgave (1521). Cortés’ overwinning op de Azteken is een belangrijk voorbeeld van de manier waarop de Spaanse veroveraars in Midden- en Zuid-Amerika te werk gingen. Maar Cortés was beslist de enige conquistador niet: in bron 1 van paragraaf 2 wordt bijvoorbeeld ook Guzmán genoemd.

- Vasco da Gama reist naar India (1497-1498). Vasco da Gama is een belangrijk voorbeeld van een ontdekkingsreiziger. Hij slaagde er als eerste Europeaan in India over zee te bereiken. Daarom zou je hem eventueel ook bij vraag 1 kunnen plaatsen.

- Het Dispuut van Valladolid vindt plaats (1550). Het Dispuut van Valladolid is een voorbeeld van de verschillende manieren waarop Europeanen konden reageren op hoe ontdekkingsreizigers en kolonisten in de Nieuwe Wereld omgingen met de inheemse bevolking. Maar op zichzelf heeft dit dispuut nauwelijks gevolgen gehad voor de behandeling van de indianen: het was een academische kwestie.


Hoofdstuk 6 Een nieuwe republiek in Europa

§ 1 De opstand in Europees perspectief Casus 1 De Duitse vorstendommen, Engeland en Schotland, eventueel Denemarken en

Zweden. 2 a Vrijheid van geloof en godsdienst. Meer gezag voor de Raad van State. b Viglius vreesde waarschijnlijk voor een conflict als zelfs de katholieken de

protestantse ketterij in de Nederlanden gingen steunen. Basistekst 1 3 a Tijdens de godsdiensttwisten in de 16e eeuw bestreden katholieke en protestantse

edelen elkaar op leven en dood. Tegelijkertijd speelde er een conflict over een steeds centraler wordende regeringsmacht, die ten koste ging van adellijke macht.

b Het Edict van Nantes bood een oplossing voor de godsdienststrijd. Het was een schikking waarbij zowel de katholieke als (tot op zekere hoogte) de protestantse godsdienst werd toegestaan.

4 a Tegen de keizer van het rijk. b Het ging over godsdienst, maar ook over behoud van regionale macht ten opzichte

van centrale macht. 5 De vorst bepaalde welke godsdienst in zijn gebied beleden werd. Wilde je een

andere godsdienst aanhangen, dan werd je niet vervolgd, maar moest je wel verhuizen met achterlating van je huis.

Basistekst 2 6 a Minimaal drie van de volgende antwoorden: - verlangen naar vrijheid van godsdienst (de mogelijkheid om het calvinisme te

kunnen belijden); - verzet tegen de vervolgingen en terechtstellingen van ketters; - verlangen naar zo veel mogelijk zelfbestuur; - verzet tegen centralisatie van het gezag; - ontevredenheid bij de adel over het verlies van macht en privileges. b De Spaanse vorst streefde naar eenheid van gezag en eenheid van godsdienst. In

beide werd hij gedwarsboomd. 7 De opstandelingen streefden niet naar een eigen staat, maar naar behoud van

bestuurlijke zelfstandigheid binnen het rijk. Pas nadat de Spanjaarden keihard hadden ingegrepen, richtten de noordelijke gewesten in reactie de Unie van Utrecht op en kwamen ze tot het besluit de Spaanse vorst af te zweren. Toen vervolgens de zoektocht naar een nieuwe vorst mislukte, kwam de Republiek tot stand.


8 Staatsvorm: zowel in de Noordelijke Nederlanden als in het Duitse Rijk wordt het

gezag van de keizer afgezworen of geminimaliseerd. De Noordelijke Nederlanden krijgen echter een nieuwe staatsvorm, de Republiek, terwijl in het Duitse Rijk de vorsten van de afzonderlijke staatjes in hun macht hersteld worden.

Godsdienst: in de Duitse staten beschikte de vorst over welke godsdienst in zijn gebied beleden werd: het katholicisme, calvinisme of lutheranisme. Wie daarvan wilde afwijken moest verhuizen naar een andere staat. In de Nederlanden werd het calvinisme weliswaar de belangrijkste godsdienst, maar werden ook andere godsdiensten, zoals het katholicisme getolereerd.

Historisch denken 9 a Als een herder die zijn schapen beschermt. Een vorst is er voor zijn onderdanen: hij

mag ze niet onderdrukken. b Als een vorst zich als een tiran gedraagt, mogen zij een andere vorst zoeken. 10 a Omdat ieder mens gelijk is geschapen, heeft ieder mens recht op ‘leven, vrijheid en

het nastreven van geluk’. b Een regering moet die rechten garanderen. c Het volk mag de regering vervangen of veranderen als de regering haar macht

misbruikt. 11 a Beide verklaringen zeggen dat een volk een vorst mag afzetten als deze zich

ontpopt tot een tiran en dus niet goed is voor zijn volk. b Nee, want daar is het God die de vorst aanstelt. De onderdanen moeten hun vorst

gehoorzamen, tenzij hij hun rechten afpakt. Dan mogen ze een andere vorst zoeken. c Nee, want in bron 6 hebben alle mensen dezelfde rechten, en privileges zijn

voorrechten – rechten die sommigen wel hebben en anderen niet. 12 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: de overeenkomsten, want in beide gevallen mag

een volk zijn heerser wegsturen als die misbruik maakt van zijn macht. Of: de verschillen, want in de 16e-eeuwse tekst zijn mensen ongelijk aan elkaar en wijst God aan wie hun vorst is en in de 18e-eeuwse tekst zijn alle mensen gelijk en bepalen ze zelf wie hen mag regeren.

§ 2 Een bijzondere bestuursvorm Casus 1 Het begrijpen van ‘de grootheid’ van de Republiek en haar dreigende ondergang –

een gebeurtenis ‘zonder weerga in de geschiedenis’, waar maar weinigen iets van begrepen, zelfs niet als ze erbij waren geweest.

2 a Die is ingewikkeld, de regelingen rondom bestuur lijken verward en

onsamenhangend. b De juiste keuze van bestuurders en hun eenvoud.


Basistekst 1 3 Het bestuur van de gezamenlijke provincies was volkomen nieuw, maar de

bestuursinstellingen uit de Habsburgse tijd bleven in gebruik en kregen pas geleidelijk aan een andere invulling.

Een invloedrijke staat waarin de soevereiniteit (hoogste staatsmacht) niet door een vorst werd uitgeoefend, was een bijzonderheid in het 17e-eeuwse Europa met voornamelijk keizerrijken, koninkrijken en vorstendommen.

4 a Volgens de afspraak had ieder gewest even veel te zeggen in het gezamenlijke

staatsbestuur. Maar Holland droeg zo veel meer bij aan de gezamenlijke staatskas, dat in de praktijk dit gewest de meeste invloed had en dat vaak gebeurde wat Holland wilde.

b Voor ieder gewest stonden de eigen zelfstandigheid en soevereiniteit als een paal boven water. In feite vormde vooral de oorlog tegen Spanje een reden om een bestuurlijke eenheid te vormen. In die situatie was het ondenkbaar dat één gewest formeel als belangrijkste zou worden aangemerkt.

Basistekst 2 5 Raadpensionaris: door zijn functie als belangrijkste ambtenaar van het invloedrijkste

gewest en als degene die alle correspondentie voerde, was de raadpensionaris het beste op de hoogte van alle kwesties in de Republiek. Van deze centrale kennis zou een op macht beluste figuur misbruik kunnen maken.

Stadhouder: een militair succesvolle stadhouder zou in zijn rol als legeraanvoerder veel aan prestige kunnen winnen en op grond daarvan veel politieke macht naar zich toe kunnen trekken.

6 De Staten-Generaal voelden zich na het overlijden van stadhouder Willem II, die de

macht van de Hollandse regenten had willen terugdringen, niet gedwongen een ander lid uit de Oranjefamilie automatisch tot stadhouder te benoemen. Zij erkenden de erfelijkheid van deze functie in feite niet. Toch zat men twee decennia later met deze erfelijkheidskwestie in de maag, toen Willem III volwassen was geworden. Voor veel mensen uit het volk sprak overerving van deze functie kennelijk wel vanzelf.

7 a Deel uit te maken van politieke netwerken, facties, die georganiseerd waren via

familiebanden en relaties. b Individuele kwaliteiten als het vermogen om goed te overleggen en te overreden

en het vermogen een goed leider te zijn. 8 a Soms zijn de burgers uit de steden duidelijk in de meerderheid, zoals in Holland,

soms niet, zoals in Utrecht. b De provincies verschilden sterk van elkaar. In Holland had je veel steden en was

de burgerij heel belangrijk; de (van oorsprong katholieke) geestelijkheid speelde na de Opstand geen rol meer. In het gewest Utrecht waren steden veel minder belangrijk (en was de macht van de geestelijkheid van oudsher sterk).


Historisch denken 9 De strijd tussen de stedelijke regenten (zoals de gebroeders De Witt) en de Oranjes

(in dit geval Willem III) die streefden naar een soort koningschap. Juist in de jaren 1670-1672 kwam deze strijd tot een nieuw hoogtepunt.

10 De gewone bevolking stelde de gebroeders De Witt (en andere regenten) verantwoordelijk voor de Frans-Engels-Duitse inval en hoopte dat Willem III redding zou brengen.

§ 3 Internationale handel Casus 1 a Ze waren waarschijnlijk niet katholiek (maar bijvoorbeeld calvinistisch of joods):

als de Spanjaarden Antwerpen zouden innemen, zou er geen ruimte meer zijn voor het belijden van niet-katholieke godsdiensten.

b Kooplieden als Massa hadden goede handelscontacten en veel handelskennis en konden dus bijdragen aan de groei van de handel en nijverheid in de Hollandse steden.

2 Engeland. Basistekst 1 3 De scheepvaart, waardoor Hollandse kooplieden handel konden drijven met

gebieden in heel Europa, Azië, Afrika en Amerika. 4 a Graan als voedsel voor de burgers in de Republiek, waardoor die zich konden

toeleggen op andere vormen van arbeid dan akkerbouw. Hout voor de scheepsindustrie. Zout voor de haringexport. b Kwantitatief steeg het aantal houtzaagmolens het meeste (203 molens). Procentueel steeg het aantal verfmolens het meeste (1900%). c Door het gebruik van het fluitschip kon er meer hout uit Scandinavië worden

geïmporteerd. Anderzijds bespaarde men op mankracht door het gebruik van het fluitschip en dat kwam de economie op andere plaatsen weer ten goede.

Basistekst 2 5 a In het 17e-eeuwse handelskapitalisme bestond het kapitaal vooral uit te

verhandelen goederen en (aandelen in) schepen voor het vervoer van de handelswaar.

b Nee, de stelling is onjuist. De East India Company in Engeland en de VOC en de WIC in Nederland kregen van de overheid handelsmonopolies. Daarmee werden andere handelsondernemingen uitgesloten, dus was de handel niet vrij.

In Frankrijk was de oprichting van de Compagnie des Indes Orientales een initiatief van de staat, bedoeld om de staatskas te spekken. Omdat deze compagnie allerlei


belastingvoordelen kreeg, was er in ieder geval geen sprake van eerlijke concurrentie (een aspect van vrijhandel).

6 a Peper en overige specerijen in de periode 1668-1670. Textiel in de periode 1738-1740, maar als je ‘peper’ en ‘overige specerijen’ samen

neemt, vormen die de grootste categorie. b Textiel. c Nee, want de bron geeft alleen percentages en geen totale bedragen of

hoeveelheden. (Wel kun je constateren dat beide compagnieën sterk gericht waren op de import van een bepaald product: bij de VOC peper en specerijen, bij de East India Company textiel.)

Historisch denken 7 a De bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek. Door

zijn voortvarende optreden nam de economische macht van de VOC toe en indirect die van de Nederlandse Republiek.

b Het beeld is geplaatst in 1893. Het wil laten zien dat Nederland trots is op mensen als Jan Pieterszoon Coen en op Nederland in de ‘Gouden Eeuw’. Dat past bij ‘de opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen’ en wel bij ‘nationalisme’. (Zie hoofdstuk 9 en 10.)

8 a Molukse Nederlanders kunnen er aanstoot aan nemen omdat Coen in de

Molukken een slachtpartij heeft aangericht; ook andere Nederlanders kunnen vinden dat een officieel gedenkteken (want dat is een standbeeld) voor Coen niet meer past vanwege het gebruikte geweld.

b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ja, want Coen heeft zich op een schandalige manier gedragen, terwijl Liorne de economie van de Republiek op een vredelievende manier heeft bevorderd. Of: Nee, want zo verdoezel je dat Nederland Coen ooit een held heeft gevonden. Het positieve oordeel over Coen is een stuk van onze geschiedenis; het standbeeld kan blijven staan als herinnering aan de tijd van 1893 (de 19e eeuw).

Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. De Nederlandse Opstand: - De Beeldenstorm (1566). De Beeldenstorm was een uitbarsting van antikatholieke

gevoelens en in de Nederlanden de aanleiding voor het harde Spaanse optreden dat zou leiden tot de Opstand, de oorlog tussen Spanje en de Noordelijke Nederlanden. Deze gebeurtenis staat dus in zekere zin aan het begin van de afscheiding van het noorden.

- Unie van Utrecht (1579). De Unie van Utrecht was een samenwerkingsverband tussen de gewesten in het noorden die in opstand waren gekomen tegen de koning van Spanje. Door dit samenwerkingsverband scheidde het noorden van de Nederlanden zich af van het zuiden. De unie was het feitelijke begin van de Republiek.


- De Staten-Generaal vaardigen het Plakkaat van Verlatinghe uit (1581). In het Plakkaat van Verlatinghe bevestigden de Staten-Generaal twee jaar na de Unie van Utrecht definitief dat zij de Spaanse koning niet langer als heer erkende. Ook dit was een belangrijke stap in de vorming van een zelfstandige staat.

- De Vrede van Münster (1648). Deze vrede betekende het einde van de Nederlandse Opstand.

Bijzondere positie en bloei van de Nederlandse Republiek: - Unie van Utrecht (1579). De Unie van Utrecht was het feitelijke begin van de

Republiek. De noordelijke gewesten besloten samen te werken maar bewaarden tegelijkertijd hun zelfstandigheid. Dit was het begin van een unieke staatsvorm in Europa.

- De Staten-Generaal vaardigen het Plakkaat van Verlatinghe uit (1581). In het Plakkaat van Verlatinghe bevestigden de Staten-Generaal definitief dat zij de Spaanse koning niet langer als heer erkende, alhoewel zij op dat moment geen nieuwe vorst hadden. De soevereiniteit kwam te liggen bij de Gewestelijke Staten.

- Zuid-Nederlanders vluchten naar de Republiek (1585). In 1585 vluchtten veel Zuid-Nederlanders (onder wie veel handelaren) naar de Republiek uit angst voor de Spanjaarden. Zij gaven een belangrijke impuls aan de handelseconomie en de bloei van de Republiek.

- Oprichting van de VOC (1602). De VOC symboliseert nog steeds de economische macht van de Republiek. In werkelijkheid was het aandeel van de Europese handel in de totale handel van de Republiek vele malen groter. Om die reden kan deze gebeurtenis ook bij vraag 2 staan.

- De gewesten benoemen geen nieuwe stadhouder (1650). De regenten probeerden de macht van de stadhouder steeds te verkleinen, terwijl in veel landen de macht van burgers juist ingeperkt werd. Tussen 1650 en 1672 besturen de burgers zelfs zonder stadhouder. Deze gebeurtenis is een (belangrijk) voorbeeld van de constante strijd tussen stadhouder en regenten. Om die reden kan deze gebeurtenis ook bij vraag 2 staan.

De opkomst van een wereldeconomie: - Britten maken inbreuk op Portugese en Spaanse handelsmonopolies (vanaf ca.

1550). Hierdoor raakten ook de landen in Noordwest-Europa betrokken in de wereldeconomie.

- Oprichting van de VOC (1602). In de 17e eeuw speelde de handelscompagnieën die in verschillende landen werden opgericht, een belangrijke rol in de opkomst van de wereldeconomie: zij hadden monopolies op de handel naar overzeese gebieden. Tegelijkertijd waren er meer handelscompagnieën als de VOC en is het dus maar een voorbeeld. Om die reden kan deze gebeurtenis ook bij vraag 2 staan.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. De Nederlandse Opstand: - Den Haag wordt de definitieve vergaderplaats van de Staten-Generaal (1587). De

keuze voor Den Haag als vergaderplaats van de Staten-Generaal was geen belangrijke stap in de ontwikkeling van de Republiek; hij laat hooguit zien dat er een


nieuwe situatie was ontstaan, waarbij men ergens anders moest vergaderen dan in de Spaanse tijd, toen ook de Zuid-Nederlandse gewesten nog meededen.

Bijzondere positie en bloei van de Nederlandse Republiek: - Oprichting van de VOC (1602). De VOC symboliseert nog steeds de economische

macht van de Republiek. In werkelijkheid was het aandeel van de Europese handel in de totale handel van de Republiek vele malen groter.

- De gewesten benoemen geen nieuwe stadhouder (1650). De regenten probeerden de macht van de stadhouder steeds te verkleinen, terwijl in veel landen de macht van burgers juist ingeperkt werd. In het jaar 1650 kunnen de burgers zelfs zonder stadhouder regeren. Deze gebeurtenis is een (belangrijk) voorbeeld van de constante strijd tussen stadhouder en regenten.

De opkomst van een wereldeconomie: - Oprichting van de VOC (1602). De VOC was een voorbeeld van de

handelscompagnieën die in de 17e eeuw in verschillende landen werden opgericht. Gezamenlijk hebben ze een grote rol gespeeld in de totstandkoming van een wereldeconomie. Om die reden kan de oprichting van de VOC eventueel ook worden opgevoerd bij vraag 1.

- Oprichting van La Compagnie des Indes Orientales (1664). Ook de Franse Compagnie des Indes Orientales was een voorbeeld van een handelscompagnie, maar minder belangrijk dan de Engelse East India Company of de VOC: ze werd veel later opgericht en had veel minder succes.


Hoofdstuk 7 Koningen, heren en denkers

§ 1 Absolutisme Casus 1 Geldgebrek bij de Franse koning door oorlogvoering met Spanje. Om het gat in de

schatkist te dichten waren Anna en Mazarin genoodzaakt de voorrechten van de adel aan te tasten en de belastingdruk op handelaren en winkeliers op te voeren.

2 a Die machtspositie was niet sterk: om ambten te verkopen had de koning

toestemming nodig van het parlement van Parijs. In feite kon het parlement van Parijs allerlei besluiten van de koning blokkeren.

b Lodewijk XIV wilde later dat de koning alle macht zou hebben en dat zijn onderdanen hem volledig zouden gehoorzamen, dus is het waarschijnlijk meer dan een anekdote: deze jeugdervaring is hem vermoedelijk bijgebleven als een vernederende periode.

Basistekst 1 3 Koningen konden niet alle beslissingen zelf nemen. Als zij bijvoorbeeld geld nodig

hadden voor oorlogvoering, moesten zij in een vergadering van de Staten-Generaal de drie standen raadplegen. Op die manier hadden de adel en de burgerij invloed op het beleid.

4 Belastingheffing en oorlogvoering. 5 Een absolute koning staat boven de wet, terwijl een machtige koning toch in theorie

gebonden kan zijn aan wetten, regels of oude gebruiken (gewoonterecht). 6 a In het bestuur stelde hij eigen ambtenaren aan, beknotte hij de bevoegdheden van

inspraakorganen, negeerde hij de Staten-Generaal en vaardigde hij zelf wetten uit. b Hij creëerde een staand leger van beroepssoldaten, dat werd geleid door bekwame

professionals, in plaats van door mensen uit de adel die een hoge rang hadden gekocht.

7 Omdat de koning plaatsvervanger was van God op aarde, mocht hij ook beslissen

over geloofszaken. Verder hielp de katholieke geestelijkheid hem bij de uitvoering van zijn beleid en had hij er dus belang bij dat alle mensen katholiek zouden zijn. Ook kun je zeggen dat het droit divin niet bij het protestantisme past: daarin zijn de mensen zelf verantwoordelijk. Het protestantisme vormde zo een bedreiging voor de positie van de vorst.


Basistekst 2 8 a In Frankrijk wordt de macht van de adel steeds verder aan banden gelegd. In

Rusland werd de macht van de adel beperkt en trok de tsaar alle macht naar zich toe. In Pruisen wist de heer/vorst de adel aan zich te binden door het geven van privileges. In de Republiek was er geen sterke of afhankelijke adel, maar wel een sterke burgerij en ook in Engeland werd de positie van de burgerij en lage adel steeds sterker. De hoge adel steunde daar de vorst.

b In Frankrijk en Rusland werd de macht die aan de adel onttrokken werd, in handen gelegd van centraal geleide organen. In Pruisen werd de adel succesvol ingeschakeld bij het realiseren van een centrale staat. In de Republiek betekende de afwezigheid van een sterke of afhankelijke adel en de aanwezigheid van een sterke burgerij dat de macht van de stadhouders beperkt bleef. In Engeland vergrootten de burgerij en lage adel de macht van het parlement.

c Conclusie: als de vorst in staat is de macht van de adel te breken, zonder dat er een sterke burgerij is, of als de vorst in staat is de adel aan zich te binden, lijkt dat een positieve invloed te hebben op de opbouw van een absolute staat.

9 Rusland. De situatie in Rusland lijkt het meest op die van Frankrijk, omdat in beide

landen de macht van de adel beperkt en gecentraliseerd wordt en omdat in beide landen gesproken kan worden van centralisatie van geloof.

10 Je eigen antwoord. Het ligt voor de hand om hier in elk geval de opkomst van

mondige middengroepen te noemen. Historisch denken 11 a In bron 5 zegt de koning dat hij goddelijke macht heeft. In bron 6 vraagt het parlement om mee te mogen beslissen over geldzaken zonder

gevaar voor vervolging. In bron 7 vraagt het parlement het recht om mee te debatteren over publieke zaken

en eist het controle over militaire benoemingen en het recht om een burgerleger op te roepen.

In bron 8 staat dat het parlement beslist over geldzaken en over het in stand houden van een leger in vredestijd, dat de verkiezing van leden van het parlement vrij is en dat iedereen in het parlement vrij kan spreken zonder angst te worden vervolgd.

b In Engeland krijgt het parlement in de loop van de eeuw een stevige controle en slaagt de koning er dus niet in absolute macht te krijgen.

12 a De koning heeft in 1642 de eisen van het parlement afgewezen, waardoor er een

burgeroorlog ontstond. b In 1649 was in beide landen strijd gaande tussen parlement en koning. In Engeland

verliest de koning die strijd en in Frankrijk wint hij die. 13 a In 1690 is Engeland wel een monarchie, maar de macht tussen koning en parlement

is verdeeld. In Frankrijk heeft de koning dan absolute macht.


b De opmerking geeft aan dat Willem III als stadhouder in de Republiek meer macht en invloed zou hebben dan als koning in Engeland, Ierland en Schotland. In Engeland speelde het parlement namelijk een grote rol bij beslissingen.

§ 2 Burgerlijke cultuur en hofcultuur Casus 1 Staatkundig: het onafhankelijk worden van de Republiek in 1648. Economisch: de groei van de handel sinds de laatste decennia van de 16e eeuw. 2 a De Romeinen waren ooit de belangrijkste machthebbers in Europa geweest; de

Amsterdamse bestuurders voelden zich een soort Romeinen van hun tijd. b Uit de Bijbel: de mensen in deze tijd leefden met de Bijbel. 3 Dat er discussie kon bestaan over wie het meeste aanzien had en dus voorop moest

lopen. Basistekst 1 4 Politiek: burgerlijke cultuur past in een samenleving waarin burgers (en niet de adel

of de geestelijkheid) de politiek bepalen. Economie: burgerlijke cultuur past in een samenleving waarin de burgers zo

welvarend zijn, dat ze gebouwen kunnen laten neerzetten, opdrachten kunnen geven voor schilderijen enzovoort.

Kunst: in een burgerlijke cultuur weerspiegelt de kunst de interesses en voorkeuren van de burgerij.

5 Onderwerpen uit de klassieke oudheid. Hiermee waren regenten vanuit hun

opvoeding wel vertrouwd, maar ambachtslieden meestal niet. 6 Immigranten stimuleerden door hun arbeidskracht in handel en ambacht de

economische ontwikkeling van de Republiek, waardoor er een breder publiek ontstond dat zich kunst kon veroorloven. Immigranten brachten artistieke, ambachtelijke en wetenschappelijke kennis mee die kunst, economie en wetenschap bevorderden.

Basistekst 2 7 a Bijvoorbeeld: - De Franse hofcultuur wordt gekenmerkt door de almachtige positie van de koning

en de daarvan afhankelijke adel en burgerij. In de burgerlijke cultuur van de Republiek staat, door afwezigheid van een koning, gelijkheid meer centraal.

- In de Franse hofcultuur is meer aandacht voor militaire verdiensten, in de burgercultuur van de Republiek ligt meer nadruk op vrijheid en vrede (vanwege de handel).

b Bijvoorbeeld:


- In beide culturen wil de elite indruk maken met de kunst die ze laat vervaardigen (al gebeurt dat op een andere manier).

- In beide culturen werken kunstenaars in opdracht of naar de smaak van het publiek, omdat ze er financieel van afhankelijk zijn.

- In beide culturen komen thema’s uit de Bijbel en de klassieke oudheid voor (al selecteert men daaruit vaak verschillend).

8 Bron 3 is een rijke burger uit de Republiek die zich op zijn best wil laten zien in zijn

eigen stedelijke woonomgeving. Dit schilderij verwijst dus naar de burgercultuur. Bron 4 stelt Lodewijk XIV voor als Zonnekoning in zijn ballet. Dit schilderij verwijst

naar zijn centrale rol in de hofcultuur, zoals de zon in het zonnestelsel. 9 a Daarmee gaven ze aan dat ze de enige machthebber zijn. b Monotheïsme. c Voor Akhenaten was de zon een god (Aton), voor Lodewijk XIV niet. d Voor Akhenaten was de aarde het centrum van de wereld, waar de zon omheen

draaide. Voor Lodewijk was de zon het centrum en draaiden de planeten eromheen. Historisch denken 10 a Men beschouwde de Grieken als een hoogstaand cultuurvolk. Bovendien kon

Lodewijk hiermee onderstrepen dat hij en zijn familieleden bovenmenselijke eigenschappen hadden.

b Lodewijk vervult de rol van Apollo, de Griekse zonnegod, en Philippe die van de morgenster. Philippe is dus een zwakke afschaduwing van de krachtige zonneschijn die Lodewijk verspreidt.

11 In het absolutisme is de koning een afgezant van God. Zijn macht is bijna te

vergelijken met die van een god. 12 Daarmee zou hij zijn ingegaan tegen het christelijk geloof, dat slechts één God kent.

Lodewijk mocht wel geloven dat God hem het koningschap had toebedeeld, maar dat hij zelf de God uit de Bijbel was, dat ging te ver.

§ 3 De wetenschappelijke revolutie Casus 1 Voorheen nam men de beweringen van klassieke auteurs over. 2 Niels Stensen doet zelf onderzoek en op basis van wat hij waarneemt, komt hij tot

nieuwe kennis. 3 Niels Stensen is kritisch / gelooft mensen met gezag (zoals de klassieke auteurs of

zijn leermeester – in dit geval Gerard Blaes) niet zomaar.


Basistekst 1 4 a Wiskunde, filosofie (deels: natuurkunde, scheikunde en economie). b Biologie, geschiedenis, aardrijkskunde (deels: natuurkunde, scheikunde en

economie). 5 a Door wetenschap kun je kennis ontwikkelen die niet overeenkomt met wat een

geloof verkondigt. Een voorbeeld is Copernicus’ ontdekking dat de aarde rond de zon draait, in plaats van andersom. Dit inzicht werd door de kerk afgewezen.

b Er is nog steeds discussie over de vraag of de natuur het resultaat is van een goddelijke schepping of van een evolutieproces zonder goddelijke sturing en/of schepping.

Basistekst 2 6 Verdraagzaamheid op religieus terrein, de afwezigheid van censuur, aanwezigheid

van veel ambachtelijke kennis, de oprichting van wetenschappelijke verenigingen en universiteiten.

7 Het vernieuwende was dat in het wereldbeeld van Descartes God niet langer

ingreep in de dagelijkse werkelijkheid, maar dat de wereld beheerst werd door natuurwetten.

8 Waar Vesalius nog lijken moest stelen om te kunnen ontleden, schilderde

Rembrandt een eeuw later de anatomische les van Tulp (bron 3). Tulp mocht het lichaam van een geëxecuteerde misdadiger gebruiken.

9 Bijvoorbeeld: de term ‘revolutie’ verwijst naar een plotselinge, totale verandering.

De wetenschappelijke revolutie was geen revolutie waardoor de wereld van de ene op de andere dag totaal veranderde. Die veranderingen vonden geleidelijk plaats. De verandering was echter wel heel ingrijpend, dus in die zin is de term ‘revolutie’ wel op zijn plaats. Het lang naast elkaar bestaan van geloof, bijgeloof en wetenschap is weer een tegenargument.

Historisch denken 10 a Het conflict gaat over de uitlatingen van Galilei (en Copernicus) dat de zon en niet

de aarde het centrum van het heelal is. Bron 5: ‘volledig afstand te doen van de opvatting dat de zon het centrum van het

heelal is en onbeweeglijk en dat de aarde beweegt’. Bron 6: ‘Ik heb de dialoog niet geschreven omdat ik Copernicus’ visie als waarheid

beschouwde.’ b Het idee van de aarde als het onbeweeglijke middelpunt van het heelal paste bij de

officiële kerkelijke leer van de aarde als centrum van een goddelijke schepping. c In 1616 had Galileo het bevel gekregen het Copernicaanse gedachtegoed niet meer

te verspreiden, maar in 1632 verscheen een boek waarin dit gedachtegoed opnieuw beschreven stond.

d Hij zegt dat hij verschillende visies heeft besproken, maar dat hij niet heeft geconcludeerd dat die van Copernicus de juiste is.


e Wetenschappers dienden niet te twijfelen aan de waarheid zoals de kerk die had vastgesteld. Wanneer wetenschappers tot nieuwe kennis kwamen die niet paste in de visie van de kerk, dan moesten zij van de paus deze kennis verwerpen. Wanneer zij dat niet deden, dan konden zij worden gemarteld.

11 Je eigen antwoord, met toelichting.

Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Absolutisme: - In Engeland wordt koning Karel I onthoofd (1649). Deze onthoofding symboliseert

het onvermogen van de Engelse koningen om in Engeland een absoluut koningschap te vestigen.

- In Frankrijk slaan koningin Anna en Mazarin een adellijke opstand neer (1653). De overwinning van Anna van Oostenrijk en Mazarin op de adellijke opstandelingen is een belangrijk moment in de strijd van de Franse koningen om de absolute macht. Vanaf dat moment heeft de adel weinig meer in te brengen.

- In Rusland komt Peter de Grote aan de macht (1682). Peter de Grote heeft in Rusland het absolutisme ingevoerd en is dus als zodanig belangrijk. Maar er zijn ook argumenten om deze gebeurtenis bij vraag 2 te zetten, want hij volgde in belangrijke mate het Franse voorbeeld na en heeft aan het absolutisme zelf niet zo veel toegevoegd.

- De Franse Revolutie (1789). De Franse Revolutie maakte een eind aan het absolutistische bewind van de Franse koningen.

De bijzondere positie en bloei van de Nederlandse Republiek: - Rembrandt van

Rijn schildert een zelfportret (1628). De beroemde schilderijen van Rembrandt zijn een voorbeeld van de culturele bloei in de Republiek die samenhing met de economische bloei. Bijzonder was dat vooral burgers opdrachtgevers van kunst waren. De schilderkunst van Rembrandt, vooral door zijn behandeling van het licht, had grote invloed op andere schilders (ook buiten de Republiek). Daarom kan hij eventueel hier worden opgevoerd.

De wetenschappelijke revolutie: - Bacon formuleert zijn theorie over het empirisme (1620). Het empirisme was een

van de twee basisfilosofieën van de wetenschappelijke revolutie (samen met het rationalisme). Het belang daarvan is evenwel betrekkelijk: ook voordat Bacon zijn boek publiceerde, werd al empirisch onderzoek gedaan (bijvoorbeeld door Copernicus, die zo ontdekte dat de aarde om de zon draait in plaats van andersom).

- Descartes publiceert zijn boek over de rationalistische methode (1637). Descartes is met zijn rationalisme een van de grondleggers van de wetenschappelijke revolutie.

- Newton stelt de wet van de zwaartekracht op (1666). Newtons wet van de zwaartekracht is weliswaar een voorbeeld van de wetenschappelijke revolutie, maar wel een wet die grote invloed heeft gehad op de ontwikkeling van de westerse


wetenschap: samen met enkele andere natuurwetten die Newton formuleerde, vormt deze wet het fundament van de hedendaagse natuurkunde.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Absolutisme: - In Rusland komt Peter de Grote aan de macht (1682). Peter de Grote is een

voorbeeld van een vorst die zijn land in navolging van Lodewijk XIV absolutistisch ging regeren. Het ging evenwel om zo’n groot land (Rusland), dat deze gebeurtenis ook onder vraag 1 kan thuishoren.

- Lodewijk XIV herroept het Edict van Nantes (1685). De herroeping van het Edict van Nantes past in het streven van veel absolutistische vorsten naar religieuze eenvormigheid en is daarvan het bekendste voorbeeld. - Lodewijk XIV laat het paleis van Versailles bouwen (vanaf 1661). Versailles symboliseerde dat Lodewijk het centrum van de macht was. Bovendien verplichtte hij de Franse adel er te wonen zodat hij hen kon controleren.

De bijzondere positie en bloei van de Nederlandse Republiek: - Rembrandt van Rijn schildert een zelfportret (1628). De schilderkunst van Rembrandt, vooral door zijn behandeling van het licht, had grote invloed op andere schilders (ook buiten de Republiek). Het is een voorbeeld van de culturele bloei in de Republiek die samenhing met de economische bloei. Bijzonder was dat vooral burgers opdrachtgevers van kunst waren.

- In Amsterdam wordt het nieuwe stadhuis in gebruik genomen (1655). Het Amsterdamse stadhuis – het huidige paleis op de Dam – is een belangrijk voorbeeld van burgercultuur. Het symboliseert de macht die rijke burgers (regenten) in de Republiek hadden.

De wetenschappelijke revolutie: - Stensen ontdekt het ‘kanaal van Stensen’ (1661). Stensens ontdekking is een van de

vele in het kader van de wetenschappelijke revolutie.


Hoofdstuk 8 Verlichting en revoluties

§ 1 De Verlichting Casus 1 a De katholieke kerk voert haar rituelen uit, maar deze hebben geen enkel effect. Er

kwam opnieuw een aardbeving. Ook is zijn beschrijving van de rituelen tamelijk belachelijk.

b Het is leuk om te lezen en zo hoopte hij meer mensen te bereiken (en misschien ook meer boeken te verkopen). Of: satire versterkt zijn kritiek.

c De kerk meent dat God een aardbeving kan tegenhouden of veroorzaken. Volgens Voltaire is er een natuurlijke oorzaak. De rituelen zijn dus onzin, en daarmee bijgeloof.

2 a De kerk vindt de ideeën gevaarlijk, want het geloof van de mensen wordt erdoor

ondermijnd. Het boek zou dus een slechte invloed op de mensen hebben. Ook zou de macht van de kerk in gevaar kunnen komen.

b Een absolutistische koning steunde op de kerk – hij was immers koning door goddelijke verkiezing. Hij zal het boek, dat de leer van de kerk ondermijnde, dus ook gevaarlijk hebben gevonden.

Basistekst 1 3 a De drie belangrijkste aspecten van de Verlichting zijn:

1. alleen logisch nadenken (rationalisme) en waarneming (empirisme) leiden tot kennis; 2. kritisch nadenken en discussie over de hele samenleving; 3. sterk vooruitgangsgeloof: door onderwijs en opvoeding kun je de samenleving verbeteren.

b Door de wetenschappelijke revolutie bleek dat veel overgeleverde kennis onjuist was, terwijl het vertrouwen in het menselijk verstand groeide.

4 a Iemand is star in zijn opvattingen en laat zich niet door redelijke argumenten

overtuigen. b Iemand die uitgaat van zijn verstand en niet van emotie, iemand die logisch

redeneert. 5 Je eigen antwoord. Aan de ene kant menen mensen nog steeds telkens meer van de

wereld te kunnen begrijpen. Aan de andere kant blijkt de samenleving lastiger te verbeteren dan gedacht. Er blijven conflicten en oorlogen, het blijkt moeilijk om honger en achterstand in de wereld op te lossen, armoede en bijgeloof blijven in de samenleving bestaan. Mensen functioneren bovendien nooit (helemaal) rationeel.


Basistekst 2 6 Tolerantie betekent dat je andere religies toestaat en respecteert. Met rationele

bewijzen is niet aan te tonen dat de ene religie meer ‘waar’ is dan de andere. Vervolgingen zijn dus irrationeel.

7 Veel verlichte denkers hadden wel harde kritiek op allerlei onderdelen van het

christelijke geloof. 8 De gedachte dat het gezag van Godswege aan koningen is gegeven wordt

ondermijnd. Of: als iedereen gelijke rechten zou hebben, dan is de samenleving van standen niet daarmee in overeenstemming.

9 a Het feit dat China zich op een bepaald moment sneller had ontwikkeld en later

blijkbaar weer tot stilstand was gekomen, zou in strijd kunnen zijn met het idee dat de beschavingen zich alsmaar verder ontwikkelen. Of: Europeanen vonden het interessant dat ook een niet-westerse/niet-christelijke beschaving op een bepaald moment in de geschiedenis superieur aan hun beschaving was geweest.

b De geschiedenis is niet alleen een proces van vooruitgang, maar ook van achteruitgang. Of: niet alle beschavingen ontwikkelen zich op dezelfde manier.

Historisch denken 10 Verlichte denkers vonden onderwijs en het verspreiden van kennis belangrijk. Zo

zouden ze bijgeloof en onwetendheid kunnen bestrijden en de bevolking beschaven. 11 De schrijver wil de kinderen leren hoe het hoofd in elkaar zit (verlicht), maar stelt

tegelijkertijd dat het hoofd het werk van God is (geloof). 12 In de natuur vond Martinet telkens bewijzen van het bestaan van God. De natuur

was immers heel slim geschapen. 13 Ja, want hier probeert Martinet een wonder te verklaren. Het regende geen garnalen

uit de hemel, maar wind zorgde voor een regen van garnalen. 14 a Hij beargumenteert dat de natuur zo ingewikkeld is dat deze nooit door toeval

heeft kunnen ontstaan. b Volgens hem is de schepping niet uit te leggen en moet je haar daarom ook niet

onderzoeken. De schepping is een daad van God. 15 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ja, want hij brengt (in beperkte mate) nieuwe, op

wetenschappelijk onderzoek gebaseerde kennis over aan een groot publiek en wil kennis verspreiden. Verlichting is niet hetzelfde als atheïsme.


§ 2 Vorsten en verlichte ideeën Casus 1 a Een verlicht vorst stimuleert de wetenschap, want kennis vinden verlichte denkers

belangrijk voor de vooruitgang van de samenleving. b Voltaire merkt dat Frederik spreekt volgens de ideeën van de Verlichting, maar als

koning toch geleid wordt door andere belangen, zoals de macht van het land. c Dat een vorst alle macht heeft, is geen verlicht idee. Basistekst 1 2 Een verlicht vorst voert snel hervormingen door. De hervormingen zijn gebaseerd

op verlichte ideeën. De vorst onderbouwt zijn macht rationeel: hij bevordert de welvaart van het volk.

3 Adel: door het afschaffen van de lijfeigenschap werd hun bron van inkomsten

beperkt. Kerk: de katholieke kerk had geen speciale positie meer en verloor macht (religieuze

vrijheid, belastingplicht). Boeren: zij zijn blij met het afschaffen van de lijfeigenschap, maar veel traditionele

zekerheden verdwijnen, zoals gewoonterecht. Als gelovigen keuren zij de behandeling van de kerk af.

4 a De macht van een absoluut vorst is vaak gebaseerd op de kerk (‘droit divin’). Een

verlicht vorst zal zich laten leiden door het verlichte idee dat geen enkele religie het ware geloof is.

b In principe zal een verlicht vorst voorstander zijn van vrijheid van meningsuiting. Maar misschien zal hij twijfelen als het gaat om kritiek op zijn verlichte ideeën en zijn beleid: die kritiek kan zijn positie ondermijnen.

Basistekst 2 5 Verlichte ideeën raakten verspreid onder een grotere groep burgers via tijdschriften,

wetenschappelijke genootschappen en in het koffiehuis. Op al deze plekken werd op rationele wijze gediscussieerd over wetenschappelijke of maatschappelijke problemen.

6 Als Franse schrijvers in Frankrijk wilden publiceren en niet verbannen wilden

worden, moesten ze zich aanpassen. Verboden boeken waren duur en ontoegankelijk voor armere burgers. Aan de andere kant kwamen verboden boeken via het buitenland toch wel Frankrijk binnen.


7

Franse ancien régime

Engeland in de 18e eeuw

Nederland nu

Wetgevende macht Koning Parlement Parlement (Tweede en Eerste Kamer)

Uitvoerende macht Koning Koning en ministers Regering: koningin en ministers

Rechtsprekende macht

Koning Rechters Rechters

Historisch denken 8 Het is een leerboek voor jongeren over Nederland. Het biedt dus ondersteuning bij

de opvoeding en dat was een belangrijk doel van verlichte denkers. 9 Kinderen moeten leren dat er zoiets is als een ‘economie’ waar allerlei mensen bij

betrokken zijn en waarbij ze afhankelijk zijn van elkaar. 10 Het boek is bedoeld voor de ‘Nederlandsche’ jeugd en hij spreekt ook over

‘Vaderland’. Daarmee lijkt hij de hele Nederlandse Republiek te bedoelen. Maar hij heeft het weer wel over ‘Hollandsche haring’, ook al omdat deze bedrijfstak vooral voor een zeeprovincie als Holland van belang was. Het is dus niet duidelijk vast te stellen.

§ 3 Burgers aan de macht Casus 1 Het was toen gewoon dat burgers verschillende rechten hadden

(standensamenleving) en dat de koning de meeste macht had. Hier staat dat de burgers dezelfde rechten hebben en dat zij de macht hebben.

2 Het idee dat een regering ertoe dient om de vrijheden en rechten van de bevolking te

beschermen; het idee dat alle mensen dezelfde rechten hebben. 3 De VS werden een democratie, terwijl Engeland een monarchie was waarin het

parlement beperkte macht had en maar door een beperkt deel van de bevolking werd gekozen. Amerikaanse politici moesten hun kiezers telkens overtuigen en voor zich winnen. Dit gold in Engeland in mindere mate.


Basistekst 1 4 Verlichte denkbeelden als volkssoevereiniteit en het recht van verzet zorgden ervoor

dat Amerikanen en patriotten politieke hervormingen eisten. Maar bij beide revoluties waren ook andere factoren van belang, zoals de economische situatie.

5 a Als alleen de koning militaire macht zou hebben (van huurlegers), zou hij een

machtsoverwicht hebben. Met wapens konden de burgers hun rechten verdedigen. b VS: het dragen van wapens is nog steeds een belangrijk recht en een belangrijk

instrument tegen een te machtige overheid. Burgers willen voor hun persoonlijke veiligheid niet afhankelijk zijn van de regering.

Nederland: het recht om wapens te dragen leidt juist tot veel geweld door burgers; via de rechter kunnen burgers zich voldoende tegen de staat verdedigen. Via het parlement is het volk bovendien zelf de baas over het leger en de politie.

6 Tijdens de Nederlandse Opstand verdedigden de Nederlanden hun vrijheden tegen

de Spaanse koning Filips, bijvoorbeeld hun religieuze vrijheid en de politieke macht van de steden en gewesten.

Basistekst 2 7

Amerikaanse revolutie Nederlandse revolutie Franse Revolutie

Bestuurlijke oorzaak

Hoewel de Amerikanen enig zelfbestuur hebben, moeten ze ook aan de Engelsen belasting afdragen en aan Engelse wetten gehoorzamen. Zij willen die Engelse bemoeienis niet.

De stadhouder en regenten hebben in de loop der tijd steeds meer macht gekregen, terwijl de andere burgers geen inspraak meer hebben.

Absolutisme leidt tot machtsmisbruik, de staat is failliet, burgers willen ook inspraak.

Economische oorzaak

De Amerikaanse economie wordt benadeeld door Engelse maatregelen. De kolonisten willen niet meer belasting betalen.

De Hollandse economie stagneert.

In 1788 is er een slechte oogst.

Sociale oorzaak De Amerikaanse burgers voelen zich niet meer Engels.

De regenten worden niet getroffen door de economische crisis en hebben de macht, andere burgers worden armer en hebben minder rechten.

De voorrechten van de eerste twee standen en hun onwil om daar iets aan te veranderen.


8 Voor: de revolutie was een succes omdat deze gesteund werd door het arme volk. Zij hadden waarschijnlijk weinig besef van verlichte ideeën. Het ging de meeste mensen erom hun eigen armoedige situatie te verbeteren en het ging hun niet om verheven idealen.

Tegen: allerlei maatregelen die aan het begin van de revolutie zijn genomen, zoals het invoeren van de rechten van de mens, zijn wel degelijk verlichte ideeën.

Historisch denken 9 Dat laat zien dat de sfeer erg gespannen was en dat beide partijen elkaar als grote

vijanden beschouwden. 10 Tot 1787 waren de patriotten in veel steden aan de macht en was het dus gevaarlijk

om het graf van hun held te vernielen. Toen de patriotten eenmaal waren verdreven en de Oranjegezinden weer aan de macht waren, konden tegenstanders van Van der Capellen het graf waarschijnlijk ongestraft vernielen.

11 Zij zijn kritisch over ons koningshuis en vinden het onrechtvaardig dat Van der

Capellen in vergelijking met de Oranjestadhouders zo weinig aandacht krijgt.

§ 4 Vrijheid, ook voor de slaven? Casus 1 De slaven noemen de derde stand ‘blanke slaven’. Ze zien hen blijkbaar als

medestanders. 2 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: zwarten zijn een primitief volk en bezitten daarom

niet dezelfde rechten als blanken. Of: zwarten zijn niet christelijk en bezitten daarom niet dezelfde rechten. Ook waarschijnlijk: de revolutionairen waren bang voor onrust in de koloniën /waren bang de inkomsten uit de koloniën te verliezen.

3 Ook de Engelsen hadden veel koloniën in West-Indië waar veel slaven werkten

(zoals Jamaica). Zij waren bang dat de slavenopstand zou overslaan. Basistekst 1 4 In Oost-Indië handelde men in eerste instantie vooral in specerijen, die al door de

lokale bevolking verbouwd en verhandeld werden. Er werd in relatief kleine hoeveelheden gehandeld. In West-Indië moest de economie ingericht worden op de export van bulkgoederen als katoen en suiker. Daardoor overheersten de Europeanen in West-Indië grotere gebieden.

5 Drie van de volgende argumenten: 1 De Afrikanen stammen af van Cham, die vervloekt werd. 2 Afrikanen zijn minderwaardig en hun leven verbetert alleen maar door slavernij. 3 De Afrikanen verhandelen hun eigen mensen.


4 De slavenhandel en slavernij brengen Europa welvaart. 6 Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: Bij 1: een religieus argument kun je niet toepassen op iemand die dat geloof niet

heeft. Of: in het christendom is naastenliefde belangrijker dan het verhaal van Noach.

Bij 2: Afrikanen leidden een ander leven dan Europeanen gewend waren, maar waren prima in staat om voor zichzelf te zorgen. ‘Anders’ is niet direct minderwaardig.

Bij 3: dat anderen zich bezighouden met iets verwerpelijks, is nog geen reden om het zelf te doen.

Bij 4: dat iets geld oplevert, wil niet zeggen dat het goed is. Basistekst 2 7 Slavernij is in strijd met de christelijke naastenliefde. Slavernij is in strijd met de rechten van de mens. Slavernij is economisch ongunstig. Slavernij leidt tot machtsmisbruik. 8 a Hammond bedoelt met ‘jullie slaven’ arbeiders in het noorden, die volgens hem

slechter af zijn dan slaven. De arbeiders leven namelijk in grotere onzekerheid over hun inkomen.

b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: het gaat niet om de goede of slechte behandeling van slaven of arbeiders, maar het gaat erom dat het principieel onjuist is als mensen onvrij zijn.

9 Economische oorzaak: voor het zuiden was slavernij de basis van de economie, in

het noorden was vrije arbeid de basis van de economie. Principiële oorzaak: abolitionisten vonden de onvrijheid van de slaven per definitie

verkeerd. Historisch denken 10 De tekenaar maakt duidelijk dat zwart en blank dezelfde rechten bezitten. Slavernij

is in strijd met het principe van gelijkheid en vrijheid. 11 a Volgens Jefferson zou er een burgeroorlog tussen blanken en zwarten uitbreken,

omdat er door 150 jaar slavernij veel haat tussen de bevolkingsgroepen was gegroeid en er een duidelijk verschil tussen de rassen bestond.

b Hij bezat veel slaven. Afschaffing van de slavernij zou voor hem duur zijn. c Vrije zwarten moeten in een andere staat gaan wonen. Een geleidelijke afschaffing, want alleen zwarte kinderen worden vrij. Zwarte

arbeidskrachten worden langzamerhand vervangen door blanke. 12 Jefferson zegt dat het goed mogelijk is dat zwarten gelijk zijn aan blanken, maar dat

meer onderzoek nodig is. 13 a Sociaal: toename van misdaad, zwarten verzorgen hun kinderen slecht.


Economisch: de economie van het land stort in (blanken raken hun bezit kwijt en worden arm).

Religieus: God heeft slavernij toegestaan. Op grond van de burgerrechten: de afschaffing van de slavernij is in strijd met het

recht op bezit dat alle Amerikanen hebben. b De ondertekenaars vinden zwarten inferieure mensen die geen goede burgers

kunnen zijn. Afschaffen van de slavernij vinden zij in strijd met de grondrechten van de vrije burgers.

14 a Jefferson gedroeg zich als slavenhouder niet veel anders dan anderen. Hij heeft

zelfs bij zijn dood de meesten van zijn slaven niet vrijgelaten. b In Virginia was veel verzet tegen afschaffing. Jefferson probeert mensen te laten

wennen aan het idee dat blank en zwart gelijkwaardig kunnen zijn. c Bijvoorbeeld: uit andere bronnen blijkt dat hij niet principieel tegen afschaffing is,

maar dat hij veel praktische bezwaren ziet. d Je eigen mening. Bijvoorbeeld: Jefferson was geen abolitionist, maar ook geen

overtuigd aanhanger van slavernij als systeem. Hij voorziet problemen bij afschaffing en is daarom tegen afschaffing op korte termijn. Maar dat standpunt zorgt er ook voor dat hij zijn eigen plantage door slaven kan laten blijven bewerken.

Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Verlicht denken: - John Locke vindt dat alle mensen grondrechten hebben (1689). - Jean-Jacques Rousseau schrijft over volkssoevereiniteit (1762). De ideeën van Locke

en Rousseau vormen de kernideeën van de politieke Verlichting en hebben grote invloed gehad op het denken over de samenleving en het bestuur.

Verlicht absolutisme: - Koning Frederik de Grote hervormt het bestuur zonder rekening te houden met

tradities (1740-1751). Frederik maakte zijn verlichte regering tot een succes en dwong bewondering af.

Democratische revoluties: - Thomas Jefferson schrijft de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring (1776). De

Amerikaanse democratische revolutie was een succes en gold als het grote voorbeeld voor de Nederlandse patriotten en de Franse revolutionairen.

Slavernij en abolitionisme: - De kolonie Haïti wordt onafhankelijk (1804). Haïti was de eerste kolonie die

onafhankelijk werd en waarin voormalige slaven de regering vormden. Daarmee werd de kolonie het grote voorbeeld voor slaven en abolitionisten.

- In Engeland wordt de eerste abolitionistische organisatie opgericht (1787). De oprichting van abolitionistische organisaties is van groot belang geweest voor het beïnvloeden van de publieke opinie.


2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Verlicht denken: - Justus van Effen beredeneert op rationele wijze in de Hollandsche Spectator of

spoken kunnen bestaan (1732). Van Effen heeft gezorgd voor een verspreiding van verlichte ideeën onder burgers binnen Nederland, maar dit stukje over spoken is slechts een klein voorbeeld.

- De verlichte denker Voltaire maakt na de aardbeving in Lissabon het geloof belachelijk (1759). Voltaires boek over de aardbeving was in heel Europa populair, maar is vooral een voorbeeld van de vele vormen van kritiek die er op de kerk werden geuit.

Verlicht absolutisme: - Keizer Jozef II schaft de lijfeigenschap af (1782). De verlichte regering van Jozef

werd een mislukking. Democratische revoluties: - De patriotten grijpen de macht in verschillende steden in de Nederlanden (1786).

De patriotse revolutie liep uit op een mislukking, maar is uiteraard wel een voorbeeld van het kenmerkend aspect.

- De Franse koning Lodewijk XVI wordt terechtgesteld (1793). De terechtstelling van Lodewijk schokte de rest van Europa, maar verminderde de

discussies over grondwetten en democratie niet. Slavernij en abolitionisme: - Nederlandse handelaren verkrijgen het monopolie op de slavenhandel met de

Spaanse koloniën (1685). Alhoewel de Nederlandse slavenhandel door dit contract toenam, is het Nederlandse aandeel in de totale slavenhandel klein. Dit contract is geen beginpunt van de Nederlandse slavenhandel. Al voor 1685 handelden zij in slaven.


Tijdscharnier 1800 1 a en b - Inwoners van de Engelse koloniën in Noord-Amerika: zij werden vrij ten opzichte

van het moederland. - Mannelijke burgers in de Republiek: zij kregen tijdelijk kiesrecht, werden gelijk

voor de wet. - Burgers en boeren in Frankrijk: zij kregen tijdelijk kiesrecht, werden gelijk voor de

wet. - Niet-katholieken in Frankrijk en niet-protestanten in Nederland: zij werden voor de

wet gelijk aan aanhangers van voorheen dominante godsdiensten. - De mensen van adel: zij verloren hun bevoorrechte positie. 2 Voor slaven (al werd de discussie over slavernij nu wel gevoerd) en voor vrouwen

(kregen geen politieke invloed). 3 Vrouwen, slaven, arbeiders.


Hoofdstuk 9 De economische sprong van Europa

§ 1 De Industriële Revolutie Casus 1 Het genootschap wilde uitvinders prikkelen om met een spinapparaat te komen dat

meer en betere draden maakte, zodat er minder spinners nodig zouden zijn. 2 Door het waterframe kon het spinnen voortaan in een fabriek plaatsvinden. De

productie werd dus verhoogd. 3 a Op sociaal(economisch) gebied, want thuiswevers kwamen zonder werk te zitten. Op het gebied van natuur en milieu, want het landschap/het uitzicht veranderde en

er kwam meer lawaai. b Werkloosheid als gevolg van technische vernieuwing en verlies aan

natuurgebied/geluidsoverlast komen nog steeds voor, al is er in de samenleving wel meer aandacht voor deze negatieve gevolgen.

Basistekst 1 4 a Het ging om grootschalige (handels)activiteiten met als voornaamste doel het

maken van winst. Het inkopen van de handelswaar vergde kapitaal (handelskapitalisme).

b In de steden waren de ambachtslieden verenigd in gilden. Deze stedelijke gilden stelden allerlei regels op waaraan leden moesten voldoen, bijvoorbeeld met betrekking tot het prijspeil. Ondernemers voelden zich daardoor belemmerd. Op het platteland waren geen gilden en golden deze regels dus niet. Daar konden koopman-kapitalisten dus gebruikmaken van goedkope arbeidskrachten.

5 a Zonder de stijging van de landbouwopbrengsten, de groei van de bevolking en de

daarmee samenhangende toename van kapitaal was industrialisatie op grote schaal niet mogelijk geweest.

b De groeiende bevolking kon als arbeider in de fabrieken werken en vormde bovendien een afzetmarkt voor de fabrieksproducten.

6 De stoommachines in de fabrieken waren van ijzer en gebruikten steenkool als

brandstof. Bovendien werd ijzer ook op andere manieren gebruikt, bijvoorbeeld als bouwmateriaal.

7 Met de snelle ontwikkeling van de ijzerindustrie.


8 Oorzaken

stijging landbouwopbrengsten

bevolkingsgroei grondstoffen beschikbaar

kapitaal beschikbaar

Industriële Revolutie

Gevolgen

fabriekssysteem verstedelijking aanleg kanalen en spoorwegen

ontstaan arbeidersklasse

Basistekst 2 9 De Navigation Acts dwongen af dat alle buitenlandse handel via Engeland liep. Op

die manier kon de staat meeprofiteren van de economische activiteit. 10 Bij het mercantilisme is er veel staatsbemoeienis in de economie, terwijl het

liberalisme juist pleit voor een zo groot mogelijke vrijheid voor de particuliere ondernemer.

11 a Eigenbelang, egoïsme. b Dat is positief voor de samenleving. Als je mensen vrijlaat in hun keuzes, doet

iedereen datgene waarmee hij denkt het meest te verdienen. Een onzichtbare hand zorgt er zo voor dat iedereen de aanwezige talenten maximaal benut. Dat is voor de samenleving als geheel ook het beste.

12 Dankzij de snelle groei van de bevolking was er een groot aanbod van

arbeidskrachten. Dat had lage lonen en slechte werkomstandigheden tot gevolg, omdat werkgevers konden kiezen uit voldoende mensen.

13 Armoede: mensen wonen dicht op elkaar in slechte huizen. Historisch denken 14 a Het belangrijkste verschil is de schaal waarop het conflict zich zal hebben

afgespeeld. Arbeiders en ondernemers hebben zich in 1890 georganiseerd in blokken. Dat lijkt voor 1750 minder waarschijnlijk. Toen werkte een wever in zijn eentje aan huis; in 1890 werkte hij samen met vele anderen in een grote fabriekshal (zie afbeelding). Dat betekent dat het in 1750 veel moeilijker was om met andere spinners en wevers samen actie te voeren tegen een ondernemer. Omgekeerd was er in 1750 voor ondernemers weinig noodzaak om zich te organiseren. In 1890 hadden ze te maken met een vakbond en vormden ze, in reactie daarop, ook een gezamenlijk front.

b De industrialisatie, waardoor de productie wordt geconcentreerd in fabrieken en conflicten een grootschaliger karakter krijgen.


15 a Arbeiders konden zich eenvoudiger organiseren, bijvoorbeeld in vakbonden; ook ondernemers gingen zich organiseren.

b Een onbedoeld gevolg: toen ondernemers besloten de productie te concentreren in fabriekshallen met (stoom)machines, deden ze dat niet met de bedoeling arbeiders tot samenwerking te prikkelen.

§ 2 Nationalisme Casus 1 Duitsland was tot 1871 nog niet één natie/staat, maar was verdeeld over allerlei

vorstendommen en staatjes. Het monument moest het gevoel van eenheid van het Duitse volk uitdrukken.

2 a Hij zag de Germanen als voorouders van de Duitsers. Beide hadden een grote

vijand verslagen. b Hermann is de Duitse/Germaanse variant van Arminius; Arminius was een naam

uit de taal van de vijand. 3 Dat alleen de eenheid van Duitsland tot macht kon leiden. Basistekst 1 4 De politieke kant is het streven naar eenheid van de burgers binnen één land en

eventueel het streven naar een gemeenschappelijke nationale staat. De culturele kant is het tot uitdrukking brengen van de identiteit van het eigen volk. 5 a Het schilderij heeft een glorierijke gebeurtenis uit de Duitse geschiedenis als

onderwerp: het uitroepen van het Duitse keizerrijk in 1871 in Versailles, nadat Pruisen het Franse leger had verslagen.

b Het onderwerp is politiek: de eenwording van Duitsland, maar het past ook bij het cultureel nationalisme, het is een schilderij met een roemrijke gebeurtenis als onderwerp.

6 a Onderwijs in de officiële taal en vaderlandse geschiedenis; het deelnemen aan

wereldtentoonstellingen. b Als volken menen dat hun natie de beste is, kan dat tot spanningen met andere

landen leiden. Basistekst 2 7 Dat hoeft niet zo te zijn. Ook nu nog bestaan er staten waarin verschillende groepen

leven die zichzelf tot andere volken rekenen. Europese voorbeelden zijn de Schotten in Groot-Brittannië, de Basken in Spanje, de Walen en Vlamingen in België en soms de Friezen in Nederland. Omgekeerd leven sommige groepen die zichzelf als één volk zien, verdeeld over verschillende landen: zo leven Ieren zowel in Ierland als in


Noord-Ierland (onderdeel van Groot-Brittannië) en Basken zowel in Spanje als in Frankrijk.

8 Veel nationalisten wilden naast eenheid ook een democratische regeringsvorm. Het

Duitse Rijk dat in 1871 ontstond, was echter niet erg democratisch. 9 a België en Nederland waren al sinds de Opstand van elkaar gescheiden en kenden

een aparte geschiedenis. Nederland was voor het merendeels protestant, België juist katholiek. Daardoor voelden de Belgen weinig verbondenheid met Nederland en wilden ze een eigen land.

b In België wonen Vlamingen en Walen die niet of nauwelijks willen samenwerken vanwege de grote culturele verschillen tussen beide groepen.

10 Door middel van het bouwen van zoiets imponerends als het Crystal Palace en het

organiseren van een wereldtentoonstelling wilde Engeland laten zien waartoe het in staat was. Het was dus in concurrentie met andere Europese staten.

Historisch denken 11 a Lied Karaktereigenschappen

Nederlander Onderwerp

Piet Hein Een Nederlander is dapper, is een winnaar.

De overwinning van Piet Hein op de Spaanse vloot.

De kabels los Een Nederlander wil varen op zee.

De zeevaart.

In een blauwgeruite kiel

Een Nederlandse jongen wil varen op zee.

Michiel de Ruyter.

b De Nederlandse scheepvaart. c Hij is dapper en wil gaan varen. d Naar de 17e eeuw. e In die tijd beleefden de Nederlanden hun Gouden Eeuw. De economische bloei van

die periode was gebaseerd op de scheepvaart/handel/vloot. f Ook in Nederland was in de 19e eeuw sprake van het versterken van de nationale

gevoelens door te wijzen op roemrijke gebeurtenissen/personen uit het verleden. 12 Te denken valt aan: - De revolutieperiode die uiteindelijk van Nederland één staat maakte (1798) in

plaats van zeven samenwerkende gewesten. - De vorming van het Koninkrijk der Nederlanden (1813-1815). - De Belgische afscheiding, die zowel in noord als in zuid gevoelens van onderlinge

verbondenheid opriep (1830-1839). Verder zullen nationalistische gevoelens in andere landen die gevoelens ook in

Nederland hebben versterkt. Ook zorgden de industrialisatie en de verbetering van de infrastructuur dat mensen in Nederland zich meer Nederlander gingen voelen en zich minder sterk verbonden voelden met hun stad, dorp of streek.


13 Ook over roemrijke perioden, politieke gebeurtenissen waar men trots op was,

karaktereigenschappen die men typisch vond voor het eigen volk, de aardrijkskundige eigenschappen van het land dat men bewoonde.

§ 3 Modern imperialisme Casus 1 a Hij zei dat hij het deed om het christendom te brengen en ter plaatse de slavernij af

te schaffen. b Hij wilde net als andere landen een kolonie hebben en er rijk van worden, maar het

ging daarbij vooral om zijn eigen prestige. 2 a De consul en de missionarissen vonden het optreden van Leopold tegenover de

bewoners van Kongo veel te ver gaan. b Foto’s als deze waren zo effectief omdat ze beter dan woorden bewijzen dat achter

Leopolds mooie woorden een onmenselijke realiteit schuilging. Basistekst 1 3 Economische oorzaken: industrialisatie van Europa en het zoeken van grondstoffen

en afzetgebieden. Politieke oorzaak: onderlinge concurrentie tussen Europese landen. Culturele oorzaken: nationalisme, superioriteitsgevoelens en verspreiden van geloof

en beschaving. 4 a Engeland: - Azië: India en enkele kleinere gebieden; - Afrika: vooral gebieden aan de westkust en van noord naar zuid. Frankrijk: - Azië: Indochina; - Afrika: vooral gebieden in Noordwest-Afrika. b België: Kongo. Duitsland: Oost-Afrika en gebieden in Zuid- en West-Afrika. Italië: Somalië, Eritrea en Libië. Portugal: Angola en Mozambique. Nederland: Nederlands-Indië. Spanje: stukje bij Marokko. 5 a Dat de blanken het als een plicht voelden andere volken te beschaven. b De leider van de Mau Mau levert kritiek op het feit dat het preken van geloof

samengaat met het inpikken van het land door de blanken.


Basistekst 2 6 a Europees bestuur (direct of indirect). Bevolking moet verplicht werken voor economie van moederland. Sommigen gaan

werken in bestuur of leger. Er worden soms willekeurige grenzen getrokken. Een deel van de bevolking leert lezen/schrijven en krijgt betere gezondheidszorg. b Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: het trekken van willekeurige grenzen en de

verbeterde gezondheidszorg. 7 a Dat er een suikerfabriek op Java stond, kan goed kloppen, want dit was de tijd van

de industrialisatie en suiker was sinds de invoering van het cultuurstelsel een belangrijk product.

b Het schilderij geeft een rustige, harmonieuze indruk, maar dat zegt weinig over het werkelijke leven op zo’n plaats.

8 a Kolonisator: het systeem kostte veel minder, omdat je maar weinig eigen

ambtenaren en militairen nodig had. Gekoloniseerden: de vorsten/stamhoofden konden gewoon op hun plaats blijven en

hun macht over de bevolking blijven uitoefenen. b Bijvoorbeeld: de inlandse vorsten probeerden de besluiten van het moederland te

saboteren/tegen te werken. c Direct bestuur. Daarbij geven Europese ambtenaren rechtstreeks bevelen aan de

inlandse bevolking. d Voordeel: je weet precies wat er is gezegd. Nadeel: een bevel van een koloniaal

ambtenaar roept eerder weerstand op dan dat van een inheemse vorst. 9 a Voor een publiek in Nederland: het moederland. b Bron 5: dit affiche geeft er blijk van dat het publiek geïnteresseerd is in de voor hen

vreemde inheemse bevolking, net als in wilde dieren in een dierentuin. Bron 6: deze bron speelt in op een opvatting bij het Nederlandse publiek. Dat denkt

kennelijk dat zwarte mensen er veel voor over hebben om blank te worden. Historisch denken 10 a en b Land Beschrijving van de tekening Bestuursstijl volgens de

tekenaar

Duitsland De giraffen staan strak in het gelid, de krokodil wordt gemuilkorfd en op de boom hangt een (verbods?)bordje.

De Duitsers regeren hun kolonie met strakke hand en beschermen de bevolking tegen gevaar.

Engeland Een inwoner van de kolonie ligt onder een soort pers. Een Engelsman gooit drank in zijn mond en een ander perst er goudstukken uit. Dit alles onder toeziend oog van een missionaris.

Het gaat de Engelsen vooral om winst maken met de kolonie. De Engelse kerk ziet toe en doet niets.


Frankrijk Op de achtergrond heeft een soldaat een gezellig onderonsje met een vrouw en op de voorgrond knijpt een andere Fransman liefkozend in de wang van een inwoner van de kolonie.

De Fransen zijn vooral geïnteresseerd in lokaal vrouwelijk schoon.

België Koning Leopold eet het hoofd van een Kongolees, terwijl de rest van diens lichaam aan het spit draait.

De Belgen mishandelen de bevolking; Leopold profiteert daar persoonlijk van.

11 a Engeland: een van de redenen van de Engelsen om indirect bestuur in te voeren

was, dat het goedkoop was. Op die manier was de opbrengst van de kolonie hoger. Frankrijk: over de erotische belangstelling van de Fransen melden de casus en de

basisteksten niets. België: de behandeling van de Kongolezen door Leopold II komt uitgebreid in de

casus aan de orde. b Je eigen antwoord. Engeland en België worden duidelijk negatief voorgesteld. De

Fransen neemt hij kennelijk niet erg serieus: die zijn alleen maar bezig met vrouwelijk schoon. De Duitsers daarentegen brengen orde en regelmaat en zorgen voor bescherming; het lachwekkende zal wel zijn dat ze daarin overdrijven.

c Het is een Duitse bron. In een tijd van koloniale wedijver zullen de meeste Duitsers andere imperialistische landen zeker niet positiever afschilderen dan zichzelf.

12 a Nee, deze bron geeft geen informatie over de feitelijke manier waarop Europeanen

hun landen bestuurden. Het gaat om een spotprent, die bedoeld is om mensen aan het lachen te maken. Weliswaar verwijst de tekenaar naar gegevens die de toenmalige krantenlezer bekend waren (zoals de mishandeling van Kongolezen), maar daarbij maakt hij gebruik van de stereotiepe beelden (Fransen bijvoorbeeld als minnaars).

b De bron is wel bruikbaar als je wilt onderzoeken hoe bepaalde Duitsers dachten over hun eigen land als koloniale macht en over andere koloniale machten.

Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Industriële revolutie: - Adam Smith publiceert The Wealth of Nations (1776). Smiths ideeën over

economische vrijheid en vrijhandel, die in de 19e eeuw in praktijk werden gebracht, stimuleren de groei van handel en industrie. Met The Wealth of Nations legt Smith de grondslag voor het economisch liberalisme.

- James Watt perfectioneert de stoommachine (1782). De uitvinding van de stoommachine is cruciaal geweest voor de Industriële Revolutie, omdat daardoor veel meer fabrieken konden mechaniseren dan wanneer machines afhankelijk waren gebleven van waterkracht (of windkracht).


Opkomst van liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme: - Duitse studenten richten een nationale studentenbond op (1817). De oprichting van

de nationale studentenbond is in de basistekst gepresenteerd als een beginmoment van het georganiseerde Duitse nationalisme. Tegelijkertijd is het Duitse nationalisme natuurlijk maar een voorbeeld van de opkomst van het nationalisme in Europa. Je zou deze gebeurtenis daarom ook bij vraag 2 onder kunnen brengen.

- Duitsland wordt een eenheidsstaat (1871). De totstandkoming van het Duitse keizerrijk is een van de meest ingrijpende gevolgen van het Europese nationalisme. Tegelijkertijd is het daarvan natuurlijk ook een voorbeeld. Deze gebeurtenis past dus ook bij vraag 2.

Modern imperialisme: - Er ontstaat een race van Europese landen om koloniën te veroveren (1870). Het

ontstaan van de race was een kenmerk van het modern imperialisme. - In Berlijn spreken Europese landen over de verdeling van Afrika (1884-1885). De

Conferentie van Berlijn was bepalend voor de verdeling van Afrika en een poging de spanningen ten gevolge van het modern imperialisme op te lossen.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Industriële revolutie: - Arkwright bouwt de textielfabriek Cromford Mill (1771).

Arkwrights textielfabriek is maar een (vroeg) voorbeeld van de industrialisatie in Engeland. Wel had mechanisering van textielfabrieken een belangrijke voorbeeldfunctie voor andere industrieën; in die zin hoort deze gebeurtenis ook thuis bij vraag 1.

Opkomst van liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme: - België scheidt zich af van het Koninkrijk der Nederlanden (1830). De Belgische

afscheiding is voor de geschiedenis van België en Nederland een zeer belangrijke gebeurtenis, maar in de geschiedenis van het nationalisme slechts een van de vele voorbeelden.

- Griekenland wordt een onafhankelijk koninkrijk (1829). Hiervoor geldt hetzelfde als voor de afscheiding van België.

- Het Hermannmonument is klaar (1875). De bouw van het Hermannmonument was een van de vele uitingen van het nationalisme, maar heeft op zichzelf weinig invloed gehad op de ontwikkeling ervan.

Modern imperialisme: - Invoering van het cultuurstelsel in Nederlands-Indië (1830). De invoering van het

cultuurstelsel is meer een uitvloeisel van het modern imperialisme (in Nederlands-Indië) dan een gebeurtenis die bepalend is geweest voor de ontwikkeling ervan.

- In Centraal-Afrika wordt Kongo-Vrijstaat uitgeroepen (1885). De stichting van Kongo-Vrijstaat is op zichzelf niet erg bepalend geweest voor de geschiedenis van het modern imperialisme: zij is in feite onderdeel van de besluitvorming bij de Conferentie van Berlijn dat jaar.


Hoofdstuk 10 Politieke strijd en emancipatie

§ 1 Conservatisme en liberalisme Casus 1 a Een bestuurssysteem waarin de koning de politieke macht heeft. b Zij waren voor representatief bestuur, want volgens de opstellers van het verdrag

was de situatie in Spanje erg gevaarlijk. Daaruit kun je concluderen dat de ‘liberales’ tegen de monarchie waren.

2 Representatief bestuur, een vrije pers, een kritische houding tegenover de kerk

(scheiding van kerk en staat). 3 Als duidelijk werd dat deze regeringen oorlog wilden voeren om de rechten van het

volk tegen te gaan, zou dat misschien in meer landen verzet uitlokken. De idealen van de Franse Revolutie hadden na de overwinning op Napoleon het onderspit gedolven, maar ze waren niet dood. Het leek veiliger de afspraken geheim te houden.

Basistekst 1 4 Conservatisme: het streven naar behoud van het ancien régime, dat wil zeggen een

bestuur door vorsten en adel en zonder inspraak van de burgers. Liberalisme: het streven naar een bestuur met inspraak van op zijn minst de meer

welgestelde burgers en naar enkele grondrechten die in een grondwet zijn vastgelegd.

5 a Liberalen streefden naar zeggenschap van burgers in het bestuur; burgers hadden

dus wat te winnen met het liberalisme. b Het kan zijn dat zij bang waren dat de liberale idealen opnieuw zouden leiden tot

ontsporingen zoals die van de Franse Revolutie (Terreur). 6 De stelling is niet helemaal juist, omdat de staatshoofden en diplomaten tegelijk

streefden naar nieuwe machtsverhoudingen, om te voorkomen dat Frankrijk opnieuw zo machtig zou kunnen worden.

Basistekst 2 7 Van Hogendorps tekst is overwegend conservatief: hij wil dat oude tijden

terugkomen, dat de ‘aanzienlijken’ in de regering komen en dat Nederland wordt geleid door de prins van Oranje (Willem Frederik, de latere koning Willem I). Het ‘volk’ krijgt geen inspraak, maar alleen een ‘vrolijke dag’. Tegelijkertijd is hij ook de auteur van een grondwetsvoorstel; in dat opzicht past hij weer enigszins bij de liberalen.


8 De Oranjes worden ‘hersteld’ in hun oude machtspositie en men neemt afstand van de revolutionaire Bataafse Republiek, die kortstondig een democratische grondwet kende.

9 a De gecentraliseerde eenheidsstaat. Het koningschap (Koninkrijk Holland). Het idee van een grondwet. Het idee van verkiezingen. b Men ging ervanuit dat een gecentraliseerde eenheidsstaat minder besluiteloos zou

zijn en dus sterker zou staan. Bovendien wilden veel Nederlanders dat er weer een Oranje aan de macht zou komen.

10 a Alleen mannen mochten stemmen. Slechts een klein deel van de mannelijke bevolking mocht stemmen (de allerrijksten). Er waren alleen indirecte verkiezingen voor de Tweede Kamer (via Provinciale

Staten). De koning kon een lastig parlement naar huis sturen. De koning kon het parlement omzeilen met Koninklijke Besluiten. b Niet de koning, maar de ministers zijn verantwoordelijk voor het regeringsbeleid. c Door de ministeriële verantwoordelijkheid was een minister niet langer de dienaar

van de koning, maar van het parlement, en dus van (een kleine bovenlaag van) het volk.

Historisch denken 11 Het Verenigd Koninkrijk. 12 In Engeland was er in de 17e eeuw al strijd geweest tussen koning en het parlement.

Er was wel een koning, maar die kon sinds de ‘Glorious Revolution’ van 1688 niet regeren zonder instemming van het parlement (hoofdstuk 7, par. 1). Anders dan zijn collega’s op het vasteland had de Engelse koning al geen absolute macht meer en dus hoefden de burgers niet tegen hem in opstand te komen.

§ 2 Emancipatie Casus 1 Beide stromingen pleitten voor gelijkheid, de ene voor die van blank en zwart en de

andere voor die van man en vrouw. 2 a Eva, die volgens de Bijbel in het paradijs een appel at van de boom van kennis van

goed en kwaad en Adam verleidde datzelfde te doen. Omdat God dat had verboden, strafte hij Adam en Eva en stuurde hij ze weg uit het paradijs: voortaan moest de mens een zwaar leven leiden.

b Zij gebruikt verschillende argumenten: - ze wijst op haar eigen verdiensten voor de samenleving: ze heeft hard gewerkt en

kinderen ter wereld gebracht; ze heeft dan ook recht op een gelijkwaardige behandeling;


- ze wijst erop dat de Bijbel vrouwen een belangrijke rol in de geschiedenis toebedeelt: een vrouw zorgde ervoor dat de mens uit het paradijs werd verdreven, Jezus was het kind van God en een vrouw;

- ze wijst erop dat mannen met twee maten meten: blanke vrouwen worden wel met respect behandeld; dat zou voor alle vrouwen moeten gelden.

Basistekst 1 3 a Beide gaan uit van de fundamentele gelijkheid van mensen. De idealen van de Franse Revolutie hadden in principe betrekking op alle vormen

van ongelijkheid, het abolitionisme richtte zich specifiek op de ongelijkheid tussen vrijen en slaven.

b Binnen het abolitionisme waren mensen actief die vrijheid en gelijkheid belangrijk vonden. In hun ogen hadden niet alleen slaven, maar alle mensen daar recht op. Zo redenerend kwamen ze vaak ook tot een positieve houding tegenover het feminisme.

c Nee, want zij wilde gelijkwaardigheid tussen man en vrouw en dat ging verder dan enkel kiesrecht.

4 a b De Amerikaanse en Franse Revolutie waren democratische revoluties waarin werd

gestreden voor de gelijke behandeling van en gelijke rechten voor alle mensen. In de praktijk gold dit alles echter niet voor slaven. De slaven in de Franse kolonie Haïti moesten dan ook na de Franse Revolutie nog strijden voor hun onafhankelijkheid. Pas in 1833 schafte Engeland onder druk van de publieke opinie de slavernij af en in de Verenigde Staten was zelfs een burgeroorlog nodig om de slavernij af te schaffen. Dit gebeurde dan ook pas in 1865. Alles bij elkaar duurde de strijd voor afschaffing van de slavernij sinds de Amerikaanse revolutie bijna een eeuw.

1700 1800 1900 1950

Amerikaanse revolutie, 1776-1783

Franse Revolutie, 1789-1799

Slavenopstand Haïti, 1791-1804

Afschaffing slavernij Engeland, 1833

Amerikaanse Burgeroorlog, 1861-1865; Afschaffing slavernij Nederland, 1863 Afschaffing slavernij VS, 1865


5 a

b De Franse Revolutie was een democratische revolutie waarin werd gestreefd naar

de gelijke behandeling van en gelijke rechten voor alle mensen. In de praktijk golden dit alles echter niet voor vrouwen. In Amerika organiseerden feministes zich als eersten, halverwege de 19e eeuw (Seneca Falls, toespraak Truth). In Europa begon het feminisme een generatie later. Aan beide kanten van de oceaan streefden feministes naar kiesrecht voor vrouwen. Pas aan het begin van de 20e eeuw kwam dit kiesrecht er.

6 Opvallend is dat de strijd voor gelijkheid tussen man en vrouw later begon dan de

strijd voor afschaffing van de slavernij en ook later resultaat opleverde. Basistekst 2 7 a Vernielen. Vakbonden. Sociaaldemocratie (eventueel: parlement, politiek). Communisme (eventueel: revolutie, geweld). b Gedurende de 19e eeuw hadden de vakbonden het meeste succes. Het vernielen

van machines was een achterhoedegevecht, de communistische revolutie kwam niet tot stand (niet alle arbeiders waren ervan overtuigd dat het afbreken van het kapitalisme hun situatie zou verbeteren) en in de meeste landen zouden de arbeiders pas in de 20e eeuw kiesrecht krijgen.

8 a De arbeiders zijn afkomstig uit alle delen van de wereld: het communisme was een

wereldwijde beweging. De arbeiders maken een rondedans: het communisme zal leiden tot een opgewekte,

probleemloze samenleving. b Het streven naar de gelijkberechtiging van mensen vond zijn oorsprong in de

Franse Revolutie. De communisten streefden ook naar een revolutie: de Franse Revolutie was hun grote voorbeeld.

9 De meeste feministes uit de 19e eeuw waren afkomstig uit betere milieus (hogere

middenklasse). Een revolutie zou in het ergste geval kunnen leiden tot bloedvergieten onder hun vaders en echtgenoten. Bovendien zouden ze zelf hun economische positie verliezen. Voor arbeiders gold dat veel minder sterk: zij hadden weinig te verliezen.

1700 1800 1900 1950

Franse Revolutie, 1789-1799

Toespraak Truth, 1854

Seneca Falls, 1848

Begin eerste feministische golf Europa, 1870

Algemeen kiesrecht vrouwen VS, 1920

Algemeen kiesrecht vrouwen Nederland,

1919


10 Het algemeen kiesrecht werd weliswaar pas in de 20e eeuw van kracht, maar

vrouwen en arbeiders hadden zich wel al in de 19e eeuw op het politieke toneel begeven. Zolang ze nog geen stemrecht hadden, bereikten ze de politiek door middel van (protest)acties.

Historisch denken 11 Couplet 1: honger en slavernij van arbeiders. Couplet 2: de arbeiders moeten als soldaten vechten voor de kapitalisten. 12 a Beide vertalingen onderstrepen dat er bij de opstand tegen maatschappelijke

ongelijkheid moet worden samengewerkt: ‘allenig met je dolle kop’ bereik je niets. b Noorlander schreef zijn tekst in 1971. Toen was het al duidelijk dat de

communistische regeringen die inmiddels in Moskou, Peking en Cuba aan de macht waren, niet alleen ‘heersers’ op aarde waren, maar ook ‘knechters’. In deze landen was democratie ver te zoeken en onderdrukten de communisten iedere tegenstand, vaak met geweld. In de tijd dat Roland Holst haar tekst schreef, waren er nog geen communistische regeringen. De eerste communistische regering dateert van 1917 (Rusland).

§ 3 Naar een verzuilde samenleving Casus 1 Tijdens de Opstand was de calvinistische kerk in Nederland de officiële kerk

geworden. Weliswaar werden katholieken gedoogd, maar officiële kerkbestuurders, zoals bisschoppen, werden niet getolereerd.

2 Zij waren bang dat de katholieken de protestanten weer zouden gaan vervolgen, net

als in de tijd van de Opstand. Dit was het ‘misbruik’ waar een van hen voor waarschuwt.

3 a In die grondwet was vastgelegd dat de kerk zichzelf naar eigen inzicht mocht

besturen. De regering kon dus onmogelijk bezwaar hebben tegen het benoemen van bisschoppen.

b In die grondwet was het recht vastgelegd om vanuit de bevolking een verzoek te doen aan de koning. De koning was een calvinist en moest dus waarschijnlijk ook niets van de katholieken hebben.

4 Die was beperkt: de regering kon hem dwingen in te stemmen met een standpunt

waar hij het niet mee eens was. 5 De liberalen wilden zo veel mogelijk individuele vrijheid en zo min mogelijk

bemoeienis van de staat.


Basistekst 1 6 Het streven naar (minstens drie van de volgende zaken): - een gekozen parlement; - beperking van de macht van de koning; - ministeriële verantwoordelijkheid; - vrijheid van godsdienst, onderwijs, drukpers en vereniging. 7 Katholieken begonnen zich nadrukkelijker te manifesteren. Er ontstonden nieuwe, orthodoxe calvinistische kerken. Godsdienst ging in de politiek een belangrijkere rol spelen (confessionalisme). 8 a Hij bedoelde daarmee dat de liberale idealen schadelijk waren voor de

samenleving. Die liberale idealen kwamen voort uit de idealen van de Franse Revolutie en het liberalisme verspreidde die idealen, zoals appels het zaad van een boom verspreiden. Groen zal met name hebben gedacht aan de godsdienstvrijheid (waardoor katholieken meer te zeggen kregen en calvinisten hun macht moesten delen). Ook betreurde hij het dat niet langer het evangelie (het woord van God) leidraad was voor politieke besluitvorming.

b Een vertegenwoordiger van het conservatisme, een conservatief: hij zette zich af tegen de Franse Revolutie.

Basistekst 2 9 De liberalen waren voor de vrijheid van godsdienst en onderwijs, die een einde

maakten aan de achterstelling van de katholieken. Maar in de tweede helft van de 19e eeuw bleken de liberalen tegenstanders te zijn van de subsidiëring van het bijzonder onderwijs, iets wat de katholieken erg graag wilden. Zij vormden toen met de orthodoxe protestanten een alliantie tegen de liberalen.

10 Liberalen vonden dat ouders de vrijheid moesten hebben om hun kinderen naar een

andere school te sturen dan de school van de overheid. Tegelijkertijd waren ze bang dat de Nederlandse samenleving te veel verdeeld zou raken, als te veel ouders zouden kiezen voor het bijzonder onderwijs. Subsidiëring van het bijzonder onderwijs was volgens de liberalen ook niet nodig: de overheid zorgde al voor goed onderwijs.

11 Zij vonden het godsdienstonderwijs op de openbare scholen niet geschikt voor hun

kinderen en vonden het onrechtvaardig dat enkel de openbare scholen door de staat werden gesubsidieerd.

12 Zij konden hun gelovigen verbieden lid te worden van socialistische organisaties. Zij

konden proberen hun gelovigen af te houden van contacten met andersdenkende arbeiders door voor elk terrein verzuilde organisaties op te richten (sport, omroep enzovoort). Daarnaast konden zij natuurlijk in de kerk en in het onderwijs waarschuwen voor het socialisme.

13 Het was eerder een oorzaak, want juist de schoolstrijd maakte het volk wakker en

leidde ertoe dat de confessionelen zich gingen organiseren.


14 a Overeenkomsten: - beiden hebben een ander geloof dan dat van de gevestigde orde (de elite); - beiden worden buitengesloten of voelen zich zo; - beiden roepen heftige (vijandige) emoties op in de samenleving; - in beide gevallen geldt echter ook dat zij recht hebben op een gelijke behandeling

(vrijheid van godsdienst, vrijheid van onderwijs, vrijheid van vereniging). Verschillen: - katholieken woonden al eeuwenlang in Nederland samen met protestanten, terwijl

de migranten net aankwamen en binding hadden en hebben met de landen van herkomst;

- katholieken spraken dezelfde taal als protestanten, terwijl de 20e-eeuwse migranten van huis uit andere talen spraken en spreken;

- katholieken zijn wel christenen, islamieten niet; - katholieken behoorden duidelijk tot één centraal bestuurde kerk, terwijl de

islamitische gemeenschap verdeeld is over verschillende geloofsrichtingen (soennieten, alevieten, sjiieten enzovoort) en verschillen nationaliteiten (Marokkaans, Turks enzovoort).

b Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: ja, dat is een logische gedachte; binnen eigen kring is het wellicht gemakkelijker jezelf te ontwikkelen. Of: nee, want Nederlandse instellingen stonden en staan op zichzelf voldoende open voor islamitische migranten; zij hebben geen aparte instellingen (scholen, omroepen enzovoort) nodig om zich te ontwikkelen.

c Deels wel, deels niet. Er zijn aparte islamitische scholen, tijdschriften, websites, winkels, een islamitische omroep enzovoort, maar lang niet alle moslims sturen hun kinderen naar islamitische scholen of kijken alleen naar een islamitische omroep. Er is op dit moment geen aparte islamitische politieke partij van belang.

Historisch denken 15 a Ja, want liberalen waren weliswaar voorstanders van vrijheid van onderwijs, maar

tegenstanders van het subsidiëren van het bijzonder onderwijs (1857). Verder streefden ze nadrukkelijk naar verbetering van het onderwijspeil, hetgeen verklaart dat ze in 1878 een onderwijswet steunden die het onderwijs weliswaar duurder maakte, maar de kwaliteit wel moest verbeteren.

b Slechts een zeer klein percentage van de volwassen mannen (zo rond de 10%) mocht bij Tweede Kamerverkiezingen zijn stem uitbrengen en dat waren alleen de rijkere Nederlanders. De wetten representeren vooral hun ideeën en waarschijnlijk veel minder die van de overige 90%.

16 a De staat neemt een deel van de kosten van het bijzonder onderwijs voor zijn

rekening, maar nog niet alles. b Iets meer mannelijke Nederlanders mogen hun stem uitbrengen (ongeveer 26%

meer: 14% : 11,1% x 100%). Het zijn niet alleen de allerrijksten meer, maar het is nog altijd slechts een zeer klein deel van de bevolking.

c De exacte verhoudingen in het parlement en de stemming over de wet, zodat je ziet wie voor en wie tegen waren.

d Een andere belangrijke verklaring kan zijn dat er inmiddels een politieke partij was opgericht, de ARP, die gelijkstelling van het bijzonder onderwijs tot een


belangrijk speerpunt had gemaakt. Aanhangers van het orthodoxe calvinisme werden geacht hun stem op deze partij uit te brengen. (In 1888 waren 27 van de 100 zetels voor de ARP; daarnaast waren er zo’n 25 parlementariërs die katholiek-confessioneel waren.)

17 a Er is algemeen kiesrecht voor mannen gekomen en het bijzonder onderwijs is

financieel gelijkgesteld aan het openbaar onderwijs. b Kennelijk leidde een censuskiesrecht waarbij 65% van de mannelijke ingezetenen

mocht kiezen, tot een zodanige samenstelling van de Kamer, dat de liberalen zich niet meer konden verzetten tegen de gelijkstelling van het bijzonder onderwijs en de socialisten (en liberalen) hun zin kregen bij de invoering van het algemeen kiesrecht.

§ 4 Wetenschap in de 19e eeuw Casus 1 a Bijbel. b Hij wil hem belachelijk maken, zodat ook zijn opvattingen belachelijk worden. c Wetenschap. 2 In die tijd was er nog veel respect voor gezagsdragers binnen de kerk. Voor Huxley

ging wetenschappelijk gezag boven kerkelijk gezag en dat was destijds gewaagd. 3 Een compromis was moeilijk, want wetenschappers vinden ‘het staat in de Bijbel’

geen geldig argument, terwijl (christelijke) gelovigen meer waarde toekennen aan de Bijbel (het woord van God) dan aan de menselijke waarneming en redenering. Toch sluiten geloof in God en wetenschap elkaar niet helemaal uit. Je kunt bijvoorbeeld geloven dat God de natuurlijke selectie heeft ingebouwd in de schepping. Een andere manier om geloof en wetenschap met elkaar te verenigen is ervan uitgaan dat je bijvoorbeeld het scheppingsverhaal in de Bijbel niet letterlijk moet opvatten.

Basistekst 1 4 Van Darwin, want hij was een wetenschapper. Ussher baseerde zich op de Bijbel en

hoefde dus geen waarnemingen of experimenten te doen. 5 Darwins theorie ging ervanuit dat planten diersoorten en ook de mens door toeval

waren ontstaan, en niet door God waren geschapen. Dat stond haaks op het Bijbelse scheppingsverhaal. Als wetenschappelijk kon worden aangetoond dat de Bijbel een onjuiste visie op de schepping gaf, was de Bijbel wellicht niet het woord van God en kon je dus uit de Bijbel niet meer opmaken hoe je je moest gedragen en uiteindelijk in de hemel kon komen. Om dat te voorkomen hielden sommige mensen vast aan het scheppingsverhaal. Dat was voor veel mensen moeilijk te accepteren.

6 Door een tegenstander. Je ziet een aap met het hoofd van Darwin. Waarschijnlijk

wordt de evolutieleer hier belachelijk gemaakt: Darwin wordt hier neergezet als een


domme aap, van wie je weinig goeds kunt verwachten. Het bijschrift is dus niet serieus bedoeld.

Basistekst 2 7 a Ze bedoelden dat God de wereld met zijn natuurwetten weliswaar had geschapen,

maar dat hij zich daarna niet meer met de schepping bemoeide (zoals een horlogemaker een horloge met veertjes en radertjes maakt, maar zich niet meer met dat horloge bemoeit als het eenmaal loopt).

b Het was een breuk met het verleden, omdat mensen voordien dachten dat God zich wel met de wereld en de mensen bemoeide en kon ingrijpen (bijvoorbeeld na gebed). Er waren zelfs enkele radicalen die helemaal niet meer in een god geloofden.

c De meeste verlichtingsdenkers bleven geloven in een goddelijke schepping. 8 God liefhebben en bidden in de kerk werden toen gezien als een belangrijke

voorwaarde om in de hemel te komen. Mensen waren bang om zich van God af te keren, omdat ze dan in de hel zouden kunnen komen.

9 Marx probeerde de arbeiders te organiseren en een opstand te ontketenen tegen de

onderdrukkers, waartoe hij ook de kerk rekende. 10 a De groep die in 1899 veruit de grootste was, die van de hervormden, is in 2009 een

kleine minderheid geworden. Ook het percentage katholieken is afgenomen, maar minder sterk. De grootste groep is nu die van de mensen zonder kerkelijke gezindte: die is gestegen van ongeveer 2% naar bijna de helft (44%). De groep ‘overige gezindten’ is sinds 1971 gestegen.

b In de loop van de 20e eeuw nam de welvaart sterk toe en slaagden artsen er steeds beter in ziekten te bestrijden. Mensen hadden minder behoefte aan een kerk. Naarmate meer mensen de kerk vaarwel zegden, werd geloven minder vanzelfsprekend en meer een kwestie van persoonlijke keuze.

c Na 1971 kwamen er veel niet-christelijke migranten naar Nederland, waaronder veel moslims.

Historisch denken 11 Eerder een voorstander dan een tegenstander. Er is geen enkel element dat wijst op

kritiek. De ouders bieden hun kinderen heel rustig aan voor vaccinatie, de arts is afgebeeld als een wat oudere, rustige en verstandige man.

12 a We leven in vreemde tijden: het is tegenwoordig belangrijker dat een leerling is

gevaccineerd dan dat hij is gedoopt (terwijl dat laatste voor een christen toch veel belangrijker is).

b Tussen 1823 (de invoering van de vaccinatieplicht) en 1857 (de afschaffing van die plicht).

c Het is Gods wil als iemand ziek wordt; de mens moet niet ingrijpen in het verloop van de dingen die door God zijn gewild.


13 Al sinds de 18e eeuw botsen ‘verlichte denkers’ in de publieke opinie met gelovigen. De eersten geloven dat wetenschap vooruitgang brengt (bijvoorbeeld minder ziekte), de laatsten houden vast aan de almacht van God.

Kenmerkend voor de 19e eeuw is dat sommige gelovigen vanwege de snelle ontwikkelingen van wetenschap en samenleving op zoek gaan naar de wortels van hun geloof en de Bijbelse leer zeer letterlijk nemen. In Nederland heeft dit ook politieke effecten: orthodoxe (rechtlijnige) christenen organiseren zich en komen in de Tweede Kamer (Groen van Prinsterer). Zij zullen hebben gepleit voor het politieke besluit de vaccinatieplicht af te schaffen.

Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Opkomst liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme:

- Congres van Wenen (1814-1815). Tijdens dit Congres werd de basis gelegd voor de

conservatieve orde in Europa tussen 1815 en 1830 (Restauratie). Liberale burgers verzetten zich hiertegen en bleven streven naar inspraak in het bestuur en grondrechten. - Nederland krijgt een nieuwe grondwet (1848). Voor het Nederlandse liberalisme was de grondwet van Thorbecke een belangrijke stap, want hij legde de macht van de koning voor een belangrijk deel aan banden; het parlement kreeg beslissingsbevoegdheid. Vanuit Europees perspectief is deze grondwet slechts een voorbeeld van de toenemende invloed van het liberalisme. Je zou deze gebeurtenis dus ook bij 2 kunnen plaatsen.

- Het Engelse parlement wijst de kiesrechtpetitie van arbeiders af (1842). Deze beslissing deed sommigen twijfelen aan de haalbaarheid van verbetering van het lot van de arbeiders langs democratische weg en was belangrijk voor de ontwikkeling van het marxistische socialisme. - Het communistisch manifest verschijnt (1848). Dit geschrift van Marx en Engels was een van de kerngeschriften uit het 19e-eeuwse socialisme.

- Herstel van de Nederlandse bisschoppen (1853). Binnen Nederland was dit een belangrijke stap in de emancipatie van katholieken en gaf dit de aanzet tot confessionele politiek en maatschappelijke verzuiling.

- Groen van Prinsterer propageert protestants-christelijke scholen (1857). Het pleidooi van Groen van Prinsterer voor ‘scholen met den Bijbel’ is het begin van het bijzonder onderwijs in Nederland, een belangrijke wens van de confessionelen, en indirect het begin van de schoolstrijd (de strijd om de subsidiëring van het bijzonder onderwijs).

- Eerste bijeenkomst van feministes in Seneca Falls (1848). Tijdens deze bijeenkomst formuleerden vrouwen voor het eerst de eis dat vrouwen kiesrecht zouden krijgen. Dit bleef zowel in de Verenigde Staten als in Europa het voornaamste strijdpunt van het feminisme tot in het begin van de 20e eeuw.


Opkomst van emancipatiebewegingen: - Verbod op slavenhandel in Engeland en Engelse koloniën (1807). Het verbod op de

slavenhandel was een belangrijke mijlpaal in de geschiedenis van het abolitionisme: Engeland was het eerste land in Europa dat die stap zette en daarmee een belangrijk voorbeeld.

- Het Engelse parlement wijst de kiesrechtpetitie van arbeiders af (1842). Deze beslissing deed sommigen twijfelen aan de haalbaarheid van verbetering van het lot van de arbeiders langs democratische weg en was belangrijk voor de ontwikkeling van het marxistische socialisme.

- Het communistisch manifest verschijnt (1848). Dit geschrift van Marx en Engels was een van de kerngeschriften uit het 19e-eeuwse socialisme.

- Eerste bijeenkomst van feministes in Seneca Falls (1848). Tijdens deze bijeenkomst formuleerden vrouwen voor het eerst de eis dat vrouwen kiesrecht zouden krijgen. Dit bleef zowel in de Verenigde Staten als in Europa het voornaamste strijdpunt van het feminisme tot in het begin van de 20e eeuw.

Sociale kwestie: - Het communistisch manifest verschijnt (1848). Dit geschrift van Marx en Engels

roept arbeiders op zich niet neer te leggen bij hun slechte situatie (de sociale kwestie). Het is een belangrijke stap in het oplossen van de sociale kwestie.

- Nederland voert het algemeen kiesrecht in (1917). Door deze grondwetswijziging kregen arbeiders kiesrecht en daardoor werden hun problemen vaker besproken in het parlement. Het is een belangrijke stap in het oplossen van de sociale kwestie in Nederland. In Europees perspectief is dit slechts een voorbeeld. Je zou deze gebeurtenis dus ook bij 2 kunnen plaatsen.

Voortschrijdende democratisering: - Nederland krijgt een nieuwe grondwet (1848). Door deze grondwet konden (rijke) burgers voor het eerst macht uitoefenen via het parlement. Vanuit Nederlands perspectief was deze grondwet wel een belangrijk feit, maar vanuit Europees perspectief is deze grondwet een voorbeeld van de groeiende macht van (rijke) burgers.

- Nederland voert het algemeen kiesrecht in (1917). Rond 1920 werd in veel Europese landen algemeen kiesrecht ingevoerd. Vanuit Europees perspectief is Nederland een voorbeeld. Vanuit Nederlands perspectief was deze grondwetswijziging wel een belangrijk feit.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Opkomst liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme: - Verdrag van Verona (1822). Het verdrag van Verona is een voorbeeld van de

antiliberale instelling van veel regeringen rond de jaren twintig (Restauratie). - Nederland krijgt een nieuwe grondwet (1848). Vanuit Europees perspectief is de

grondwet van Thorbecke een voorbeeld van de toenemende invloed van het liberalisme. Vanuit Nederlands perspectief was deze grondwet wel een belangrijk feit. - Nederland krijgt een nieuwe onderwijswet (1889). De onderwijswet van 1889 was een stap in de richting van gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs, een


belangrijk strijdpunt voor confessionele partijen. De feitelijke gelijkstelling kwam echter pas in 1917. - Sojourner Truth spreekt op de Conventie voor Vrouwenrechten (1854). Truth is een voorbeeld van een vrouw die zich inzette voor vrouwenrechten, maar heeft zelf geen beslissende invloed gehad op de richting die het feminisme nam.

Opkomst van emancipatiebewegingen: - Afschaffing slavernij in Frankrijk en Franse koloniën (1848). Binnen Frankrijk en

zijn koloniën was de afschaffing van de slavernij een belangrijke mijlpaal; maar omdat de Fransen niet de eersten waren (dat waren de Engelsen, in 1833), is dit meer een voorbeeld in de geschiedenis van het abolitionisme dan een beslissing die zelf invloed heeft gehad.

- Sojourner Truth spreekt op de Conventie voor Vrouwenrechten (1854). Truth is een voorbeeld van een vrouw die zich inzette voor vrouwenrechten, maar heeft zelf geen beslissende invloed gehad op de richting die het feminisme nam.

Sociale kwestie: - Mina Kok, een Nederlands winkelmeisje, werkt dagelijks 14 uur onafgebroken

(1887). Dit is een voorbeeld van de zware werkomstandigheden van de arbeidersklasse.

- Nederland voert het algemeen kiesrecht in (1917). Door deze grondwetswijziging kregen arbeiders kiesrecht en daardoor werden hun problemen vaker besproken in het parlement. Het is een belangrijke stap in het oplossen van de sociale kwestie in Nederland. In Europees perspectief is dit slechts een voorbeeld.

Voortschrijdende democratisering: - Nederland krijgt een nieuwe grondwet (1848). Door deze grondwet konden (rijke) burgers voor het eerst macht uitoefenen via het parlement. Vanuit Nederlands perspectief was deze grondwet wel een belangrijk feit, maar vanuit Europees perspectief is deze grondwet een voorbeeld van de groeiende macht van (rijke) burgers.

- Nederland voert het algemeen kiesrecht in (1917). Rond 1920 werd in veel Europese landen algemeen kiesrecht ingevoerd. Vanuit Europees perspectief is Nederland een voorbeeld. Vanuit Nederlands perspectief was deze grondwetswijziging wel een belangrijk feit.


Hoofdstuk 11 Leven in een massasamenleving

§1 Een moderne wereld Casus 1 a Telefonie en film. b Metro en auto. c Bijvoorbeeld: televisie en computer. 2 a Mensen amuseren met behulp van nieuwe (film)technieken. Zowel het Cinéorama

als het Mareorama wilden de werkelijkheid voor de toeschouwers zo goed mogelijk nabootsen.

b De film. 3 a Moderne communicatiemiddelen en vervoermiddelen zouden het leven

makkelijker kunnen maken. b De nieuwe wapens die op de wereldtentoonstelling werden gepresenteerd,

beloofden niet veel goeds voor de toekomst. Basistekst 1 4 a Een maatschappij waarin grote groepen mensen naast en met elkaar leven.

Moderne communicatiemiddelen en vervoermiddelen spelen hierbij een belangrijke rol.

b De grote bevolkingsgroei in West-Europa heeft hier een grote bijdrage aan geleverd, evenals de uitvinding van diverse moderne communicatiemiddelen en vervoermiddelen.

5 Door de auto konden mensen zich makkelijker en sneller verplaatsen en werden de

fysieke afstanden tussen grote groepen mensen kleiner. 6 Groot-Brittannië en Duitsland. Deze landen hadden al vroeg een uitgebreid

spoorwegnet en veel industriegebieden.


7

Basistekst 2 8 a Periode vanaf het einde van de 19e eeuw, waarin staal, elektriciteit en de

verbrandingsmotor werden toegepast in de industrie. b De uitvinders van de autotechniek kwamen uit allerlei landen in West-Europa en

de Verenigde Staten en niet alleen uit Engeland. c Drie van de volgende antwoorden: - Dankzij de verbrandingsmotor kon men auto’s maken: stoommachines waren

daarvoor veel te log en te gevaarlijk. - Elektriciteit maakte nog kleinere motoren mogelijk, bijvoorbeeld in stofzuigers en

andere huishoudelijke apparaten. - Elektrische lampen waren een stuk makkelijker dan gaslampen. - Veel nieuwe communicatiemiddelen, zoals de filmprojector en de radio, waren

afhankelijk van elektriciteit. 9 a Iedereen zit gezamenlijk (en vol aandacht) rondom de radio. Kennelijk is het zo

nieuw en bijzonder, dat je er een feestelijke gelegenheid van kunt maken. Vreemd is dat niet: de BBC was nog geen jaar bezig met het uitzenden van radioprogramma’s.

b Met de radio konden grote groepen mensen tegelijk met woord en muziek worden bereikt.

10 De Duitse industrie ontwikkelde zich aan het begin van de 20e eeuw in

recordtempo. De achterstand op Engeland werd snel ingehaald. Om evenveel macht als Engeland te krijgen werd veel aandacht geschonken aan de wapenindustrie. Het bezitten van veel wapens betekende immers een grotere kans op meer macht.

massasamenleving

communicatiemiddelen urbanisatie vervoermiddelen

bevolkingsgroei

betere

hygiëne

betere gezondheid

betere

medisc

he zorg

tele-

foon

radi

o

film auto vliegtuig


Historisch denken 11 - Zo’n groot schip, met krachtige motoren, kon alleen gemaakt worden dankzij de

industrialisatie. - Het schip weerspiegelde de industriële samenleving: de kapitalistische

ondernemers, die rijk waren geworden door de industriële productiewijze, bezetten het mooiste gedeelte van het schip en het gewone volk zat onderin.

12 Het begin van de twintigste eeuw was een tijd waarin alles groter en sneller werd.

Maar niet altijd bleek de mens die ontwikkeling goed te beheersen. De Titanic was daarvan een voorbeeld.

13 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ook in onze tijd worden uitvindingen gedaan

waarvan we niet altijd zeker weten of we ze goed zullen beheersen en of er misschien geen rampen uit zullen voortkomen.

§2 De Eerste Wereldoorlog Casus 1 a De oorlog was gruwelijker en duurde langer dan verwacht. b Soldaten uit de hele wereld vochten mee. In de tekst is sprake van Duitsers,

Fransen, Canadezen en soldaten uit de Franse koloniën in Afrika. 2 Chloorgas was een product van de chemische industrie, een type industrie dat

kenmerkend was voor de Tweede Industriële Revolutie. Het was dan ook een industrieel hoogontwikkeld land (Duitsland) dat dit wapen als eerste gebruikte. Dat het niet lang als enige gifgassen in de strijd gebruikte, had ermee te maken dat de andere betrokken landen (zoals Groot-Brittannië) ook industrieel hoogontwikkelde landen waren.

Basistekst 1 3 a Het gebruik van nieuwe wapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking (in

dit geval vrouwen). b Het was een oorlog op wereldschaal, waarbij ook soldaten uit de koloniën en de

Verenigde Staten meevochten. 4 Dankzij de nieuwe communicatietechnieken konden de regeringen meer mensen

overtuigen om mee te doen (moderne propaganda). De propaganda schilderde de vijand (in dit geval Duitsland) af als een bruut monster.

In de 19e eeuw was het nationalisme opgekomen, zodat mensen zich betrokken voelden bij hun land en bereid waren daarvoor te vechten.


Basistekst 2 5 De centralen (Oostenrijk-Hongarije, Duitsland) tegenover de geallieerden (Rusland,

Frankrijk, Canada, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten). 6 a Vermoedelijk was er toch wel oorlog uitgebroken. Er waren allerlei spanningen

tussen Duitsland en andere Europese landen en men zag oorlog als een gerechtvaardigd middel om conflicten uit te vechten. Door de allianties zouden daar gelijk veel partijen bij betrokken zijn geraakt. De moord op Frans Ferdinand was slechts een aanleiding; het had ook iets anders kunnen zijn.

b Indirecte oorzaken: spanningen vanwege industrialisatie en modern imperialisme; nationalisme en militarisme; bondgenootschappen tussen landen.

Directe oorzaak: de moord op Frans Ferdinand. 7 Frankrijk grenst aan Duitsland, het heeft de oorlog op eigen grondgebied

meegemaakt en had in 1871 al een oorlog tegen Duitsland verloren. 8 De tekenaar vindt dat Duitsland door het verdrag te streng wordt gestraft en daar

niets tegen kan doen. Dat zie je aan het feit dat Duitsland in de bron letterlijk wordt onthoofd door de geallieerden en aan de vastgebonden handen van Duitsland.

Historisch denken 9 Waarschijnlijk positief. Op de foto zien ze er enthousiast uit; ze lijken vol

vertrouwen de strijd aan te gaan; de oorlog is letterlijk een ‘uitje’. 10 a Een negatief beeld. De moderne wapens zorgen ervoor dat je als soldaat alleen

bezig bent met overleven. Je kunt niet aanvallen, want dan word je door het granaatvuur gedood.

b Deze soldaat wordt geconfronteerd met de gevolgen van de nieuwste generatie wapens (zware artillerie); de oorlogvoering is veranderd.

11 a Soldaten die op welke manier dan ook gewond zijn geraakt in de oorlog. b Het verlies van benen, blind worden en psychische problemen (shellshock). c Een negatief beeld. Niemand bekommert zich na de oorlog over de gewonde

soldaten. De oorlog heeft hun levens verwoest. d Nee, want aan het begin van de oorlog ging hij vrijwillig het leger in. 12 a Je wilt weten of die foto met een propagandistisch doel is gemaakt of niet. Was de

fotograaf in dienst van het leger of was hij onafhankelijk? Waren het echte soldaten of acteurs? Is de foto geënsceneerd (gespeeld) of gedragen de mensen zich spontaan? Hebben de soldaten de leuzen zelf op de wagon gekalkt of heeft het leger dat gedaan?

b Het is een persoonlijke brief die niet voor publicatie bestemd was. De schrijver kon dus misschien eerlijk vertellen wat hij vond. Je zou zelfs verwachten dat hij zijn ouders wil geruststellen door het allemaal wat mooier voor te stellen dan het is. Uit het feit dat hij dat niet doet, kun je misschien aflezen dat hij meende wat hij schreef.

c Sassoon was geen gemiddelde soldaat, maar iemand uit de Britse elite. In het leger was hij officier, geen soldaat. Zijn literaire verwerking van de oorlog wijkt af van die


van ‘gewone’ soldaten. Daar staat tegenover dat het schrijven van een gedicht en het negatieve oordeel wel een grotere groep representeert.

13 Aan het begin van de oorlog overheerste een positief beeld. Soldaten waren

enthousiast. De oorlog zou kort zijn en een overwinning lag in het verschiet. Al snel bleek deze voorspelling niet uit te komen. De nieuwe, moderne wapens veranderden de oorlog in een loopgravenoorlog, waarin velen op een vreselijke manier aan hun einde kwamen of bij terugkeer in eigen land lichamelijke en psychische problemen overhielden aan de oorlog.

§3 De Sovjet-Unie Casus 1 In een communistische samenleving wordt gelijkheid nagestreefd. Vandaar dat de

oogst aan de staat moest worden afgestaan, zodat deze vervolgens over de bevolking verdeeld kon worden.

2 Kinderen zouden leren om gehoorzaam te worden aan de staat; op die manier kon

de regering verzet tegen haar maatregelen effectief onderdrukken. Basistekst 1 3 In de economie mocht je als burger niet meer vrij ondernemen of moest je je

productie afstaan aan de staat. In de politiek hadden burgers geen inspraak, behalve als ze lid waren van de partij.

Er was ook geen vrijheid van meningsuiting of persvrijheid. Het culturele leven stond in dienst van het communisme. De religieuze vrijheid

stond onder grote druk. 4 a De hervorming van de landbouw (collectivisatie van boerderijen). b Kapitalisten (fabriekseigenaren) en koelakken (rijke boeren). c Het affiche schildert koelakken en fabriekseigenaren af als kwaadaardige

tegenstanders van het communisme en van het volk. d Bron 1 maakt tegenstanders zwart; bron 2 doet alsof de ontwikkeling in de richting

van het communisme onvermijdelijk is. e Beide zijn voorbeelden van propaganda: beide affiches zijn door de staat gemaakt

met de bedoeling de politieke overtuigingen van mensen te beïnvloeden. Basistekst 2 5 a Stalin. b Lenin. c Nicolaas II. d Karl Marx.


6 a ‘Tsaar’ slaat op de alleenheerschappij van Stalin. Hij bepaalde alles, net als de 19e-eeuwse tsaren. ‘Rood’ kun je op twee manieren uitleggen. Het slaat in eerste instantie op de kleur van het communisme, maar ook kan ermee bedoeld worden: het bloed dat aan Stalins handen kleefde van de miljoenen mensen die hij liet ombrengen.

b Deze typering is wel enigszins juist: de gewone mensen hadden onder Stalin weinig te zeggen, net als onder de tsaar. Een verschil is dat de leiders van de Sovjet-Unie de macht niet erfden, zoals de tsaren deden.

7 De planeconomie zorgde onder andere voor de opbouw van de zware industrie.

Hierdoor kon het land wapens produceren. In de oorlog met Duitsland leverde dit uiteindelijk een overwinning op en macht in de wereld.

Historisch denken 8 a Bron 5 legt het accent op wat de auteur deed om het verzet van de ‘koelakken’ in

Oekraïne te breken. Bron 6 beschrijft in detail een aantal gruwelijke gebeurtenissen in een dorp in

Oekraïne. Bron 7 legt het accent op de gevolgen van Stalins politiek in Oekraïne: het land is

ontvolkt. b De rol van de auteur:

- Bron 5: de auteur is uitvoerder van Stalins politiek. - Bron 6: de auteur is slachtoffer van Stalins politiek. - Bron 7: de auteur is geen ooggetuige, maar heeft verhalen gehoord. De aard van de bron: - Bron 5 is een autobiografie die voor een niet-communistisch publiek is geschreven.

(De auteur schaamt zich inmiddels voor wat hij toen deed.) - Bron 6 is een ooggetuigenverslag dat later is geschreven. - Bron 7 is een dagboek dat voor privédoeleinden is geschreven. De titels van de bronnen: - Bron 5: de titel suggereert dat het gaat om het leren begrijpen van de denkbeelden

van de auteur rond 1933 (toen hij nog een ‘gelovige’ was en het communisme voor hem een ‘afgod’ was).

- Bron 6: de titel suggereert dat de hongersnood geen toeval was, maar een bewuste uitroeiing van het Oekraïense volk door Stalin. Ook geeft de titel aan dat dit verhaal nog niet bekend is. - Bron 7: de titel is later toegevoegd en suggereert dat het gaat om het levensverhaal van een meisje dat niet kon leven zoals ze wilde.

De verschillen kunnen worden verklaard doordat: - de auteur van bron 5 zich later lijkt te willen verantwoorden voor zijn daden van

vroeger; - de auteur van bron 6 de wereld duidelijk wil maken dat Oekraïne het slachtoffer is

geworden van een politiek die vergelijkbaar is met Hitlers uitroeiing van de Joden. - de auteur van bron 7 alleen voor zichzelf dacht te schrijven; 9 In Oekraïne had de gedwongen collectivisatie een meedogenloos karakter; ook arme

mensen werden ervan beschuldigd ‘koelak’ te zijn en moesten alles inleveren – tot de hongerdood erop volgde en het gebied ontvolkt raakte. Communisten hebben


deze onderdrukking voor zichzelf goedgepraat en Stalin heeft niet ingegrepen om verder lijden te voorkomen. Of Stalin de bevolking van Oekraïne bewust heeft willen uitroeien, zoals de boektitel van bron 6 veronderstelt (een communistische holocaust), is op basis van deze bronnen niet te bepalen.

§4 De Verenigde Staten Casus 1 Veel Amerikanen verloren hun baan en banken gingen failliet. 2 Als banken failliet gingen, verdween het spaargeld van mensen die dat op die

banken hadden gezet. 3 a Er waren nauwelijks uitkeringen voor mensen die hun baan waren kwijtgeraakt.

Daarom waren mensen gedwongen het uiterste te doen om zich van een bestaan te verzekeren, zoals de verkopers met hun handkarren.

b Eigen antwoord van de leerling. Bijvoorbeeld: - Ze gingen ervanuit dat iedereen de eigen talenten maar moest benutten in plaats

van te wachten op steun. - Ze zagen steun als iets waarvoor de belastingbetaler moest opdraaien, terwijl die

hard werkte en recht had op zijn bezit. Basistekst 1 4 a De vrijemarkteconomie vormde de basis van het Amerikaanse kapitalisme. De

overheid moest zich niet of zo weinig mogelijk bemoeien met de economie. b Snel produceren betekende dat ondernemers ook veel producten konden

verkopen. Als dit ook nog op een goedkope manier kon, waren de winsten groot. 5 a Het idee dat je als gewone Amerikaan kunt opklimmen in de samenleving en veel

geld kunt verdienen. b Je moet zelfstandig zijn en initiatief tonen. 6 Economisch: investeerders moeten erop kunnen vertrouwen dat het geld dat zij

uitlenen aan ondernemers, goed wordt besteed en meer geld oplevert. Politiek: burgers moeten erop kunnen vertrouwen dat de macht die zij aan

bestuurders geven, niet wordt misbruikt voor eigen gewin. Basistekst 2 7 a De consumptie-industrie draaide op geleend geld en er was een landbouwcrisis. b Het ineenstorten van de aandelenkoersen op de beurs op Wall Street, waardoor

banken failliet gingen en er grote werkloosheid ontstond.


8 De VS hadden veel geld geleend aan Europese landen. Door de economische crisis wilde Amerika het geleende geld snel terug. Hierdoor kwamen ook Europese landen in de problemen.

9 a

Verenigde Staten Sovjet-Unie

Politiek Democratie Dictatuur Economie Vrijemarkteconomie Planeconomie Individuele vrijheid Vrijheid van meningsuiting Censuur

Voornaamste ideaal Ideaal van vrijheid Ideaal van gelijkheid

b Monarchie: zowel de Sovjet-Unie als de Verenigde Staten waren een republiek. c Eigen antwoord leerling. Historisch denken 10 Het kapitalisme in de Verenigde Staten gaf veel vrijheid aan ondernemers. Die

concurreerden met elkaar en probeerden sneller en beter te produceren. In de film maakt Chaplin het eentonige werk en het hoge arbeidstempo belachelijk. Daarmee leverde hij kritiek op de ondernemers en nam hij het op voor de arbeiders.

11 Waarschijnlijk wel: Chaplin geeft kritiek en lijkt zichzelf neer te zetten als

communistische leider in de film. In een situatie waarin mensen sterke vijandbeelden hebben – zoals in de jaren 1930-1960 – grijpen ze vaak elk ‘verdachte’ omstandigheid aan voor beschuldigingen. [Wie echter meer genuanceerd dacht, zou bedenken dat Chaplin wel bepaalde verschijnselen van de werkomstandigheden bekritiseerde, maar dat dit heel wat anders is dan een communistische revolutie nastreven. In Europa leverden sociaaldemocraten en anderen kritiek binnen de parlementaire democratie.]

12 Je eigen antwoord. Het ligt voor de hand om een mening te geven over de invloed

van de digitale revolutie op de arbeidsomstandigheden.

Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Communisme, fascisme/nationaalsocialisme:

- De bolsjewieken komen aan de macht (1917). Het aan de macht komen van de bolsjewieken in Rusland betekende de eerste poging in de wereld om het communisme van de grond te krijgen. Later hebben andere landen dit voorbeeld proberen te volgen.

Propaganda- en communicatiemiddelen, massaorganisatie: - De gebroeders Pathé introduceren de bioscoop (1906). Door de introductie van de

bioscoop kon een boodschap aan een groot publiek worden overgebracht. De


bioscoop ontstond in Frankrijk, maar al snel kwamen er bioscopen in de rest van Europa.

Wereldoorlogen: - De Verenigde Staten verklaart de oorlog aan Duitsland (1917). Door de

Amerikaanse steun ontstaat aan het westelijk front een geallieerde overmacht waar Duitsland uiteindelijk niet tegen op kan. In 1918 moet het land zich overgeven.

- Gavrilo Princip vermoordt Frans-Ferdinand en zijn vrouw (1914). Deze gebeurtenis is de aanleiding tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. De spanningen tussen de Europese landen waren echter zo groot dat een oorlog waarschijnlijk onvermijdelijk was. Daarom past deze gebeurtenis ook bij vraag 2.

De crisis van het wereldkapitalisme: - De aandelenbeurs op Wall Street in New York stort in (1929). Hierdoor kwamen de

VS in een crisis terecht, die – doordat Amerika handeldreef met andere landen en veel leningen had verstrekt aan Europa – oversloeg naar de rest van de wereld.

- President Roosevelt maakt een begin met de New Deal (1933). Dit actief ingrijpen van de Amerikaanse president had niet alleen grote gevolgen voor Amerika. Ook in andere landen keek men naar Roosevelt en werd zijn aanpak soms overgenomen om de crisis het hoofd te kunnen bieden.

Moderne oorlogsvoering

- Geen van de gebeurtenissen is van grote betekenis geweest voor de moderne oorlogsvoering. De oorzaken hiervoor liggen in de ontwikkeling van wetenschap en industrie in de negentiende eeuw. De betrokkenheid van de burgerbevolking nam gedurende de Eerste Wereldoorlog steeds meer toe.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties.

Communisme, fascisme/nationaalsocialisme:

- Pavlik getuigt tegen zijn vader in de rechtszaal (1932). Er zijn duizenden ‘Pavliks’ te vinden. Hij dient dan ook slechts als voorbeeld voor de manier waarop in de Sovjet-Unie met terreur en propaganda werd omgegaan.

- Stalin kondigt het eerste vijfjarenplan aan (1928). De vijfjarenplannen van Stalin zijn belangrijk geweest voor de economische ontwikkeling van de Sovjet-Unie, maar hebben geen grote invloed gehad op het communisme als ideologie.

Propaganda- en communicatiemiddelen, massaorganisatie: - In Parijs vindt de wereldtentoonstelling plaats (1900). Als de wereldtentoonstelling

in Parijs er niet was geweest, hadden de Fransen wellicht langer moeten wachten op de metro, maar waren de ontwikkelingen wel verdergegaan.

- De BBC wordt opgericht (1922). De BBC was belangrijk voor Engeland, maar andere landen hadden hun eigen omroeporganisaties.

Wereldoorlogen: - Tijdens de vierde slag om Ieper wordt deze Belgische stad compleet verwoest

(1918). De verwoesting van Ieper is een berucht voorbeeld van de verwoestingen in


de Eerste Wereldoorlog, maar ook in andere landen heeft men dergelijke voorbeelden, zoals Verdun in Frankrijk.

- De Duitsers gebruiken als eersten gifgas (1915). Met behulp van het gifgas probeerden de Duitsers de geallieerde linies te doorbreken, maar dit mislukte. Het gifgas beïnvloedde het verloop van de oorlog niet drastisch. - Gavrilo Princip vermoordt Frans-Ferdinand en zijn vrouw (1914). Deze gebeurtenis is de aanleiding tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. De spanningen tussen de Europese landen waren zo groot dat een oorlog waarschijnlijk onvermijdelijk was.

De crisis van het wereldkapitalisme: - Beurshandelaren springen van wolkenkrabbers, nadat ze door de beurskrach alles

zijn kwijtgeraakt (1929). Deze gebeurtenis is een voorbeeld geweest van een reactie op de crisis. Andere mensen reageerden op een heel andere manier.

Moderne oorlogsvoering:

- Tijdens de vierde slag om Ieper wordt deze Belgische stad compleet verwoest (1918). De verwoesting van Ieper is een berucht voorbeeld van de verwoestingen in de Eerste Wereldoorlog, maar ook in andere landen heeft men dergelijke voorbeelden, zoals Verdun in Frankrijk. - De Duitsers gebruiken als eersten gifgas (1915). Gifgas was een van de moderne wapens uit de Eerste Wereldoorlog. Andere voorbeelden, zoals de mitrailleur, hebben ook een belangrijke rol gespeeld.


Hoofdstuk 12 De Tweede Wereldoorlog

§ 1 Nazi-Duitsland en het fascisme in Europa Casus 1 Duitsland moest zware herstelbetalingen doen als straf voor zijn aandeel in de Eerste

Wereldoorlog. Elisabeth vindt die straf onterecht. 2 Hitler maakte de Duitsers weer trots en hij beloofde de crisis/werkloosheid op te

lossen. 3 Elisabeth zal het wel eens zijn geweest met de suggestie van deze poster: in haar

brieven geeft zij aan dat de herstelbetalingen (uit het Verdrag van Versailles) onterecht zijn. Zij maakt zich zorgen over de werkloosheid en ze laat blijken dat zij Joden als vijanden ziet, net als communisten. Die elementen staan ook in de poster genoemd als oorzaken van de Duitse situatie rond 1930.

Basistekst 1 4 Communisten, kapitalisten, Joden (en eventueel: democraten). 5 Discriminatie betekent dat je mensen anders behandelt op grond van bijvoorbeeld

hun ras of geloof. De Neurenberger Wetten zijn daarvan een voorbeeld, want daarin was vastgelegd dat Joden niet meer mochten trouwen met niet-Joden. Bovendien verloren Joden hun burgerrechten. Ze werden dus achtergesteld bij andere Duitsers op grond van hun geloof en veronderstelde rassenverschillen.

6 In een totalitaire staat heeft de regering bijna de volledige controle over het

dagelijkse leven van mensen in politiek, cultureel, sociaal en economisch opzicht. Propaganda dient om mensen te overtuigen van de denkbeelden van de machthebbers en is dus onderdeel van deze totale beheersing van de maatschappij. Bron 2 is een foto van Hitler op een van de partijdagen, waar het volk met propaganda werd bewerkt (al is dat niet te horen op de foto); bron 3 laat zien hoe op scholen onderwijs werd gegeven in de nationaalsocialistische leer, in dit geval de rassenleer.

7 a Omdat hij zich verzette tegen de gevoelde vernedering na de Eerste Wereldoorlog. Omdat hij maatregelen beloofde om de economische crisis te bestrijden. Vanwege de propaganda waarin Joden en communisten als vijanden van Duitsland

werden neergezet en die suggereerde dat Hitler een einde kon maken aan deze situatie.

b Gebensleben noemt de twee eerste elementen: de vernedering van de Eerste Wereldoorlog en de economische crisis.


Basistekst 2 8 a Bijvoorbeeld: het belang van een krachtige leider en het gebruik van het eigen

verleden (Germaans/Romeins). b Het fascisme in Duitsland ging uit van een rassenleer waardoor bepaalde

bevolkingsgroepen, waaronder zigeuners en Joden, als minderwaardig/on-Duits werden gezien.

9 a In Spanje bestond verschil van mening over hoe de economische crisis moest

worden opgelost. b In Spanje speelde een strijd tussen regio’s die onafhankelijkheid of zelfstandigheid

nastreefden (zoals Catalonië en Baskenland) en het centrale gezag in Madrid. Zo’n conflict speelde niet in Duitsland.

10 a Uit de basistekst: hij vernoemde zijn beweging naar een Romeins machtssymbool,

de fasces. Uit bron 4: hij liet zich afbeelden voor het symbool van het machtige Rome, de

mythische stichter Romulus. b In het nationalisme maakte men ook gebruik van het verleden om de eenheid in

een groep door de tijd heen te bevorderen (met uitsluiting van anderen). Het fascisme en nazisme waren sterk nationalistisch.

11 Hitler steunde Franco in zijn strijd tegen een linkse regering. Een fascistische

regering in Spanje zou een bondgenoot kunnen worden in de strijd tegen het communisme; in de Spaanse regering zaten communisten.

De Sovjet-Unie was een communistisch land en zag Spanje ook als mogelijke bondgenoot.

Historisch denken 12 a In een geleide economie bleef privé-eigendom bestaan, maar was er tegelijkertijd

sprake van veel ingrijpen door de staat. Bij de aanleg van de Duitse autowegen greep de nationaalsocialistische regering op grote schaal in. Zo werden de wegenbouworganisaties gecentraliseerd (bron 6); werklozen werden bovendien vrijwel gedwongen om mee te werken aan de werkverschaffingsprojecten (bron 6).

b In een planeconomie zoals in de Sovjet-Unie was in een plan vastgelegd wat en hoeveel iedereen in een bepaalde periode moest produceren. In bron 7 verwijst een Duitse ondernemer naar een ‘Plan’ in Duitsland, dat hij lijkt te vergelijken met de vijfjarenplannen in de Sovjet-Unie (‘communistisch Rusland’). Kennelijk waren in het Duitse plan bepalingen opgenomen over wat er geproduceerd moest worden.

13 a De arbeidsomstandigheden waren slecht. De arbeiders moesten, zoals in de bron

wordt verteld, in een zeer hoog tempo werken. b In de Sovjet-Unie moest de industrie nog volledig worden opgebouwd, terwijl in

nazi-Duitsland en de Verenigde Staten de economie uit de crisis moest worden gehaald.


14

Criteria Nazi-Duitsland Sovjet-Unie Verenigde Staten

Economisch systeem Gemengde economie

Planeconomie Vrije markteconomie

Arbeidsomstandigheden

Vaak slecht: arbeiders moesten zwaar lichamelijk werk verrichten.

Slecht: arbeiders moesten in een zeer hoog tempo werken. Iedereen die niet aan dit tempo kon voldoen, werd zwaar gestraft.

Niet uit de bronnen of basisteksten af te leiden.

Overheidsingrijpen Groot: de nazi’s grepen op grote schaal in in de economie. Zo werden wegen aangelegd en werd de wapenproductie enorm vergroot.

Zeer groot: de regering heeft in vijfjarenplannen vastgelegd wat en hoeveel er geproduceerd moet worden.

Tijdens de economische crisis was het overheidsingrijpen bij de New Deal groot. Buiten de crisis bemoeide de regering zich zo min mogelijk met de economie.

Vrijheid voor arbeiders

Werklozen werden gedwongen om mee te werken aan de werkverschaffingsprojecten.

Arbeiders werden verplicht aan het werk gezet in de planeconomie.

Arbeiders werden niet gedwongen om bepaald werk te verrichten.

§ 2 De Duitse bezetting Casus 1 Bijna elke ambtenaar ondertekende de ariërverklaring, zonder over de gevolgen

ervan na te denken. 2 Het nationaalsocialisme ging uit van een verdeling van de mensen in rassen.

Bovenaan stond het Arische ras, terwijl het Joodse ras een veel lagere ontwikkeling zou kennen. De ariërverklaring maakte de verdeling in beide rassen duidelijk.

Basistekst 1 3 Veel Nederlanders durfden niet in verzet te komen, omdat de Duitsers dit streng

afstraften.


4 a De Duitse oorlogseconomie had een tekort aan arbeidskrachten. Om dit tekort op te vullen moesten er arbeiders geworven worden in de bezette gebieden, zoals Nederland.

b De poster wekt de indruk dat Nederlandse arbeiders zich vrijwillig aanmelden voor werken in Duitsland en dat ze het daar naar hun zin hebben. In werkelijkheid werden mannen gedwongen te werken in Duitsland, vaak onder moeilijke omstandigheden.

5 Ten eerste werd Nederland een dictatuur. Ten tweede kwam de Nederlandse

economie in dienst te staan van de Duitse economie en moesten honderdduizenden Nederlanders in Duitsland gaan werken. Ten derde was er geen persvrijheid meer en probeerden de nazi’s de ideeën van het nationaalsocialisme onder de bevolking te verspreiden. Ten vierde werden de Joodse inwoners als zodanig aangeduid en buitengesloten.

Basistekst 2 6 a Beide leiders wilden tegen elke prijs een oorlog met Duitsland voorkomen. b Hitler dacht na alle toegevingen van Engeland en Frankrijk steeds verder te

kunnen gaan met gebiedsuitbreiding. Toen beide grootmachten uiteindelijk hun belofte aan Polen nakwamen, ontstond er een oorlog met Duitsland.

7 De juiste volgorde is: F, E, B, D, A, C. 8 Hitler had een goed getraind en modern bewapend leger opgebouwd. Engeland en

Frankrijk hadden meer ingezet op het voorkomen van een oorlog. 9 Hitlers nationaalsocialisme ging uit van een ideaal: een eensgezinde, trotse,

welvarende en grote Duitse natie. In zijn buitenlandse politiek werkte hij hieraan door de Anschluss (toen het Duitssprekende Oostenrijk bij Duitsland werd gevoegd) en tijdens de Conferentie van München (toen hij het voor elkaar kreeg dat het Duitssprekende Sudetenland bij Duitsland kon worden gevoegd).

Historisch denken 10 a ‘Goed’ betekende in verzet komen tegen de Duitse bezetting, ‘fout’ betekende

samenwerken met de nazi’s tijdens de Duitse bezetting. b Volgens koningin Wilhelmina had de Nederlandse bevolking zich massaal verzet

tegen de Duitse bezetting. Ze bracht hulde aan iedereen voor het verzet dat de bevolking tot een eenheid had gesmeed.

c Bijvoorbeeld: niet zo betrouwbaar, want je kunt niet verwachten dat zij zo’n heuglijk moment gebruikt om een heel nauwkeurige uiteenzetting te geven van het gedrag van de Nederlandse bevolking. Of: Wilhelmina wilde als koningin maar al te graag geloven dat het hele volk één was in zijn verzet tegen vreemde overheersing.

11 a Vanuit Nederland zijn in vergelijking tot sommige andere Europese landen veel

meer Joden gedeporteerd naar concentratiekampen.


b Veel mensen in bezette landen durfden niet in verzet te komen, omdat de Duitsers dit streng afstraften. Velen probeerden hun eigen leven zo goed mogelijk te blijven leiden. Bovendien hadden weinigen in de gaten dat de anti-Joodse maatregelen van de Duitsers leidden tot het doden van Joden op grote schaal.

12 a Uit info 1 blijkt dat slechts een kleine groep mensen echt actief verzet heeft

gepleegd. 25.000 mensen is niet echt veel op een bevolking van enkele miljoenen. b Hoewel het aantal NSB’ers tijdens de Duitse bezetting flink steeg, is 100.000 leden

geen groot aantal in verhouding tot miljoenen Nederlanders. 13 Je eigen mening. Waarschijnlijk kom je niet echt met een oordeel over ‘goed’ of

‘fout’, maar kom je uit bij de accommodatietheorie. Nederlanders probeerden zich zo goed mogelijk aan te passen aan de Duitse bezetting en kwamen niet in grote mate in verzet, maar collaboreerden ook niet op grote schaal.

§ 3 De overwinning van de geallieerden Casus 1 Roosevelt en Churchill waren leiders van kapitalistische landen, terwijl Stalin leider

was van het belangrijkste communistische land ter wereld. 2 a Vermoedelijk was het een steek onder water: wij vechten wel echt tegen de

Duitsers, het wordt tijd dat jullie dat ook gaan doen. b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: begrijpelijk, want in de situatie waarin ze zaten

hadden ze Stalin hard nodig om Hitler te verslaan. Of: onbegrijpelijk, want als voorvechters van de democratie vochten ze tegen een fascistische dictatuur, maar in Oost-Europa lieten ze de inwoners over aan het stalinisme.

Basistekst 1 3 De juiste volgorde is: E, B, F, D, C, A. 4 De Slag om Stalingrad zorgde ervoor dat de Duitsers in het oosten van Europa niet

langer konden oprukken en zelfs werden teruggedreven door de Russen. D-Day was het begin van een grote nederlaag van de Duitsers in het westen van Europa. Ook hier werden de Duitsers teruggedreven, waardoor ze uiteindelijk in eigen land de nederlaag moesten accepteren.

5 a Door de oorlog te verklaren aan de Verenigde Staten sloten de Amerikanen zich

aan bij de Engelsen en Russen om oorlog te voeren tegen Hitler. Hitler kreeg er daardoor een sterke tegenstander bij.

b Duitsland: vooral door de getalsmatige overmacht van de Geallieerden (door met name de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie).

Japan: de Amerikanen hadden een massavernietigingswapen ontwikkeld dat twee Japanse steden had verwoest, waardoor de keizer capituleerde.


Basistekst 2 6 a Hitler wilde de gebieden waarover hij heerste, vrijmaken van Joden. Er werden al

maatregelen genomen (zoals het doodschieten van Joden), maar het ging te langzaam; andere maatregelen waren moeilijk uitvoerbaar. Er moest dus iets anders worden bedacht.

b Wat Hitler een probleem noemde – de aanwezigheid van Joden in Europa – was in werkelijkheid geen probleem.

7 a De vernietigingskampen lagen allemaal in Polen. b In Polen woonde van alle bezette gebieden het grootste aantal Joden. Door deze

kampen te bouwen in Polen, werd het transportprobleem minder groot. 8 Bij het proces tegen Eichmann kwamen allerlei details naar voren die via de media

(kranten én tv) te volgen waren; in de jaren zeventig was er een invloedrijke televisieserie over dit onderwerp. Pas wanneer iets uitgebreid onder de aandacht is geweest in de media, ontstaat er een dieper besef van wat er is gebeurd.

Historisch denken 9 Je eigen antwoord. 10 a Mogelijke verklaringen zijn: - Er komen nieuwe generaties bij die de oorlog niet hebben meegemaakt en die op

een andere manier tegen de gebeurtenissen aankijken. - Het duurt soms lang voordat bepaalde gebeurtenissen echt duidelijk worden. - In de loop van de tijd veranderen opvattingen over wat mooi of smaakvol is en wat

niet; een abstract monument als dat van Jan Wolkers was in 1950 waarschijnlijk niet gemaakt.

b Belangrijke factoren zijn onder andere: - of de landen behoorden tot de ‘daders/verliezers’ (fascistisch) of tot de geallieerde

landen; - of de landen een democratisch of communistisch systeem hebben; - welke oorlogsgebeurtenissen er hebben plaatsgevonden.

§ 4 Nationalisme in de koloniën Casus 1 De Europese landen waren aan het begin van de 20e eeuw juist bezig om hun

koloniale macht te vergroten of te verstevigen. 2 a De Amerikaanse president Wilson had in 1918 gesproken over het feit dat elk volk

zijn eigen toekomst mocht bepalen. b Amerika wilde geen problemen krijgen met Frankrijk, zeker niet op een moment

dat er onderhandeld moest worden over de vredesbepalingen na de Eerste Wereldoorlog.


Basistekst 1 3 Congrespartij PNI Vietminh

Oudste nationalistische beweging in de koloniën

Opgericht in het interbellum

Opgericht in de Tweede Wereldoorlog

Geweldloos verzet Samenwerken met de Japanners

Communistische leiding

Gandhi Soekarno Ho Chi Minh

Brits-Indië Nederlands-Indië Frans Indochina

4 Het communisme streed tegen kapitalistische uitbuiting en voor sociaaleconomische

gelijkheid van mensen. De nationalistische bewegingen in de koloniën beschouwden de koloniale bezetters ook als uitbuiters van hun land en wilden als gelijken worden behandeld. Ze voelden zich daarom aangetrokken tot communistische opvattingen.

5 a Soekarno staat op het bordes naast de Japanse machthebbers. Hierdoor laat hij zien

hun gezag te erkennen en zelfs te ondersteunen. b Japan beloofde de Indonesische bevolking na de oorlog onafhankelijkheid. Dat

was precies wat Soekarno nastreefde. Basistekst 2 6 Het zelfbeschikkingsrecht was het recht van een volk om over de eigen toekomst te

beslissen. Dit wilde elke nationalistische beweging bereiken. Als de Amerikaanse president zich hier sterk voor maakte, was dit een steun in de rug.

7 a De koloniale bevolking werd door het onderwijs kritischer. Hierdoor gingen de

mensen over hun eigen situatie nadenken. b Dit was een onbedoeld gevolg, want de koloniale bezetters wilden geen onrust in

hun koloniën en al helemaal geen strijd voor een onafhankelijke staat. 8 a De Sovjet-Unie was als communistisch land een fel tegenstander van kolonialisme.

Volgens haar was dat een vorm van kapitalistische uitbuiting. Amerika was ook tegen kolonialisme, omdat het als democratisch land vond dat elk volk het recht had om over de eigen toekomst te beslissen (en het was zelf ooit een kolonie van Engeland geweest).

b Na de Tweede Wereldoorlog waren de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten de enig overgebleven grootmachten. Hun invloed in de wereld was hierdoor erg groot.

Historisch denken 9 a De Nederlandse Opstand duurde van 1568-1648 en begon dus in de (tweede helft

van de) 16e eeuw. b Spanjaarden: een negatief beeld. Spanjaarden zijn wreed. Zowel koning Filips II als

Alva onderdrukt de Nederlandse bevolking.


Nederlanders: een positief beeld. Nederlanders zijn het tegenovergestelde van wat Filips II is, dus eenvoudig (in plaats van deftig), gemoedelijk (in plaats van ernstig) en verdraagzaam (in plaats van streng).

c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: aangezien ook Nederland in haar geschiedenis (met succes) had gevochten tegen buitenlandse onderdrukking, zou de Indonesische bevolking dit ook mogen doen.

10 Slechts een zeer klein gedeelte van de bevolking ging naar westerse scholen. Alleen

zij kwamen in aanraking met westerse ideeën over bijvoorbeeld geschiedenis en democratisch bestuur. Desondanks kan de invloed van onderwijs groot zijn geweest, aangezien uit die elite leiders naar voren kwamen, zoals Soekarno.

11 a ‘Zoals u zult begrijpen, voelden we dat ook als een aansporing tot verzet tegen de

Spanjaarden.’ ‘Waarom zouden wij dan niet onze beste krachten wijden aan Nederland?’ Een nationalist in de Europese koloniën strijdt voor een onafhankelijk land. Hij zal

dan ook in verzet komen tegen de Europese kolonisten en zeker niet strijden tegen de oude vijanden van zijn overheerser. Daarnaast wil een nationalist niet zijn beste krachten wijden aan het Europese land, maar aan zijn eigen land.

b ‘Tot verzet tegen de Spanjaarden’ moet zijn ‘tot verzet tegen de Nederlanders’. ‘Onze beste krachten wijden aan Nederland’ moet zijn ‘onze beste krachten wijden

aan Indonesië’. 12 Roeslan Abdulgani heeft les gekregen in het Nederlands en kreeg ook

geschiedenisles. De gewone inlandse bevolking kreeg alleen les in de eigen taal. Het enige doel daarvan was de bevolking leren lezen en schrijven. Geschiedenisonderwijs hoorde hier niet bij.

13 Het nationalisme van de Indische elite werd door het onderwijs beïnvloed. Leden

van deze elite kregen kennis van geschiedenis en van het bestuur van Nederland. Hun verontwaardiging over de situatie in hun eigen land nam erdoor toe en daarmee de roep om een eigen bestuur/land. De ‘gewone’ bevolking kreeg alleen les in de eigen taal. Hun onderwijs bleef beperkt tot leren lezen en schrijven. Doordat de elite nationalistische bewegingen oprichtte, kwamen zij op den duur echter wel in aanraking met nationalistische ideeën.

Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Fascisme, nationaalsocialisme en de Tweede Wereldoorlog: - De NSDAP behaalt een grote verkiezingsoverwinning (1932). De overwinning van

de NSDAP bij democratische verkiezingen was een noodzakelijke stap in de machtsovername door Hitler.

- Hitler verbiedt alle partijen, behalve de NSDAP (1933). Hitlers verbod op andere politieke partijen dan de NSDAP kwam neer op de invoering van de dictatuur in Duitsland.


- Duitse inval in Polen (1939). Met de Duitse inval in Polen begon de Tweede Wereldoorlog. Het is een belangrijke gebeurtenis, omdat Frankrijk en Engeland vanwege deze daad Duitsland de oorlog verklaarden; eerder hadden ze agressieve daden van Hitler niet militair willen beantwoorden om de vrede te kunnen bewaren (appeasementpolitiek).

- Wannseeconferentie (1942). Tijdens de Wannseeconferentie maakten de nationaalsocialisten concrete afspraken over de uitroeiing van de Europese Joden. Dit is een belangrijke stap in de Holocaust geweest. Maar deze gebeurtenis zou ook bij vraag 2 kunnen staan, want de besluiten van de Wannseeconferentie liggen geheel in het verlengde van de nationaalsocialistische ideologie en eerdere nazistische maatregelen tegen Joden en zijn daarvan dus in feite ook een voorbeeld.

- Slag bij Stalingrad (1942-1943). De Slag bij Stalingrad was een belangrijk keerpunt in de oorlog: vanaf dat moment waren de Duitsers tegen de Sovjet-Unie aan de verliezende hand.

- D-Day (1944). D-Day betekende het begin van de Duitse terugtocht aan het westelijke front en was het begin van Hitlers uiteindelijke nederlaag.

- Atoombom op Hiroshima (1945). De atoombommen op Hiroshima en Nagasaki maakten een definitief einde aan de Tweede Wereldoorlog in Azië.

De Duitse bezetting van Nederland: - Duitsland valt Nederland binnen (1940). Tijdens de inval bleek dat het

Nederlandse leger niet was opgewassen tegen het Duitse; deze gebeurtenis betekende het begin van een bezetting die vijf jaar zou duren.

- Nederlandse mannen worden gedwongen in Duitsland te werken (1942). De gedwongen tewerkstelling in Duitsland trof 600.000 tot 700.000 Nederlandse mannen en ontwrichtte de Nederlandse economie in vergaande mate.

Verzet tegen het West-Europese imperialisme: - Veertien Punten van Wilson (1919). De Veertien Punten van de Amerikaanse

president Wilson waren voor veel mensen in Europese koloniën belangrijk, omdat daaruit bleek dat ze recht hadden op zelfbeschikking.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Fascisme, nationaalsocialisme en de Tweede Wereldoorlog: - Bombardement op Guernica (1937). Het bombardement op Guernica is onderdeel

van de Spaanse Burgeroorlog. Het is beroemd geworden door het schilderij dat Pablo Picasso maakte naar aanleiding van dit bombardement.

- Wannseeconferentie (1942). De afspraken die tijdens de Wannseeconferentie zijn gemaakt, zijn een voorbeeld van de nationaalsocialistische politiek tegen Joden, die ook daarvoor al was ingezet. Maar deze gebeurtenis kan ook bij vraag 1 staan, want de Wannseeconferentie was tegelijkertijd een belangrijke stap in de Holocaust.

De Duitse bezetting van Nederland: - De ariërverklaring wordt massaal ondertekend (1940). De massale ondertekening

van de ariërverklaring is een voorbeeld van de meegaande houding van de Nederlandse bevolking ten aanzien van de bezetter.


- Februaristaking (1941). De Februaristaking is het enige voorbeeld van grootschalig verzet in Nederland tegen de Jodenvervolging. Het is niet effectief geweest: het percentage Joden dat uit Nederland is weggevoerd, is een van de hoogste in alle bezette landen.

- In Nederland wordt de Jodenster ingevoerd (1942). De invoering van de Jodenster is een voorbeeld van de uitsluitingsmaatregelen die de Duitse bezetter invoerde.

Verzet tegen het West-Europese imperialisme: - Oprichting Partai Nasional Indonesia (1927). De oprichting van de PNI onder

leiding van Soekarno is voor de Indonesische geschiedenis van grote betekenis geweest, maar is in internationaal verband slechts een voorbeeld van een nationalistische beweging die ontstond in reactie op het West-Europese imperialisme.


Hoofdstuk 13 De wereld na 1945

§ 1 Oost en West Casus 1 De Amerikanen dachten dat ze in technologische zin ver voorliepen op de Russen.

Ze hadden de Russen dus onderschat en dat maakte de Amerikanen onzeker. Misschien had de Sovjet-Unie nog meer verrassingen in petto?

2 Kapitalisme versus communisme. Democratie versus totalitaire dictatuur. Vrije

economie versus centraal aangestuurde economie (vijfjarenplannen). Individu versus gemeenschap.

Basistekst 1 3 a Op ideologische tegenstellingen tussen het kapitalisme en democratie enerzijds en

het communisme als economisch en politiek systeem anderzijds. De Amerikanen waren bang voor een nieuw allesoverheersend dictatoriaal regime, terwijl de Sovjet-Unie tegen het kapitalistische imperialisme van de Amerikanen was.

b Fase 1: blokvorming (1945-1949); fase 2: wapenwedloop (1949-1989). c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ja, het is een goede term, want hij laat zien dat er

tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten wel oorlog dreigde, maar dat het nooit tot een rechtstreekse confrontatie is gekomen. Of: nee, want het woord ‘koude’ verhult dat er wel degelijk sprake was van militair geweld tussen Oost en West, bij de Sovjetoverheersing van Oost-Europa en bij indirecte militaire conflicten tussen Oost en West (Korea, Vietnam enzovoort).

4 In de Koude Oorlog streden Amerikanen en Russen om de macht. Daarbij was

sprake van een wapenwedloop: wie de meeste en meest geavanceerde wapens had, kon de strijd winnen. Johnsen bedoelde dat de race om de ruimte daarvoor een belangrijke graadmeter was. Als de Amerikanen niet konden meekomen in de ruimterace, zou dat ten koste gaan van hun totale geloofwaardigheid op militair gebied. Door deze imagoschade waren ze dan gedoemd de strijd om de wereldmacht te verliezen.

5 Europa zat letterlijk tussen twee atoommachten ingeklemd. Doordat beide

grootmachten zich ervan bewust waren dat ze elkaar met één druk op de knop konden vernietigen, was er met name sprake van afschrikking. En aangezien de Verenigde Staten en de Sovjet-Uie dat over en weer deden, noemt men dit wederzijdse afschrikking. Mogelijk heeft dit voorkomen dat West-Europa opnieuw een slagveld zou worden.

Basistekst 2 6 a ‘Eén systeem berust op de wil van de meerderheid en wordt gekenmerkt door vrije

instellingen, representatieve regeringen, vrije verkiezingen, gewaarborgde


vrijheidsrechten, vrijheid van meningsuiting en godsdienst en vrijwaring van politieke onderdrukking.’

b ‘Het tweede systeem berust op de wil van de minderheid, die met dwang aan de meerderheid wordt opgelegd. Het berust op terreur en onderdrukking, censuur van pers en radio, onvrije verkiezingen en de onderdrukking van het individu.’

c In je speech zul je de nadruk leggen op de kracht van de gemeenschap en de klasseloze samenleving, gemeenschappelijk eigendom en gelijkheid voor iedereen. Je zult er waarschijnlijk op wijzen dat het Amerikaanse kapitalistische systeem de gewone man uitbuit en dat deze uitbuiting zich niet alleen beperkt tot het Westen, maar dat de Amerikanen met hun imperialistische politiek de hele wereld uitpersen.

7 a De containmentpolitiek werd ingezet om het communisme waar ook ter wereld in

te dammen door financiële of militaire steun te sturen. Dit deden de Amerikanen vanuit de gedachte dat als één land communistisch zou worden, omringende landen zouden volgen. Dit noemen we de dominotheorie: als één dominosteen zou vallen, zouden anderen volgen en dit zou eindeloos door kunnen gaan tot de hele wereld communistisch was. Dit moest volgens de Amerikanen koste wat het kost worden voorkomen.

b Voorbeelden van containmentpolitiek zijn het militair ingrijpen in Korea en Vietnam.

8

1993: EEG wordt EU. In de toekomst ook samenwerking op gebied van

veiligheid, buitenlandse zaken, justitie en politie.

1995-2007: snelle uitbreiding aantal lidstaten.

2002 invoering euromunt.

2005: referendum over Europese grondwet. Frankrijk en Nederland zeggen ‘nee’.

2007: het Verdrag van Lissabon wordt ondertekend door de 27 lidstaten.


Historisch denken 9 Bron 6: Cubacrisis (oktober/november 1962). Bron 7: Bouw van de Berlijnse Muur (15 augustus 1961). Bron 8: Blokkade van Berlijn/Luchtbrug (24 mei 1948-12 mei 1949). Bron 9: (Vooravond van de) val van de Berlijnse Muur (9 november 1989). Bron 10: Vietnamoorlog (de foto is van 8 juni 1972). 10 Bron 8, 7, 6, 10, 9. 11 Bron 6: Deze foto is negatief voor de Sovjet-Unie; de foto wekt namelijk de suggestie

dat de Sovjet-Unie bezig is met geheime activiteiten (het plaatsen van kernwapens dicht bij de VS) ten opzichte van de Verenigde Staten.

Bron 7: Deze foto kan vanuit twee kanten worden beschouwd. Vanuit westers standpunt is de foto negatief voor de Sovjet-Unie, omdat ze een muur bouwt om mensen ‘gevangen’ te houden. Vanuit Sovjetoptiek is de foto juist negatief voor de Verenigde Staten: de muur is namelijk nodig om westerse vijanden buiten de deur te houden.

Bron 8: Deze foto is positief voor de Verenigde Staten. De Amerikanen helpen de mensen uit West-Berlijn met voedseltransporten door de lucht. Voor de Sovjet-Unie is de foto negatief, want de Sovjets hebben de mensen in West-Berlijn bijna een jaar lang afgesneden van West-Duitsland.

Bron 9: Deze foto is zeer negatief voor de Sovjet-Unie of specifieker voor Oost-Duitsland (DDR), want de inwoners van Oost-Duitsland geven hier duidelijk aan dat ze niet langer akkoord gaan met de leefomstandigheden in hun land/onder het communistische regime.

Bron 10: Deze foto is uitermate negatief voor de Verenigde Staten, omdat de kijker zich met dit slachtoffer zal vereenzelvigen. De Amerikanen bombardeerden de bevolking om de Vietcong (communistische strijders in Zuid-Vietnam) op de knieën te dwingen. Bij deze bombardementen werden veel burgers gedood, omdat de Vietcong zich schuilhield bij burgers in dorpen.

§ 2 Een welvarend Westen Casus 1 Mensen hadden meer vrije tijd. Auto’s en snelwegen waren nieuw en daarom nog een bezienswaardigheid. Mensen hadden niet veel geld en bermtoerisme was goedkoop. 2 Omdat de aanwezigheid van zo veel auto’s een teken van welvaart was: Nederland

was de armoede en ellende van de naoorlogse periode te boven gekomen en begon een modern land te worden.


Basistekst 1 3 Twee van de volgende antwoorden: - De Verenigde Staten waren niet op eigen grondgebied aangevallen (afgezien van

Pearl Harbor), waardoor de industrie en landbouw geen oorlogsschade hadden geleden.

- De oorlogsindustrie had voor veel werkgelegenheid gezorgd, omdat de Verenigde Staten niet alleen wapens, uniformen, laarzen enzovoort voor hun eigen leger hadden geproduceerd, maar ook voor de legers van hun bondgenoten.

- Amerikaanse bedrijven hadden een sterke positie verworven doordat veel buitenlandse concurrenten tijdens de oorlog waren uitgeschakeld.

4 a De containmentpolitiek; deze hield in dat alle landen die door het communisme

bedreigd werden, konden rekenen op militaire en economische steun van de Verenigde Staten. Het Marshallplan was een economische steun om te voorkomen dat communistische partijen in Europa de macht zouden grijpen.

b Hij bedoelde dat de Verenigde Staten hun macht over andere landen wilden vestigen door hen economisch afhankelijk te maken.

c Mogelijk antwoord: gezien de strijd die tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten was ontstaan om zo veel mogelijk landen binnen de eigen invloedsfeer te brengen, zou Stalin veel terrein hebben verloren als hij het Oostblok had toegestaan Marshallhulp te accepteren. De Oost-Europese economieën zouden zich in dat geval sterk op de VS hebben gericht, er zouden nauwe contacten zijn ontstaan tussen de VS en het Oostblok en er bestond een groot risico dat via Amerikaanse contacten en producten ook de Amerikaanse cultuur en levensstijl het Oostblok zouden binnensluipen.

d Europa was voor de Verenigde Staten belangrijk als afzetmarkt, maar zolang de Europese economie in het slop zat, konden Amerikaanse bedrijven er hun producten niet verkopen.

5 Om te voorkomen dat mensen uit armoede zouden overlopen naar het

communisme. Of: door de opbouw van de verzorgingsstaat zorgde de overheid ervoor dat mensen geld te besteden hadden, zodat zij konden helpen bij het versterken van de economie.

Basistekst 2 6 Steeds meer mensen konden luxeproducten kopen, zoals huishoudelijke apparaten,

televisies en auto’s. 7 Omdat de salarissen van hun ouders stegen, was hun loon niet meer nodig om het

gezinsinkomen aan te vullen. 8 a Twee van de volgende redenen: - Doordat jongeren langer naar school gingen, waren ze langer met leeftijdsgenoten

onder elkaar. Dat stimuleerde het ontstaan van een eigen levensstijl. - Ouders verloren aan gezag doordat jongeren beter opgeleid en beter geïnformeerd

raakten dan zijzelf. - Doordat jongeren beter waren opgeleid, werden zij kritischer en mondiger.


b Doordat jongeren geld te besteden hadden, kwamen er allerlei producten op de markt, zoals kleding en tijdschriften, waarmee zij zich konden onderscheiden en een eigen cultuur konden creëren. Doordat ze geld hadden konden jongeren zich ook vrijer en onafhankelijker opstellen tegenover hun ouders.

c Jongeren uit de jaren vijftig waren opgegroeid in welvaart en daardoor zagen zij het leven heel anders dan hun ouders. Ze waren niet bang voor armoede en zochten geen veilig bestaan, maar ze wilden experimenteren en zorgeloos consumeren.

d Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ook nu hebben jongeren hun eigen kleding waarmee ze zich van hun ouders onderscheiden en ook nu luisteren ze naar hun eigen muziek. De generatiekloof is nu wel kleiner: zowel jongeren als hun ouders zijn opgegroeid in welvaart, er is geen groot verschil in opleidingsniveau en er bestaan minder taboes waarover jongeren met hun ouders overhoop kunnen liggen. Vergeleken met de jaren zestig is de jeugdcultuur van nu minder een protestcultuur. Er wordt minder gestreefd naar het verbeteren van de samenleving. Misschien zijn jongeren van nu minder idealistisch.

9 a Er kwam een einde aan de verzuiling van de Nederlandse samenleving. Vanaf het

eind van de 19e eeuw had de bevolking zich steeds meer teruggetrokken binnen de kring van haar eigen geloofs- of levensovertuiging. Met de ontzuiling verdween de scheiding tussen de verschillende bevolkingsgroepen, zoals katholieken, protestanten, socialisten en liberalen.

b Door de komst van de televisie en de stijging van het opleidingsniveau raakten mensen beter geïnformeerd en werden zij kritischer. Ze volgden niet meer klakkeloos de politieke leiders van hun zuil, maar gingen meer voor zichzelf nadenken. Met de secularisering verdween ook het belang van de katholieke en protestantse zuil. (Ook waren mensen met de creatie van de verzorgingsstaat niet meer aangewezen op liefdadigheidsinstellingen van hun zuil. Dat maakte hen onafhankelijker.)

10 a In 1945 was Nederland wel bevrijd van de Duitse bezetter, maar traditionele

denkbeelden van voor de oorlog werden pas doorbroken in de jaren zestig. b Twee van de volgende antwoorden: - Er werd vrijer omgegaan met seksualiteit. - Echtscheidingen werden geaccepteerd. - Abortus werd gelegaliseerd. - Onderwijzers, ouders en bedrijfsmanagers traden minder autoritair op en

leerlingen, kinderen en werknemers kregen meer inspraak. - De bevolking werd niet meer beperkt door de scheidslijnen van de eigen zuil. - Het onderscheid tussen de klassen vervaagde. Historisch denken 11 Veel mensen vinden deze poster kenmerkend voor de jaren zestig, waarin de

gevestigde cultuur botste met de protestgeneratie. Als mensen op internet een tijdsbeeld van de jaren zestig willen geven, gebruiken ze al snel deze poster. De posters van PvdA en VVD zijn daarvoor niet zo bruikbaar: ze waren heel ‘gewoon’ en vertellen weinig bijzonders over die tijd.


12 De poster is representatief voor een stroming in de toenmalige politiek (namelijk het verzet van bepaalde jongeren tegen de cultuur van hun ouders). Maar uit de verkiezingsuitslag blijkt dat maar heel weinig mensen in Amsterdam daadwerkelijk aanhanger waren van Provo: slechts een paar procent. De poster is dus niet representatief voor de politiek van de jaren zestig, maar was destijds wel opvallend.

§ 3 De Europese eenwording Casus 1 Tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog hadden Frankrijk en Duitsland lijnrecht

tegenover elkaar gestaan (en daarvoor al in 1870-1871). De Duitsers hadden tot tweemaal toe de oorlog aan Frankrijk verklaard, met alle gevolgen van dien. De Fransen en Duitsers koesterden enorme wrok, vooroordelen en haatgevoelens jegens elkaar. De Fransen waren nog steeds bang dat Duitsland in de toekomst nogmaals zijn slag zou proberen te slaan.

2 Om oorlog te kunnen voeren zijn wapens nodig. Om die te kunnen vervaardigen

zijn kolen en staal nodig. Op het moment dat deze producten gezamenlijk worden beheerd, is de kans dat een land stiekem oorlogswapens kan produceren aanzienlijk verminderd. Er is immers een instantie die een oogje in het zeil houdt.

3 De verklaring van Schuman was de eerste aanzet tot Europese samenwerking. Het

voorstel van Schuman en Monnet leidde tot de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (Verdrag van Parijs, 1951). Maar er was niet een vooropgezet plan voor de Europese Unie zoals wij die vandaag de dag kennen.

4 Europa wordt door Europeanen vaak gezien als een abstracte instantie ergens in

Brussel. Mensen hebben er niet zo veel gevoel bij. Ze zien het als een ‘ver-van-hun-bedshow’. Dit kan een mogelijke verklaring zijn voor het feit dat Europadag niet zo bekend is.

Basistekst 1 5 Supranationaal betekent dat landen hun nationale bevoegdheid op een bepaald

gebied afstaan aan een instantie die boven de nationale staten staat en de besluiten voor hen neemt.

6 Zij vonden het een eng idee bevoegdheden te moeten overdragen aan een

organisatie die zij niet volledig beheersten. Het kon betekenen dat zij wetten en regels moesten accepteren waar zij eigenlijk geen voorstander van waren.

7 Ondanks het feit dat sommige landen tegen het supranationale karakter van de EEG

waren, besloten ze vanwege economische successen toch mee te doen. Blijkbaar was de samenwerking op deze manier vruchtbaar en zagen verschillende landen het supranationale karakter van de EEG als een minder groot probleem. In de jaren


tachtig stimuleerde de EEG uitbreiding met andere landen om de onzekere democratieën daar te verstevigen.

8

9 Het aantal lidstaten is tussen 1952 en 1986 verdubbeld. Naast ‘de zes’ (Frankrijk,

BRD, België, Nederland, Italië en Luxemburg) zijn er zes lidstaten bijgekomen (Groot-Brittannië, Denemarken, Ierland, Griekenland, Spanje en Portugal).

Waar de samenwerking begon met toezicht op de productie van kolen en staal, is de samenwerking op economisch gebied in het algemeen toegenomen. Het gaat niet alleen om het handhaven van de vrede maar ook om het verhogen van de levensstandaard.

Er komen in de loop der jaren ook andere doelstellingen bij: milieu en versterking van de democratie in Europa.

1952: EGKS productie en prijzen kolen en staal overgedragen aan

supranationaal orgaan.

1957: EEG opgericht. De nadruk komt te liggen op het verbeteren van

industrie en economie. De landbouwsubsidie wordt ingevoerd.

1958-1972: enorme economische groei. Engeland, Ierland en Denemarken treden

toe tot EEG. Naast de economie ook aandacht voor milieu.

Eind jaren zeventig: nieuwe doelstelling: de versterking van de democratie in Europa.

Jaren tachtig: landen die tot voor kort dictaturen kenden (Griekenland, Spanje en

Portugal) treden toe tot EEG. Verschil tussen de lidstaten neemt af.


Basistekst 2 10

11 Antwoorden kunnen bijvoorbeeld zijn: - Voorstander: de Europese Unie zorgt ervoor dat er op het gebied van economie,

veiligheid en justitie geprobeerd wordt één lijn te trekken. Dit biedt vele voordelen doordat men kan profiteren van elkaars expertise. Met dank aan de Europese Unie kunnen we overal in Europa wonen, werken en studeren, zijn er meer banen en hebben we een hogere welvaart.

- Tegenstander: door de verregaande samenwerking binnen de drie pijlers raken de verschillende lidstaten hun eigen cultuur en tradities kwijt. Daarnaast is het ondoorzichtig wat er allemaal in Brussel gebeurt en worden ‘gewone burgers’ te weinig betrokken bij de besluitvorming. Ook is het de vraag of er één Europese lijn getrokken kan worden op het gebied van buitenlandse politiek en heeft de EU op dat gebied weinig slagkracht.

Historisch denken 12 De poster roept kiezers op om tegen de grondwet te stemmen. 13 a Einstein wordt vooral als briljant geleerde voorgesteld, iemand die goed kon

nadenken. De suggestie is dat wie goed nadenkt, geen ja stemt. b Nee, het feit dat hij Joods was, speelt in Nederland voor de meeste stemmers geen

rol, al zijn er ook hier soms antisemitische geluiden. c Bijvoorbeeld: - Ja, want iedereen kent hem als geleerde en hij heeft een herkenbaar gezicht.

1993: EEG wordt EU. In de toekomst ook samenwerking op gebied van

veiligheid, buitenlandse zaken, justitie en politie.

1995-2007: snelle uitbreiding aantal lidstaten.

2002 invoering euromunt.

2005: referendum over Europese grondwet. Frankrijk en Nederland zeggen ‘nee’.

2007: het Verdrag van Lissabon wordt ondertekend door de 27 lidstaten.


- Nee, het is iets te doorzichtig en niet origineel. Er zijn al zoveel van dit soort bewerkingen met Einstein gemaakt.

§ 4 Noord en Zuid Casus 1 Tussen de Europese staten was in Afrika een race ontstaan om zo veel mogelijk

koloniën te bemachtigen. Afspraken over de verdeling van Afrika moesten voorkomen dat de Europese landen met elkaar in conflict zouden raken.

2 Zij konden maar moeilijk begrijpen dat de Congolezen het onrechtvaardig vonden

dat ze vanwege hun huidskleur als minderen waren behandeld. Basistekst 1 3 Zij geloofden niet dat de koloniale volken in staat waren zichzelf te besturen. Ze dachten dat ze economisch niet zonder de inkomsten uit de koloniën konden. De koloniën gaven hun het idee dat ze nog meetelden als wereldmogendheden. 4 Het goede antwoord is b: De Amerikaanse president Franklin Roosevelt.

De Verenigde Staten voerden oorlog tegen het fascisme en waren tegen het kolonialisme.

Engeland vocht ook tegen het fascisme, maar was niet tegen het kolonialisme. Japan vocht niet tegen het fascisme; het was een bondgenoot van Duitsland en Italië

en zelf een fascistische staat (en het gedroeg zich in gebieden die het bezette zelf als een koloniale overheerser).

Soekarno voerde geen oorlog, maar werkte samen met de Japanse bezetter. 5 Verschillende antwoorden mogelijk: - De Europese mogendheden waren enkele jaren afwezig geweest en hadden

daardoor geen goed zicht gehouden op de ontwikkeling van het nationalisme. - De Europese mogendheden waren er zo sterk van overtuigd dat het koloniale

bestuur noodzakelijk en goed was, dat ze niet inzagen hoe sterk het verlangen naar onafhankelijkheid was.

6 Via Indiase soldaten kwamen Afrikaanse troepen in aanraking met nationalistische

denkbeelden. De onafhankelijkheidsstrijd van India werd door veel Afrikanen als model gezien

dat ze wilden navolgen. Basistekst 2 7 Drie van de volgende antwoorden: - De koloniale mogendheden droegen verantwoordelijkheid voor de spanningen en

vijandigheden tussen de verschillende bevolkingsgroepen, omdat zij bij het trekken van de grenzen geen rekening hadden gehouden met de bevolkingssamenstelling.


- Zij hadden de bevolking niet of nauwelijks bij het bestuur betrokken, zodat er geen leiders waren met politieke ervaring.

- Ze hadden niet voor voldoende onderwijsmogelijkheden gezorgd, waardoor er onvoldoende geschoold personeel was.

- Ze hadden in de koloniën geen industriële sector opgebouwd, maar een economie gecreëerd die was gebaseerd op de export van goedkope agrarische producten en onbewerkte grondstoffen.

8 De koloniale bevolking had hoge verwachtingen van de onafhankelijkheid en had

gehoopt dat de welvaart zou toenemen. Maar de economische relaties tussen de nieuwe staten en de voormalige moederlanden veranderden niet: nog steeds maakten de noordelijke landen de grootste winsten, omdat zij dure industrieproducten aan het Zuiden verkochten, terwijl het Zuiden nog steeds afhankelijk was van de export van goedkope agrarische producten en onbewerkte grondstoffen.

9 a Een welvarend Zuiden zou genoeg geld hebben om een eigen industrie op te

bouwen, waardoor het Noorden zijn afzetmarkt zou verliezen. Ook zou een welvarend Zuiden technologische kennis kunnen verwerven, zodat het winstgevende mijnbouwprojecten zelf zou kunnen uitvoeren.

b Een van de volgende argumenten: - Als het Zuiden welvarender wordt, heeft de bevolking meer geld te besteden en

wordt de afzetmarkt voor het Noorden juist groter. - De armoede en conflicten in het Zuiden zorgen voor een toestroom van politieke en

economische vluchtelingen in het Noorden. Het Noorden zou niet met dit probleem geconfronteerd worden als het Zuiden welvarend zou zijn.

- De ongelijkwaardige relaties en de misère in het Zuiden werken het ontstaan van terroristische organisaties in de hand.

10 Tijdens de Koude Oorlog was het voor de westerse wereld vooral van belang dat een

regering anticommunistisch was. Staatshoofden die corrupt waren en een slecht bestuur voerden, konden daarom evengoed rekenen op financiële steun.

Historisch denken 11 a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: nee, als je een lening aangaat, weet je van tevoren

dat je hem moet terugbetalen. Of: ja, de Europese landen hadden tijdens hun koloniale bewind zo veel winst gemaakt, dat zij nu de schulden wel voor hun rekening konden nemen.

b Nee, Senghor zal het niet eens zijn geweest met Sankara, want hij onderhield (volgens bron 7) nauwe relaties met Frankrijk. Hij kon in nood steeds een beroep doen op Franse leningen, maar als hij Senegals schulden niet zou aflossen, kon hij daar niet meer op rekenen.

12 a Sankara vond dat Afrika zelfvoorzienend moest worden. De Afrikaanse landen

moesten volgens hem op economisch gebied nauw samenwerken en één markt vormen. Zij moesten stoppen met de import van producten uit het Westen en deze zelf gaan fabriceren.


b Nee, Senghor vond de samenwerking met de westerse landen noodzakelijk voor Afrika, omdat Afrikaanse landen een achterstand hadden op economisch en wetenschappelijk gebied. Ook wilde hij Afrika niet isoleren, maar was hij voorstander van samenwerking tussen alle volken.

13 In Burkina Faso was waarschijnlijk geen sprake van neokoloniale verhoudingen,

omdat uit de bronnen duidelijk blijkt dat Sankara een einde wilde maken aan iedere vorm van economische invloed van het Westen in zijn land. In Senegal was er wel sprake van een neokoloniale verhouding met Frankrijk. Franse bedrijven streken onder Senghor nog steeds grote winsten op en als het nodig was stond het Franse leger ook nog klaar om in te grijpen.

14 Sankara’s standpunt om alle import uit het Westen te stoppen staat in verband met

zijn communistische (marxistische) overtuiging dat kapitalisme altijd tot imperialisme leidt. Ook Senghor nam communistische denkbeelden over, maar het feit dat hij nauw wilde samenwerken met Frankrijk had ongetwijfeld te maken met het feit dat hij lange tijd in Parijs heeft gestudeerd.

§ 5 De wereld na 1989 Casus 1 a Er is een einde gekomen aan de strijd tussen de grote ideologieën fascisme,

communisme en kapitalisme. Het kapitalisme, of de liberale ideologie, heeft overwonnen. In de toekomst zullen alle landen ter wereld veranderen in liberale democratieën (geweldloze consumptiemaatschappijen) en zal er wereldvrede ontstaan. Hierdoor zijn er geen conflicten meer en kan men volgens Fukuyama spreken over het einde van de geschiedenis.

b Volgens Huntington is het helemaal niet waarschijnlijk dat alle landen ter wereld liberale democratieën worden. De liberale democratie is een westerse uitvinding en het Westen is zo naïef te denken dat het gelijk heeft. De drang om de hele wereld te democratiseren leidt alleen maar tot vijandigheid. Volgens Huntington zullen er altijd conflicten blijven bestaan, misschien niet tussen ideologieën, maar wel tussen beschavingen op het gebied van cultuur en religie. Volgens Huntington zal de macht (zowel economisch als militair en politiek) verschuiven naar Aziatische en islamitische landen.

2 a Het essay is gepubliceerd in de zomer van 1989. Eind jaren tachtig waren er al

allerlei aanwijzingen dat het Sovjetcommunisme zijn geloofwaardigheid kwijt was. Omdat de Koude Oorlog veertig jaar het nieuws had gedomineerd, kon Fukuyama denken dat het wegvallen van de communistische vijand het einde van alle conflicten zou betekenen – en in zijn ogen dus van de geschiedenis. Pas achteraf weten we dat er allerlei nieuwe spanningen zijn ontstaan. In dat opzicht is Fukuyama tijdgebonden. Maar op het moment dat Fukuyama het essay schreef, zag hij wel iets wat veel anderen nog niet zagen en was hij dus een denker die onafhankelijk was van de algemene opvattingen in zijn tijd.


b Het idee dat het liberale kapitalisme een ‘eindstadium’ van de politieke en economische ontwikkeling in de wereld zou zijn, past wel heel erg bij iemand uit de Amerikaanse samenleving, omdat die al sinds de 18e eeuw op het liberale kapitalisme is gebaseerd.

Basistekst 1 3 In het schema moeten in ieder geval staan: - Karl Marx (midden 19e eeuw); - Sovjet-Unie, Lenin, Stalin, Gorbatsjov, 1922-1991; - China (1949-heden), Mao Zedong; - Oost-Europa tijdens de Koude Oorlog (1945-1989/1991); - landen in Afrika, Noord-Korea, Vietnam, Cuba. 4 Gorbatsjov had gehoopt dat zijn politiek juist zou voorkomen dat het communisme

ongeloofwaardig werd. Verder was het niet zijn bedoeling dat de staten in het Oostblok zich van de Sovjet-Unie zouden afwenden en dat de Sovjet-Unie zelf uiteen zou vallen.

5 Deze republieken liggen aan de rand van de Sovjet-Unie, dicht bij West-Europa

(Scandinavië) en dicht bij Polen (dat als eerste land in de jaren tachtig democratische hervormingen doorvoerde). Het is dus niet vreemd dat de mensen hier al vroeg hoopten op democratische hervormingen.

Basistekst 2 6 Huntington heeft gelijk wanneer hij zegt dat de culturele en religieuze identiteit van

mensen een bron van conflict is geworden. In basistekst 2 komt dit heel duidelijk naar voren.

Of het aanzetten tot democratisering juist tot vijandigheid leidt, is niet helemaal duidelijk. In Iran heeft de band van de sjah met het Westen wel tot een revolutie geleid, maar dit hoeft niet overal het geval te zijn.

Over de verschuiving van de economische en militaire macht van het Westen naar Oost-Azië en islamitische landen zegt de tekst niets.

7 Kruistochten, oorlogen tussen Europa en het Ottomaanse Rijk, door de islam

geïnspireerd verzet tegen het westers imperialisme, de stichting van de staat Israël in 1948, de Iraanse revolutie in 1979, de komst van moslimmigranten naar Europa, de aanslagen in de 21e eeuw en de oorlog tegen Al Qaida.

8 Het heeft te maken met: - de zichtbaarheid van de vijand: georganiseerd in een staat of verspreid over

verschillende landen; - de voorspelbaarheid van de vijand: de theorie van de wederzijdse afschrikking

werkte omdat beide kampen in de Koude Oorlog weet hadden van elkaars wapensystemen (denk aan de foto’s van de VS van Cuba in 1962). Terroristen in burgerkleding die bereid zijn zichzelf op te offeren tijdens een aanslag, zijn veel moeilijker te ontdekken.


9 a De leefvoorschriften uit de (christelijke) Bijbel spelen in het geseculariseerde Europa feitelijk geen rol meer. Het is een mooi overblijfsel uit het verleden, dat je kunt bewonderen, zoals je een voorwerp in een museum (opgezette vogel) kunt bewonderen. In de islamitische landen is de Koran geen museumstuk: mensen vinden dat ze hun leven strikt moeten inrichten volgens de regels in de Koran. De schrijver keert zich daarvan af, aangezien hij het heeft over een ‘wilde roofvogel’).

b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: de Bijbel en de Koran worden inderdaad zwart-wit tegenover elkaar gesteld, maar de schrijver bedoelt dat er tegenwoordig wel onderdrukking/terrorisme in naam van de islam wordt gepleegd en niet (meer) vanuit het christendom.

c De schrijver heeft de islamitische revolutie in 1979 in Iran meegemaakt en keerde zich daarvan af. Hij is kritisch over de fundamentalistische stroming in de islam en is gevlucht/heeft zich in Nederland gevestigd.

Historisch denken 10 Hij geeft aan dat 9/11 na acht jaren nog steeds een ‘brandende’ herinnering is

(hoewel de torens in werkelijkheid zijn ingestort en de branden zijn geblust). De donkere wolken suggereren dat dit slechte herinneringen zijn.

11 a Ook deze tekenaar laat zien dat de Verenigde Staten het belangrijk vinden (ook na

negen jaar) om 9/11 te blijven gedenken. b Bron 4 maakt alleen duidelijk dat 9/11 een zwarte herinnering is, terwijl bron 5

ook wijst op enkele gevolgen van 9/11, namelijk het ontstaan van ‘angst’ en ‘haat’. Dat doet de tekenaar door er twee aasgieren bij te zetten, want dat zijn vogels die komen eten van een al gedode prooi. Met andere woorden: waar doden zijn komen deze aasgieren vanzelf.

c De tekenaar bedoelt in het algemeen haat tegen (radicale) moslims in en buiten de Verenigde Staten, omdat de plegers van de aanslagen radicale moslims waren.

d Bijvoorbeeld: ‘De tekenaar van bron 4 vindt dat de mensen in de Verenigde Staten/het Westen nog steeds last hebben van de herinneringen aan 9/11.’

e Bijvoorbeeld: ‘De tekenaar van bron 5 vindt dat mensen in de Verenigde Staten/het Westen moeten ophouden met bang te zijn en elkaar te haten vanwege 9/11.’

f Bijvoorbeeld: ‘De tekenaar van bron 6 vindt dat Amerika trots kan zijn / dat Amerika wraak heeft genomen door de actie.

12 a Bijvoorbeeld: - 1945-1989, 1989-2001, 2001-…, als 9/11 inderdaad het keerpunt is dat het nu in de

herinnering lijkt. Over het eindjaar valt nog weinig te zeggen. - 1945-1989, 1989-…, als 9/11 achteraf toch minder belangrijk blijkt. Over het

eindjaar valt nog weinig te zeggen. b Nee, een Chinees geschiedenisboek zal heel andere grenzen leggen. Voor China

was niet het einde van de Tweede Wereldoorlog belangrijk, maar de stichting van de Chinese Volksrepubliek (1949). De val van de Berlijnse Muur heeft geen consequenties gehad voor het Chinese communisme, dus dat is daar ook geen breukmoment. En China staat ook grotendeels buiten het conflict tussen het Westen en het moslimfundamentalisme.


§ 6 Globalisering Casus 1 Het onderhouden van sociale en economische contacten in het algemeen gaat

makkelijker. Daarnaast is de nieuwsvoorziening niet langer voorbehouden aan mensen uit de elite.

2 Met een mobiel kan een handelaar bijvoorbeeld contacten leggen met leveranciers

waarmee hij voorheen niet kon handelen, omdat de afstanden te groot waren. Hierdoor heeft hij meer keuze en neemt de onderlinge concurrentie toe.

3 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: door de mobiele telefonie en de komst van internet

hebben burgers toegang tot belangrijke informatie die anders verborgen blijft; door mobiele telefonie is het gemakkelijker voor burgers om zich (politiek) te organiseren.

4 Ja, door het gebruik van communicatiemiddelen kunnen de Afrikanen

gemakkelijker contacten onderhouden, zowel privé als zakelijk, waardoor hun wereld kleiner wordt en ze grenzen (zeker via het internet) gemakkelijk kunnen overschrijden. Bovendien is het gebruik van een in het Westen ontwikkeld en in Azië geproduceerd apparaat in Afrika op zichzelf al een voorbeeld van de grenzeloosheid van onze wereld.

Basistekst 1 5 a en b Mogelijke antwoorden: - Ontdekkingsreizen: doordat Columbus voor de Europeanen Amerika ontdekte,

werden nieuwe handelscontacten mogelijk en maakten mensen aan beide zijden van de oceaan kennis met nieuwe producten en ideeën; ook trokken Europeanen naar Amerika. Economisch, demografisch, cultureel.

- Kolonialisme: in gebieden buiten Europa, zoals de Nederlandse bezittingen in Azië, werden handelsposten en bestuurscentra gevestigd; veel Europeanen trokken naar deze nieuw verworven plekken op de wereld. Op Amerikaanse plantages werkten slaven uit Afrika en later contractarbeiders uit Azië. Economisch, demografisch, cultureel en tot op zekere hoogte politiek, maar eenzijdig vanuit het moederland.

- Modern imperialisme: de westerse koloniale machten vergrootten hun greep op overzeese gebiedsdelen en breidden die sterk uit. Dat intensiveerde de wereldhandel: Europeanen betrokken grondstoffen uit de koloniën en zetten daar Europese eindproducten af. Economisch, politiek, cultureel.

- Industriële Revolutie: er ontstonden nieuwe transporttechnieken (stoomschepen), waardoor de verbindingen over de wereld betrouwbaarder en sneller werden. Ook zijn industrialisatie en modern imperialisme nauw met elkaar verbonden: het modern imperialisme kwam onder meer voort uit de behoefte aan grondstoffen in geïndustrialiseerde landen en de behoefte aan afzetmarkten voor de massaproducten die men nu maakte. Economisch, cultureel.

6 De cartoonist is geen voorstander van de globalisering. Dat zie je onder andere aan

het feit dat de rijke hoog op de globaliseringsgolf zit, terwijl de arme drommel op


het land het slachtoffer dreigt te worden van deze golf. De rijke, westers ogende man is hoog afgebeeld, de wanhopige Afrikaans ogende man is laag afgebeeld. Bovendien ziet de rijke eruit alsof hij een vakantietochtje maakt (luxe), terwijl de arme een lege voedselkom (eerste levensbehoeften) in zijn handen heeft. Verder is de lucht boven de man in de boot helder, terwijl boven de man op het land een donkere wolk aan komt drijven. Kort samengevat: de rijken in het Westen profiteren van de globalisering en de armen in de wereld niet.

7 a Hij was bedoeld om het keizerrijk te beschermen tegen invallen van buiten. b De tekenaar gebruikt de Chinese Muur nu als symbool om aan te geven dat China

tevergeefs probeert het internet – de nieuwe bedreiging van buitenaf – aan banden te leggen. Internetbedrijf Google, in 2010 vooral bekend vanwege zijn zoekmachine, wordt gebruikt als symbool voor het internet in het algemeen.

Basistekst 2 8 Ze hebben geprofiteerd van de aanwezigheid van een wereldmarkt. Ze zijn

begonnen als lagelonenlanden consumentenproducten te maken die over de hele wereld worden afgezet – met name China is de productieplaats van de wereld.

9 a Uit het antwoord moet in ieder geval naar voren komen dat de

multiculturele/pluriforme samenlevingen zijn voortgekomen uit migratiestromen van onder anderen inwoners uit voormalige koloniën, gastarbeiders en asielzoekers. En dat de komst van deze groepen heeft geresulteerd in een samenleving waarin verschillende culturele groepen naast elkaar leven, ieder met hun eigen – al dan niet religieuze – gebruiken.

b Daarmee wordt bedoeld dat de Europese landen de barrières voor toelating van niet-westerse immigranten steeds hoger maken. Er komt als het ware een muur rond Europa te staan.

Historisch denken 10 Je eigen antwoord.

Afsluiting 1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Koude Oorlog en nieuwe spanningen: - De stichting van de staat Israël (1948). De stichting van de staat Israël heeft de

spanningen tussen het Westen en de islamitische wereld in belangrijke mate aangescherpt en verklaart voor een deel de nieuwe spanningen in de wereld.

- Gorbatsjov voert glasnost en perestrojka in (1985). De beslissing van Gorbatsjov om het Sovjetsysteem te hervormen heeft onbedoeld geleid tot de ondergang van het communisme en is dus van wezenlijk belang geweest voor het einde van de Koude Oorlog.


- De Sovjet-Unie houdt op te bestaan (1991). Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie betekende het definitieve einde van de invloed van het Sovjetcommunisme in de wereld.

- Al Qaida voert in Amerika een grote aanslag uit (‘9/11’) (2001). ‘9/11’ is door het Westen beschouwd als een oorlogsverklaring van de radicale islam aan het Westen en heeft geleid tot oorlogen in Irak en Afghanistan. Tegelijkertijd is de aanslag van 11 september 2001 ook een voorbeeld van deze nieuwe spanningen: het was niet de eerste aanslag van een radicale islamitische terreurorganisatie op een westers doel en ook niet de laatste. Deze gebeurtenis kun je dus ook bij vraag 2 onderbrengen.

Dekolonisatie en neokolonialisme: - Japan verovert een groot aantal landen in Azië (1942). De Japanse verovering van

grote delen van Azië was een belangrijke impuls voor onafhankelijkheidsbewegingen op dit continent, die op hun beurt weer het onafhankelijkheidsstreven in Afrika stimuleerden.

De eenwording van Europa: - Schuman en Monnet lanceren hun plan voor Duits-Franse samenwerking (1950).

Het plan van Schuman en Monnet leidde tot de oprichting van de EGKS, die weer de basis vormde van de EEG en de EU.

- Een aantal Europese landen voert de euro in (2002). De invoering van de euro was een belangrijke impuls voor verdere economische en politieke samenwerking tussen Europese landen. Tegelijkertijd is het een voorbeeld van die samenwerking; het past dus ook bij vraag 2.

Westerse welvaart en een multiculturele samenleving: - Marshall lanceert het Marshallplan (1947). Het Marshallplan zorgde ervoor dat

West-Europa zijn economie weer kon opbouwen en in korte tijd kon doorgroeien naar een welvarende consumptiemaatschappij.

- West-Europese landen beginnen buitenlandse werknemers te werven (ca. 1960). De komst van buitenlandse werknemers uit het Middellandse Zeegebied vormde het begin van de multiculturele samenleving. Voor zover het gaat om de komst van islamitische werknemers, verklaart zij voor een deel ook de toenemende spanningen tussen het Westen en de radicale islam, omdat een deel van de autochtone bevolking van West-Europa door hun aanwezigheid bang is geworden voor ‘islamisering’ van hun samenleving.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties. Koude Oorlog en nieuwe spanningen: - De stichting van de Duitse Democratische Republiek (1949). De stichting van de

DDR is voor de Duitse geschiedenis van groot belang, maar is, bezien vanuit het kenmerkend aspect Koude Oorlog, vooral een voorbeeld van de machtsstrijd tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie.

- Het eerste zoogdier wordt de ruimte ingeschoten (1957). De lancering van het hondje Laika is een voorbeeld van de technologische wedijver tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie in het kader van de Koude Oorlog. Op zichzelf heeft de lancering van Laika weinig invloed gehad op het verloop van de Koude Oorlog.


- In Joegoslavië breekt oorlog uit tussen de deelstaten (1991). Het uiteenvallen van Joegoslavië is een voorbeeld van de gevolgen van het einde van de Koude Oorlog; het uiteenvallen heeft zelf geen directe invloed gehad op het einde van de Koude Oorlog; vermoedelijk was de afscheiding van Joegoslavische deelstaten niet mogelijk geweest als de Sovjet-Unie militair greep had gehouden op het Oostblok.

- Al Qaida voert in Amerika een grote aanslag uit (‘9/11’) (2001). De aanslag van 11 september 2001 is een voorbeeld van de nieuwe spanningen tussen het Westen en de radicale islam: het was niet de eerste aanslag van een radicale islamitische terreurorganisatie op een westers doel en ook niet de laatste. Omdat ‘9/11’ door het Westen is beschouwd als een oorlogsverklaring van de radicale islam aan het Westen en de aanslag direct heeft geleid tot oorlogen in Irak en Afghanistan, past deze gebeurtenis ook bij vraag 1.

Dekolonisatie en neokolonialisme: - Léopold Senghor wordt de eerste president van Senegal (1960). Senegal is een van

de vele Afrikaanse staten die in 1960 en de jaren daaromheen onafhankelijk werden. De eenwording van Europa: - Een aantal Europese landen voert de euro in (2002). De invoering van de euro is

een voorbeeld van groeiende Europese samenwerking. Omdat het op zichzelf een belangrijke impuls was voor verdere economische en politieke samenwerking tussen Europese landen, past deze gebeurtenis ook bij vraag 1.

- Frankrijk en Nederland zeggen ‘nee’ tegen de Europese grondwet (2005). Het Franse en Nederlandse ‘nee’ tegen de Europese grondwet heeft de voortgaande Europese samenwerking niet wezenlijk verhinderd; het is eerder een voorbeeld van groeiende euroscepsis.

Westerse welvaart en een multiculturele samenleving: - De film Don’t knock the rock verovert de westerse wereld (1956). Deze film is een

voorbeeld van jeugdcultuur uit de jaren vijftig, die weer mogelijk was door de toegenomen welvaart in de westerse wereld. De film heeft op de ontwikkeling van de westerse welvaart zelf geen invloed gehad.


Hoofdstuk 14 Vrijheid en democratie

§ 1 Vier vrijheid 1 A – V, B – I, C – IV, D – III, E – II 2 a De grondlegger van de Atheense democratie in de Oudheid.

b De eerste Nederlandse vrouwelijke arts, voorvechtster van het vrouwenkiesrecht. c Een 17e-eeuwse joodse filosoof, pleitbezorger voor vrijheid van meningsuiting. d Een strenggereformeerde burgemeester van Amsterdam, die de persoonlijke

vrijheid van de inwoners van zijn stad aan banden legde. 3 Bijvoorbeeld: voor de oprichting van de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht hoefde

Aletta Jacobs geen toestemming te vragen aan de overheid. In de grondwet van 1848 was vastgelegd dat voor het oprichten van een vereniging geen toestemming vooraf nodig is.

4 Naar eigen inzicht een pleidooi vóór of tegen vrijheid van godsdienst. 5 Een mogelijk antwoord is: ‘In een vrij land wordt het volk naar vrije en redelijke

wetten bestierd. Hetgeen impliceert dat zij onder de bescherming der wetten gerust mogen leven; dat zij hun leven, vrijheid en goederen in alle eigendom en onafhankelijk van alle andere mensen bezitten, ja, dat zij daarin niet beroofd mogen of kunnen worden, dan door hun eigen misdrijf en bij vonnis van hunne dagelijkse of wettige rechter. (Uit: De Staatsman, V (1782), tweede stuk, p. 153.)

6 In het antwoord moet tot uiting komen dat vrijheid van meningsuiting nog steeds

wordt gedefinieerd vanuit het doen en vooral laten van de overheid. 7 In Portugal en later in Spanje en Antwerpen dreigde hij slachtoffer te worden van de

inquisitie, waardoor hij moest vluchten. Amsterdam bood ook joden de gelegenheid om in vrijheid hun gedachten op papier te zetten en in druk te laten verschijnen.

8 Alleen zonder overheidsbemoeienis en censuur kan over een politieke beslissing een

mening tot stand komen waarin alle aspecten overwogen zijn en die mogelijk de overheid onwelgevallig is.

9 Het OM vindt dat een politicus nog vrijer moet kunnen spreken dan een gewone

burger, omdat hij tot taak heeft bij te dragen in het debat over maatschappelijke problemen die om een oplossing vragen.

10 De vrijheid van het individu houdt op waar de onvrijheid van de ander ontstaat. 11 Nee, omdat de afschaffing van de slavernij gold voor Suriname, niet voor

Nederland. De hedendaagse Nederlandse samenleving is niet verantwoordelijk te houden voor de eeuwen van slavernij in Suriname.


Of: ja, Nederland was als koloniale heerser verantwoordelijk voor de instandhouding van de slavernij en heeft daarvan geprofiteerd. In Nederland woont de meerderheid van de Surinamers. Hun voorouders waren indertijd slaven in Suriname en hun voorgeschiedenis maakt deel uit van de Surinaamse cultuur hier in Nederland.

12 Bijvoorbeeld: hoe stellen anarchisten zich het bestuur in een samenleving voor? 13 Individuele vrijheid om te beschikken over het eigen lichaam.

§ 2 De opmars van het parlement (tot 1848) 14a/b

gebeurtenis begrip om periode mee aan te geven

Opkomst Patriotten Republiek

Bataafse revolutie Republiek

Eerste bijeenkomst nationale vergadering

Franse Tijd

Een eenheidsstaat ontstaat Franse Tijd

Invoering censuskiesrecht Koninkrijk der Nederlanden

België en Nederland weer los van elkaar

Koninkrijk der Nederlanden

Koning verliest politieke macht

Koninkrijk der Nederlanden

15

16 De koning werd onschendbaar en de ministers verantwoordelijk, daardoor kreeg het

parlement meer te zeggen. In een democratie heeft het parlement de meeste macht. Er werd vrijheid van drukpers ingevoerd, alle mensen kregen daardoor meer

mogelijkheden voor hun mening op te komen.


Er werd vrijheid van vereniging ingevoerd, alle mensen konden zich nu organiseren en (politieke) plannen maken.

17 a Swildens kiest het begrip ‘burger’ voor zijn AB om duidelijk te maken dat

‘burger’ een woord is dat ieder kind moet leren (hij had ook ‘brug’ of ‘bok’ kunnen kiezen). Hij maakt ook duidelijk dat mannen en vrouwen beiden burgers kunnen zijn, al hebben zij verschillende taken. Je kunt ook zien dat in zijn tijd (1781) burger nog bij ‘inwoner van een stad’ hoort en niet bij ‘inwoner van een land’.

b Een voorbeeld van een vraag is: ‘Staan er nog meer woorden in het AB die met politieke rechten te maken hebben?’

Als dat er namelijk veel zijn, weet je dat Swildens die rechten heel belangrijk vond. Andere mogelijke vragen zijn: ‘Welke idealen over democratie en burgerschap komen in het boek tot uitdrukking?’ en ‘Worden vrouwen daarbij ook nadrukkelijk genoemd?’

18 Thorbecke vond dat Willem I zijn gang kon gaan in Nederland bij gebrek aan

mensen die echt tegen hem ingingen en politiek ontwikkeld waren (hij trof geen ‘staatsburgerlijk leven’ aan toen hij in Nederland aankwam). Thorbecke vond het logisch dat Willem I zelf niet aanmoedigde dat anderen zich met de politiek gingen bemoeien, ‘hij wachtte zich wel het aan te moedigen’, schrijft Thorbecke. Je kunt dus concluderen dat Willem I niets kwalijk genomen wordt, de suffe Nederlanders die er niet tegenin gingen wel.

19 Dat hangt ervan af hoe je denkt over het kleine aantal mensen dat mocht stemmen.

Thorbecke had te maken met veel tegenstand van belangrijke mensen en toch lukte het hem om de grondwet in werking te laten treden en ervoor te zorgen dat er ook een kieswet kwam (een grondwet moet altijd verder uitgewerkt worden in wetten). Daarin was geen sprake meer van ‘standenkiesrecht’, waaruit je kunt opmaken dat voor die tijd het censuskiesrecht ook nog via een soort standenverkiezingen verliep. Deze historicus vindt dat vooral een breuk met het verleden omdat na 1850 de standen nooit meer zijn teruggekeerd (na de Franse tijd dus wel) en er een fundamenteel nieuw stelsel kwam.

20 Zij mochten nadrukkelijk meedoen aan het vrijheidsfeest en worden als ‘burgeresse’

aangesproken. Dat kan betekenen dat zij dachten ook politieke rechten te krijgen. Boven het biljet staat duidelijk ‘gelijkheid’, dus vrouwen zullen zeker hebben kunnen denken dat de rechten ook voor hen zouden worden ingevoerd.

21 a In de tekst wordt duidelijk gemaakt dat de Koning zelf geen wetten mag maken,

anderen mogen dat ook niet, alleen de wetgevende macht mag dat. Willem I regeerde immers via Koninklijke Besluiten buiten het parlement om. Hier wordt aan de koning haarfijn uitgelegd dat alleen de wetgevende macht (in de praktijk het parlement) besluiten kan nemen over wetten en de koning niet. De wetgevende macht wordt zo duidelijk gescheiden van andere machten, zoals de uitvoerende macht.

b Uit de bron kun je niet opmaken dat de ministers verantwoordelijk zijn voor wat de koning doet. Er wordt alleen een voorbeeld gegeven waaruit blijkt dat de koning


zich niet op het terrein van de wetgeving mag begeven. Of hij andere dingen wel mag, staat hier niet.

22 Het was eerst nodig dat er politieke organisaties kwamen en dat de discussie op

gang kwam, zodat meer mensen bij de politiek betrokken raakten en politieke opvattingen ontwikkelden. Dat kon door deze twee vrijheden. Vervolgens wisten die mensen dat wanneer ze gekozen zouden worden in het parlement, dat ook werkelijk iets zou opleveren, want het parlement had de echte macht. Al deze rechten zijn dus nodig om de politieke ontwikkeling op gang te brengen.

23 Bijvoorbeeld: ‘De komst van de Fransen heeft de democratisering van Nederland

bevorderd.’ Dit kun je zien aan het feit dat Nederland een eenheidsstaat werd en het na de komst van de Fransen ondenkbaar was dat Nederland weer uiteen zou vallen in gewesten zonder één grondwet voor het hele land.

Een heel andere hypothese kan ook: ‘De komst van de Fransen heeft het democratisch proces in Nederland vertraagd.’

Er waren immers voor de komst van de Fransen al veel patriotten met goede ideeën, maar de Fransen wilden uiteindelijk toch zelf de baas zijn. Nadat zij weggingen werd Nederland plotseling een koninkrijk met een autoritaire koning en hadden de mensen weinig interesse in politiek.

24 Bijvoorbeeld: ministeriele verantwoordelijkheid houdt in dat de ministers aan de

kamer verantwoording moeten afleggen over uitspraken van de koning en over hun eigen daden en dat zij naar huis gestuurd kunnen worden, als het parlement vindt dat ministers niet goed de wetten van het parlement uitvoeren.

25 Uit 2010. De brief laat zien dat de koninklijke macht wel heel miniem is geworden.

De prins is zelfs niet meer geheel vrij in het aankopen van een huis voor privédoeleinden.

26 Deze man wil niet al te veel onrust, neemt geen stelling (‘in het midden … van alle

richtingen’) en vindt godsdienst heel belangrijk (‘gewichtig’). Dat zou kunnen betekenen dat hij meer conservatief dan liberaal is, er wordt immers niet positief gesproken over veranderingen, meer vrijheden enzovoort. Veel vrijheid leidt in zijn ogen kennelijk tot het loskomen van allerlei ‘driften’, waar sommige mensen gemakkelijk misbruik van kunnen maken

§ 3 de democratisering van Nederland (1848-1939) 27 a RKSP b ARP c SDB d ARP e SDAP f SDB g CHU h SDAP, SDB


28 Sociale kwestie. Voorbeelden van daarbij horende problemen: kinderarbeid, slechte

sociale voorzieningen, weinig onderwijs en asociaal gedrag. Schoolstrijd. Voorbeeld van een daarbij horend probleem: ouders die hun kinderen

naar bijzondere scholen laten gaan, moeten meer geld betalen dan ouders die hun kinderen naar openbare scholen laten gaan.

Strijd om het kiesrecht. Voorbeeld van daarbij horende problemen: waar je leg de leeftijdsgrens; geldt het kiesrecht ook voor dronkaards en krankzinnigen?

29 Bijvoorbeeld: 1948 vrijheid van onderwijs > er worden nu ook bijzondere scholen

opgericht, niet gesubsidieerd door de staat > veel strenggereformeerden en katholieken worden hier kwaad over > ARP wordt onder andere hierom opgericht > Kuypers formuleert antithese en gaat samenwerken met katholieken > katholieken organiseren zich ook steeds beter > angst voor socialisten stijgt > 1917: schoolstrijd beëindigd, bijzondere scholen volledig gesubsidieerd > protestanten en katholieken sturen hun kinderen voortaan allemaal naar hun eigen scholen > verwerven nog meer invloed op de eigen achterban > naast katholieke/protestante/ openbare scholen en politieke partijen steeds meer andere maatschappelijke organisaties en clubs georganiseerd op basis van zuilen

30 a De aanhang van de SDB geloofde meer in de revolutie dan in de parlementaire

weg. b Bijvoorbeeld: ‘Zolang de revolutie nog niet is geslaagd, zullen wij alle middelen

moeten gebruiken om ons doel te bereiken en het lot van de arbeiders te verbeteren. We kunnen niet langer wachten en die mensen in de kou laten zitten.’ 31 a In artikel 2 staat dat deze wet bedoeld is voor kinderen die in fabrieken werken.

Kinderen die ander werk doen, bijvoorbeeld in de huishouding of landbouw, vallen daarbuiten. En dat waren de meeste kinderen.

b Je eigen mening. 32 Moeilijke vraag, je kunt veel kanten op met deze prent. De manier waarop

Nieuwenhuis is afgebeeld wekt de indruk dat de tekenaar (Johan Braakensiek) een beetje medelijden had met Nieuwenhuis. Daardoor komen de oprichters van de SDAP (vooral de man met het horloge) in een nog slechter daglicht te staan, ze worden afgebeeld als stiekemerds. Echter: als je in je hemd staat, sta je eigenlijk voor gek, dus ook Nieuwenhuis is op zijn minst dom geweest en dat is niet positief. Conclusie: een domme, zielige Nieuwenhuis en stiekeme SDAP’ers, de tekenaar stond niet positief tegenover de oprichting van de SDAP.

33 Je ziet Willem van Oranje als symbool van de eenheid van de natie en van

verdraagzaamheid. Je ziet Kuyper en een pastoor (kardinaalshoed) erg gemeen kijken en met een (botte) bijl de eenheid verstoren door erop in te willen hakken. Liberalen waren grote voorstanders van neutraal, algemeen christelijk onderwijs en vonden dat er genoeg openbare scholen waren. Zij vonden dat de katholieken en protestanten voor tweedracht zorgden. Vandaar dat deze afbeelding door een liberaal gemaakt is. Als een socialist een dergelijke prent zou maken, zou hij niet


verwijzen naar de eenheid van de natie en een symbool als Willem van Oranje zou hij zeker niet hebben gekozen.

34 Je ziet dat tussen 1850 en 1910 het percentage scholen voor bijzonder onderwijs

langzaam maar zeker toeneemt en dat tussen 1910 en 1930, in relatief korte tijd, het percentage van 38 naar 62 stijgt, een veel snellere toename. Aangezien in 1917 de volledige gelijkstelling tussen bijzonder en openbaar onderwijs plaatsvond, zullen deze gebeurtenissen zeker met elkaar te maken hebben. De groei van het aantal leerlingen in het bijzonder onderwijs is echter wel een ontwikkeling die al veel langer speelt.

35 De aanhang van de verschillende zuilen was erg trouw aan de eigen zuil en niet snel

geneigd om te kiezen voor een andere partij. Mensen stonden ook dusdanig onder invloed van hun eigen zuil, dat informatie uit andere hoeken hen niet altijd bereikte. Doordat de verzuiling in alle lagen van de maatschappij was doorgedrongen had iedereen, hoezeer ook door de crisis getroffen, het idee ergens bij te horen.

36 Mogelijke hypothesen zijn: – de CHU was tegen de uitbreiding van het kiesrecht naar andere (armere) groepen

in de samenleving en tegen sociale maatregelen, maar in haar campagne legde ze vooral de nadruk op het feit dat ze antikatholiek was;

– de ARP vond de CHU vooral een partij voor ‘rijke lieden’. 37 Naast ideologische partijen die als leidend principe het geloof hadden en partijen die

socialisme of liberalisme als algemene ideologie hadden, zie je dat groepen die het op dat moment moeilijk hebben proberen rechtstreeks politieke invloed te krijgen. Voorbeelden hiervan zijn de Nationale boeren-, tuinders- en midden-standspartij, de Marktkooplieden, de Handeldrijvende Middenstand, de Anti-Crisis-Partij, de Algemeene Nederlandsche Huurdersbond en het Verbond voor Nationaal Herstel. Het fascisme is ook al in beeld: drie fascistische partijen doen mee, plus een nationaalsocialistische partij.

De plannen om de Zuiderzee af te sluiten spelen kennelijk ook al: de Zuiderzee- Partij. Opvallend zijn daarnaast de vele stemmen voor de Limburgsche Federatie.

38 De uitleg is bedoeld voor protestanten, de leer is immers gebaseerd op de

openbaring van God, met name de protestanten waren daar heel duidelijk in. Er wordt gezegd dat de tegenstanders zich baseren op de rede (de ideeën van de Verlichting dus, met name over de rol van de godsdienst). Hieruit blijkt dat de schrijver tegen de verlichting is, antiverlichting, wat vooral past bij de protestante Anti-Revolutionaire Partij.

§ 4 Politiek, politici en de kiezers 39 B-I, C-II, D-VI, E-III, F-V, G-IV Item A blijft over.


40 a Het CDA ontstond uit de ontzuiling en de terugloop van de aanhang van de confessionele partijen KVP, ARP en CHU.

b D66 ontstond door polarisatie en ontzuiling. c De LPF ontstond door het mobiliseren van de afkeer van ‘de politiek’. d De PVV ontstond door het succesvol wijzen op het onvermogen van de politiek

om de immigratie- en integratieprobleem aan te pakken en door het mobiliseren van de afkeer van de islam/de moslims.

41 a Wederopbouw, PvdA, Sint Michielsgestel, NVB b Dolle Mina, Vietnamdemonstratie, Nieuw Links, huwelijk Beatrix 42 Je eigen ontwerp. NB De Nederlandse regering was over het algemeen loyaal ten

opzichte van de Verenigde Staten. 43 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: het maatschappelijk leven in al zijn vormen wordt

niet meer georganiseerd op basis van geloofsovertuiging. Iedereen is onderhevig aan dezelfde invloeden van massacultuur en media. Aan de andere kant kent Nederland in het onderwijs nog steeds verzuiling, dat geldt ook in de politiek en in de media.

44 a De bron bevat vooral feiten: telkens wordt aangegeven wat het keuzeprobleem is

en welke kanten je op kunt. Wat de citaten betreft: het gaat erom dat je een probleem presenteert met daarbij de keuzes die ministers hebben om dat op te lossen. Daarbij heb je ook aangegeven dat elke oplossing weer een ander probleem kan oproepen.

b Vooral rationele, hoewel er wel rekening wordt gehouden met emotionele zaken, zoals de publieke opinie die kent.

45 a Rood van de socialisten en blauw van de liberalen maakt samen paars. b Voor het eerst zaten er geen christelijke partijen in de regering. 46 In het CDA kwamen de christelijke partijen – dus van de zuilen katholiek (KVP),

hervormd (CHU) en gereformeerd (ARP) – bijeen. Er was dus sprake van een doorbraak van de christelijke zuilen in de zin van een fusie van de verschillende geloofsgroepen van het christendom. Maar met de doorbraak werd bedoeld dat geloof geen basis meer was voor politieke of maatschappelijke organisaties. In die zin is dit geen doorbraak, want het CDA wilde nog steeds een christelijke partij zijn.

47 a Over een dergelijke indeling is veel discussie mogelijk! Je eigen antwoorden. b Jullie eigen antwoorden. 48 a In 1967, het verkiezingsjaar na het huwelijk van prins Claus en prinses Beatrix. b Links: ze zijn ‘tien keer zo rood’ en schuwen actie/‘geweld’ niet, zoals de

vroegere communisten dat ook niet deden. 49 Je eigen antwoord. 50 Je eigen antwoord.


51 a De liberalen waren degenen die in de 19de eeuw de staatkundige hervormingen wilden en zich sterk maakten voor meer inspraak van burgers en een sterker parlement.

b VVD: is veel behoudender dan de liberale voorgangers. CDA: is traditioneel een middenpartij, maar is sterk naar rechts opgeschoven. PVV: is een rechtse partij wat betreft opvattingen over veiligheid, immigratie en gedeeltelijk ook op economisch gebied, maar is ook voor tamelijk beschermende overheid. Daarom staat deze partij in assenstelsel in het midden, maar wel conservatief en niet progressief.

52 Het verschijnsel van de zwevende kiezer, en van de kiezer die niet kiest op basis van

inhoud maar op een persoon. 53 a De Verenigde Staten vormen samen een politieke en economische eenheid en zijn

samen één land. De Europese Unie is voornamelijk een economische eenheid en daar blijft het voorlopig bij.

b De meeste Europese landen zaten tot de val van de Muur in 1989 achter het ‘ijzeren gordijn’. Tegenwoordig zouden alle staten zich kunnen verenigen, als ze dat willen.

54 a De afzonderlijke Europese landen speelden na de Tweede Wereldoorlog geen rol

van betekenis meer in de internationale politiek. De twee machtsblokken, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, beheersten de wereldpolitiek. Alleen door een samenwerking zouden landen nog een vuist kunnen maken.

b De oprichting van de EDG mislukte, maar op economisch gebied (EGKS, EEG) was de samenwerking meer dan succesvol. Europa kreeg gezamenlijke economische grenzen voor de buitenmarkt en een vrije binnenmarkt.

55 Je eigen antwoord. Voorbeeldargumenten vóór: we hebben het dankzij Europa en de

Europese samenleving nog nooit zo goed gehad in Nederland. Als klein landje is het juist prima om samen te werken in een groter geheel, ook op het wereldtoneel. Tegen: we betalen ons blauw aan ‘Brussel’ en zien er bitter weinig voor terug. Er blijft veel te veel geld aan de bureaucratische strijkstok hangen. De regelgeving is zo ingewikkeld, dat dat allemaal extra tijd en moeite kost. De invoering van de euro heeft het leven in Nederland extra duur gemaakt, dat zie je aan de prijs van het bier: twee euro, zeg maar vier en een halve gulden, terwijl ik me de tijd nog goed kan heugen waarin een pilsje een daalder kostte!

56 Ten eerste deelde Engeland niet in de economische voorspoed waarmee de

oprichting van de EGKS en de EEG gepaard ging. Ten tweede: toen Engeland wel mee wilde doen, bleef de deur nog lang gesloten

door de tegenwerking van De Gaulle. 57 Je eigen antwoord, waarin je aan elk onderdeel aandacht besteedt. 58 EGKS – 1951 EDG – 1952 EEG – 1957 EG – eind jaren ’70


EU – 1992 EURO – 2002 59 Een organisatie van samenwerkende landen is een organisatie waarin de

vertegenwoordigers van bijvoorbeeld een regering samenwerken. Er zijn veel van dit soort samenwerkingsverbanden. Bij een supranationale organisatie is er sprake van een hogere autoriteit, die boven de nationale regeringen staat en de macht heeft plichten op te leggen aan de aangesloten nationale staten. Zo’n organisatie is de EU.

60 a Meer dan 85% van het Europese budget ging in 1970 naar de landbouw. b Waarschijnlijk niet in grote mate. De Nederlandse economie kreeg vooral een

sterke impuls door het wegvallen van de tariefmuren, omdat Nederland van oudsher een doorvoer- en exportland is.

61 a Feit: Brussel is verre van een gemakkelijke werkplek. Mening: de benodigde

eigenschappen en vaardigheden om daar te slagen zijn nauwelijks positief te noemen.

b Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: het is een wereld van diplomaten, waarin dit soort optreden soms noodzakelijk is.

62 a De PVV lijkt zelfs te willen dat Nederland uit de EU stapt en beschrijft dat zelfs

als een zeer moedige daad. b De Opstand in de 16de eeuw tegen de Spanjaarden. c De Europese samenwerking is begonnen om een nieuwe oorlog te voorkomen en

om economische groei te vergroten. Er is nooit meer een oorlog geweest in Europa en de economische groei heeft een enorme vlucht genomen.

d Er komen alsmaar meer regels en wetten en Brussel, dat gaat ten koste van de greep van de nationale parlementen en regeringen op het beleid, En de Europese politiek staan nog veel verder van de burger af dan de nationale politiek.

Geschiedenis voor de bovenbouw -...

Documents

Transcript of Geschiedenis voor de bovenbouw -...