Gedragsverrijking voor Chimpansees

Gedragsverrijking voor ChimpanseesApril 2013Afstudeerproject Inosha Bevelander, studentnummer 500532692, Opleiding: Product Design

Inhoudsopgave

2 Gedragsverrijking voor chimpansees - Inosha Bevelander

40

42

44

48

52

54

56

58

60

64

66

Testen

Aanpak testfase

Draaispel

Schuifspel

Detaillering

Vormstudies

Kleurstudie

Materiaalstudie

Maakbaarheid

Kostprijsberekening

Eindontwerp

Niveaus draaispel

Eindmodel


Vooraf

Voorwoord

Samenvatting

Inleiding

Onderzoek

Wat is dierverrijking?

Dierverrijking voor chimpansees

Over chimpansees

Concurrentie

Ontwerp

Programma van eisen en wensen

Inspiratie

Ideeën en concepten

Afgevallen ideeën

Gekozen concepten

4

7

8

12

15

16

22

26

30

33

35

37

70

72

78

80

84

92

94

96

104

112

Conclusie en Evaluatie

Conclusie

Evaluatie

Dankwoord en Bronvermelding

Dankwoord

Bronnen

Bijlagen

1. Concurrentie onderzoek

2. Enquête

3. Verrijking Beekse Bergen

4. Observaties en besprekingen

5. Observaties testdagen

6. Vorm- en kleurstudies

3fase - Hoofdstuk 3Inhoudsopgave

Voorwoord


In een bijeenkomst over het afstuderen werd genoemd dat

het fijn zou zijn wanneer studenten hun laatste project vol

passie kunnen uitvoeren. Deze uitspraak is in mijn hoofd

blijven hangen dus ik ben bij mijzelf nagegaan in welke

richtingen ik vol passie en enthousiasme zou kunnen werken

en het eerste wat in mij opkwam waren: apen!

Van kinds af aan heb ik een enorme fascinatie voor apen.

Met een abonnement op Artis was ik hier wekelijks te vinden

om de dieren te bezoeken of ze na te tekenen. Gefascineerd

kon ik uren voor het hok zitten kijken naar chimpansees,

orang-oetans en gorilla’s. In mijn fantasiewereld beleefden wij

allerlei avonturen in de jungle.

Inmiddels wat ouder blijft die fascinatie (en de fantasie-

wereld) aanwezig, net als de klik met en de aantrekkings-

kracht tot dieren.

Maar hoe kan ik deze liefde voor primaten (en andere dier-

soorten) en een afstudeerproject met elkaar combineren?

Dierverrijking! In dierentuinen vervelen dieren zich nog wel

eens. Toch ben ik niet tegen dierentuinen, omdat ik denk

dat zij een groot aandeel hebben in de natuureducatie voor

kinderen en volwassenen waardoor zij respect krijgen voor

de natuur.

Wat zou het gaaf zijn als ik apen mag observeren en hier een

product voor kan ontwikkelen wat de dieren uitdaagt om

bijvoorbeeld aan voedsel te komen!

Met dit uitgangspunt ben ik op zoek gegaan naar een

geschikte locatie om mijn afstudeerproject in uitvoering te

brengen. Tijdens mijn zoektocht op het internet stuitte ik een

aantal keer op Safaripark de Beekse Bergen.

Zij doen veel aan dierverrijking waardoor zij uitermate

geschikt zijn. Ik heb hen benaderd en André Herbst (één van

de aapverzorgers) vond het leuk om mij te begeleiden. Ik zou

mijn product ook mogen testen op de chimpansees van de

Beekse Bergen. Dit is erg belangrijk om te kunnen bepalen of

mijn ideeën aanslaan.

5Voorwoord

Samenvatting 7

Samenvatting

Deze scriptie is de verslaglegging van het afstudeerproject

voor de opleiding Product Design. Dit project richt zich op

gedragsverrijking voor chimpansees en is tot stand gekomen

in samenwerking met Safaripark de Beekse Bergen. In de

afgelopen 8 maanden is er gezocht naar een goed ontwerp.

Dit is gedaan aan de hand van de volgende fases:

• onderzoeksfase

• ontwerpfase

• testfase

• detaillering

Er is onderzoek gedaan naar:

• de definitie van dierverrijking.

• het gedrag van chimpansees in de natuur.

• bestaande dierverrijking voor chimpansees.

• concurrentie op het gebied van verrijking.

In de ontwerpfase is er op verschillende manieren inspiratie

opgedaan bij bijvoorbeeld: andere dierentuinen, Nemo,

en het Weesper Automaten Kabinet. Hierna zijn er ideeën

gevormd en is er gekozen voor twee concepten: het draaispel

en het schuifspel.

Hiervan zijn testmodellen gemaakt om uit te zoeken of de

werking met dieren gelijk was aan het verwachtingspatroon

van mensen.

Tijdens de 7 testdagen in de Beekse Bergen zijn de chimpan-

sees met de spellen uitvoerig geobserveerd om vervolgens

aanpassingen te kunnen aanbrengen waar nodig en dit weer

opnieuw te testen. Uit deze obeservaties zijn conclusies

getrokken en is ervoor gekozen om het draaispel verder uit

te werken vanwege zijn veelzijdigheid. Deze conclusies zijn

meegenomen in de verdere detaillering.

In de detaillering zijn verschillende vorm-, kleuren

materiaalstudies gedaan om tot het uiteindelijke ontwerp te

komen. Dezelfde stijl kan in de toekomst toegepast worden

op andere spellen zoals bijvoorbeeld het schuifspel.

Na deze uitwerking is het hele project geëvalueerd en zijn

er conclusies gestrokken. Aan de hand van deze conclusies

worden er een aantal aanbevelingen gedaan.

De tekst in de grijze tekstvlakken vormen de conclusies en

feiten die meegenomen worden in het ontwerp.

Dierverrijking voor huisdieren kennen we allemaal; een

pluche muisje voor een kat en een rubberen bot voor een

hond. Manieren om het natuurlijk gedrag van de dieren naar

boven te halen of te bevorderen. Maar niet alleen deze dieren

hebben verrijking nodig om te voorkomen dat ze zich gaan

vervelen. Dit is ook belangrijk voor dieren in dierentuinen.

Een erg actueel punt is dat men steeds meer bezig is met

het welzijn van dieren. Reden te meer om dierverrijking te

ontwerpen wat aansluit op de behoefte van het dier, de

dierentuin, verzorger en bezoekers van de dierentuin.

Afgelopen 8 maanden is dit gerichte onderzoek gedaan naar

verrijking voor chimpansees. Dit zijn zeer intelligente dieren

en daardoor in staat om complexe problemen op te lossen.

Om dit onderzoek uit te voeren is er een samenwerking

aangegaan met de Beekse Bergen.

Op dit moment wordt de dierverrijking in dierentuinen vooral

door de verzorgers zelf gemaakt van afvalmateriaal. Dit heeft

als gevolg dat men lang niet altijd het juiste materiaal tot zijn

beschikking heeft en het object voldoet hierdoor niet aan de

eisen waar het eigenlijk aan zou moeten voldoen. Het gaat

hierbij om eisen die de verzorger stelt aan het object zoals:

hanteerbaarheid, goed schoon te maken, uiterlijk wat past

binnen het (natuurlijke) verblijf etc. maar ook om de eisen

gericht op de gebruiker zoals: duidelijk communicerende

vormen en aanpasbare moeilijkheidsgraad.

Daarnaast wordt er in elk bedrijf bezuinigd, ook in de dieren-

tuin. De verzorgers krijgen meer taken waardoor er minder

tijd overblijft om dierverrijking te maken en tijd om deze te

observeren is er al helemaal niet meer.

Kortom, er is vraag naar een product wat voldoet aan de

eisen van zowel de verzorger, de dierentuin, als die van de

gebruiker en wat eveneens betaalbaar is voor de dieren-

tuinen.

Dit onderzoek geeft antwoord op de volgende vragen:

• Wat is het natuurlijk gedrag van chimpansees?

• Welk gedrag wil men in de dierentuin terug zien?

• Wanneer wordt een uitdaging aantrekkelijk voor

chimpansees?

• Hoe maak je een uitdaging bedacht door mensen,

begrij-pelijk voor dieren?

• Aan welk eisen moet de verrijking voldoen?


Inleiding

Met de antwoorden op deze vragen in het achterhoofd

houdend is er een gedragsverrijkingsobject ontworpen,

getest en gedetailleerd.

Deze scriptie vormt de verslaglegging van het gehele proces

in vijf stappen:

• Onderzoek

• Ontwerp

• Testen

• Detaillering

• Conclusie en Evaluatie

9Inleiding

Onderzoek

Dierverrijking is een middel om bepaald gedrag bij dieren

uit te lokken en te bevorderen. Het doel van deze verrijking

is het verbeteren van de kwaliteit van leven van de dieren en

het voorkomen van de negatieve gevolgen van het leven in

gevangenschap (denk aan stereotypisch gedrag zoals een

wolf die continu hetzelfde rondje in het verblijf loopt of een

ijsbeer die loopt te ijsberen).

Bekende verrijkingsvoorwerpen zijn de speeltjes in allerlei

vormen, maten, kleuren en materialen die men aan huis-

dieren geeft als katten, honden, hamsters, vogeltjes enz.

Maar niet alleen deze dieren hebben verrijking nodig.

Dierverrijking wordt ook in de in de dierentuin toegepast.

Deze dieren leven in een omgeving die anders is (en vaak veel

kleiner) dan de plek waar zij in het wild leven.

Het is hierbij belangrijk dat het nieuwe/veranderde gedrag

meer gaat lijken op het natuurlijke gedrag van de dieren. Dit

doet men door dieren zowel fysiek als mentaal uit te dagen.

Er bestaan verschillende categorieën dierverrijking:

• Zintuigelijke verrijking; stimuleert het gebruik van de

verschillende zintuigen.

• Voedingsverrijking; daagt uit om manieren te bedenken om

bij het voedsel te komen.

• Omgevingsverrijking; het plaatsten van nieuwe voor-

werpen in de leefomgeving van het dier waardoor gedrag

wordt uitgelokt.

• Sociale verrijking; het aanbieden van mogelijkheden om

een interactie met andere dieren aan te gaan.

Deze categorieën zijn vervolgens weer op te splitsen in twee

groepen; gedragsverrijking en omgevingsverrijking

Gedragsverrijking

Een veel gebruikte vorm om het natuurlijk gedrag van dieren

te ontlokken/bevorderen (zie afb. met beer).

Omgevingsverrijking

Het aanreiken van nieuwe prikkels door het dier kennis te

laten maken met een nieuw voorwerp in het verblijf. Meestal

wordt hiermee de natuurlijke habitat van het dier nagebootst

(zie afb. met orang-oetan).


Wat is dierverrijking?

13Onderzoek - Wat is dierverrijking?

Beide vormen kunnen toegepast worden op elke diersoort

zolang er voldoende kennis aanwezig is over de gedragingen

en habitat van het dier. Het aanreiken van dierverrijking is de

laatste jaren een steeds belangrijker wordend onderwerp omdat

men zich steeds meer bezig houdt met het welzijn van dieren.

De bezoeker wil “gelukkige” en liefst actieve dieren zien. Het

dier ziet er minder gelukkig uit wanneer hij sterotype gedrag

vertoont omdat dit vaak een gevolg is van een te kleine leefom-

geving met weinig uitdaging. Wanneer een dierentuin veel aan

dierverrijking doet kan dit meer bezoekers trekken.

De meeste chimpansees uit de Beekse Bergen komen uit

het (inmiddels gesloten) test laboratorium van Rijswijk, waar

zij als proefdieren werden ingezet. Omdat de dieren daar in

kleine hokken opgesloten hebben gezeten vertonen zij ander

soortig gedrag dan andere dierentuin-chimpansees, zoals

bijvoorbeeld; voedsel opbraken en vervolgens weer opeten

of zittend heen en weer wiegen. Om dit stereotype gedrag

te doorbreken is het aanreiken van afleiding zoals verrijking

extra van belang!

Ook voor deze diersoort bestaat er onderscheid tussen

gedragsverrijking en omgevingsverrijking.

Gedragsverrijking

Bij deze vorm worden natuurlijke gedragingen bevorderd

(zoals het gebruik van gereedschappen) in de vorm van

spellen of losse voorwerpen waarin voedsel verstopt wordt.

Dit kan gaan om een object waarbij zowel gemakkelijke als

complexe handelingen gedaan moeten worden om aan

voedsel te komen. Er wordt gebruik gemaakt van voedsel als

beloning, omdat chimpansees in het wild ook het grootste

deel van de dag besteden aan het zoeken naar voedsel en

hier veel voor willen doen.

Omgevingsverrijking

Hier gaat het voornamelijk om een toevoeging aan het

dierverblijf zoals: een hangmat van oude brandweerslangen,

het ophangen van emmers of netten en het neerleggen van

juten zakken. Wanneer dit permanent in het verblijf wordt ge-

plaatst zal dit minder spannend zijn (meer onderdeel worden

van het verblijf ) dan wanneer het ook weer weggehaald

wordt uit het verblijf. Nog een voorbeeld van omgevings-

verrijking is het plaatsen van een artificiële termietenheuvel.

Een dergelijk object kan onmogelijk steeds uit het verblijf

genomen worden maar het is wel mogelijk om er afwisselend

een beloning in te verstoppen. Beide worden toegepast in de

meeste dierentuinen, zo ook in de Beekse Bergen.

15Onderzoek - Dierverrijking voor chimpansees

Dierverrijking voor chimpansees

Wij zien dierverrijkingsobjecten vaak als spellen.

Chimpansees hebben een andere vorm van spelen, meer

lichamelijk en op elkaar gericht, zoals: kietelen en rondjes

draaien tot je er duizelig van wordt. Gedragsverrijking

gaat bij de dieren echter om het zoeken en verkrijgen

van voedsel. Er wordt daarom met een beloningssysteem

gewerkt.

Een volwassen chimpansee kan vergeleken worden met

het cognitieve niveau van een 6 jarig kind.

Oorsprong, verschillen en gelijkenissenMensapen ontwikkelden zich zo’n 20.000.000 jaar geleden.

Chimpansees en mensen hebben dezelfde voorouder alleen

is bij de mens de laatste 5 miljoen jaar de ontwikkeling een

stuk sneller gegaan dan bij de chimpansees. We zien echter

nog heel veel gelijkenissen en dat is ook niet heel gek want

ons DNA verschilt maar 1,6% met dat van chimpansees. Dat

maakt deze dieren tot onze nauwe verwanten. Wat zijn de

verschillen qua uiterlijk? Hieronder zijn de verschillen van de

chimpansee ten opzichte van de mens opgesomd.

Gezicht

• het oogwit is bij chimpansees niet zichtbaar.

• het voorhoofd is bij chimpansees veel korter.

• de kin is bij chimpansees niet zichtbaar.

• chimpansees hebben wel wenkbrauwboog maar geen

wenkbrauwen.

• de neus is bij chimpansees plat, steekt niet uit.

• de nek is bij chimpansees erg kort en breed.

Armen

• chimpansees hebben veel langere armen in vergelijking

met de benen.

Handen

• de duim van de chimpansee is in verhouding erg kort en

de vingers erg lang en sterk. Dit maakt de handen geschikt

voor de verplaatsing in bomen, maar door een korte duim

pakken chimpansees dingen op een andere manier vast

dan mensen.

Voeten

• chimpansees kunnen de grote teen in alle richtingen

bewegen.

• de grote teen van de chimpansee is kort en erg beweeg-

lijk. Dit zorgt ervoor dat er minder balans is bij het rechtop

lopen maar daarentegen heeft de voet veel zelfde functies

als de hand.


Over chimpansees

De verschillen van de vorm en functie van handen en

voeten moeten worden meegenomen in het ontwerp. De

kracht van de handen zal anders zijn door de korte duim.

Een chimpansee zal een object niet op dezelfde manier

vastpakken als een mens.

SoortenChimpansees zijn slechts twee van de 200

primatensoorten. Ook de chimpansee kan

weer verdeeld worden in 2 soorten:

• de gewone chimpansee.

• de dwergchimpansee, ook wel ‘bonobo’

genoemd.

De gewone chimpansee kan wederom

verdeeld worden in 4 verschillende

ondersoorten, namelijk:

• de gemaskerde chimpansee.

• de zwartkopchimpansee.

• de langhaarchimpansee.

• de Pan troglodytes vellerosus, ook wel

‘Nigeriaanse chimpansee’ genoemd.


Primaten

halfapen mensapen

mensapen van de nieuwe wereldmensapen van de oude wereld

apen van de oude wereld mensapen

kleine mensapengrote mensapen

orang-oetans gorilla’s chimpansees

gewone chimpansees

Pan troglodytes vallerosuslanghaar gemaskerd zwartkop

bonobo’s

mensen

Op de afbeelding hiernaast is de Orde der

Primaten weergegeven. De groene lijn volgt

de lijn van de chimpansees.

Leefgebieden en –gewoonten van de gewone chimpanseeWilde chimpansees leven in oerwouden, bossen en op

savannes in west-, midden- en oost-Afrika. De dieren leven in

kleine groepjes binnen een grote groep welke kan variëren

van 20 tot wel 100 apen. Chimpansees leven volgens een

sociale rangorde. Daarom staat er altijd een alfa man aan het

hoofd van de groep.

De hele familie trekt door het woud op zoek naar eten. Dit is

de grootste dagbesteding van de dieren en ze besteden hier

gemiddeld acht uur per dag aan. 60% van het menu bestaat

uit fruit, de rest wordt aangevuld met noten en pitten, blad,

bloesem, insecten (wel 25 soorten), honing en hars, eieren

en vlees. Om vlees binnen te krijgen jagen chimpansees op

vogels en jonge of kleine zoogdieren, zoals herten, apen en

zwijnen. Vlees dient niet alleen als voedsel maar het wordt

ook ingezet als ruilmiddel voor het aflossen van schulden,

verlenen van gunsten of het verleiden van vrouwtjes.

19Onderzoek - Over chimpansees

Het grootste deel van de

dag zijn chimpansees

op zoek naar voedsel.

Vormen en materialen

waar de dieren mee in

aanraking komen zijn:

stenen, bomen, takken,

bladeren, zand, vijgen,

bijennesten, noten, wa-

ter, vruchten, bloemen,

temietenheuvels enz.

Er gaat ook veel tijd zitten in het vlooien van elkaar. Dit doen

de dieren om de sociale banden te versterken. Daarnaast

wordt er gepaard, territorium verdedigd, jongen groot-

gebracht en veel gespeeld. Vooral de jonge chimpansees

spelen veel maar de ouderen moedigen dit aan en zijn niet te

beroerd om zelf mee te doen.

Het spel is één groot leermoment voor de jongen. Ze leren

waar hun lichaam toe in staat is, hoe de verhoudingen met

anderen liggen en hun zintuigen worden geprikkeld.

Dankzij een lange kindertijd (vijf jaar) krijgen de jonge chim-

pansees veel tijd om hun hersenen te ontwikkelen wat ze in

staat stelt om dingen te onthouden, uit te proberen, keuzes

te maken en dingen op te lossen in zowel hun natuurlijke

leefomgeving als de sociale wereld.

De hersenen van de dieren zijn vrij groot ten opzichte van

het lichaam. Het denkende deel van de hersenen (neocortex)

is groot. Hierdoor zijn de dieren niet gebonden aan strakke

gedragspatronen maar kunnen zij flexibel reageren.

Voor het grootste deel leven chimpansees op de grond maar

zij verplaatsen zich natuurlijk ook door de bomen. Het water

wordt gemeden omdat zij hier een hekel aan hebben en ze

niet kunnen zwemmen. De nesten om in te slapen worden

op 9-12 meter boven de grond in de bomen gemaakt. Elke

nacht maken de dieren een nieuw nest.


armen tot aan knieën

1 - 1,70 meter34 - 70 kg

iets kleiner dan man26 - 50 kg

7x zo sterk als een mens

herseninhoud:300 - 400 ml(mens= gem 1400 ml)

77 - 92 cm

70 - 85 cm

Er zijn meerdere dieren die gereedschap gebruiken; een

zeeotter slaat een schelp open met een steen en een

Egyptische gier kraakt met hetzelfde gereedschap een struis-

vogelei open. Deze dieren blijven de aangeleerde techniek

gebruiken. Chimpansees daarentegen kunnen de techniek

veranderen, aanpassen en verbeteren. Ze combineren ge-

reedschappen, experimenteren, vernieuwen, herinneren en

denken vooruit om het maximale uit hun omgeving te halen.

Chimpansees kunnen zichzelf ‘spontaan’ gebruik van

gereedschap aanleren zonder eerst het voorbeeld van

anderen te moeten zien. Ze zijn ook in staat om nieuwe

technieken te ontdekken, te onthouden en deze een lange

tijd later wederom toe te passen.

IntelligentieWetenschappers hebben meerdere tekenen van intelligentie

bij de chimpansees ontdekt. Zo zijn de dieren zich bewust

van de rol van de ontvanger als het gaat om communicatie

maar ze zijn zich ook bewust van oorzaak en gevolg. Hierdoor

zijn chimpansees in staat om gereedschap te gebruiken.

Waargenomen gereedschappen zijn:

Twijgen en takken: om termieten te vissen, ‘wood-boring’-

bijen te doden en hun honing en larven op te vissen, been-

merg uit botten te halen en ogen uit karkassen te prikken om

op te eten.

Stokken: om takken met vruchten naar beneden te houden,

als wapens waar gericht me gegooid kan worden en om

bepaalde vruchten open te krijgen.

Bladeren: Als sponzen om vocht uit boomholtes te halen en

op te drinken, als zakdoek en als kussen voor in het slaapnest.

Stenen: Als wapen waar gericht mee gegooid kan worden en

als aambeeld en kraker om noten mee te kraken.

21Onderzoek - Over chimpansees

Er is een aantal bedrijven wat zich reeds in dierverrijking

specialiseert, namelijk;

• Aussie Dog AUS

• Zooprofis (verkoopt producten van Aussie Dog) DU

• Boomer Ball VS

• Otto VS

• Sanctuary Supplies VS

• SVI Thermed Construction Solutions VS

Omdat de meeste bedrijven zich buiten Europa bevinden, zijn

de bezorgkosten erg hoog (Australië rond €210,- en VS rond

de €170,-).

Het enige bedrijf wat zich in Europa heeft gevestigd is

Zooprofis. Zij verkopen dezelfde artikelen als Aussie Dog

maar zijn ongeveer 20% duurder.

Wat opvalt aan deze producten is dat er veel felle kleuren

worden gebruikt, weinig tot geen natuurlijke materialen en

weinig tot geen natuurlijke vormen (zie bijlage 1).

Om er achter te komen of de dierentuinen reeds dierver-

rijking gebruiken, is er een enquête opgesteld en verspreid

naar 10 verschillende dierentuinen binnen Nederland en

daarnaast is hij geplaatst op de site van ‘Primate Enrichment’

(zie bijlage 2).

Conclusies die hieruit getrokken kunnen worden zijn:

• Alle ondervraagde dierentuinen maken gebruik van dier-

verrijking.

• De meeste verrijkingsproducten worden zelf gemaakt.

Wanneer het ingekocht wordt, komt het uit US of AUS

• Dierentuinen willen weinig uitgeven aan verrijking, toch is

hier altijd wel een potje voor.

• De meeste dierentuinen geven de voorkeur aan een

natuurlijk uiterlijk .


Concurrentie

Op de afbeelding hiernaast geeft de roze stip aan waar

het nieuwe verrijkingsobject zich zal moeten plaatsen.

Om concurrentie te bieden aan de andere partijen moet

het product onderscheidend zijn. Het product moet

passen in zijn omgeving. Dit kan door het juiste

materiaal-, kleuren vormgebruik. Het product is

onderscheidend door het aanpasbaar niveau waardoor

het langer te gebruiken is in dezelfde groep. Deze punten

maken het mogelijk om wat hoger in de prijs te zitten.

23Onderzoek - Concurrentie

MarktDierentuinen die meedoen aan het fokprogramma (dit

bestaat om een gezonde lijn dieren te houden, geen incest

mogelijk) zijn geregistreerd om zo na te gaan hoeveel

instituten er chimpansees houden. Dit zijn er wereldwijd 163

waarvan de Europese markt bestaat uit 87 dierentuinen.

De producten uit dit onderzoek zijn in eerste instantie gericht

op de Europese markt.

Er wordt daarom uitgegaan van een seriegrootte van

ongeveer 80 stuks.

Prijs hoog

Prijs laag

natuurlijkuiterlijk

onnatuurlijkuiterlijk

Ontwerp

Zoals al eerder aangegeven worden er ook veel puzzels door

de verzorgers van de dierentuinen gemaakt. Zo hebben de

verzorgers van de Beekse Bergen ook een aantal verrijkings-

objecten gemaakt. Het maken van deze verrijking neemt erg

veel tijd in beslag. Omdat de verzorgers het moeten doen

met de materialen en middelen die zij voor handen hebben,

voldoet het niet altijd aan de eisen die zij aan deze objecten

stellen (verschillende objecten die de verzorgers zelf hebben

gemaakt zijn te zien in bijlage 3).

Er bestaan geen wettelijk vastgestelde eisen voor

dierverrijking en het hoeft niet te voldoen aan speciale

normen. Het gaat puur op het principe ‘gezond verstand

gebruiken’. Om toch een duidelijke lijst aan eisen te kunnen

formuleren, is dit ook opgenomen in de enquête (zie bijlage

2). Naast deze enquête is er uitgebreid gesproken met de

verzorgers van de Beekse Bergen, hieruit is het volgende

programma van eisen en wensen tot stand gekomen:

Functionaliteit• Het object moet natuurlijk gedrag stimuleren.

• Het object moet binnen de eerste twee dagen de interesse

van de chimpansees wekken.

• Het object moet tegen UV-straling, vocht, wind tot

120 km/uur en temperaturen tussen 40⁰C en -20⁰C kunnen.

• Het object moet minmaal 8 uur achtereenvolgens functio-

neren.

• Het object moet te hanteren zijn voor chimpansees vanaf

4 jaar.

Indien het object spelelementen bevat

• Het object moet aanpasbaar zijn waardoor de moeilijk-

heidsgraad van het spel met minimaal 3 stappen aangepast

kan worden.

• Om de aandacht van de dieren te behouden mogen er niet

meer dan 3 verschillende spel-elementen achter elkaar

gebruikt worden.

• Er moet een succesbeleving/beloning in de vorm van

voedsel uit het spel gehaald kunnen worden.

Indien er met een beloningssysteem gewerkt wordt

• De beloning moet soepel door het systeem lopen waardoor

het niet vast zal lopen tussen verschillende onderdelen.

• De meeuwen mogen niet bij de beloning kunnen komen.

Vormgeving• De vormgeving moet aansluiten op de vormgeving van de


Programma van eisen en wensen

leefomgeving in de dierentuin (zie omgevingsimpressie op

pag 29). Er mogen geen felle kleuren gebruikt worden.

• In het ontwerp moet rekening gehouden worden met de

bouw van een chimpansee (bijvoorbeeld korte duimen).

Veiligheid• Er mogen geen scherpe randen of onderdelen aan het

object zitten.

• Het object mag geen losse onderdelen bevatten of uit

onderdelen bestaan die gemakkelijk los te maken zijn.

• Er mogen geen giftige of brandbare stoffen in de opper-

vlaktelaag zitten.

• Als de chimpansee het object toch kapot maakt, mag het

materiaal de gezondheid niet in gevaar brengen.

• Wanneer het object op de juiste plaats bevestigd is mag

dit niet op een dergelijke manier kunnen zwaaien dat het

andere objecten in het dierverblijf kan beschadigen.

• Indien er met een permanent bevestigingssysteem gewerkt

wordt mag deze geen scherpe randen bevatten wanneer

het verrijkingsobject niet in het verblijf aanwezig is.

• Visuele controle van bevestigings- en verankeringsonder-

delen moet mogelijk zijn.

Gebruikersgemak (verzorgers)• Elk onderdeel wat in aanraking komt met de beloning moet

schoon te maken zijn met een tuinslang.

• De verrijking moet hanteerbaar zijn voor 1 persoon: het

object mag niet zwaarder dan 20 kg zijn (Arbo: De maxi-

male grens onder ideale omstandigheden ligt hier op

23 kg).

• Het moet mogelijk zijn om het object te vervoeren in een

kruiwagen.

Montage• Het object moet zo hangen/staan dat het niet tegen iets

anders kapot geslagen kan worden.

• Het object moet zonder gereedschap in het verblijf te

bevestigen en te demonteren zijn. Dit mag samen niet

meer dan 20 minuten in beslag nemen.

Bijvullen• Het bijvullen van het object mag niet meer dan 10 minuten

in beslag nemen.

• Voor het bijvullen is alleen handgereedschap (steeksleutel

en schroevendraaier) nodig.

27Ontwerp - Programma van eisen en wensen

Aanpassen• Het wisselen van onderdelen om het niveau te veranderen,

mag niet meer dan 20 minuten in beslag nemen.

• Voor het aanpassen is alleen handgereedschap (steeksleutel

en schroevendraaier) nodig.

Duurzaamheid• Het object moet minimaal 2 jaar meegaan.

• Elk materiaal moet te scheiden zijn.

• Elk onderdeel van het object moet recyclebaar zijn.

• Wanneer het object kleine onderdelen bevat, moeten deze

vervangbaar zijn.

Prijsindicatie• Het object mag de consument niet meer dan €300,- gaan

kosten. Deze prijs in inclusief BTW en excl bezorgkosten.

Programma van Wensen• Het is wenselijk dat het object er zo natuurlijk mogelijk

uitziet.

• Het is een leuke bijkomstigheid wanneer bezoekers kunnen

zien wat de chimpansee aan het doen is.

• Het moet mogelijk zijn meerdere stuks in het verblijf op te

hangen om ruzie enigszins te voorkomen.

• Wanneer het object steriel te maken is, kan het wellicht

door verschillende diergroepen gebruikt worden.


Materialen die in de verblijven gebruikt worden zijn: hout,

metaal, touw, jute en af en toe een zwarte kunststof bal.

Kleuren die gebruikt worden zijn: verschillende tinten

bruin, verschillende tinten grijs/zilver en zwart.

De afbeelding hiernaast vormt een beeld van gebruikte

materialen en kleuren in dierverblijven.

Om de ideefase goed in te kunnen gaan is er inspiratie

opge-daan op verschillende plekken, namelijk:

Het Weesper Automaten Kabinet

Hier staat een grote verscheidenheid aan oude gokauto-

maten. Deze gingen vroeger vaak nog niet op stroom en dus

is dit een goede plek om systemen te bekijken die het door-

laten van balletjes/kogeltjes doseren. Dit kan van pas komen

wanneer er walnoten als beloning worden gebruikt.

Wat hier opviel was dat veel van deze systemen erg fragiel

zijn. Alles werkt met dunne pinnetjes waardoor er maar iets

kleins verkeerd hoeft te zitten en de hele automaat werkt niet

meer.

Nemo Science Center

Bij Nemo wordt de werking van machines op een duidelijke

manier uitgelegd waardoor het te begrijpen is voor kinderen.

Het ‘museum’ is erg gericht op interactie met kinderen, er zijn

dus veel bewegende objecten aanwezig. Hier zijn wel een

aantal bewegende elementen uit te halen.

Andere dierentuinen

Het is erg interessant om te kijken wat andere dierentuinen

gebruiken aan verrijking. Daarom is er een bezoek gebracht

aan Antwerpen Zoo en de Apenheul. Hierbij is gekeken naar

wat de dierentuinen zelf maken en wat wordt ingekocht,

welke materialen en kleuren hierbij gebruikt worden en hoe

deze bevestigd worden.


Inspiratie

Wanneer er een ‘balletjes-doorlaat-systeem’ van de

automaten overgenomen wordt moeten er oplossingen

komen voor de gevoeligheid. Uit het onderzoek bij Nemo

blijkt dat, bijvoorbeeld met behulp van een tandheugel,

een draaiende beweging om te zetten is in een recht-

lijnige beweging.

Lang niet alle dierverrijking in dierentuinen voldoet aan

het natuurlijk uiterlijk. Deze wens/eis is iets van de laatste

jaren.

Touw is een veel gebruikt bevestigingsmateriaal.

Op de afbeelding hiernaast is weergegegeven wat

dierentuinen zoal aan dierverrijking hebben.

Op de volgende bladzijde is een collage van

verschillende systemen te zien die gebruikt kunnen

worden in het nieuwe verrijkingsobject.

31Ontwerp - Inspiratie

Na de opgedane kennis en inspiratie zijn er verschillende

ideeën ontstaan. Een aantal ideeën omvat een heel object,

maar er is ook nagedacht over afzonderlijke elementen die

later gecombineerd kunnen worden (zie pagina 26 en afb.

hiernaast).

Het gegeven dat er niet meer dan 3 spel-elementen achter/

onder/naast elkaar mogen was een belangrijk punt om in het

achterhoofd te houden. Reden hiervan is dat chimpansees

niet genoeg geduld hebben om bijvoorbeeld eerst te moeten

draaien, dan te moeten schuiven en vervolgens te moeten

trekken.

Wanneer een chimpansee zijn geduld verliest en weet dat er

een beloning in een object verstopt zit, zal hij proberen het

object kapot te maken.

Het probleem met dieren is dat zij niet verbaal kunnen aan-

geven wanneer zij enthousiast zijn over bepaalde spel-

elementen en wanneer niet.

Gelukkig waren de verzorgers in staat om te bedenken wat

het gedrag van de chimpansees zou kunnen zijn. Dankzij hun

jarenlange ervaring schatten zij dit in de meeste gevallen

goed in (verslaglegging van deze besprekingen zijn te vinden

in bijlage 4).

Walnoot

Er is uitgegaan van de walnoot als beloning omdat deze veel

gebruikt wordt. Daarnaast heeft het een vorm die gemak-

kelijk te verplaatsen is omdat er bijna uitgegaan kan worden

van een bal.

33Ontwerp - Ideeën en concepten

Ideeën en concepten

Er is ook nagedacht over ideeën die aansluiten op de

zintuigen van de chimpansees (welke gelijk zijn aan die van

de mens).

Ruiken

Hierbij kan er gedacht worden aan het koppelen van een

geur aan een handeling: wanneer de chimpansee een

sinaasappelgeur ruikt, moet er een onderdeel naar links

verplaatst worden en bij een kiwi geur naar rechts.

Voelen

Een reliëf kan hierbij een soort handeling aanduiden:

schuiven of juist draaien.

Het nadeel van het toevoegen van een reliëf is dat de

nabewerking veel tijd en dus geld kost. Daarnaast is het

minder gemakkelijk schoon te houden.

Het is erg moeilijk om binnen een korte tijd te bepalen of

deze ideeën aanslaan. Dit zou een onderzoek op zich zijn.

Daarom zijn ze afgevallen.

35Ontwerp - Ideeën en concepten

Afgevallen ideeën

Een probleem waar niet alleen de Beekse Bergen mee te

kampen heeft, maar ook een dierentuin als Antwerpen Zoo,

is het bedenken van een systeem waardoor de walnoten

één voor één het spel in komen. Men wil graag een dergelijk

systeem om te voorkomen dat de beloning vast komt te

zitten tussen de verschillende spelonderdelen. Hier zouden

de doorlaat-systemen van de automaten uit het ‘Automaten

Kabinet’ van pas kunnen komen maar er is gezocht naar een

simpelere oplossing.

Een die zo min mogelijk losse (fragiele) ondedelen bevat.

Uiteindelijk bleek het aanbrengen van geleidingsgootjes een

goed concept.

De eerste walnoot valt hierbij door het gat van de bovenste

schijf, naar het gat van de tweede schijf. De volgende wal-

noot valt hier bovenop. Wanneer er aan de bovenste schijf

gedraaid wordt, schuift de walnoot weer in het bovenste gat

door de geleidingsgootjes.

Dit bleek niet alleen voor draaien maar ook voor heen-en-

weer schuiven een goede oplossing te zijn.


De afbeeldingen hiernaast geeft het

geleidingsgootjes-concept weer.

Aan de hand van dit principe is er gekozen voor de volgende

twee concepten:

Het schuifspel Dit spel bestaat uit 2 elementen: schuiven en tussenkamers.

In de eerste en tweede tussenkamer bevinden zich walnoten.

Deze zijn te verplaatsen door met een stokje in de gleuven

te poeren. De walnoot moet naar het gat onder in de tussen-

kamer en valt dan door in de schuif. Door hieraan te trekken

valt de noot door naar de volgende tussenkamer. Hier begint

de handeling opnieuw tot de noot in de laatste kamer is

beland. Hier bevindt zich een gat naar buiten.

37Ontwerp - Gekozen concepten

Gekozen concepten

Het draaispelHet bovenste gedeelte is een reservoir. Hierin zitten 9 gaten

en in ieder gat passen 2 walnoten. Door aan de schijf onder

het reservoir te draaien komt er een walnoot in het spel. De

walnoot valt door naar de volgende schijf wanneer de gaten

in de schijven gelijk staan. In het onderste gedeelte zit een

gat waar de walnoot uiteindelijk het spel verlaat.

Door te beginnen met weinig schijven en deze aan te vullen

tot max 8 en het toevoegen van verbindingsgrepen is het

niveau moeilijker te maken (zie pagina 64).

Testen

Bij het ontwerpen van producten voor dieren is het zeer

belangrijk om het product te testen omdat verbale com-

municatie onmogelijk is. Het is hierdoor niet mogelijk om uit

te leggen wat precies de bedoeling is, buiten het voordoen

van handelingen. Echter wat voor mensen een duidelijke en

voor de hand liggende beweging is, kan voor een chimpan-

see volstrekt onduidelijk zijn. Er mag dan rekening gehouden

zijn met anatomische beperkingen, het blijft erg moeilijk om

het het hoofd van een chimpansee te duiken.

Niet alleen het testen is belangrijk maar ook het observeren

van chimpanseegedrag met betrekking tot het object is zeer

leerzaam. Hierdoor kan niet alleen een conclusie getrokken

worden of het spel wel of niet werkt, het is ook te zien wat er

eventueel aangepast moet worden om het spel wel/beter te

laten werken. Beter begrijpbaar te maken...

Daarom zijn beide spellen getest. Het draaispel is 7 dagen

getest en het schuifspel 6 dagen. Vanaf testdag 3 zijn de

spellen samen in het verblijf opgehangen.

De spellen zijn op 2 verschillende groepen in de Beekse

Bergen getest om er zeker van te zijn dat het bij verschillende

chimpansees aanslaat. De eerste groep bestaat uit 10 en de

tweede groep uit 12 chimpansees van allerlei verschillende

leeftijden, klein tot groot.

Tijdens de testdagen zijn de spellen in de binnenverblijven

opgehangen. De chimpansees hadden de mogelijkheid om

er overdag gedurende 5,5 uur mee bezig te zijn. Voordat de

spellen zijn opgehangen werden zij gevuld met walnoten.

Gedurende deze 7 testdagen is het gedrag van de chimpan-

sees geobserveerd (zie bijlage 5) en zowel schriftelijk als op

videobeeld vastgelegd.


Aanpak testfase

Door testen en observeren kan er een communicerende

vorm verkregen worden die de dieren uitnodigt om de

juiste handelingen te verrichten.


Draaispel


Aanpassingen draaispel1. Aanvang

• Reservoir gevuld met 18 noten. Reservoir verbonden met

tweede schijf waardoor deze niet kan draaien. Eerste en

derde schijf zijn los van elkaar te draaien.

2. Eerste aanpassingsmoment

• Reservoir klemgezet door moer tegen onderkant te draaien.

• Houtfret in eerste schijf aangebracht als handgreep waar-

door de schijf makkelijker te draaien is.

3. Tweede aanpassingsmoment

• Verbinding tussen reservoir en schijf weggehaald.

• Reservoir gekleurd om vaste onderdelen duidelijker aan te

geven.

• Inhammen gemaakt zodat de apen zien waar de noot blijft.

• In elke schijf een handgreep gemaakt.

4 en 5. Derde en vierde aanpassingsmoment

• Extra schijf geplaatst.

1. 2. 3. 4. 5.

Testen - Draaispel 43

gedraaid. De losse onderdelen moeten daarom soepel lopen.

• Er worden pas gericht draaiende handelingen per schijf ver-

richt wanneer de schijf vastgehouden kan worden door een

handgreep of inham.

• Het spel is zonder verbindingsstuk, met 2 losse schijven

te makkelijk als aanvangsniveau, 3 losse schijven is als

aanvangsniveau goed.

• Het kleuren van het reservoir geeft een duidelijke scheiding

tussen vaste en lose schijven.

• Het spel is pas aantrekkelijk wanneer de chimpansees zien wat

er met de beloning gebeurd. Het verloop/werking van het spel

moet zichtbaar zijn.

• Het verbinden van het reservoir en de tweede schijf is als

aanvangsniveau te moeilijk.

• Het spel wordt duidelijker wanneer alleen de losse schijven

bewegen en het spel in zijn geheel niet kan bewegen.

• De schijven nodigen niet uit om te draaien (ondanks dat apen

7x zo sterk zijn als mensen) wanneer ze stevig zijn aan-

4343


Schuifspel


Aanpassingen schuifspel1. Aanvang

• Alle 3 de buizen zijn gevuld met walnoten en zijn niet te

bewegen. De 2 horizontale planken zijn stroef hen en weer

te schuiven.

2. Eerste aanpassingsmoment

• Door middel van een aluminium plaatje loopt bovenste

plank soepeler. Onderste plank is vast gezet en de gaten in

middelste buis, onderste plank en onderste buis zijn gelijk

aan elkaar.

• Sleuven in bovenste buis nauwer gemaakt.

3. Tweede aanpassingsmoment

• Bovenste plank gaat nu nog soepeler doordat bovenste

buis klemgezet is tussen houten bekisting en moer.

• Bovenste plank is langer gemaakt zodat hij aan beide

kanten een beetje uitsteekt.

• In de zijkant van de plank zijn inhammen gemaakt waar-

door de plank betere grip krijgt.

4. Derde aanpassingsmoment

• Bovenste en middelste buis is korter gemaakt.

• Door gaten in bovenste plank ontstaan er handvatten.

1. 2. 3. 4.

45Testen - Schuifspel

• Ook voor dit spel geldt; de losse onderdelen (in dit geval de

planken) moeten soepel lopen. Laat het echter niet te soepel

lopen waardoor de plank kan bewegen door louter aan het

spel te schudden.

• Wederom; het verloop/werking van het spel moet zichtbaar

zijn.

• Wanneer er ergens aangetrokken moet worden dan moet dit

onderdeel uitsteken. Chimpansees gaan minder snel met hun

hand tussen 2 buizen om ergens tegenaan te duwen.

• Duidelijke handgrepen nodigen uit om aan te trekken.

• Maak de sleuven voor de stokjes niet zo wijd dat de dieren er

met hun tanden tussen kunnen.

• Wanneer er een hele gerichte handeling uitgevoerd moet

worden, mag het spel in zijn geheel weinig bewegingsvrijheid

hebben zodat de focus ligt op de bewegingen van onderdelen

in plaats van het schudden tot er een beloning uit valt.

Detaillering

De ontwikkeling van de modellen die gebruikt zijn in de

testfase stopt niet na het testen. Dit waren erg technische

modellen om de functionele werking aan te tonen en zo

nodig te ontwikkelen.

Hierna is de detaillering gestart wat zich voornamelijk richt

op vorm, kleur en materiaal. Dit wordt toegepast op het

draaispel omdat deze na de 7 testdagen als sterkste naar

voren kwam. Buiten het feit dat dit spel het best functio-

neerde kan het ook in veel verschillende stappen aangepast

worden om het niveau van het spel moeilijker te maken (zie

bijlage 7). Het schuifspel heeft potentie maar het uitwerken

ervan past nie binnen het tijdsbestek van de afstudeer

opdracht. Er wordt tijdens de detaillering uitgegaan van een

maximale seriegrootte van 80 stuks (zie hoofdstuk concur-

rentie). Dit is een vrij kleine serie en daarom wordt er voor

simpele productietechnieken gekozen, omdat de stuksprijs

omhoog zou

schieten wanneer er voor ingewikkeldere technieken

gekozen zou worden.

Vervolgens worden de vorm-, kleuren materiaalkeuzes ook

toegepast op het schuifspel om een duidelijke vormtaal te

herkennen in beide producten. Op de afbeelding hiernaast

is een vormstudie van het draaispel te zien. Duidelijk te zien

is dat voornamelijk de boven en ondervorm variëren. Deze

vormen zijn tot stand gekomen nadat er inspiratie opgedaan

is uit de natuurlijke omgeving van wilde chimpansees (zie

bijlage 7). De golvende beweging van het blad van een

boom. Een aantal van deze vormstudies kunnen reeds uit-

gesloten worden omdat de losse schijven een cilindrische,

in plaats van een conische vorm moeten hebben. Het aantal

losse schijven moet namelijk te variëren zijn van 3 tot 8 en

deze moeten in volgorde ook nog inwisselbaar zijn.

Wanneer de schijven een conische vorm zouden hebben zou

dit een raar beeld opleveren. Wanneer de vorm symmetrisch

is, kan deze verkregen worden op de draaibank (dit geldt

voor zowel de boven als de ondervorm). Een a-symmetrische

vorm is vernieuwend in vergelijking met de bestaande

verrijking van de concurrent (zie bijlage 1). Dit is te verkrijgen

door het materiaal te frezen.

Omdat de seriegrootte in eerste instantie niet meer dan 80

stuks omvat is het voordeliger om onder- en bovenvorm ge-

lijk aan elkaar te laten zijn, omdat er maar 1 beweging inge-

voerd hoeft te worden (reservoir wordt niet meegerekend).


Vormstudies

49Detaillering - Vormstudies

bovenvorm

reservoir

ondervorm

Niet alleen de buitenvorm van het gehele spel is aan een

vormstudie onderworpen. Ook is er gekeken naar de

onderdelen los van elkaar. Op bladzijde 49 zijn enkele

vormstudies te zien van:

De handgreep/uitsparing van de schijf

Hierbij is gekozen voor de laatste optie omdat dit geen rest-

afval met zich meebrengt bij het draaien van de schijf. Deze

oplossing heeft een kleine nabewerking nodig terwijl de

eerste drie oplossingen ook nog assemblage en inkoop van

half fabrikaat nodig hebben.

Het verbindingsstuk

Op bladzijde 49 is een aantal vormstudies van voor- en zij-

aanzicht te zien. Uiteindelijk is er gekozen voor een vorm

gebaseerd op de golvende contouren van het spel (zie

afbeelding hieronder).


klopt het meest in

verhouding met de

breedte en grofheid

van het spel.

51Detaillering - Vormstudies

53fase - Hoofdstuk

Kleurstudie

Erg belangrijk binnen dit ontwerp is het kleurgebruik.

Voor verschillende kleurtinten is gekeken naar de kleuren die

de chimpansees in de natuur ook tegen komen.

Deze kleurstalen zijn toegepast op zowel de bovenvorm als

de handvatten (zie afbeelding hiernaast en bijlage 7).

Er kan wel licht van de kleurstalen worden afgeweken, zo

bestaan er in het oerwoud natuurlijk nog veel meer tinten

groen. Omdat de golvende lijn van de boom erg lijkt op de

middennerf van een blad, past de groene kleur goed bij dit

onderdeel.

De bovenvorm, ondervorm en het reservoir zijn gekleurd om

een duidelijke scheiding te maken tussen de losse en vaste

onderdelen. Wanneer deze kleur alle ‘vaste’ onder-

delen benadrukt kan er ook gekozen worden voor een

groene verbindingsgreep. Bruin zou ook een gepaste kleur

zijn omdat de verbindingsgreep lijkt op een tak van de boom

waar het groene blad aan groeit. Er is voor deze laatste optie

gekozen en om een vloeiende overgang te hebben naar het

draadeind zou het mooi zijn om de moeren en oogmoer

groen te maken.

Om consistentie in de beeldtaal te bewerkstelligen is het

mooi om boven en ondervorm dezelfde kleur te geven. Voor

het handvat kan ook een andere tint groen gekozen worden.

53Detaillering - Kleurstudie

Deze vormen zijn te realiseren in veel verschillende

materialen. Er is al eerder aangegeven dat het wenselijk zou

zijn om het object een natuurlijke uitstraling te geven.

Dit kan gecreëerd worden door middel van vorm-, textuur-,

kleuren materiaalgebruik. Zo is kunststof absoluut geen

natuurlijk materiaal maar het is gemakkelijk te vormen met

een nerf aan de buitenkant. Een goede bruine kleur en het

lijkt op hout.

Toch is dit niet helemaal de bedoeling...

De chimpansees zetten zeer regelmatig hun tanden in het

object en hun kaak is ontzettend krachtig. Het risico dat

hierbij kunststof in het lichaam kan komen is te groot om dit

materiaal in overweging te nemen.

Wanneer er naar natuurlijke materialen gekeken wordt is het

belangrijk om de eigenschappen hiervan op een rij te zetten.

De volgende materialen zijn in overweging genomen: kurk,

glas en hout.

Kurk

Kurk beschikt over een aantal gustige eigenschappen: het is

vochtbestendig (het groeit immers aan de boom) en het is

zeer licht in gewicht. Het nadeel van kurk is dat het zeer broos

is. Er moeten verhardingsmiddelen aan te pas komen om te

voorkomen dat de chimpansees het object kapot maken.

Deze verhardingsmiddelen zijn over het algemeen schadelijk

voor het milieu en dat past niet bij dit project!

Glas

Dit materiaal zal de chimpansee in het wild nooit tegen-

komen maar de positieve eigenschap van glas is dat het

doorzichtig is. Het is op dezelfde manier te bewerken als hout

en het is ook goed te recylen maar het is ontzettend kostbaar

en in gewicht behoorlijk zwaarder.

Hout

Door de cilindrische vorm van de schijf wordt er al snel een

link gelegd met een boomstam. Dit materiaal is het meest

voor de hand liggend. Niet elke houtsoort leent zich hiervoor.

Er is onderzoek gedaan naar verschillende houtsoorten en

Robinia hout bleek erg geschikt. Dit is een hardhout met

zeer gunstige eigenschappen. Robinia kan buiten toegepast

worden zonder geïmpregneerd te worden, omdat het van

nature weinig vocht opneemt en het vocht wat toch binnen-

dringt wordt ook weer snel afgegeven.

Deze houtsoort wordt in Europa geteeld, het brengt de


Materiaalstudie

tropische bossen dus niet in gevaar. Daarnaast wordt er het

FSC keurmerk aan gegeven. Deze ecologische insteek gaat

goed samen met de doelgroep.

Robinia hout wordt veel gebruikt op kinderspeelplaatsen.

Voor deze doelgroep zijn er strenge regels verbonden aan de

bewerking van het hout, zoals de beits die bestaat voor dit

hout. Deze beits is op waterbasis, milieuvriendelijk en mag

daarom geen giftige stoffen bevatten waardoor het ook

uitermate geschikt is voor de chimpansees.

Op de afbeelding hieronder is een voorbeeld te zien van het

draaispel uit glas.

55Detaillering - Materiaalstudie

Na deze materialen naast elkaar te hebben gelegd blijkt

dat hout de beste optie is. Dit is niet een verrassend en

vernieuwend materiaal, omdat het erg voor de hand ligt.

Toch gebruiken maar weinig concurrenten dit materiaal.

De keuze voor hout sluit ook het beste aan bij het pro-

gramma van eisen, mits het goed schoon te maken is.

De lage vochtopname van Robinia is zeer gunstig voor

het spel. Het weinige vocht dat in het hout trekt wordt

oko weer snel afgegeven. Daarnaast is het nog extra te

coaten met milieuvriendelijke beits.

Na het onderzoek naar materiaal is er gekeken hoe het spel

zo goedkoop mogelijk geproduceerd kan worden om de

stuksprijs laag te houden.

De boven- en ondervorm kunnen uit een rond stuk hout van

bovenaf gefreesd worden. Wanneer deze gelijk aan elkaar

zijn, is dit goedkoper in productie. De vorm hoeft dan maar

één keer ingevoerd te worden in het geval van een computer

gestuurde frees. Wordt de vorm met de hand uitgefreesd dan

geld dit nog steeds omdat er dan maar 1 vorm aangeleerd

hoeft te worden.

Het gat in de onderkant kan er in de nabewerking uitgeboord

worden.

De schijven kunnen op twee manieren gemaakt worden.

• Wanneer het spel uit een houten paal/boomstam gemaakt

wordt, kan deze in plakken gezaagd worden. Belangrijk

is wel dat dit secuur/machinaal gebeurt, zodat ze bij de

draaiende beweging niet vast lopen. Vervolgens kunnen

de gaten worden uitgeboord en de inhammen worden

uitgefreesd. Er kan voor worden gekozen om een geschilde

boomstam ruw en hobbelig te laten voor een natuurlijk

uiterlijk maar hij kan ook glad gedraaid worden.

• Wanneer de schijven van plaatmateriaal worden gemaakt,

worden ze uitgezaagd en vervolgens nabewerkt met

schuur-, boor- en freesmachine.

Het handvat kan op verschillende manieren gemaakt

worden. De vorm is enigszins te vergelijken met klimgrepen

welke gemaakt worden van hout, steen, polyurethaan of

glasvezel. Het laatste materiaal is uitgesloten omdat dit niet

recyclebaar is (wat een eis is uit het PvE) en het verbranden

is zeer schadelijk voor het milieu. Glasvezel zou vervangen

kunnen worden door natuurvezel wat zorgt voor minder CO2

uitstoot maar dit is nog steeds niet voldoende.

Steen is uitgesloten omdat dit ervoor zorgt dat het spel erg

zwaar wordt.

• Wanneer het handvat van hout gemaakt wordt, moet de

vorm gecreëerd worden door de freesmachine.

De nabewerking kan met boor- en freesmachine gebeuren.

• Indien er gekozen wordt voor PU dan kan hier een silicone

mal voor gemaakt worden.

Ook PU is uitgesloten omdat dit kunststof is en het gevaar

dat de chimpansee het materiaal binnen kan krijgen is te

groot.


Maakbaarheid

Naast deze hoofdonderdelen zijn er ook nog een aantal

fixeer- en bevestigingsonderdelen: oogmoeren, sluitringen,

borgmoeren en draadeind. Dit is het voordeligst wanneer het

wordt ingekocht als haffabricaat.

Globale kostprijsberekeningOm een uiteindelijke kostprijs te kunnen berekenen

moeten de kosten op een rijtje gezet worden. Er wordt hierbij

uitgegaan dat de fabricage en assemblage in een sociale

werkplaats gebeurd. Dit is de goedkoopste wijze voor een

kleine serieproductie. Een deel van deze kostprijsberekening

(zie kolom hiernaast) is gebaseerd op aannames en een deel

op navraag.

57Detaillering - Maakbaarheid


Kostprijsberekening

prijs totaal (/ 80)

Materiaal

Robiniahout € 1280,00 € 16,00

Opslag (15%) € 192,00 € 2,40

Onderdelen

RVS Draadeind € 31,20 € 2,89

RVS Oogmoer (2/spel) € 569,00 € 7,12

(gekleurd)

RVS Sluitring (18/spel) € 100,00 € 1,25

RVS Moer (2/spel) € 160,00 € 2,00

RVS Borgmoer (4/spel) € 1280,00 € 16,00

(gekleurd)

Bewerking

Mantarief draaiwerk € 18,-/uur * 1 € 18,00

Mantarief freeswerk € 25,-/uur * 2 € 50,00

Mantarief boorwerk € 15,-/uur * 1 € 15,00

Mantarief schilderwerk € 12,-/uur *0,5 € 6,00

Mantarief assemblage € 12,-/uur * 0,5 € 6,00

Instelkosten (5%) € 4,75

Overheadkosten (15%) € 14,25

Verpakken

Houtwol € 56,00 € 2,10

Kartonnen doos € 288,00 € 3,60

(Dubbel golf )

Groen ducktape € 56,00 € 2,10

Totaal € 169,46

59Detaillering - Maakbaarheid

€169,46€205,05 incl. btw

€127,10€153,79 incl. btw

Oogmoer, M16

Borgmoer, M16

De borgmoer en de oogmoer worden tegen elkaar in vast

gedraaid. Het is strak genoeg wanneer dit met twee steek-

sleutels gebeurt.

Borgmoer boven en zeskantmoer onder, M16

Deze twee moeren kunnen wederom tegen elkaar

ingedraaid worden met steeksleutels.

Zeskante bout met insert, M8

Verzonken bout wordt in insert gedraaid (inserts zijn in het

reservoir en de schijven geplaatst).

Zeskantmoer, M16

Verzonken in reservoir om bovenste deel te fixeren.

2mm Ringen op elkaar tussen elke schijf, M16

Laat schijf soepel draaien en zorgt voor zicht op de walnoot.

Draadeind, M16

Dient als as en zorgt ervoor dat alles bevestigd kan worden.


Eindontwerp

1

2

3

45

6

7

8

1.

2.

3.

4.

5.+7.

6.

8.

Afdekkap

Zorgt ervoor dat het reservoir afgedicht is. Om het spel bij te vullen, kunnen de

moeren hierboven omhoog gedraaid worden. De golvende vorm is uiteindelijk

wat dieper geworden, zodat de dieren zich hieraan kunnen vasthouden.

Reservoir

Hierin passen in totaal 18 walnoten, 2 per gat. Vanuit elk gat is een sleuf naar

de buitenkant gemaakt zodat de dieren de walnoten kunnen zien.

Verbindingsgreep

Verbind 2 schijven met elkaar om te voorkomen dat alle gaten in één

rechte lijn gezet kunnen worden. Wanneer de handgreep wordt aangepast

naar de huidige vorm zorgt dit voor een erg druk beeld daarom blijft hij in

de oude vorm. De greep ligt slechts 5mm van de schijven af waardoor het

onmoglijk is om de vingers achter de greep te kijgen.

Schijf

In elke schijf zit een gat met een sleuf naar buiten zodat de walnoot gezien kan

worden. Als houvast heeft elke schijf een uitsparing.

Onderkap

Vorm identiek met afdekkap alleen bevat deze een gat, zodat de walnoot uit

het spel kan vallen.

61Detaillering - Eindontwerp

1.

2.

3.

4.

5.

1

2

3

4

5

Afbeeldingen aan beide kanten tonen een impressie van het

spel.

Het draadeind zal lang genoeg zijn om het spel met 8 schij-

ven aan te vullen. Wanneer het spel maximaal is aangevuld,

heeft het nog steeds ruimte om het reservoir van bovenaf te

vullen.


• De diameter van alle ronde onderdelen is 24 cm.

• Elke schijf is 3,6 cm dik.

• Het reservoir, de boven en onderkap zijn elk 7,5 cm

hoog.

• Wanneer het spel volledig is aangevuld is het 55 cm

lang (draadeind en oogmoeren niet meegerekend).

• De afstand tussen de schijven is 0,4 cm om ze soepel te

laten lopen en om de walnoot zichtbaar te maken.

• Wanneer het spel volledig is aangvuld, inclusief 4

verbindingsgrepen, is het 18,5 kg (incl. draadeind).

• Het spel wordt door middel van touw (en goede

knooptechnieken) in het verblijf opgehangen. Op deze

manier is het in elke verblijf op te hangen.

Startniveau

Begin met 2 schijven tussen boven en ondervorm zonder

verbindingsgreep.

Niveau 2 t/m 7

Voeg elke keer een schijf toe boven de onderkap.

Niveau 8 t/m 11

Voeg per stap een verbindingsgreep toe.

Niveau 12

2 Losse schijven + 1 verbindingsgreep.

Niveau 13

3 Losse schijven + 1 verbindingsgreep.

Niveau 14

3 Losse schijven + 2 verbindingsgrepen.

Niveau 15


Niveau 16


Niveau 17


Niveau 18


Niveau 19


Niveau 20


Hierna kan de volgorde van de schijven nog veranderd

worden. Dit maakt het niveau wederom moeilijker, omdat de

bevestigingsplek voor de handgrepen ten opzichte van de

gaten voor de walnoten bij alle schijven verschillend is.


Niveaus draaispel


Eindmodel

Conclusie en Evaluatie

Het belang dat men hecht aan dierverrijking maakt op dit

moment een behoorlijke ontwikkeling mee waardoor dit

project erg actueel wordt.

Men geeft steeds meer om het welzijn van dieren, zelfs de

overheid begint zich hiermee te bemoeien.

Waar langzamerhand regels worden opgesteld voor de

veehouderij blijft dit achter binnen het dierentuinwezen.

Toch kunnen dierentuinen niet om deze ontwikkeling heen.

Bezoekers willen graag dieren zien die zich op dezelfde

manier gedragen als hoe ze dat in hun natuurlijke habitat

zouden doen. Dit gedrag kan worden ‘uitgelokt’ door een

omgeving te creeëren waarin het dier voor dezelfde

uitdagingen komt te staan als in de natuur.

Er zijn ijverige dierverzorgers die zelf gedragsverrijking

maken. Dit gebeurt echter vaak van restmateriaal waardoor

de verrijking niet voldoet aan functionele eisen. Daarnaast

vergt dit veel tijd terwijl er (bezuinigingen door de huidige

crisis) steeds minder tijd over is voor dergelijke werkzaam-

heden.

Daarom is dit het uitgelezen moment om dierverrijking te

ontwerpen!

Belangrijk is wel dat de nieuwe producten in vergelijking

met de huidige gedragsverrijking vernieuwend moet zijn

om zo aantrekkelijk genoeg te zijn om de dierentuinen te

bewegen de verrijking aan te schaffen. De vernieuwing kan

zitten in het gebruik van vorm, materiaal en kleur. Maar ook

in duurzaamheid (als in recyclebaar én lange levensduur) valt

nog een hoop te winnen in vergelijking met concurrenten.

Om voldoende uitdaging te bieden voor een langere tijd is

het ideaal wanneer het niveau van een verrij-kingsobject

aanpasbaar is.

Om dieren aan te sporen nieuwe uitdagingen aan te gaan,

moet er gekeken worden naar de behoeften van het dier.

In de natuur zijn de belangrijkste behoeften voedsel,

veiligheid en voortplanting (Piramide van Maslow). Voedsel is

daarom een goede ‘trigger’ om dieren aan het werk te zetten.

In het geval van dit project is de walnoot een goede beloning

voor het juist uitvoeren van ‘het spel’.

Om de chimpansees de juiste handelingen uit te laten voeren

moet er goed nagedacht worden over de gebruikte vormen

omdat verbale communicatie niet mogelijk is.

Testen en observeren is daarom van essentieel belang om

goed communicerende vormen te verkrijgen. Handelingen

die voor de mens als vanzelfsprekend zijn hoeven niet altijd

voor chimpansees duidelijk te zijn.


Conclusie

Uiteindelijk is het voor de dieren belangrijk dat het spel

functioneert en begrijpbaar is. Om verdere uiterlijke vorm-

geving geven zij niet veel zolang de beloning er maar

uitkomt.

Het past daarom in de lijn van de eindgebruiker (de chimpan-

see) om de meeste vormen wel een functie te laten vervullen.

Wanneer het verrijkingsobject uitdagend genoeg is zullen de

dieren veel tijd doorbrengen om de beloning te verkrijgen.

Door het aanschaffen van dit product zal de dierentuin meer

voldoen aan het huidige ideaalbeeld van het houden van

dieren waardoor het meer bezoekers kan trekken.

Afwegingen• Om het spel aantrekkelijker te maken voor bezoekers is het

mogelijk om voor transparant materiaal te kiezen zoals: glas

of kunststof waarvan glas een natuurlijk product is maar

een stuk duurder zal zijn dan hout en kunststof is geen

natuur-lijk product.

Aanbevelingen• Om de kosten van de verrijking te drukken, kan ervoor

gekozen worden om een tweede exemplaar aan te

schaffen. Deze kan dan in het bezoekersgedeelte opge-

hangen worden. De bezoeker wordt hierdoor uitgedaagd

om het spel te spelen. Hier is echter wel een walnoot voor

nodig en deze is uit een automaat te halen voor €0,50 (denk

aan een kauwgomballen automaat). De verzorgers zijn hier

ook over te spreken.

• Het schuifspel is niet meegenomen in de verdere detail-

lering. Toch is het raadzaam om deze wel verder uit te

werken omdat de chimpansees veel aandacht voor het spel

hadden ondanks dat het nog niet optimaal werkte, wekte

het hun nieuwsgierigheid. Wanneer de vormge-

ving, kleurgebruik en materiaalgebruik van het draaispel

ook toegepast worden op het schuifspel, zal er een echte

vormfamilie ontstaan.

Indien er in de toekomst meer verrijking ontworpen wordt

in dezelfde stijl wordt deze herkenbaar.

• Dit spel zal gerichte marketing nodig hebben om onder de

aandacht te komen. De nadruk zal hierbij gelegd moeten

worden op het gebruik van milieuvriendelijke, duurzame

materialen en het feit dat de spellen van te voren uitvoerig

getest zijn bij de juiste eindgebruikers.

71Conclusie en Evaluatie - Conclusie

Er hebben zich gedurende dit project op veel verschillende

vlakken ontwikkelingen plaats gevonden. Dit heeft niet alleen

betrekking op het ontwerp en de samenwerking met ver-

schillende partijen maar ook mijn persoonlijke ontwikkeling

heeft een aantal sprongen gemaakt. In dit hoofdstuk worden

alle onderdelen apart van elkaar besproken en geëvalueerd.

Procesverloop Voorafgaand aan dit project is er een plan van aanpak ge-

maakt met een planning. Dit omschreef alle ontwerpfases in

chronologische volgorde. In praktijk bleek dat het onderzoek

veel langer duurde dan gepland omdat dit zich voornamelijk

op internationaal niveau bevond. Informatie moest komen

van kleine stichtingen en organisaties die niet dagelijks actief

zijn. Het was soms lastig om de juiste personen binnen de

juiste organisaties te vinden. Om niet te veel achterstand op

te lopen liepen de ideefase en het onderzoek na enige tijd

naast elkaar. Halverwege het project kwam ik erachter dat het

niet haalbaar was om het project binnen 5 maanden af te ron-

den. De laatste fases zouden dan afgeraffeld moeten worden

om het project op tijd af te kunnen sluiten.

Aangezien dit voor mij niet alleen een schoolproject was,

maar (het werken met apen) ook iets wat ik al mijn hele

leven wilde, vond ik het verschrikkelijk zonde om een van de

leukste gedeeltes, de testfase, in te korten. Ik heb er daarom

bewust voor gekozen om meer tijd te nemen.

Ik ben achteraf heel erg blij met deze beslissing. Het maken

van de modellen en vooral het uitvoerig testen vond ik leukst

en onmisbaar onderdelen van dit project. Het zet de

gebruiker centraal en maakt het eindobject hierdoor

functioneler.

Door met volle overgave en commitment (elke keer van

Amsterdam naar Tilburg te rijden om daar om 9.00 uur

aanwezig te zijn) voor dit project te gaan, leverde mij veel

respect op wat de samenwerking met de verzorgers erg pret-

tig maakte.

Ik heb in het ontwerpproces wel veel vanuit de opgelegde

beperkingen ontworpen. Dit paste deels ook bij het project

omdat het voornamelijk belangrijk was dat de functionaliteit

klopte. In een volgend project moet ik dit wat meer loslaten

om tot meer verrassende ontwerpen te komen.

Al met al kijk ik terug op een geweldig leuk project waar

veel ervaringen zijn opgedaan, veel leermomenten hebben

plaatsgevonden met een uiteindelijk ontwerp wat past bij de

doelgroep (zowel de dierentuinen als chimpansees) en zijn

omgeving.


Evaluatie

SamenwerkingOm dit project mogelijk te maken moest er met verschillende

partijen een samenwerking aangegaan worden, namelijk:

De Beekse Bergen, verzorgers en clusterhoofd

Na de eerste kennismaking werd de samenwerking met de

Beekse Bergen goedgekeurd vanuit het clusterhoofd. Hierna

is hij uit beeld verdwenen en bestond er alleen een samen-

werking met een aantal verzorgers. Dit verliep erg goed. In

de eerste bezoeken zijn er naast de observaties vooral veel

‘interviews’ gehouden om informatie te vergaren voor het

onderzoek. Pas in de ideefase werd het project concreet

voor de verzorgers omdat zij toen werkelijk modellen zagen.

Tijdens de testfase werd het pas echt tastbaar en hier heb-

ben de verzorgers hun volle medewerking aan verleend. Het

was geweldig om te merken dat de samenwerking zo goed

verliep dat er een enorme positieve energie ontstond. Dit

heeft het project nog leuker en interessanter gemaakt dan

het al was!

Christa Dekker (als ontwerpbegeleider van buitenaf)

Deze samenwerking bestond uit een zestal besprekingen.

Deze besprekingen gingen voornamelijk over het proces en

het ontwerp. Christa heeft voor verbreding gezorgd wanneer

er iets over het hoofd gezien werd of iets meer diepgang

nodig had. Deze samenwerking is erg prettig verlopen.

De Hogeschool van Amsterdam

Om dit project, wat licht afwijkt van de normale gang van

zaken, goed te begeleiden en grip te houden is er vanuit

verschillende docenten begeleiding geweest. Dit zorgde voor

controle momenten en feedback op het hele proces. Over het

algemeen was het prettig om feedback te ontvangen vanuit

verschillende invalshoeken. Een leerpunt voor mij deze

feedback goed te filteren. Niet elke begeleider had dezelfde

mening, de kunst is hier concessies in te doen. Als student wil

je laten zien dat je iets doet met de feedback maar je wil een

ander niet voor het hoofd stoten.

Omdat er geen enkele onderlinge connectie tussen al deze

partijen was, moest iedereen afzonderlijk op de hoogte

gehouden worden. Dit zorgde nu en dan voor wat overzichts-

problemen maar over het algemeen ging het wel goed.

73Conclusie en Evaluatie - Evaluatie

Persoonlijke ontwikkelingvoorafgaand aan dit project heb ik een aantal leerdoelen

vastgesteld:

Ervaring opdoen binnen het beroepsveld

Deze opdracht was een perfecte manier om ervaring op te

doen in het ontwerpersvak. In het begin van het proces was

ik nog erg onzeker over de uitkomst, of dit voldoende was.

Gedurende het proces kwam ik erachter dat, wanneer ik de

verschillende ontwerpfases doorliep, dit professioneel over-

kwam op de ‘opdrachtgever’ (in dit geval de verzorgers).

Dit heeft mij een stuk zekerder gemaakt van mijn positie

binnen het beroepsveld.

Netwerken

Om vanuit verschillende hoeken informatie/input te ver-

krijgen is het erg belangrijk om te netwerken. Dit vind ik

zo nu en dan lastig. Dat komt niet door gebrek aan

communicatieve vaardigheden, maar wederom door

onzekerheid binnen het ontwerpersvak. Tijdens het project

ben ik erachter gekomen dat veel personen bereid zijn te

helpen en informatie te verstrekken wanneer ik met veel

enthousiasme vertelde over mijn project.

Communicatie via tekeningen

Binnen dit project heb ik mij als doel gesteld om veel te

schetsen en dit ook aan mensen te durven tonen. Dit is maar

half gelukt. Naar de verzorgers heb ik regelmatig ideeën

uitgelegd aan de hand van tekeningen waarmee ik prima kon

communiceren. Dit lukte ook wel aardig maar naar docenten

heb ik dit veel minder gedaan, bang dat zij mijn schetsvaar-

digheden niet goed genoeg vonden. Deels weet ik dit wel

te compenseren met het digitaliseren en daardoor ophalen

van mijn tekeningen maar in de toekomst moet ik meer gaan

werken aan mijn (hand)schetsvaardigheden. Ik merk dat ik

gemakkelijker teken wanneer ik mij in een omgeving begeef

waar ik niet aan kwaliteitseisen moet voldoen.


Dankwoord enBronvermelding

Dit project had niet kunnen slagen zonder de mogelijkheden

en de begeleiding van de Beekse Bergen. Ik heb veel gebruik

kunnen maken van de kennis van de verzorgers; Jon, Lieke,

Puck en Wouter. Ik wil André in het bijzonder bedanken voor

de gastvrijheid en zijn enthousiasme waarmee hij mij

begeleid heeft!

Buiten de dierentuin ben ik ook aan alle kanten begeleid.

In de eerste plaats door Christa Dekker. Dankzij haar expertise

in het ontwerpvak heeft zij mij gedurende het hele proces

van handige tips kunnen voorzien. Daarnaast heeft zij het

proces van mij in de ‘echte’ ontwerpwereld ook bijzonder

goed begeleid.

Dit laatste punt geldt niet minder voor Pauline Spaas. Buiten

het begeleiden van mijn persoonlijke ontwikkeling heeft zij

mij aangespoord om mijn droomopdracht uit te voeren en

geholpen dit allemaal waar te kunnen maken.

Rogier ten Kate heeft mij veel geholpen bij het verkrijgen

van inzicht in gebruik van techniek en materiaal. Door zijn

enthousiasme voor dit project kreeg ik nog meer energie dan

ik al had!

En natuurlijk mag Bas Pruyser niet vergeten worden. Hij weet

als geen ander zijn kennis van het ontwerpvak over te

brengen en toont altijd belangstelling voor alle

ontwikkelingen.

Naast de begeleiders wil ik Mara Groothedde bedanken voor

haar hulp met het 3D tekenprogramma Solid Works,

Mart Bevelander voor het ontwerp van de omslag van deze

scriptie en Katrien Dresscher voor de morele steun en de

laatste spellingscontrole.


Dankwoord

79Dankwoord en Bronvermelding - Dankwoord

Wetenschappelijke artikelen• Observational Learning of Tool-Useby Young Chimpanzees,

M. Tomasello, M. Davis-Dasilva en L. Camak, Yerkes Regional

Primate Research Center, 1987

• Tool-Using and -Making Behavior in Wild Chimpanzees at

Bossou, Guinea, Yukimarusugi Yama en Jeremy Koman,

oktober 1979

• Natural History of a Tool-using Behavior by Wild Chimpan-

zees in Feeding upon Wood-Boring Ants, Toshisada Nishida

en Mariko Hiraiwa, 1982

• Chimpanzee Technology, William C. McGrew, Science, 2010

• Ooit een chimpanzee zien leren? Werkend spelen, spelend

weken, Tjip de Jong en Simon van der Veer, 2008

• Tool Use and Tool Making in Wild Chimpanzees, Christophe

Boesch en Hedwige Boesch, Ethology and Wildlife Research

Department, University of Zurich, 1990

• Role of mothers in the acquisition of tool-use behaviours by

captive infant chimpanzees, Satoshi Hirata en Maura L. Celli,

2003

• Natural Reasons, Susan Hurley, Oxford, 1989

• Speel ruimte beleidsplan Brugge, Fris in het Landschap vof,

Kind en Samenleving vzw, Luc Deschepper, 2006

• Conformity to cultural norms of tool use in chimpanzees,

Andrew Whiten, Victoria Horner en Frans B. M. de Waal,

Nature, 2005

• Observatieonderzoek in Safaripark Beekse Bergen Chim-

panZoo: onderzoek, educatie en verrijking, Jane Goodall

instituut Nederland, 2011

• Alleen duurzaam vlees in 2020, Bart Zuidervaart, Trouw,

5 maart 2013

Boeken• Chimpansees sociale woudbewoners, Tamsin Constable,

BBC, 2001

• Het Dierenbrein bewustzijn, leergedrag, inzicht en intelli-

gentie bij dieren, James L Gould en Carol Grant Gould, 2000

• Harpij verrijkingsboek, stichting de harpij, 2003

• Chimpanseepolitiek, Frans de Waal, 1982

• Houtvademecum, S.I. Wiselius, 1994

Film• Chimpanzee, Disney, 2012

• The family of Chimps, Bert Haanstra, 1984

• Zoo(artis), Bert Haanstra, 1961


Bronnen

Internet• http://nationalzoo.si.edu/SCBI/AnimalEnrichment/default.cfm

• http://www.aucklandzoo.co.nz/explore-the-zoo/enrichment.aspx

• http://www.hoglezoo.org/meet_our_animals/animal_enrichment/design_enrichment_toys/

• http://www.animalenrichment.org

• http://www.clemetzoo.com/gorillassp/Enrichment.html

• http://www.ottoenvironmental.com

• http://boomerball.com/11-treat-balls

• http://www.svitcs.com/portfolio/index.html

• http://www.chimpanzoo.org/program_information.html

• http://www.eaza.net/about/Pages/Introduction.aspx

• https://www.youtube.com/watch?v=mMX_C83FgBU

• http://www.animalconcepts.eu

• http://plazilla.com/onze-naaste-verwanten----mensapen

• http://www.wetenschap24.nl/nieuws/artikelen/2004/januari/In-geuren-of-kleuren.html

• http://www.kennislink.nl/publicaties/chimpansees-gebruiken-al-lang-gereedschap

• http://www.discoverwildlife.com/search/node/chimpanzee

• http://www.chimphaven.org/queenie/

• http://www.arkanimals.com/ark/e_history_of_enrichment.html

• http://www.wnf.nl/nl/wat_wnf_doet/thema_s/dieren_en_planten/bedreigde_dieren/mensapen

• http://www.janegoodall.nl/chimpansees/ze-lijken-zo-op-ons

• http://wetten.overheid.nl/BWBR0029619/geldigheidsdatum_03-10-2012

• http://www.aussiedog.com.au/products.php?rangeid=15&catid=29

81Bronvermelding - Bronnen

21 september 2012

21 september 2012

21 september 2012

21 september 2012

21 september 2012

27 september 2012

27 september 2012

27 september 2012

27 september 2012

10 oktober 2012

10 oktober 2012

15 oktober 2012

15 oktober 2012

19 oktober 2012

20 november 2012

20 november 2012

20 november 2012

20 november 2012

21 november 2012

23 november 2012

23 november 2012

23 november 2012

Bijlagen


1. Concurrentie onderzoek

Aussie Dog AUS± €210,- verzendkosten

€ 89,36

€ 60,39 € 79,25

€ 43,42

€ 35,52

€ 43,42

€ 82,17

€ 89,36

€ 78,38

€ 26,44

€ 39,47

€ 32,84

€ 69,46

€ 101,83

€ 78,38

€ 83,36

€ 26,05

€ 45,15

85Bijlagen - 1. Concurrentie onderzoek

€ 102,07€ 95,51

€ 519,72

€ ?

€ 149,03

€ 57,86

€ 74,67

€ 58,18

€ 252,6

€ 202,32

€ 66,86

€ 369,50

€ 79,88

€ 92,2

€ 110,75

€ 39,23


Boomer Ball VS± €170,- verzendkosten

€ 52,25

€ 111,98

€ 45,57

€ 50,20


Sanctuary Supplies VS± €170,- verzendkosten

€ 40,84

€ 61,66

€ 32,38

€ 34,67€ 22,36


Otto VS± €170,- verzendkosten

€ 69,41

€ 29,27

€ 24,68

€ 174,40€ 30,46

€ 77,05

€ 119,44

€ 19,24

€ 7,40

€ 67,10

€ 15,39


€ 16,14

€ 45,45

€ 114,78

€ 1597,72

€ 40,79

€ 86,28

€ 86,28

€ 60,09

€ 15,41

€ 75,49

€ 88,51

€ 32,09

€ 261,92

SVI Thermed Construction Solutions VS± €160,- verzendkosten


Van SVI zijn helaas geen prijzen bekend omdat zij niet te

bereiken zijn. De dierentuin is benaderd maar die weet alleen

nog maar aan te geven dat dit een heel duur object was.


Om na te gaan hoe dierentuinen naar verrijking kijken is er

een enquête verspreid via de facebookpagina ‘primate

enrichment’ en verstuurd naar 10 dierentuinen in Europa.

Er zijn 11 reacties ontvangen van:

• Jaqueline Ruijs, Apenheul

• Ben Westerveld, Diergaarde Blijdorp

• Kim van der Put, Burgers Zoo

• Ronny Lorentsen, Antwerpen Zoo

• Marga Gerritsen, Ouwehands Dierenpark Rhenen

• Stephanie Moling, Gaia Zoo

• Sandra de Groot, Natura Artis Magistra

• André Herbst, Safaripark Beekse Bergen

• Sarah Rømer, Givskud Zoo, Denemarken

Edinburgh Zoo, Schotland

• Volker Grün, Duisburg Zoo

• Dave Hatton, Edinburgh Zoo, Schotland

In de enquête stonden de volgende vragen:

1. Maken jullie al gebruik van dierverrijking?

100% van de ondervraagden gebruiken dierverrijking.

2. Zo ja, maken jullie deze zelf of wordt het ingekocht?

100% geeft aan zoveel mogelijk zelf te maken maar te gelij-

kertijd wordt er eens in de zoveel tijd verrijking gekocht.

3. Wanneer het ingekocht wordt, bij welk bedrijf kopen

jullie deze objecten?

Bedrijven in Amerika, ZooProfis en Aussie dog.

4. Stel, jullie zouden een nieuw dierverrijkingsobject willen

aanschaffen, wat zou de maximale uitgave zijn voor dit

object?

Prijzen worden niet genoemd maar zo min mogelijk. Vaak

wordt er aan het eind van het jaar gekeken of er nog een

potje over is. Dit is bijna altijd wel het geval.

5. Zou u de voorkeur geven aan een Nederlands/Europees

bedrijf (lagere verzendkosten) boven een bedrijf uit het

buitenland/Amerika of Australië?

80% van de Nederlandse dierentuinen geeft aan de


2. Enquête

voorkeur te hebben voor een nationaal bedrijf. Dit heeft

voornamelijk te maken met de verzendkosten.

20% maakt het niet uit, zolang er maar kwaliteit geleverd

wordt.

80% van de buitenlandse dierentuinen geeft aan de

voorkeur te hebben voor Europese bedrijven.

6. Als u een cijfer moest geven waarbij 1 niet belangrijk en

10 heel belangrijk zou zijn, welk cijfer geeft u aan de eis

dat het object er zo natuurlijk mogelijk uit moet zien?

Het gemiddelde cijfer wat hiervoor is gegeven is een 7,5.

7. Zou u, of de dierentuin het object aantrekkelijker vinden

wanneer het aan te passen is en voor meerdere dieren te

gebruiken is?

60% van de ondervraagden zou dit zeer fijn vinden, echter

40% spreek zijn bezorgdheid uit over het overbrengen van

ziektes.

8. Zou u speciale eisen hebben waar het object aan moet

voldoen?

- Veiligheid voor de dieren.

- Gemakkelijk schoon te maken.

- Werken met een beloning.

- Beloning mag niet vast komen te zitten, omdat het

verrijkingsobject anders kapot gemaakt wordt.

- Gemakkelijk in het verblijf te plaatsen en te verwijderen.

- Natuurlijke uitstraling.

- Lange levensduur.

- Reële prijs/kwaliteit verhouding.

- Moet goed functioneren.

- Hufterproof.

- Geen losse onderdelen bevatten.

- Natuurlijk gedrag stimuleren.

93Bijlagen - 2. Enquête


3. Verrijking Beekse Bergen

Observatie 20 september Beekse Bergen

Vragen

Met welke fysieke punten van een chimpansee moet ik rekening

houden in het ontwerp?

• Korte duim. Als ze iets vast pakken doen ze dit vaak door

hun hand te draaien.

• Lange vingers.

• Sterke handen.

• Let op met gaten. Wanneer je ze gebruikt, houd dan

rekening met verschillende grootte omdat er zowel kleine

als grote chimpansees in hetzelfde verblijf zitten.

• Wanneer er touw gebruikt wordt mag dit niet te los hangen

want dan kan het gebeuren dat de chimpansee zich er in

ophangt.

Welke gereedschappen gebruiken de chimpansees in de natuur

die ze hier ook gebruiken?

• Takken

Welke gereedschappen gebruiken de chimpansees in de natuur

die ze hier niet gebruiken?

• Stenen, maar die mogen ze niet omdat ze anders de ruiten

van het verblijf kapot kunnen slaan.

Aan welke eisen moet het product voldoen?

• Sterk materiaal + sterke constructie.

• Goed schoon te maken.

• Niet te zwaar.

• Meerdere stuks om ruzie enigszins te voorkomen.

• Meeuwen mogen niet bij de beloning kunnen.

• Het object moet aanpasbaar zijn, waardoor het niveau

moeilijker of makkelijker gemaakt kan worden.

• Het moet veilig zijn voor zowel de chimpansees als hun

omgeving.

• Het moet een zo natuurlijk mogelijk uiterlijk hebben.

• Er moet goed nagedacht worden over het bevestigings-

systeem in het verblijf: Chimpansees mogen het niet los

kunnen maken, bepaal of het overal opgehangen kan

worden of juist op vaste punten. Als het een permanent

ophangsysteem wordt, moet dit ook veilig zijn als het

object niet in het verblijf hangt.

• De voorbereidingstijd (plaatsen van het object) mag niet

meer tijd in beslag nemen dan de tijd dat de chimpansees

bezig zijn met het object.

• Het object moet zo hangen/staan dat het niet tegen iets

anders kapot geslagen kan worden.


4. Observaties en besprekingen

• Als de chimpansees het toch kapot kunnen maken mag het

materiaal niet gevaarlijk zijn.

Welke dierentuinen staan erom bekend veel met dierverrijking te

doen?

• Leipzig

• Gaia Park

• Antwerpen heeft een mooie onderuit puzzel.

Observatie chimpansees buitenverblijf

Gedrag zonder verrijkingsobjecten

Takken kaal eten

Hangen, kroelen, schuren

Vogels wegjagen

Rondlopen/-rennen

Slopen van plateau

Seks

Kleintje “aapt” volwassenen na

Spelen

Zitten suffen

Neus peuteren

Klimmen

Gedrag met schudbox

Sommigen laten andere toe in de buurt van “hun” schudbox

maar anderen willen niemand in de buurt hebben.

Hard schudden en dan valt er vanzelf iets naar beneden.

Via het bovenste gaatje alle beloningen uit de box krijgen.

Geluid is een indicatie dat er nog wat inzit.

Soms ruzie maken.

Een paar chimpansees lopen over de grond om het lekkers,

wat anderen zo hard uit de box schudden, op te rapen.

Uitspraken om te onthouden

Verrijking van chimpansees kan ook bij gorilla’s geplaatst

worden maar ook bij andere dieren zolang ze maar sterk en

slim genoeg zijn.

Wanneer het object alleen maar gedraaid moet worden kan

het bijvoorbeeld ook bij beren geplaatst worden.

Kijk eens op: the shape of enrichment

97Bijlagen - 4. Observaties en besprekingen

latje tussen wijs- en middelvinger te pakken met de rug van

de hand naar de puzzel toe.

Na 2 uur is de eerste walnoot door de hele puzzel.

De chimpansees zijn er dus wel lang mee bezig.

Opmerkingen bij afbeeldingen kinder-speelpanelen

Niet meer dan 3 onderdelen achter elkaar, omdat het anders

te veel concentratie vergt (Orang-oetans zouden hier veel

meer geduld voor hebben).

Het is fijn wanneer het resultaat visueel gemaakt wordt:

Wanneer een walnoot door een onderdeel naar een volgend

onderdeel gaat, moet dit gezien of gehoord worden.

Observatie 4 oktober Beekse Bergen

Startsituatie

De onderuit puzzel hangt al. Het trekt veel bekijks van een

aantal apen maar één aap is er voortdurend mee bezig.

Gedrag

Met vingers in bovenste gat.

Met stokje de walnoten naar bovenste gat proberen te

schuiven om daar de walnoot uit te pakken.

Af en toe komt er een andere chimpansee bij die geduldig

toekijkt.

Kleine van 4 gaat met zijn vingers in de gleufjes.

Kleine van 4 probeert de puzzel te slopen, maar wordt op z’n

plaats gezet door volwassene.

Verplaatsen van walnoot met stok in de juiste richting.

Stokje wordt nauwkeurig geveld, zodat het de juiste breedte

heeft.

Stok wordt vastgehouden tussen duim en wijsvinger of

tussen duim en twee vingers (wijs- en middelvinger)

Af en toe draaien met schijven terwijl er nog geen walnoot

inzit. De draaibeweging is dus bekend. Dit wordt gedaan door

met gestrekte vingers tegen het latje aan te tikken of door



Gesprek met Wouter

Nog een reden om de dieren te verrijken: In de dierentuinen

komen de chimpansees niet op een natuurlijke wijze aan hun

eten waardoor ze hier veel minder tijd aan besteden.

Met name in de winter is er extra behoefte aan verrijking

omdat de dieren dan niet naar buiten gaan.

Reactie Wouter op afbeeldingen Weesper Automaten

Kabinet

Chimpansees hebben geen last van verslaving dus het is

mogelijk om elementen uit de gokautomaten te halen.

Belangrijk is het om de puzzel visueel te maken en indien

mogelijk ook in te spelen op het gehoor.

Waar de chimpansee de walnoot ziet en ook echt een stukje

kan aanraken, zal hij het op die plek proberen uit de puzzel te

krijgen en niet de puzzel vervolgen om de walnoot op juiste

manier te verkrijgen.



Reactie op schijfsysteem

Goed bedacht. Het dwingt de chimpansees bewust bezig te

zijn. Moet in het begin makkelijk zijn en daarna steeds

moeilijker te maken (door bijvoorbeeld te beginnen met

2 schijven en dit in hoeveelheid en volgorde af te wisselen.

Belangrijk is de eerste ervaring met het object. Dat moet

positief zijn, met resultaat. Het object mag niet kapot gaan en

de walnoot moet via de juiste wijze uit het object komen.

Het zou perfect zijn als er een systeem bedacht kan worden

waarbij de walnoten in een reservoir zitten en één voor één

het spel in komen. De volgende walnoot komt pas vrij

wanneer de eerste langs een onderdeel van de puzzel is. Dit

zou toegepast kunnen worden op alle puzzels.

Reactie op idee interactie met bezoekers

Wanneer er pas een walnoot vrijkomt bij een handeling van

een bezoeker (bijv.: het inwerpen van een munt of drukken

op een knop) zal er negatieve verstoring plaatsvinden in het

gedrag van de chimpansees. De dieren zullen bij het spel-

object gaan zitten wachten tot ze horen dat er een walnoot

vrij komt. Waarschijnlijk zullen zij zelfs na een tijd het geluid

De bezoeker kan 50 cent inwerpen, er komt een walnoot vrij

en dezelfde puzzel kan gespeeld worden. Wie is er sneller, de

mens of de chimpansee?

Bezoek 30 oktober Zoo Antwerpen

Belangrijke punten uit bespreking Ronny Lorentsen en

Ingrid de Decker

• Niet elke dierentuin gebruikt de walnoten het hele jaar door

als beloning.

• Natuurlijk uiterlijk en gebruik van natuurlijk materiaal is in

veel dierentuinen belangrijk.

• Interactie met bezoekers niet wenselijk omdat het gedrag

hierdoor verandert.

• Duurzaamheid erg belangrijk bij aangekochte objecten.

• Ook al is de constructie sterk, dierentuinen nemen geen

enkel risico.

• Verrijkingsspelen maken geen deel uit van de vaste

inrichting van het dierverblijf.

van een rinkelende portemonnee gaan associëren met het

vrijkomen van een walnoot.

Hierdoor worden de apen erg bezoeker gericht en dit is niet

erg wenselijk. Wanneer er een timer op het vrijlaten van wal-

noten zit zullen de apen stereotype gedrag gaan vertonen

door continu langs het spel te lopen.

Reactie op ontwikkeling ‘ronde’ beloning

Er zijn wel al voerproducenten geweest die van ‘afval’

beloningsbollen hebben gemaakt. Hier deden zowel de

gorilla’s als chimpansees helemaal niets mee. De verzorg-

ers hebben het idee dat het ontwikkelen van hoogwaardig

beloningsvoer veel te duur zal worden.

Oplossingen

Blijven nadenken over een constructie waarbij er iets geblok-

keerd wordt zolang er een walnoot in het spel zit.

Pas wanneer de walnoot voorbij het eerste deel/de gehele

puzzel is komt de volgende walnoot vrij.

Wanneer er toch een manier moet zijn om de puzzel terug

te verdienen kan je bijvoorbeeld dezelfde puzzel in het

bezoekers gedeelte neerzetten waarbij je de tijd noemt die

een chimp erover doet om de walnoot uit het spel te krijgen.


ObservatieDe hokken bevatten veel verschillende verrijkingsobjecten.

Veel objecten hangen permanent in het verblijf, waarbij

ze af en toe gevuld worden met beloning. Hierdoor zijn de

chimpansees elke dag nieuwsgierig of er iets in zit. Ondanks

de eis van natuurlijk materiaal en kleur, zijn er ook veel niet

natuurlijke objecten in het verblijf aanwezig.

Observatie 15 november Beekse Bergen

Reactie op ideeschetsen

Let erop dan het niet een te gecompliceerd systeem wordt

met veel losse onderdelen om de walnoot één voor één

het spel in te laten komen. Daardoor wordt het spel wel erg

fragiel.

Bezoek 22 november Apenheul(Heeft geen gewone chimpansees, alleen bonobo’s)

Belangrijke punten uit gesprek met Jacqueline Ruijs

Maak duidelijk aan welke vorm van dierverrijking je doet.


Omgevingsverrijking (van alles mogelijk) of gedragsverrijking

met behulp van een object/spel.

Er valt heel veel zelf te maken en het is fijn om een grote ver-

scheidenheid aan verrijking te hebben zodat je de dieren veel

afwisseling kan bieden.

Verschil bonobo’s met chimpansees

Er is een groot verschil in bouw en gedrag tussen bonobo’s

en chimpansees. Bonobo’s zijn veel ranker daardoor ook iets

minder sterk. Een groot verschil in gedrag is dat bonobo’s

direct opzoek gaan naar een methode om voedsel uit de ver-

rijking te krijgen terwijl chimpansees eerst zullen proberen

het object kapot te maken.

Orang-oetans

Orang-oetans zijn dieren met heel veel geduld. Zij kunnen

er weken voor uittrekken om schroefjes open te draaien. Het

is daarom erg moeilijk om geschikte verrijking voor orang-

oetans te maken. In de Apenheul wordt dit door de

technische dienst gemaakt en vaak komt hier laswerk aan

te pas. Over het algemeen zijn deze stellages ook een stuk

zwaarder dan de verrijking voor de bonobo’s.

Observatie 20 december Beekse Bergen

Reactie op testmodel doseringssysteem

Het simpele werkingssysteem om de doorlaat van walnoten

te doseren laten zien. Alle verzorgers waren er even stil van…

Ze waren verbaasd dat een dergelijke simpele oplossing zo

goed kan werken.

Uitleg gegeven over de mogelijkheden om het spel

moeilijker te maken. Reactie hierop was ook positief.

Reactie 2 modellen

Uitgelegd dat er in januari 2 verschillende modellen getest

zullen worden om na het onderzoek te kunnen concluderen

welk model het beste werkt. Dit is geen probleem.


Testdag 1: 18 januari Beekse Bergen

Uitgangspunt

Alleen draaispel.

Schijven strak op elkaar gedraaid: Reservoir, losse schijf, vaste

schijf.

Observatie

11.10 uur Apen in verblijf. Korte aandacht, daarna op zoek

naar eten.

11.20 uur Kleine interesse; chimp zit aan een touw.

11.23 uur Nieuwe geïnteresseerde; voelt aan touw en

draadeind.

11.26 uur Even draaien aan de schijven, schommelen op het

touw. Schudden; horen dat er iets in zit. Kijken

tussen schijven. Vinger in onderste gat. 3 chim-

pansees bij het touw. In ringen en touwen bijten.

11.31 uur 2 chimpansees bij het spel, steeds meer belang-

stelling.

11.35 uur 1e Draaibeweging; alles draait. 2e Draai-

beweging; alleen onderste schijf draait.

11.40 uur Martje pakt er een stokje bij; tussen tanden zodat

zij beide handen vrij heeft voor het spel.

Raakt een beetje gefrustreerd omdat er geen

resultaat is.

11.51 uur Stephan met stokje en vingers in onderste gat.

Tussendoor af en toe belangstelling.

13.15 uur Opnieuw interesse met stok.

tot

13.40 uur

Rest van de dag spel met rust gelaten.

Evaluatie

Geen walnoten uit het spel gekregen. Alle schijven incl.

reservoir draaiden in één geheel i.p.v. los van elkaar. De

chimpansees kijken wel tussen de schijven en kunnen de

walnoten zien zitten. Door aan het spel te schudden weten

de dieren dat er nog beloningen in het spel zitten.

De schuddende beweging kennen de dieren door de schud-

box maar levert bij het draaispel niets op.


5. Observaties testdagen


Uitgangspunt

Alleen draaispel opgehangen, André heeft de juiste

beweging voorgedaan in nachthokken.

Aanpassingen

Schijven iets losser waardoor gemakkelijker te draaien.

Reservoir vast gedraaid d.m.v. moeren. Houtfret in tussen-

schijf gedraaid.

Observatie

11.45 uur Apen in verblijf; eerst apenbrokken eten

12.05 uur Eerste aandacht voor spel; kort kijken tussen de

schijven.

12.20 uur Marlies toont interesse in het spel; kijken en

voelen, draaien aan onderste schijf.

12.30 uur Marlies draait de tussenschijf aan de houtfret met

haar tanden. Stephan kijkt toe.

Rest van de dag af en toe een benadering.

Spel laten we de nacht hangen in de hoop dat de apen er

’s nachts misschien nog interesse in tonen.

Evaluatie

Aanzienlijk minder aandacht voor het spel. Waarschijnlijk

omdat er nog geen resultaat bereikt is. Handeling voordoen

heeft gewerkt, de juiste handeling is gemaakt maar niet lang

genoeg doorgezet om resultaat te bereiken. Ondanks dat het

spel de hele nacht gehangen heeft, zaten alle walnoten er

nog in.


Uitgangspunt

• Draaispel: heeft de hele nacht gehangen. Nog een keer

voorgedaan in nachthokken en resultaat laten zien.

• Eerste keer schuifspel: voorgedaan in nachthokken en

resultaat laten zien. Opgehangen boven een plateau zodat

de dieren vanaf het plateau kunnen spelen.

Aanpassingen

• Draaispel: geen

• Schuifspel: gleuven in buizen wijder gemaakt op aanraden

van André.

105Bijlagen - 5. Observaties testdagen

Observatie draaispel

12.00 uur Apen in verblijf

12.10 uur Eerste aandacht voor draaispel; schudden en in

het geheel draaien.

12.45 uur Tweede benadering; schudden en draaien aan

houtfret zonder resultaat.

13.30 uur Laatste benadering; tussen schijven kijken en

schudden.

Rest van de dag meer aandacht voor het andere

spel.

Observatie schuifspel

12.00 uur Apen in verblijf; eerst apenbrokken eten en direct

naar schuifspel. Ze zien de walnoten zitten en

proberen het spel uit elkaar te trekken, zonder

resultaat.

12.10 uur Sommige chimpansees zijn nog een beetje

bangig voor het spel. Ze raken eerste het spel met

stokjes aan om uit te testen of het niet bijt/geen

rare dingen doet.

12.15 uur Er wordt flink aan het spel geschud waardoor het

veel lawaai maakt vanwege de walnoten.

12.20 uur Eerste keer gebruik van stok. Juiste handeling;

stok in sleuven om de walnoten te verplaatsen.

12.30 uur Aandacht van meerdere chimpansees.

De rest van de dag heeft het schuifspel de aan-

dacht gekregen van de chimpansees

15.00 uur Bovenste buis kapot gebeten waardoor de

walnoten eruit gehaald konden worden.

Evaluatie

• Draaispel: Is nog vol. De verbinding tussen het reservoir

maakt het spel onduidelijk. Misschien de ‘vaste’ onderdelen

een andere kleur geven? Verbinding weghalen? Omdat het

draaispel vrij hangt, moeten de chimpansees zich met één

hand vast houden aan het spel/touw. Hierdoor kunnen zij

niet beide handen voor het spel gebruiken. Misschien kun-

nen de dieren niet goed genoeg zien wat er gebeurd/moet

gebeuren met de walnoot.

• Schuifspel: Leeg gehaald. Het schuiven van beide planken

ging te stroef. De gleuven zijn te wijd. Hierdoor kunnen de

apen hun tanden in de sleuven zetten en de buis open-

breken. Wanneer een tak niet past/te groot is passen de


dieren het toch wel aan. Het geluid geeft heel duidelijk aan

dat er nog walnoten in zitten. De schuddende beweging

kennen de dieren door de schudbox maar levert bij het

schuifspel niets op.

Testdag 4: 1 februari Beekse Bergen

Uitgangspunt

• Draaispel: Voorgedaan in nachthokken. Spel dichter bij de

grond opgehangen zodat de chimpansees al zittend het

spel kunnen spelen en daardoor 2 handen vrij hebben.

• Schuifspel: Voorgedaan in nachthokken. Walnoten in 1e en

2e buis gedaan.

Aanpassingen

• Draaispel: Reservoir groen gekleurd. Aan de buitenkant vier

gaten gemarkeerd door ongeverfde strepen en 5 gaten

aangegeven door een kleine gleuf uit te zagen. Bij de

andere 2 losse schijven dezelfde gleuf aangebracht.

• Schuifspel: Bovenste schuif soepeler gemaakt d.m.v.

aluminium plaatje waar de plank nu inschuift. Onderste

schuif vastgezet en gat in buis bij geboord zodat walnoot

direct kan doorvallen naar laatste buis.


11.00 uur Chimpansees in verblijf; direct naar draaispel.

11.15 uur Juiste draaibeweging waardoor er walnoten

uitvallen.

11.50 uur Spel helemaal leeg.

De rest van de dag alleen af en toe checken of er

echt geen walnoten meer in het spel zitten d.m.v.

schudden en draaien.


11.10 uur Eerste aandacht voor schuifspel; hard schudden

waardoor er walnoten uit het spel komen (vanuit

de 2e buis).

11.30 uur Gebruik van stokjes ook voor het wrikken om uit

tot de bovenste buis walnoten te krijgen.

14.00 uur

De rest van de dag alleen af en toe checken of er

echt geen walnoten meer in het spel zitten d.m.v.

schudden.


Evaluatie

• Draaispel: Leeg gespeeld. Het gebruik van 2 schijven is

mis-schien iets te makkelijk, waardoor het spel erg snel

leeg is. De chimpansees maakten duidelijk gebruik van de

nieuwe gleuven om de walnoten te volgen. Met de aan-

duiding van kleuren deden ze niks.

• Schuifspel: Leeg gespeeld. De 2e en 3e buis kregen de

dieren gemakkelijk leeg. De bovenste buis aan het eind van

de dag ook leeg maar dit is niet gebeurd door een bewuste

en gerichte beweging van de bovenste schuif.

Testdag 5: 8 februari Beekse Bergen

Uitgangspunt

• Draaispel: 3 Losse schijven, niet meer voorgedaan.

• Schuifspel: Voorgedaan in nachthokken. Walnoten in

bovenste en middelste buis gedaan.

Aanpassingen

• Draaispel: 1 Schijf bijgeplaatst

• Schuifspel: Bovenste schuif langer gemaakt, lichte ‘greep’

gevormd en nog soepeler laten schuiven.


10.30 uur Chimpansees in het verblijf. Marlies direct naar

draaispel (vorige keer kreeg zij ook de meeste

walnoten uit het spel).

10.40 uur Draaibeweging wordt perfect gemaakt.

11.00 uur Interesse verslapt. Spel leeg?

Na 12.00 uur geen interesse meer in het spel.


10.35 uur Eerste benadering schuifspel; door hard te

schudden komen er al wat walnoten uit.

11.15 uur Aandacht wordt minder. Waarschijnlijk spel leeg.

Er komen nu wel meer verschillende chimpan-

sees nog even kijken.

15.00 uur Chimpansees buiten opgesloten zodat het spel

nog een keer gevuld kan worden.

15.10 uur Opnieuw hard schudden aan het spel waardoor

tot de walnoten uit het spel komen.

15.25 uur Spel leeg.


Evaluatie

• Draaispel: Leeg gespeeld. De beweging is nu duidelijk voor

de chimpansees en wordt daarom gemakkelijk herhaald tot

het spel leeg is. 1 Schijf extra maakt het spel iets moeilijker.

• Schuifspel: 2x Leeg gespeeld. De schuif ging nu zo soepel

dat hij al heen en weer bewoog wanneer er aan het spel

geschud werd. De walnoten kwamen daardoor erg mak-

kelijk uit het spel.

Testdag 6: 21 februari Beekse Bergen(Andere groep chimpansees!)

Uitgangspunt

• Draaispel: Eerste keer voor deze groep. 3 losse schijven,

voorgedaan in nachthokken. Spel dichtbij de grond

gehangen.

• Schuifspel: Eerste keer voor deze groep. Voorgedaan in

nachthokken. Spel vrij gehangen. Walnoten in bovenste en

middelste buis.

Aanpassingen

• Draaispel: Geen.

• Schuifspel: Schuif iets strakker gezet. Handvatten gemaakt

aan de uiteinden van de bovenste schuif (onderste nog

steeds gefixeerd).


10.45 uur Chimpansees in verblijf; direct 4 apen bij het spel.

10.50 uur Aandacht van 1 chimpansee; staat naast het

spel en kijkt zorgvuldig tussen de schuiven en

door de gleufjes om te zien waar de walnoten

zich bevinden. Vervolgens draait ze de schijven

tot er een walnoot uitvalt. Hierna kijkt ze eerst

weer waar de walnoten zijn. Dit herhaalt zich een

aantal keer.

11.45 uur Opnieuw aandacht voor het spel; de laatste wal-

noten worden nu uit het spel gehaald.

De rest van de dag komen er af en toe chimpan-

sees langs om te kijken of er nog wat in het spel

zit.



10.45 uur Direct 5 apen bij het spel.

10.50 uur Schudden; walnoten uit middelste buis vallen uit

het spel.

10.55 uur 1 chimpansee bezig met het spel. Pakt een grote

bal om op te zitten, kan zo beter bij het spel.

11.00 uur Gebruik van stokken om de walnoten in de

tot bovenste buis te verplaatsen.

11.15 uur

De rest van de dag wisselend aandacht voor

spel maar ook voor het touw waarmee het spel

opgehangen is.

Evaluatie

• Draaispel: Leeg gespeeld. De dieren hadden direct door dat

er aan de schijven gedraaid moest worden terwijl dit de

eerste kennismaking met het spel was. De houtfretten

werden hiervoor veel gebruikt. Het spel was na een uur al

leeg, dit is best snel.

• Schuifspel: Leeg gespeeld. Ook bij deze groep werd er veel

geschud, waardoor de middelste buis al snel leeg was. Daar-

naast is geen gerichte schuifbeweging te zien. Door zich

vast te houden aan de bovenste schuif, terwijl ze stokjes

gebruiken om de walnoten op de goede plek te krijgen,

beweegt hij soms waardoor de bovenste buis toch leeg

raakt.

Testdag 7: 22 februari Beekse Bergen(zelfde groep als gisteren, zien voor de tweede keer de

verrijking)

Uitgangspunt

• Draaispel: 4 Losse schijven, spel niet meer voorgedaan.

Spel hangt vrij.

• Schuifspel: Spel voorgedaan in de nachthokken. Spel hangt

bij plateau en strakker dan voorgaande keren (daardoor

minder makkelijk te schudden).

Aanpassingen

• Draaispel: 1 Extra schijf aan het spel gedaan (eerste keer

met 4 schijven).

• Schuifspel: Geen.



10.25 uur Dieren in het verblijf; direct naar het spel.

10.45 uur Er wordt een bal bij gepakt om beter bij het spel

te kunnen.

11.10 uur spel wordt met rust gelaten.

11.20 uur Opnieuw interesse in het spel door 2 andere

tot chimpansees. Zij ontdekken samen de werking

11.55 uur van het spel. De juiste draaiende beweging wordt

heel bewust en goed gemaakt.

De rest van de dag af en toe belangstelling.


10.25 uur Direct naar het spel. Er wordt wat aan het spel

geschud (dit gaat moeilijker in deze positie).

10.45 uur Eerste stokjes worden erbij gehaald.

tot Continu aandacht voor het spel.

12.30 uur Een klein machtsconflict binnen de groep.

De rest van de dag komen er regelmatig chim-

pansees kijken bij het spel en proberen er nog

wat uit te halen.

Evaluatie

• Draaispel: Leeg gespeeld. Door de extra schijf duurde het

wat langer voordat alle walnoten uit het spel waren. Het

spel hing nu vrij maar met behulp van de bal waar de

dieren op konden zitten, leek dit geen enkel probleem.

• Schuifspel: Leeg gespeeld. Het spel hing nu strakker vast

aan boven- en onderkant waardoor het moeilijker was om

het spel heen en weer te schudden. Hierdoor deden de

dieren er langer over om de walnoten uit het spel te krijgen.


6. Vorm- en kleurstudies

Gedragsverrijking voor Chimpansees

Documents

Transcript of Gedragsverrijking voor Chimpansees