67

Fran

se kin

dera

lbum

s vo

or h

et b

egin

onde

rwijs

- ee

n te

rra in

cogn

ita - O

lga de

Kor

t

Franse kinderalbumsvoor het beginonderwijs – een terra incognitaOlga de Kort

Haar reeks artikelen over didactische piano-albums vervolgt Olga de Kortmet een verkenning van wat Frankrijk in dit genre heeft opgeleverd.

Franse kinderalbums zijn nog altijd een terra incognita in het pianorepertoirevan docenten uit niet-Franssprekende landen. Dit is een paradox: ze zijn zondermeer methodisch verantwoord en didactisch onderhoudend, vinden gretig aftrekbij Franse pianodocenten maar vallen buiten de traditionele exportproducten vande Franse cultuur.Kinderalbums zijn natuurlijk geen kaas, wijn of haute couture, en je moet er

moeite voor doen om contact met uitgevers te leggen die het liefst zo weinigmogelijk Engels lijken te willen spreken. Maar het loont wel om op onderzoekte gaan: de Franse albums blijken geen ‘last’ te hebben van de erfenis vanSchumann of Tsjaikovski. Ze zijn origineel, sprankelend, creatief en verfijnd.Kortom, ze doen de eer aan hun Franse afkomst.

68

Pian

o Bu

lletin

2015

/ 3

Techniek avant la lettreIn tegenstelling tot Duitse, Engelse, Russische of Nederlandse albums is het

niet met alle zekerheid te bepalen wanneer het eerste kinderalbum van eigenFranse bodem verscheen. Henry Lemoine (1786-1854), die naast een componisten pedagoog ook muziekuitgever was, schreef enkele korte muziekstukken vooreigen lespraktijk die echter nooit als albums bedoeld waren. Veel belangrijkervond hij zijn eigen etudes. Gebundeld onder de titel Etudes Enfantines, opus 37worden ze nog steeds gespeeld en heruitgegeven.

Lemoine vond een waardigeopvolger in de pianist en pianoleraarThéodore Lack (1846-1921), diemet zijn Exercises, Etudes, Gammes enPréludes voor een zekere Made -moiselle Didi (Cours de piano de MelleDidi, opus 85) een kleine bibliotheekvoor een beginnende pianist (in ditgeval een pianiste) samenstelde. LacksScènes enfantines, opus 61 (1890?) enTableaux Enfantines komen in aan-merking voor de eerste Franse kinder-albums die bekendheid verworven.De twaalf stukken uit Scènes enfantineszijn lieflijk, gracieus, ongecompli-ceerd en zeker aan een jonge damegericht. Haar interesses liggen in hetverzorgen van haar poppen (Berceusede la poupée, Le baptême de la poupée),dansen (Mazurka, Petite valse), wandelen(Promenade dans les bois. Chasse) en

natuurlijk het leren pianospelen (La leçon de piano d’Yvonne). De onbezorgdekinderwereld is geschilderd in opgewekte majeur (C, A, F), slechts twee stukken,Croquemitaine. La punition en Histoire de grand’père, vallen uit de ‘toon’ (d- en g-mineur). Deze romantische Kinderscènes zijn nog steeds aantrekkelijk voor een dromerige

jonge pianiste die de veel gemakkelijkere Tableaux Enfantines, met de daarin voor-komende ritmische en melodische varianten op ‘het paardje in galop’-problematiek,al onder de knie heeft.

Kinderwereld van Mel BonisWie echter veel over de kinderwereld wist en deze in alle toonsoorten kon

vertalen, was de mysterieuze Mel Bonis (1858-1937). Deze veelbelovendecomponiste moest omwille van haar familie onder een pseudoniem schrijven datgeen duidelijkheid verschafte of het nou over Monsieur of Mademoiselle Bonisging. Haar pianocomposities waren romantisch, virtuoos, met een vleugje populairOosters, ‘exotisch’, klankpalet. In het dagelijkse leven had Mélanie Domange,want dat was haar echte naam, haar handen vol aan de drukke huishouding enopgroeiende kinderen. Volgens haar achterkleindochter Christine Géliot, die metde Association Mel Bonis meer aandacht op het oeuvre van haar overgrootmoeder

69

Fran

se kin

dera

lbum

s vo

or h

et b

egin

onde

rwijs

- ee

n te

rra in

cogn

ita - O

lga de

Kor

t

wil vestigen, klaagde Mélanie geregeldover vermoeidheid en hoofdpijn, omvervolgens naar haar kamer te ver-dwijnen om daar onverstoord tekunnen componeren. Mel Bonis publiceerde vijf kinder-

albums en één album met stukken voorpiano vierhandig. Vier albums (Albumpour les tous petits, Miocheries, 17 Piècesenfantines en Scènes enfantines) zijninmiddels weer verkrijgbaar in facsi-mile-uitgaven, maar van Neuf piècesfaciles hebben zelfs haar nazaten geenexemplaar meer over. De albums ver-schillen weinig in moeilijkheidsgraaden zijn zonder meer geschikt voorbeginners. Bonis’ Album pour les touspetitsmet twintig zeer speelbare stukjes,bijvoorbeeld, houdt rekening met kleinehanden van kinderen en begint met korte composities die voor beide handen opeen notenbalk worden genoteerd (La Toupie). Hoe gemakkelijk elk stuk dan ookmoge zijn, het introduceert altijd iets nieuws, wat diverse speelmanieren en detechniek ten goede komt (de drieklanken in Le Petit Mendiant, veelvuldige kortestaccato-motieven in Marionnettes of uitgesponnen legato-lijnen in La clé deschamps).

Neuf pièces faciles gaan een stapje verder en bieden interessant materiaal datharmonisch en ritmisch iets uitdagender is. De ritmische tekening van La cigalewordt bijvoorbeeld bepaald door de secunden en tertsen in staccato, terwijl desubtiele linkerhandbegeleiding de melodische lijn van Tendres propos benadrukt.

De melodie van Élégie is op zijn beurtverplaatst naar de linkerhand enwordt ondersteund door de harmo-nieën in de akkoorden van de rech-terhand. Ook zeer speelbaar zijn zes Pièces

à 4 mains (Caravane, Andante religioso,Carillon de fête, A matines, Habanera,Minuit sonne à la grosse horloge), waarhet ‘zware’ werk door de pianodocentwordt gedaan. De leerling moet welopletten om zijn vijfnotenrijtje mettwee handen ritmisch te blijven spe-len (Andante religioso) of om degepuncteerde noten van het habanera-motief in de bas op tijd in te zetten.Geen ingewikkelde opgaven, maarwel bijzonder leerzame als het gaatom ritme, basnoten en octavering.

70

Pian

o Bu

lletin

2015

/ 3

Diverse stukken zijn voorzien vanopmerkingen en voetnoten vanBonis zelf over spelmanieren ofklankeffecten die te realiseren zijndoor pedaalgebruik (“Garder la pédaledouce pendant tout le Morceau”) of, bij-voorbeeld, het “retenir la nuance p”. InScènes enfantines neemt de componistezelfs stukjes tekst op die heel duidelijkmaken wat de kinderen van het piano-werkje kunnen verwachten. In haarAubade, opgedragen aan DoretteDubois, probeert Bonis het meisje opallerlei manieren duidelijk te makenwat ze mist als ze nog langer blijftslapen: “Lève-toi, Odette!”, “Viens,jouer dans le jardin” en “Tu n’entendsdonc pas chanter les oiseaux”. In Cache-cache is het kinderspel toegelicht met“Non! Tu n’m’attrap’ras pas!” bij staccato-akkoorden en “Je suis fatiguée!” in de

laatste lamento-maten. Eén stuk valt enigszins buiten het niveau van het album enblijft daardoor ook een aantrekkelijk speelstuk voor gevorderde leerlingen en hundocenten: Frère Jacques. De componiste onderzoekt met veel plezier de harmonischeen ritmische mogelijkheden van dit kinderliedje, dat dankzij haar creatieve geestuitgroeit tot een polyfone canon, rijk aan modulaties en onverwachte harmonischewendingen.

All that jazzDe kinderalbums van Mel Bonis

luidden met haar melodieuze Aubadesen Carillons de twintigste eeuw in – deeeuw die vroeg om nieuwe ritmes dielangzamerhand ook de tot nu toeromantische kinderwereld doordrongen.En voilà, het album Nursery jazz (1945)van Charles Henry verving dewiegenliederen door jazzliedjes. Op detitelpagina wordt de componist trotsgepresenteerd als “directeur duConservatoire International de Jazz”;verdere gegevens over deze jazzpianistzijn lastig te vinden. Alle compositieszijn geheel in stijl op z’n Engelsgenoemd: het syncopische Baby song,vol veelbetekende rusten en gepunc-teerde noten; Dodo swing en Mandarinswing; de aanstekelijke Baby boogie en de

71

Fran

se kin

dera

lbum

s vo

or h

et b

egin

onde

rwijs

- ee

n te

rra in

cogn

ita - O

lga de

Kor

t

afsluitende en rustgevende Baby blues. Met all that jazz is de kinderkamer nog nooitzo vrolijk geweest. De babystukjes zijn trouwens niet geschikt voor babyhandjes,een paar jaar pianoles is noodzakelijk om de nieuwe Parijse kinderritmes correcten met het juiste gevoel weer te kunnen geven. Op YouTube zijn enkele filmpjeste vinden waarin kinderen deze Franse evergreens vol overgave spelen.

Henry’s latere album Histoires presquevraie, met vijf gemakkelijke stukjes, is rit-misch gezien minder gevarieerd maar daar-entegen wel vol met aantrekkelijk tech-nisch oefenmateriaal voor modulaties, syn-copen en polyritmiek.

Il était une foisHet tweedelige album van Christian

Manen (1934) gaat weer terug in de tijdom aan de romantische Les contes degrand’mère te herinneren. Il était une fois…Twintig nostalgische, charmante ‘souvenirsdu bon vieux temps’ houden rekening metsteeds groeiende mogelijkheden van jongepianisten, en zijn daardoor geschikt vooralle niveaus. De oude Cloches luiden alsvanouds, de pony’s galopperen ritmisch in

La manège en La pendule de grand’père slaat op gezette tijden met stevige akkoor-den. Opmerkelijk zijn twee composities uit volume 2, die dankzij hun spreken-de titels geen introductie nodig hebben: Ce bon Monsieur Chopin met een variatieop een nocturne, en de Poupée russe met de elementen van een klassieke Russischedans.Iets exotischer is het album ‘uit de tijd van de Indianen’: Images Indiennes

(1977), dat met veel oog voor detail is‘geschilderd’ door Monique Gabus(1924-2012). Deze leerlinge van OlivierMessiaen en auteur van grote symfonischemuziek en koorwerken is de componistedie, volgens de korte annotatie op dealbumkaft, graag vanuit visuele beeldenwerkt: landschappen, fotografieën, schil-derijen. Een mooi voorbeeld is haarJardin des roseaux (The garden of reeds), datbinnen één pagina een muzikaal beeldgeeft van een tuin waar een licht briesje deritselende rietstengels in beweging brengt.Leuk, inventief en creatief is het ‘14

letters’- bundeltje (Sur quatorze lettres)van Pierre Petit (1922-2000). Elkwerkje wordt letterlijk een karakterstukdat de eigenschappen van veertien lettersonder het muzikale vergrootglas zet. A…

72

Pian

o Bu

lletin

2015

/ 3

comme Attentif (je moet echt opletten metde vier regels lang steeds een noot rit-misch spelende rechterhand), C… pourCarillon, M … comme Méditatif, S… commeSentimental etc. Aan het eind van hetbundeltje heeft de leerling kennis genomenvan een verkorte encyclopedie vankarakterstukken, elk met de typerendestemmingen, technische bijzonderheden,dynamiek en ritme.

En nog veel meerHet blijft lastig om een chronologisch

overzicht van Franse kinderalbums tegeven. De uitgaven vermelden in sommigegevallen het jaar van het toekennen vanauteursrecht aan een uitgever, maarmeestal ontbreekt elke datum. De biogra-fieën van componisten van kindermuziekmoeten nog geschreven worden, ze maken kans om herinnerd te worden alleenals ze ook ‘grote mensen’ muziek geschreven hebben. Bij de beroemde componis-ten zoals Charles Koechlin vallen de kinderstukken buiten de standaard overzich-ten en oeuvre-lijstjes. Om te ontdekken dat Koechlin ook 12 Petites pièces facilesmet onder andere de zeer speelbare Wals, Sicilienne en Carillon gecomponeerdheeft, moet je dit album eerst in handen weten te krijgen. Een van de meest bekende kinderalbums buiten de Franse grenzen blijft voor-

lopig Je joue pour maman (1937) van Alexandre Tansman (1897-1986), met zijngemakkelijke, in ‘grosses notes’ genoteerde Jeu, Menuet, Mélodie, Fanfare of Valse.Er bestaat ook een stoerder equivalent, Je joue pour papa, die eindelijk ook de jongens

aan het woord laat. In hun muziekwereldklinkt Orgue de barbarie (draaiorgel),marcheren de kleine soldaten en er wordtgevist, in stilte en met weinig woorden(noten). Vier albums van Tansman met intotaal 46 stukken hebben de titel Pour lesenfants en introduceren de kinderen staps-gewijs in de techniek van pianospel.

Een vergelijkbare introductie hebbenook de andere Franse kinderalbums nodig.Ze gaan vaak verloren tussen de glanzendecovers van Engelstalige uitgaven. Maaronder hun vaak onopvallende kaften gaanmuzikale verhalen schuil die het hart vanelke pianoliefhebber sneller zullen doenkloppen. Ze moeten alleen de kans krijgenom deze verhalen uit de tijden van MlleDidi en Frère Jacques te vertellen.