1

FilosofieOverzichtfilosofenOudheidFilosoof Periode Gedachtegoed BelangrijkstepuntenThalesvanMilete

7e-6eeeuwv.C.

Waterisdeoerstof;ð Startvandevraagnaarde

oerstof

– allesbestaatuitwater(wantijs,waterenwolkenzijndezelfdesubstantie)

Anaximenes 6eeeuwv.C.

Luchtisdeoerstof.

Heraclitus 6e-5eeeuwv.C.

§ Principevanhetveranderen

§ Ordeningsprincipe(logos)§ Dialectischdenken§ Inzichtàzinzicht

(kennisprincipeleidttotzingeving)

– Ordenendprincipe=deverandering=delogos

– “Allesvloeit”>niethet‘zijn’,maarhet‘worden’doetertoe

– Dialectischdenken:conflictvantegengestelden,waardoorvooruitgangmogelijkis.

– Dewijsheidv/dlogoszorgtvooreenverborgenharmonievanalletegenstellingen.

Pythagoras 6eeeuwv.C.

§ Menkanallesterugbrengennaargetallen.

– Alles(hetreële)wordtvertaaldnaarcijfersenformules.

ParmenidesvanElea

6e-5eeeuwv.C.

§ VerzettegenHeraclitus§ Hetblijvende,

eeuwigdurendeprincipevanalles

– Absoluteontkenningvanelkeverandering.

– Alleeninzichtinheteeuwigeblijvende‘zijnde’iswaarheid,derestisslechtopinie

– Actuelekwestie:conservatieveversusprogressieve

ZenovanElea

5eeeuwv.C.

§ Probeerdedieschijnbareveranderingteontmaskerend.m.v.rationeleuitleg

§ Wekunnenonsnietaltijdberoepenoponzezintuigelijkewaarnemingen

– Logischdenkenkantotconclusieskomendiedetegendealledaagseobservatieingaan.

– Bijv.achillesendeschildpad– SlootzichaanbijParmenides

ð Debasisvoordetweescholen:progressiefenconservatief

Protagoras 5eeeuwv.C.

§ Sofist(retoriek)§ Concretemensmetzijn

handelingenmoetinhetmiddelpuntvanhetdenkenstaan

– Sofistenproberenallesintwijfeltetrekken,omzonderdegelijkeargumentatiemaarweldoorrederneringtotdewaarheidtekomen.

2

§ Immoreelcynisme – Mensmaatstafvanalledingen=>geenabsolutewaarheid=>retoriekalleenvooreigenbelang.

Socrates5eeeuwv.C.

§ Ethiek:kritischonderzoekenennadenkenoverhetmenselijkehandelenendenken

§ Socratischgesprek(=>maieutiek/bevallingstechniek):totkenniskomendoorvragentestellen,zodatdewaarheiddieergensinonsverborgenzitgeborenwordt.

§ Hetware(inzicht)leidttothetgoede(uitzicht),maarooktothetschone(zin-zicht)

§ Daimonion:goddelijkbeginseldatinonsleeftenwijinonsmoetenlerenkennenàvalsebehoeftenontmaskerenenverwerpen(weinignodig>stajedichterbijjezelf)

§ Socratesishistorischbelangrijk:grotenadrukgelegdopdewaardevanelkindividu(daimonion),opdeeerlijkheidenophetsamengaanvanmoraalenpolitiek

Plato5e–4eeeuwv.C.

Ideeënleer§ Deechtewerkelijkheidishetideaal,enwatwijderealiteitnoemen,isslechts

eenzwakkeafschaduwingvandatideaal.§ Dezinvanhetlevenvindenwedoordeontwikkelingvanonzegeestelijke

vermogentestimuleren.§ Platobeschouwdedezielalshetintellectuele(inzicht)enhetmorele

(uitzicht)zelf.§ Dezieliseendriespan:derede(logos/wagenmenner/intellect)zorgtvooreen

evenwichttussenonzewil(thumos/nobelepaard/doorzettingsvermogen)enonzelust(epithumia/weerspannigepaard/driftleven).

Kennisleer§ Kennisisherinnering(vantoenwijnogindeideeënwereldleefden)§ Alswemetdatverstandtotdiekenniswillenkomendanmoetenwij

discipline(thumos)hebbenomaandeverleidingen(epithumia)teweerstaanàopstijgenv/dzielnaardeideeënwereld

§ Hethoogsteideeisdeideevan‘hetschoon-goede’,verwezenlijktinGodàkangaanleidentotzingeving.

Deugdenleer§ Dedeugd(=positieveeigenschapv/dmens)bestaaterinordeenharmoniev/d

zieltebereiken,voordeinstofgevangenmensen.ð Doorwijsheid,dapperheid,matigheidenrechtvaardigheid.

§ Richtsnoervoorhetpolitiekehandelenàutopischestaat§ Deugdenindelenvolgensdemaatschappelijkeklassen(heersers=praktische

wijsheid,soldaten/ambtenaren=dapperheidenmoed&boeren/arbeiders=bescheidenheid,gehoorzaamheidenmatigheid)

eeeeAristoteles4eeeuwv.C.

Delogica=>syllogisme§ Logischeredernering/denkhandelingbestaandeuittweepremissen

(majorterm=hoofdstellingendaaraanondergeschikteminorterm),waaruiteenconclusieafgeleidwordt.

Categorieënleer§ Overstapnaardemetafysica>watzicherachterhetfysische?§ Onderscheidtussendestof(materie)endevorm(degeest,hetdenken,de

idee,dekrachtofdepotentie)

3

§ Dialectischewisselwerkingtussenstofenvormàzoektochtnaarevenwichttussendezetwee

§ Hiërarchie:bovenaanstaatGod(dezuiverevorm),alderestiseenmengvormvanstofenvorm(zelfsindezuiverstestofzitdepotentieofmogelijkheidomietsteworden)

§ Vijfdeelement:deAether=substantiewaaruitlichtzichvormtMensvisie§ Demensiseengemeenschapsdier,wiensverstandhemonderscheidtvande

restvandeorganismen.§ Opditniveauvaninzichtviahetverstand,vindenweookdebelangrijkste

deugdenendebronvanzinofgeluk.Economie,politiekenethiek§ Inbeddingrelatietusseneconomieenethiek§ Economieiswetenschapvan:opmoreelenpolitiekverantwoordewijze

producerenenconsumeren&hetzichmateloosverrijken.§ Guldenmiddenweg:extremenvermijdeneninalles‘realistisch’zijn(bijv.geen

idealestaatnastreven)Zeno(stoïcisme)4e–3eeeuwv.C.

§ Verwantmetcynici:zagenindatdemeestemensenhypocrietwarenenalleenaaneigenprofijtdachten>leefdensober(Zenoendestoïcijnengingennietzoveralsdecynici)

§ StoïcijnenweiniggeduldmetPlato’sideeënleerofAristotelesmetafysicaàmoetopjegezondverstand&ervaringvertrouwen.

§ Allesheefteenbegineneeneinde=>redentotbescheidenheid§ Demenshadeencentraleplaatsbijdestoïcijnen.§ Godstaatnietbovendewereld,maariserdeelvan>iedermensheefteen

deelgoddelijkheidinzich(daimonionvanSocrates)ð Antwoordopdevraagnaarzineninzicht:hetlevenvandemensisgoed

alshetinharmoniemetdiev/dnatuurverloopt.§ Volmaaktemenselijkevrijheid=deugdbereikendoorpassiesteleren

beheersen(nietlatenmeeslependoorgevoelens).§ Beschouwenallemensengelijk⇒1eradicaaldemocratischeleer

Plotinus(neo-platonisme)3eeeuwv.C.

§ KeerdeterugnaardeidealewereldvanPlato§ Het‘EneenhetAl’=opperstewezen,oergoede§ DitEnekanmenmetzijnverstandnietlerenkennen,maardooreenvorm

vanuitstraling(emanatie)scheptditEnedewereldgeest(nous),dewereldvandeideeëndiedewerkelijkewereldis.

§ Dezintuigelijkewereldismaareenbedrieglijkeafschaduwingvandezewareideeënwereld(netalsbijPlato)

§ Het‘Boze’=dezuiverestof,absolutetegenstellingtothetEneð Hetkomteropaanopnieuwuitdiezintuigelijkewereldoptestijgenenhet

boze(destof)zoveelmogelijktebeheersen(extase)Socrates: IàUàZ viahetwareenhetgeodetothetschonePlato: I&UàZ dehoofsteideeisdeideevanhetschoongoedeAristoteles: IàU&ZGabirol11eeeuw

§ Joodsefilosoof§ Ontwikkeldezijndenkbeeldenvanuitdeneoplatoonsetraditie.

Maimonides12eeuw

§ Joodefilosoof:opzoeknaarantwoordenopdefilosofievragendoorderatiotegebruiken.

4

§ Boek:‘GidsvoordeVerdoolden’>wilbewijzendatmenmethetverstanddewaarhedenvandeBijbelkanvinden

§ DirecteinvloedgehadopThomasvanAquinoenanderewestersenAvicenna10e–11eeeuw

§ Islamitischefilosoof§ TrachtteAristotelesenhetneoplatonismeteverbinden

Averroës12eeeuw

§ Islamitischefilosoof:verwerktedefilosofievanAristotelesenlegdedenadrukopkritischdenken.

Scholastiekefilosofie

Christelijkefilosofiev/dmiddeleeuwen§ Centraalstaatderelatietussengeloofenrede,watneerkomtopde

verhoudingtussenzineninzicht.§ Vroege,hoogenlatescholastiek§ Vroege=>menginguitv/hsamenvallenvangeloofenrede

ThomasvanAquino13eeeuw

§ Hoogscholastiek=>duidelijkonderscheidtussengeloof&rede§ Thomasmaakteals1eonderscheidtussengeloofenweten§ TheoloogThomas:Godbestaat§ FilosoofThomas:bespreekthoedezielinhetlichaamaankenniskomt§ Wemoetenzelfvanonderuittotwaarhedenkomenmetonzezintuigelijke

waarnemingenenonsverstand§ Transcendent=datwatdemenselijkemateriëlewerkelijkheidoverstijgt§ Immanent=datwatindemenszelfaanwezigis

ð Komensameninéénwaarheid;openbaarengeloofenerzijdsenmenselijkedenkenanderzijdshebbenelkaargevonden

§ IàUàZ(netalsSocratesenHeraclitus)§ Causaliteitsprincipe:ermoeteersteenoorzaakvanallesbestaan(vijf

beroemdegodsbewijzen)WilliamvanOckham14eeeuw

§ Latescholastiek=>geloofenredevanelkaargescheiden§ Alsjeietszonderhypothesekanverklaren,moetjedatookdoenà

voorbereidingophetontheologischdenken§ Radicalescheidingtussenfilosofieentheologie

Indeverlichtingginghetervooralomnategaanhoewekunnenkennen(kennisproces),hoebetrouwbaaronzekennisis&ofwetoteenabsolutewaarheidkunnenkomen⇒kennisleer/theorieRenéDescartes(rationalist)17eeeuw

Descarteswildeeenjuistinzichtindedingenkrijgen.§ Methodischetwijfel=systematischetwijfelomzototkennisenwaarheidte

komen;wevertrekkenvanietsempirischdatweintwijfeltrekken.

§ “Ikdenkdusikbesta”=>hetbeginomrationeeleenwerkelijkheidoptebouwen:o Hetdenken(cogitatio),dewereldvandegeest,alleswatikhierklaar

enduidelijkuitken,bestaat(wanthetis‘clairetdistinct’;duidelijkenvanderestonderscheiden)

o BestaanvanGod.DeideevanGodishetbewijsvanZijnbestaan,wantdeonvolmaaktemenskanniethetvolmaaktehebbenuitgevonden.

o Hetbestaanv/dmateriëlewereld,dewereldv/duitgebreidheid(extensio).Wehebbeneenklareenduidelijkevoorstellingvandezewereld,dusbestaatze.

§ Demensals‘rescogitans’;denkendding.Demensisverdeeldtussendewereldenv/dcogitatioendeextensio;dualisme(geest<->lichaam)

GottfriedWilmhelmLeibniz

§ Gafeenorigineelantwoordopdevraagomtrentdevrijewil

5

(rationalist)17e–18eeeuw

§ GodisdeGroteUurwerkmaker;bewegingenv/deneklok(onslichaam)opvoorhandafgestemdopdiev/dandereklok(onzegeest)àindrukdatereendirectverbandistussenlichaamengeest

§ Toontaandathetrationalismemetvragenbleefzittenàontstaananderebenaderingenv/drealiteitàempirisme

JohnLocke(empirist)17eeeuw

§ Grondleggervandeempirischeleer§ Verwerptaangeborenconcepten/moreleideeënàallesmoetkomenuit

ervaringendieweopdoeninonslevenenzintuigelijkewaarnemingenàzokrijgtonsbewustzijninhoud(ideeën)

§ Zintuigelijkeervaring:sensationo Primaire=objectievekenmerken(dezeeigenschappenzijnonlosmakelijk

metalledingenverbonden)o Secundaire=subjectievekenmerken(ontstaandoorinwerkingvan

onzichtbarestofdeeltjesoponzezintuigen)§ Innerlijkezelfobservatie:reflection§ Lockevertrektnietvanuittwijfel(zoalsDescartes),maarhijbekomttwijfelà

wezijnmaarzekervan2elementen:onseigenbestaanenhetbestaanvanGod,verdergeloofthijnietinabsolutezekerheidenbewaarthijeenzekerematetwijfel

§ Zijnideeënhebbeneenduidelijkeinvloedgehadopdedriegroterevolutiesàdemocratie&religieuzetolerantie

§ Lockepleittevooronderlingbegripomdatallemaalverschillendeervaringenleidentotverschillendeideeën=>anderennietautomatischovertuigddoorjouwinzichten

GeorgeBerkeley(empirist)17e–18eeeuw

§ Radicaalstevanalleempiristen,omdathijhetbestaanvandemateriëlewereldverwierp

§ IntermenvanLocke:allesecundaireeigenschappenzijnsubjectiefenbehorenenkeltotdewaarneming,máárdeprimaireeigenschappenzijnooksubjectiefvolgensBerkeley.

§ “Erkangeenobjectzondersubjectzijn”.Hetobjectbestaataltijduitsluitendinrelatietoteensubject,enisdusafhankelijkvan&wordtbepaalddoorhetsubject,waardoorhetobjectalsloutereverschijningopzichzelfnietbestaat.(ofwel:hoebewijzenwedatwaarnemingeneenoorzaakhebben?)

§ Opdezemanierverwerpthij‘tbestaanv/dmateriëlewereld,maarhijiswelzekerv/hbestaanvanGod,dezielenhetik.

§ Wekunnendezeargumentennietmetonsgezondverstandweerleggen,maarslechtdoortewijzenoplogischeenempirischedenkfouten.

DavidHume(empirist)18eeeuw

§ Bouwteenkennisleerenmoraalfilosofieuit§ Verklaartdevieromstandighedendieertoeleidendatmenrechtvaardigheid

nietkanwegdenken§ Kennisleer:allekennisbegintmetindrukken(impressions),dieideeën

veroorzakenàverbindingvandezeideeënvergrootdestofvanonzekennis.o Logisch-rationaalkunnenweniettotdeideeënvanoorzaakengevolg

geraken,wantwemoetenuitgaanv/dzintuigelijkeervaringen.o Religieuzewaarhedenkunnenwedaaromooknooitkennen,maar

moetenwordengeloofd.§ UiteindelijkwerdHumeeenscepticus:doorervaringenobservatiekunje

nietsoverdewerkelijkheidtewetenkomen.Zowelderationalistenalsdeempiristenkomentoteenimpasse,waaruitKantdefilosofiezaltrachtenteredden.Zehebbendebeperkingenaangetoondvanzowelonzezintuigelijkeervaringalsonsverstand.

6

ImmanuelKant(brugtussenempirismeenrationalisme)18eeeuw

KritikderreinenVernunft§ Dewerkelijkheidopzich(dasDing-an-sich)zendtzintuigelijkewaarnemingen

uitdieonsverstandbereiken(=empirisme).Welisonsverstandeengestructureerdinstrument,eengeformatteerdeschijf,waardoordewaarnemingenindeinonsaangeborencategorieënwordengeplaatst(12aangeborencategorieën)

§ ⇒Hetinzichtdatonsverstanddezintuigelijkeervaringenautomatischvervormt,zodatweinfeiteoverhetDing-an-sichnietskunnenweten.

o ‘Nou-menon’=dasDing-an-sich,watnietviadezintuigenmaarviadegeest/‘nous’gekendwordt

o ‘Fenomenen’=verschijnselen,deervaringenwaargenomendoordezintuigen.

§ Tweesetsvanoordelen:o Analytisch:steuntvolledigopderationaliteit,ervaringspeeltgeenrol

(gezegdalinhetonderwerp)⇔Synthetisch:metmeerdanlouterrationaliteit,metelementenuitdezintuigelijkeervaring

o Empirisch:steuntvolledigopdezintuigelijkeervaring⇔Apriori:metmeerdanalleenzintuigelijkeervaring

§ Kantverbindtderationelestructurenv/hverstandmetdezintuigelijkeervaringenomvanwarekennistekunnensprekenàgeenlink,danishetnonsensvoorKant.

§ Radicaleantwoordopdevraagnaarinzicht=Kantkongeenenkelegrotewaarheidvandefilosofiemeerbewijzen,omdatdezewaarhedennietsempirischhebben⤇drastischvoordezinvraag&devraagnaarhandelen

KritikderpraktischenVernunft§ Moraalfilosofie:KantgaatmoreelbewijzendaterdantocheenGodbestaat.§ Ermoeteenhogerehandzijndiederechtvaardigheid(cf.Hume)verzekert,

wantdemenserhierzelfniettoeinstaatàditbewijstnietrationeelmaarmoreelhetbestaanvanGod,deonsterfelijkheidendevrijewil.

§ Tweeverschillendeniveaus:o Intellectueleniveau:hieropblijvenwemetde‘kritiekv/hzuiverestand’

zitten,metonsdiepsteonwetendheid⇒onhoudbaarvoorhetgewonelevenquazingevingenrechtvaardighandelen

o Morelepraktischeniveau:weaanvaarden’tbestaanvanGod,deonsterfelijkheidv/dzielendevrijewil⇒wekunnenonzemoraal(‘tgoedeleven)opbouwen

Idealisme:filosofiezoals,zoalsbijPlato,aandeideevoorranggeeft.– Kennistheoretischvlak:plaatsdeideebovenhet‘zijn’omtotinzichttekomen– Ethischvlak:steltidealenalsnorminplaatsvanzichtebaserenopdefeitelijkheid,als

uitzichtbijhethandelenMaterialisme:filosofiedieaandematerievoorrangkent

– Kennistheoretischvlak:identificeerthet‘zijn’metdematerie– Ethischvlak:kent,vanuitbezitsdrangofegoïsme,aanhetmateriëlemeerwaardetoedan

aanhetculturele– FranseenDuitsematerialistenvande18een19eeeuw:gaanuitvandeontwikkelingvan

denatuurwetenschappenenstellendatalles,ookhetdenken,uitmateriebestaat&datdegeestinfeiteeenproductvandezematerieis.

7

Hegel18e–19eeeuw

Driepijlersvanzijntheorie:§ Logica:hetzelfdealsontologieofzijnsleer(hetZijnvandelogos,degeestof

Godvoordeschepping)§ Natuurfilosofie:eencontradicatietussendezuiveregeestendestof,

daardoorGodzichdoordeSchepping‘vervreemde’indemateriëlewereld⇒dezecontradictie=motorvanelkeverdereontwikkeling

§ Filosofievandegeest:indemensbegintdeterugkeervandegeestnaarzijnoorsprong.ð ZoverklaartHegeldeontwikkelingv/dhelegeschiedenisterugkeer,via

contradicties,vandegeestuithet‘anderszijn’totGodEvolutievandemens§ Individuelemensalseenbezield,intuïtiefwezenà‘verschijnendebewustzijn’

àhetbewustedenken§ Subjectievegeest:demenszietdanzijneigengeestelijkesubstantieals

identiekmetzijnbewuste(denkendeenwillende)handelen.§ Objectievegeest:komterdoordeevolutievandedoordemensen

geschapeninstellingen(hetRecht,deMoraal,etc.)§ Modernestaat:hierinculmineertalles,watvoorHegelde‘verschijnende

God’betekent(verenigingvanhetsubjectieveenhetobjectieve)§ ZokeertdeGeest(Weltgeist)viadegeschiedenisv/dmenseneninstelling

terugtotGod,het‘denkenv/hdenken’§ Optimismeindezevisie:weontwikkelenonszelfenonzecultuurtoteen

steedsgrotererijkdomenvrijheid,omuiteindelijkterugtekomentotGodDialectiek§ =Systematischemaniervandenkendiegebruikmaaktv/egedachteenhet

tegenovergesteldeervanomtoteenstandpunttekomen(detweetegengesteldenversmeltenineensynthese,dieophaarbeurtweerthesewordtenz.)

§ Hegelisookbelangrijkgeweestvoordeontwikkelingvandedialectiek,uitgaandev/dcontradictietussenGod(Geest,Idee)endenatuur(stof,materie).

§ Schema:thesis(T)–antithesis(A)–syntheseFeuerbach19eeeuw

§ Zintuiglijkheid,waarheidendewerkelijkheidzijnééngeheel,waarinhetgeestelijkeenhetstoffelijkeindemenssamenkomen⇒soortsynthesevanhetmaterialismeenidealisme,omdatdemenszoweluitgeestalsstofbestaat

Materialistischhumanisme§ =Specifiekantwoordopdezinvraag§ Godiseenscheppingvandemens§ Weverspillenonzeenergieaaneenillusieà‘Entfremdung’(aliënatie=

vervreemding)§ Alleendoorzichtebevrijdenuitdeillusievandegodsdienstkandemens

zichzelfvolledigontwikkelen§ Naastenliefde:alswealonzekrachtenaandemensenwijden,kunnenwedit

levenendezewereldbetermaken.§ Antropocentrischefilosofie:Feuerbachlegtdenadrukopdemens(i.t.t.Hegel,

diedenadruklegtopdeGeest)Kritiek§ ZowelvanuitdeChristelijkedenkersalsvanuitMarxenzijnvolgelingen

8

KarlMarx19eeeuw

Marx’kritiekopFeuerbach§ Akkoord:datdemensenzichmoetbevrijdenuithetidealisme&deillusievan

degodsdienstmáár:§ ‘Demens’vanFeuerbachiseenabstractieàwemoetenkijkennaarlevende

mensenàdaaromiszijnmaterialisme‘historisch’§ DedialectischemethodevanHegelmagnietzomaaropzijgeschovenworden

àvanbelangomnieuwematerialistischtheorieteontwikkelen§ Degodsdienstheefttweekanten:mensengehoorzaamenvolgzaamhouden

&uitwegvoormenselijkeellende(zingeving)ð VolgensMarxheefthetalleenmaarzinomdeillusieteverwerpen,als

mensentegelijkertijdinzichtkrijgenindewareoorzakenvanhunellendeendemiddelenhebbenomhierietsaantedoen.

Marx’kritiekopdeburgerlijkerevolutie§ ‘Vrijheid,gelijkheidenbroederlijkheid’betekenennietsvoordegrotemassaDeontwikkelingvandemensheid:arbeidentechnologie

1) Primitievecommunisme:primitiefm.b.t.detechnologie&communistischm.b.t.geenklassen.

2) Ontwikkelingv/dtechnologie:ontstaanv/deerstegemeenschappenmeteenmeerproductie(+specialisatieenarbeidsdeling)

3) Handelontstaatwatleidttoteenheersendeklasse.Inhetwesten:klassenmaatschappij>slavenmaatschappij>feodalisme>kapitalistische,burgerlijk-democratischestatenàoverganghangtsamenmetmateriëlevoorwaarden

Marxstelteendemocratische,socialistischemaatschappijvoori.p.v.eenklassenmaatschappij=>democratieensocialisatie(afschaffingprivébezit).

ð Vergteenstrijdt:democratischlegaalen/ofrevolutionairAliënatieenreïficatie§ Menselijkealiënatie(m.b.t.arbeiders):planningontnomen,productdatze

makenhoorthenniettoe,loonismaarkleindeelvandewinst(theoriev/dmeerwaarde)&heleleveninfabriekdoorgebracht(verspillingtalenten)[cf.aliënatiebijHegel&Feuerbach]

§ Dubbelereïficatie:menskomtinfunctietestaanvanhetdingàmodernewerknemerswordenaanhangselsv/dmachines&ruilmiddelengaanbijnaeigenlevenleiden(eendinggemaaktdoormensenkrijgtcontroleoverons)

KritiekopMarx§ Kerk,adel&burgerij,traditionelefilosofen,progressievedenkersen

anarchisten.§ Anderesocialistenverwierpenzijndialectischematerialisme.Ditiseen

methodedieinzichtgafindemateriëleevolutieendieelkehistorischematerialistischeovergangkonverklaren.ð Uitditconflictontstondeensynthesedielateropnieuwdoorantithese

geconfronteerdwerd(feodaletijd(T)àkapitalisme(A)àsocialisme(S))MarxsamengevatSpecifiekeaanpakv/dfilosofischevragen(inzicht,uitzichtenzinzicht)§ Alsmaterialist:gelooftnietdatideeënalleendewereldkunnenveranderen

9

§ Filosofie:theoriedieinzichtverschaft&mensenoverhunsituatieinformeertàtotmensenzelfbereidzijntothandelenovertegaanvoorbevrijdinguitonderdrukking

§ Rekeninghoudendmetaangegevenbenaderingv/hfenomeengodsdienstArthurSchopen-hauereind18e–19eeeuw(Romantiek)

§ SchopenhauerverzettezichtegenhetabsoluteoptimismevanHegel§ Zijnfilosofieberustoptweestellingen:

o Dewereldopzichzelf(ansich)isWil.Dezekrachtiseenblindekrachtdieallesdrijft>almachtig,onstuitbaar,zonderrede&kennis

o DewereldvoormijisVorstelling(representatie,schijn)o “DewerkelijkheidisnietdeWeltgeistvanHegeldietotzelfkennis

voortschrijdt(vandaarHegelsoptimisme),maareenblindekracht,‘deWil’,dieallesdrijft.”

§ Principevandeindividuatie:deWilwerktinelkvanonsalsdrangomteleven(WillezumLeben),omonsvooruitteduwen(bijv.nietzomaarneerleggenbijmoeitegebeurtenissen).Mááruiteindelijkgaanweonszelfvernietigen.ð Dusgeenenkeleredentotoptimisme.

§ Ophetvlakvanzingevingtweemanierenomhetprocestevertragen:o Kunst:soortpijnstillendmiddel(vooralmuziek)o Godsdienst:leertonsonzebehoeftentebeperkenenminderv/h

leventeverwachtenànegatiev/dlevenswilinons,‘hetnirvana’.§ Dus:zinloosheidkanmenoverwinnendoornietteveelteverwachtenvanhet

elvenenbescheideninhetleventestaan(levenswilnegeren).§ Schopenhauerheefteenspecifiekuitzichtophethandelen,namelijk

rechtvaardigheidenmedelijden.Kierkegaard § Kierkegaardgaatuitvanconcreteervaringenvanhetindividu.Wattelt,isde

werkelijkeexistentievandemensinhetnu.§ Inzichtdatdewereldzinloosis(voordemens)⇒wanhoopenangst§ Mengeraaktuitdiediepereëleangstdoorhetvolledigopgevenvanzichzelf

aanGod(religieuze)àkunjeenkelbereikenviahetinzichtindezinloosheidvandewereldendewanhoopoverjeeigenbestaan.ð demensisvoorzijneigenlevenverantwoordelijk,hijmoetexistentieel

denkenenhandelenenzichzondervoorbehoudaanhetherontdekkenvanbelangrijkelevenswaardenkanwijden.

TweebelangrijkeelementeninhetdenkenvanKierkegaard:1) Opzichzelfkandemensslechtstotangstenwanhoopkomen.2) DoordeovergaveaanGodkomtdemenstoteenzinvolhogerleveninhet

religieuze,waaralleennogreddingkanwordengebonden.Marx&KierkegaardkeerdenzichbeidetegenHegel,maarbelangrijkeverschillen:

eeeeAugustinus4e–5eeeuw

§ Deelvanstromingvanfilosofendienieteenzijdighetverstandbeklemtonen.§ O.a.belangrijkvoordeplaatsdiehijgeeftaanhetpersoonlijkbewustzijn&

aandekennis(I)kracht(U)vandeliefde(Z).BlaisePascal17eeeuw

§ Deelvanstromingvanfilosofendienieteenzijdighetverstandbeklemtonen.§ DooreenmystiekeervaringkomthijtotdeovergavenaandeOpenbaringen

Godsgenade(vredevandeziel)enbenadrukthijderolvanhetgevoel.§ LigtindelijnvanAugustinusengrotemystici§ Vormtbrugnaaroostersefilosofie,fenomenologenenexistentiefilosofen.

10

Fenomenologie:deleervandefenomenenofdeverschijnselen(nietfilosofischdenken).Onderscheidtussen:

– FenomenologievanKant:‘deleerv/dverschijnselenv/ddingen’tegenoverhetDing-an-sich– FenomenologievanHegel:hetaanzichzelf‘verschijnenvandegeestdoorheendenatuur

endegeschiedenis,vanuitdezintuigelijkekennistothetabsoluteweten– Modernefenomenologie:Brentano,Husserl,Heidegger

EdmundHusserl19e–20eeeuw

§ Husserlginguitvande‘intentionaliteit’vanBrentano,hetophetobjectgerichtzijnvandegeest(werichtenonzepsychologischeaandachtdusvolledigophetobjectdatwewillenkennen)

§ Defenomenologie‘reduceert’onsdenkentothetobject,gefixeerdzijnopdeessentieàbeschrijvendepsychologie(ikweetdatikditobjectwaarneemengeenander)

§ Fenomenologischereductie:onsvanallevooroordelenontdoen⇒reducerenvandeessentietotwatwerkelijkvanbelangis

§ Devraagnaarwatweeigenlijkwaarnemen:hetwaargenomenobject(fenomeen)verschijntinmijnbewustzijn,maarismeerdanwatinmijnbewustzijnverschijnt.

§ Wegaanproberenhetwezenvandiedingentebereiken,het‘Wesenschau’.VoorHusserlbestaatdewerkelijkheid-op-zich(Kant)niet,erbestaanalleenmaarfenomenen.Hetzijndeverschijntslechtsinendoorfenomenen.ð DaaromisdefenomenologiedeeerstewetenschapvolgensHusserl.

(doortelkensopnieuwdoortedringenindefenomenen,ontdekjegemeenschappelijkeelementendiediepergaandandeuiterlijkeverschillen)

§ Defenomenologieveronderstelteengeheelnieuwehoudingenwijzevanzinvol‘kijken’dienietvanzelfsprekendisàresultaatisverrijkend.

Jean-PaulSartre20eeeuw

[InhetexistentialismezethijdetraditievanHusserlvoort,eninzijnpolitiekeengagementstaathijdichtbijhetMarxisme⇒synthesehiertussen]Sartreshumanistischofatheïstischexistentialisme§ “Jesuis,doncjepense”àhetleveniseenvrijevalvandemoederschootin

hetgrafàhettoevalkanzowelindenegatievealspositievezinontwikkelen.§ Dewerkelijkheidbestaatuitdewerkelijkheid-op-zichendewerkelijkheid-

voor-mij.Alleendewerkelijkheiddieikbeleefisvanbelang,maarmijnsubjectiviteitsluitdewerkelijkheidvananderennietuit.Kenniskomtdusnietviadegroteovergeleverdesystemen,maarviahetindividu.

§ Existentiëlebenadering:deobservaties/ontmoetingenmetanderenbewustbelevenenfenomenologischonderzoeken(dieanderen,diewealsdeelvandewerkelijkheid-voor-onsontdekken,leiddenonstotdeintersubjectiviteit).

§ Demensistotvrijheidveroordeeld:fundamenteelvrij,maarditistegelijkeengegeveneneenopdrachtomonsinvrijheidteontwikkelen.Dezeopdrachtiszwaarenbrengtangst&verantwoordelijkheidmetzichmee.MaarvolgensSartremagjenietdespronginhetgeloofmaken(Kierkegaard).

§ Dezehoudingkanleidentotwanhoop,omdatergeenenkeleoplossingschijnttezijn.Sartreverwerptdit,omdatvolgenshemjuistdoorhetexistentialismeeenechtmenselijklevenmogelijkwordtgemaaktàradicaaloptimismedatdemenskeuzevrijheidgeeft.

§ Hethumanistischeofatheïstischexistentialismeiseenhumanismeindediepstebetekenisvanhetwoord,omdatdemenshiervolledigvoorzijndadenenzijnontwikkelingverantwoordelijkis(keuzevrijheid)enomdatdesubjectiviteitmeteenalleanderemensenbevat.

Sartressocialefilosofie§ Sartrestondwelvoordeuitgebuitemassamaargingnietakkoordmetalles

watdeMarxistendeden

11

§ TegenoverhetsysteemvanHegelstaatdetheorievanKierkegaard.UitHegelshistorischeendialectischeidealismekwamhethistorischeendialectischematerialismevanMarx,enKierkegaardstondaanhetbeginvanhetexistentiëledenken.

§ MarxenHegelsprekenvangrotestructurenwaarinhetindividuzijnlevenmoetleidenàexistentialismebrengthieropeencorrectieenwijstookopdeindividuelepersoon.

§ Wemoetendeonafhankelijkheidvanhetexistentialismebehouden,ondanksdathetmarxismezocentraalstaat.

o Marxismezonderexistentialisme=dogmatismeo Existentialismezondermarxisme=pessimisme

Tweeverschillendestromingendiezichophetexistentialismeberoepen:– HetatheïstischedenkenvanSartre– DereligieuzefilosofievanGabriëlMarcel

ð ookdeJoodsefilosofieneemthieraandeelmetMartinBuberenEmmanuelLevinasHetexistentialisme=eenfilosofischestromingdieindividuelevrijheid,verantwoordelijkheidensubjectiviteitvooropstelt.Hetexistentialismebeschouwtiederepersoonalseenuniekwezen,verantwoordelijkvooreigendadeneneigenlot.Deuitdagingvaniederindividueelmensisom-inafwezigheidvaneentranscendentegod-binnenzijnabsurdenzinloosbestaanzijnvrijheidtegebruikenomeeneigenethosoptebouwenenzijnbestaanzodoendezintegeven.GabriëlMarcel20eeeuw

Onderscheidtussenhebbenenzijn§ Datwatwezijnisonswezen,watwehebbeniswatwebezitten.Hethebben

vandiedingenmoetenweonderscheidenvanhetzijn.§ Datgenewatwehebbengaat§ Wanneerwevoldoendehebbenennietteveel,voldoendeverstandkunnen

gebruiken&wanneerikmetmijnemotieskanbeleven(geenslaafervanzijn)enzeondercontroleheb,spreektmenvanhet‘zijn’enniet‘hebben’.

Onderscheidtusseneenprobleemeneenmysterie§ Menbehandeltdevraagnaarinzichtenzindoorhierineenfundamenteel

onderscheidtemaken.§ Probleem:watwekrijgenindewetenschap,waarwemeegeconfronteerd

worden.Wesprekenhiervoorvooralhetverstandaan.§ Mysterie:ietswaarinikzelfmetmijnhelewezenbetrokkenben.Hierbij

komenweniettotdeoplossingdooralleenexterneelemententegebruiken.§ Demenskaninzijndenkenverdergaandanhetonderzoekv/dproblemen

(metderede)enkanzichopstellenvoorhetmysterieomdathijleertinziendat"hetzijneenmysterieis”

Christelijkhumanisme§ Doorzoonzeexistentie,onsbestaanbewustendoorvoeldtebeleven,komen

wetotdat“zijn”,datopzichtragischis(deangstvanKierkegaard,HeideggerenSartre)endatweslechtskunnenverdragendooronsterichtenopdegemeenschapmetGodendeanderen.

Post-socraat/neosocratisme§ MarcelkanheelzijnfilosofieookuitwerkenvanuitSocrates(evenwicht,niet

hetextremedenken,ondercontrolehoudenvanemoties,..)MartinBuber(joodsefilosoof)

‘Ichunddu’(belangrijkstefilosofischeboek)§ ‘Ich-du’:slaatophetmenselijkebestaan,datwezenlijkeenrelatieistussen

een‘ik’eneen‘jij’.Doordiebetrekkingtoteen‘jij’wordenwepasecht‘ik’.Wemoetendierelatietotdeanderen(ookGodennatuur)ontwikkelen.

§ ‘Ich-es’:slaatopdeervaringvandedingenrondons.

12

19e–20eeeuw

§ Inhetdagelijkselevenlopendietweemomentendoorelkaarheenengebeurthetvaakdatweookonzemedemensenalsdingervaring,inplaatsvaneenrelatiemethenaantegaan.

§ DehoogsterelatieisdiemetGod,heteeuwige‘Du’.Hiertoekomenwepasalsweopnieuwdedialooglerenontwikkelenmetanderen.

§ Doordezeonophoudelijkedialoogontstaatereennieuwemaatschappij⇒utopie,volgensBubereennognietgerealiseerdideaalbeeld(nietonmogelijk!)

EmmanuelLevinas20eeeuw

§ Gebruiktookdefenomenologischemethode§ 1edimensie:hetkennen.Van(be)grijpennaarzichzelflatenrijpen,ofwel

openstaanvoordeAnder(omdeechtewerkelijkheidtebenaderen)§ 2edimensie:ethiek(m.b.t.hethandelen).Hetinvraagstellen&relativeren

vanmijnspontaniteit.Wemoetennietvanuitheteigen,subjectievebeginnenmaarvertrekkenvanuitdeanderen.

§ Hetinzichtindewerkelijkheidrichtzichdusnaarhetbelangvanhetjuisteuitzichtoponsverantwoordelijkhandelen.

§ Openstaanvoordeanderenverantwoordelijkheidnemengeeftzingeving.ErnstBloch19e–20eeeuw

§ AantalaspectendiesamenkomenbijBloch:fenomenologischonderzoek,dejoodseenchristelijketraditie&hetmarxisme.

§ Blochzoektsporenvaneendieperewerkelijkheidachterdeoppervlakkigeschijnvanhetalledaagseàwijzenopdeontvreemdesituatievandemensendemaatschappij

§ Abstracteutopieën:wereldvreemde,vrijblijvendefantasieëndieonshelpenuitonzedagelijksewerkelijkheidteontsnappen.Concreteutopieën:wensdromendiewelbereiktkunnenworden,endaaromdeontwikkelingvanindividuenmaatschappijmogelijkmaken.(menskanniettevredenzijnzolangergeenvoldoendevrijheid&gelijkheidv.kansenbestaat)

§ ‘Doctaspes’:eenbewuste,intelligentehoopdievervannaïefis.⇒Militantoptimisme:hetisalleenmaargerechtvaardigdalswetegelijkertijdproberenietsaanonzetoestandtedoen.

§ “AlleeneenatheïstkaneengoedChristenzijnenalleeneenChristenkaneengoedatheïstzijn”

o EenatheïstheeftgoeddoordateenChristendiewillevenvolgensJezus,demenscentraalplaatstennietdesabbat.

o AlleeneenChristenkaneengoedatheïstzijnwanteenchristenaanvaartgeenveelgodendom,hijziethetgoddelijkealsdemens.

§ Traditionelegodsdienst:verzachtdemenselijkeellendeenvertroostmeteenvooruitzichtopeenhiernamaalswaarallesbeterisàreactionair

§ Degodsdienstdiedemenselijkebevrijdingtothaaropgavemaakt:strijdtdaadwerkelijkvoorverbeteringv/hmateriëleéngeestelijkemenselijkelot

§ Hetisonzemenselijkeplichtgeenenkelonrechtinonslevenofindatvanonzemedemensentedulden(solidariteit),entegelijkertijdonzeeigenmogelijkhedenzoveelmogelijkteontwikkelenð DituitzichtophethandelenspruitvoortuitBlochsspecifiekemanier

omtotinzichtenzingevingtekomenviahetzoekenvansporen.FrankfurterSchule=eengroepdenkersdieuitallerichtingenkwamenomeenaantalprojecteninverbandmetdestudievandetijdsproblemenuitteweten>verschillendegezichtspunten.HuntheoriewerdgebouwdopdepsychoanalysevanFreud&‘thistorischmaterialismevanMarx.Marx:demensalssociaalwezen,deeconomische&socialekrachten,hetbelangvandeproductiekrachteneneenhistorischoptimisme.Freud:demensalsindividu,demenselijkepsyche,hetbelangvandeseksualiteiteneencultureelpessimisme.

13

Rakendethema’s:– Allebeigelovenzedatdebestaandeillusiesdoorbrokenmoetenwordenomde

werkelijkheidtelerenkennen– Allebeigelovenzeinhetprimaatvanderedeoverhetgevoel– DeindividuelemensbijFreudisdezelfdemensalsdiegeneoverwieMarxhetheeft.

HerbertMarcuse20eeeuw

MarxenFreud:nieuwesynthese§ MarcuseprobeertdetegenstellingtussenFreudenMarxoptelossenvanuit

‘vervreemding’(aliënatie):o Marx:vervreemdingvandeproductiemiddelenen–proceso Freud:vervreemdingalsonaangepastheidaanderealiteit(vandaar

’tafwijkendgedag)o àHetheeftgeenziniemanddoortherapietewillenaanpassenaan

eenvervreemdewereld,zolangmenniettegelijkertijdprobeertdiewereldrechtvaardigtemaken.

§ VolgensMarcusezijnhetlustprincipeenrealiteitsprincipeniettotaalonverenigbaar(beideprincipeszijnbepaaldonderhistorischeomstandigheden)

§ Alsweerinslagendebevredigingvanonzemateriële,sensueleengeestelijkebehoeftenuitdecommerciëleendominerendecontrolesfeertehoudenenonzefantasienietvolledigtelatenbepalendoordemassamedia,zullenwedeervaringopdoenvaneennieuwsoortrealiteitsprincipedatonsnietdwingtonzeinstinctenteverdringen.

Hetfascisme§ Marcusekeekvooralnaardesocialepsychologiediedezebewegingmogelijk

hadgemaaktàstudievandezogenaamde‘autoritairepersoonlijkheid’.§ Detotalitairestaatsvormiseenmogelijke,maarnietnoodzakelijks

transformatievandeliberaalkapitalistischemaatschappij.§ Dezeautoritairementaliteitisgeenrecentverschijnsel,maarhetresultaatv/e

eeuwenlangeontwikkeling(moetjebegrijpenomhetfascismetebestrijden)Hetstalinisme§ Sovjet-Unie:dewegnaareenautoritairemaatschappij.§ Hierhadmendefoutbegaanhetkapitalistischeproductiemodeloverte

nemenendatleiddetoteenonderontwikkelde,verarmdemaatschappijmeteengrotebeperkingv/dindividuelevrijhedenenmenselijkebehoeften.

HetWestenalseendimensionalemaatschappij§ Studievanhetwestersekapitalismeendevrijemarkteconomie

àconsumptiemaatschappij.Stellingen:§ Maatschappijmetééndimensie:namelijkzoveelmogelijkwinstmaken.Alhet

andereisdaaraanondergeschikt.§ Hetzalheelmoeilijkzijnomietsaandesituatieteveranderen,omdatokde

arbeidersklassebijnavollediggeïntegreerdis(cf.revolutievanMarx)§ Marcusgeloofdedatdegroependienogniettotaalinhetsysteemwaren

opgenomen,wellichttot‘nrevolutiekondenkomen(beginnendebevrijding)Repressievetolerantie,negatiefdenkenendeGroteWeigering§ OmtoteenjuistinzichttekomenmoetenwevolgensMarcuseopnieuwleren

negatiefdenken(wanthetheersendesysteemopzichisnegatief).§ Wewordenzelfsschijnmensen(welatenonsdoorschijninpalmen)§ DitkritischeinzichtbiedtuitzichtopdeGroteWeigering.§ Wemoetenvandevervreemdingvanhetbewustzijn,tothetbewustzijnvan

devervreemdingkomen,willenweopnieuwzichtkrijgenopdezinvanhetleven.

14

Rationalisme: Wewaarheidkanwordengevondendooronsverstand,onzeratio.Empirisme: Dezintuigelijkewaarnemingenzijnhetbasisinstrumentomdewaarheidtevinden.Zelfstudie–Hfst5FritzSchumacher

Zingevingenethiek§ Toespitsingopethiek,wanthetisvoordemensteweinigduidelijkwathij

werkelijkverlangt;watdemenszingevingverschaft.§ Vierzijnsniveausindewereld:dedelfstoffen,planten,dierenenmensen.

ð Hogerezijnsniveausàstijgendegraadvanvrijheid&dalendegraadvannoodzakelijkheid

§ Convergerendeproblemen:problemendiezoweinigmogelijktemakenhebbenmethetzelfbewustzijn,hetbewustzijnvanhetleven⇒Oplossing:binnenhetkadervandewettenvandelevenlozenatuur(logica->eenduidigeoplossing).

§ Divergerendeproblemen:problemenwaarvoortegenstrijdigeoplossingenuitgewerktworden.⇒Oplossing:mentreedtbuitenhetzijnsniveauvandelevenlozenatuur.Slechtswanneermeneenberoepdoetophetzelfbewustzijn,krijgtmendemogelijkheidomdespanningaftewegeneneenethischekeuzetemaken.

Economieentechnologievoordemens§ DivergerendeeconomischeproblemenwordenvolgensSchumacheropde

meestoptimalewijzeopgehevendoorvanuitdeeconomischepraktijkophetmicroniveaudievanhetmacroniveautebereiken.

§ Deintermediairetechnologie,inplaatsvandemodernetechnologie,moetalsessentiëlemicro-invalshoekverstaanwordenð Heroriënteringvandetechnologie(divergerendprobleem):

§ Opdatvanuitdemicrosfeereeneconomischalternatiefzoumogelijkworden,ishetvereistdatpraktischeexperimentenontstaandiedemogelijkheidscheppendatanderenooktoteenmeeroptimalepraktijkovergaan(=demachtvanhetvoorbeeld).

§ Schumachersvisie=vanuithetmicroniveau,viademachtvanhetconcretevoorbeeld/praktischeexperimenten,hetmacroniveaubereiken.

Concreetutopischdenken§ Schumachersvisiehoudteenutopiein,zekerwanneermenrekeninghoudt

metdebeperktemenselijkemogelijkhedenendegegevenpolitiekeenmaatschappelijkeconstellatie.

§ Andereutopischesocialist:RobertOwenàdoetmetzijntheorieëneenberoepopspecifiekeeigenschappenv/hzelfbewustzijnv/dmensenopeenredelijkethischevisiebijhetrationeel-economische.

§ JohnRuskin:klaagtookdetraditioneleeconomischetheorieënaan,omdatzegeenberoepdoenopdeverantwoordelijkheidvandemens.

§ VoorSchumacherishetdusduidelijkdatmentelkensopnieuwvanuithetmicroniveauaaneenmenswaardigeconomischsysteemmoetwerken,daarwaarMarxeerderrekendeopstructureleveranderingenophetmacroniveau.

MichelFoucault20eeeuw

Structuralisme§ Bijstructuralistenzitdemensgevangenbinnenverschillendeschema’s.Als

gevolgvandezestructurenstaatdemensnietlangerinhetcentrum,maarmaakthijdeeluitvaneennetwerk,eenstructuur(belangrijkdanindividu).

§ Doordefilosofiekunnenwedezestructurenenonzeplaatserinlerenbegrijpen,enonsenigszinsbeschermentegendemachtervan.

15

Kritiekophethumanismevan(Hegeltot)Sartre§ Hethumanismebeloofdedemensvrij&gelukkigtemaken,endatis

verkeerd.§ Gelukbestaatniet.Hetisduszinlooszichintezettenvoordevooruitgangvan

demensendienstgeluk.Menmoetvooralzoekennaareenoptimaalfunctionerenvandemaatschappij(wantdemensbestaatalleenomtefunctionerenenomzomogelijkhiereenzekerecontroleopuitteoefenen).

Tegendefilosofievanhetsubjects§ Descartes:“ikdenkdusikbest”>subjectscheptzijneigenwereldàfout!§ Maarinplaatsvaneenfundamentvanalles,wordthetsubject(=demens)

zelfeendeelvaneenfunctievanhetdiscoursdatonsgrotendeelsbepaalt.Hetdiscours§ =dieregelswaarindeleven(taal,spreken,schrijvenetc.)§ Ditdiscoursisverschillendintijdenruimte,maarwekomenhetoveraltegen.

Hetheefteengroteinvloedopdemaatschappij.Demacht§ Foucaultontdektdezemachtsstructurenoveral,maarhijgelooftnietmeer

(zoalsMarx)datdemachtkanwordenuitgeschakeldinbijv.eenklasselozemaatschappij.Stellingen:

o Machtisgeenbezit,maareenstrategie(bestaatalleeninuitoefening)o Demachtisnietgelokaliseerd,omdatmachtoveralzitennietkan

wordenuitgeschakeld.o Menmoetdiecomplexemachtproberentebegrijpendooreen

aantalmachtsinstellingenteonderzoeken.Hiermeetoondehijaandatbepaaldeideeënaltijdopnieuwertoegediendhebbendebestaandesocialesystementebevestigen.

§ Wemoetenopnieuwlerenkijkennaardegebeurtenissenengewoontendieonszovertrouwdzijn,datwenietofnauwelijksmeermerkenhoezeoponsmachtuitoefenen(cf.sporenzoekenbijBloch).

Deanalytischeenlogisch-positivistischefilosofie:o.a.BertrandRussel,defilosofischeschoolWienerKreisenLudwigWittgenstein.Pakkeninde20eeeuwopnieuwhetconflictaantussenhetempirismeenhetrationalisme.Deidealistengingenervanuitdatallesoorspronkelijk‘geest’was,terwijldeanderendematerieprimairstelden⇒stof<->vorm,materie<->geest.BertrandRussell19e–20eeeuw

§ Hijginguitvandedeductievelogica:menvolgteenmethodewaarbijhetbijzondereuithetalgemenewordtafgeleid(cf.syllogismenvanAristoteles).

§ Heelwatfilosofischeproblemenkondenwordengereduceerdtot‘syntactische’problemen(m.b.t.grammatica/taal).ð Russellmaaktditduidelijkinzijn‘theorievandebeschrijvingen’.

§ Vaststelling:determ‘bestaan’kanmenalleenmaartoepassenopbeschrijvingen.

§ Dewereldbestaatuitlogischmetelkaarverbonden‘sense-data’(zintuigelijkefeiten).

o Sense-datevanverschillenobjectenvormende‘geest’vandemensdiezeobserveert.

o Sense-datevanéénobjectgeobserveerddoormeerderemensen,vormtderealiteitvaneen(niettebewijzen)materie.

o Defeitenzijnparticulierofalgemeen(‘universals’)o Feitenopzichzijnnietjuistofonjuist,deuitsprakeneroverwel.

§ VolgensRussellmoestdefilosofiezichbeperkentothaareerstetaak:inzichtinofbeschrijvingvandewereld.

16

Uitzicht,moraalenpolitieketheoriehorennietthuisindeechtefilosofie.DeWienerKreis–20eeeuw(Schlick,Carnap)DeledenwarenhoofdzakelijkmathematiciofnatuurwetenschappersdiehetpositivismevanComteenStuartvoortzetten.Zewarenverbondendooreenkritiekopde‘metafysica’,dievolgenshenprobeerttebewijzendaterdingenzijndieopgeenenkelemanierervarenkunnenworden.Zegingenzichvooraltoeleggenophetverfijnenvanhunwaarheidscriterium.MoritzSchlick19e–20eeeuw

§ VerwierpdemogelijkheidvanKants‘synthetischoordeelapriori’enbeperktedeopgavevandefilosofieertoedebegrippenlogischtedoorlichten.

§ Alleen‘ik’kanwetenwateenbepaaldeuitspraakbetekent,zodathijmoetvaststellendatde‘uiteindelijkebetekenis’v/eervaringonuitspreekbaaris.

§ Conclusie:wekunnennietsmetzekerheidoverdeinhoudvanervaringenzeggen(komtdaarmeegevaarlijkdichtindebuurtv/ddoorhembestredenmetafysici)

RudolfCarnap20eeeuw

§ Hijdefinieertdefilosofiealsde‘logicavandewetenschap’,waarbijrationeelinzichtvooropstaat.IndelijnvanRussellverwerpthijallezingevende(metafysische)&uitzichtgevende(ethische)uitspraken(o.a.m.b.t.gevoelens)

§ Filosofiebestaatuitdeanalysev/dtaalenhetonderscheidtussenaldannietlogischhoudbarevormenvantaalgebruik(=correctiev/dwetenschappelijketaal)

AlfredAyer(geenlid)20eeeuw

§ Hetislogischmogelijkdatweonsvergissen,maardaaruitbesluitAyernietdatwenooitietskunnenkennen.

§ Opbasisvaneenstevigeinductievebasiskunnenwebepaaldeuitsprakenrechtvaardigen(inductie=vanhetbijzonderenaarhetalgemene)

§ Wemoetendeideeopgevendatempirischekennisvolkomenbetrouwbaarisengeenenkelrisicovanvergissinginhoudt.

LudwigWittgenstein20eeeuw

Tractatuslogico-philosophicus§ Wemoetendegrensvindenvandatwatzinvolindetaalkanworden

uitgedruktenzichdaartoebeperken.Alwatdiegrensoverschrijdt,isonzin.§ “Waaroverjenietkanpraten,daarovermoetjezwijgen”.Interpretatie:

o Ofwelishetinderdaadonzinwatoverdegrensvanhetinzichtgezegdwordt⇒aanvaardbaarvoordeWienerKreis(wantbevestigingvoorhunverzettegendemetafysica).

o Ofwelkanmenmetdemiddelenv/dfilosofiegewoonnietszinvolszeggenoverbepaaldedingen,diedaaromopzichnietzinlooszijn.⇒hetwordtopnieuwmogelijkomoverzingevingtespreken;hijwildevragenomtrentuitzichtafschermenv/dlogischecontrole.

§ Wittgensteinontwikkeldeeentaaltheoriedienaardeeenvoudigstebestanddelenvandetaalopzoekgaat.Hijwoueengrenstrekkentussenwetenschapenniet-wetenschapenlegdehiervoorcriteriavast.Zinnendienietvoldoenaandezecriteriazijnschijnzinnen.

§ Hiermeeopent,indirect,dewegnaardestudievanwaarden,ethiek,religieenesthetiek,dienietviadezelogisch-wetenschappelijkemethodekanwordenbereikt.

PhilosophischeUntersuchungen§ Wittgensteinleidtonsopnieuwnaardediscussieoverdetaalviaeenanalyse

van‘functies’vandetaal,ofwel‘levensvormen’waarineenbepaaldetaalgebruiktwordt.

§ Hijisnietmeerovertuigddattaaldewerkelijkheidkanafbeelden.§ Hijverwerptookdemogelijkheidvaneen‘privétaal’diealleenvoormij

betekeniszouhebben,omdatergeencriteriumbestaatomdezevasttestellen&omdateentaalaltijdwoordengebruiktinovereenstemmingmeteenimplicieteofexpliciete‘regel’.

17

Besluit§ HetisWittgensteinnietgeluktomeenabsoluutzekerelogischebasisvoorde

filosofieuittebouwen.§ Welishethemgelukteenonderscheidtemakentussenhet‘zegbare’endat

watopeenverschillendemanierbenaderdmoetworden.§ Hetafschermenvaninzichttegenzinenuitzicht,isechteropnieuw

verdwenen.Zelfstudie–Hfst6PaulRicoeur20eeeuw

Dezijnsbevestiging§ Demenswordtgeconstitueerddooreen‘oorspronkelijkezijnsbevestiging’–

eenactdieonsinhetbestaanstelt,dieaanonsdenkenenvoelenvoorafgaat.Dezeisnooitgegevenenkannooitteschouwenzijn.

§ Jekanhetalseenvrijheidsactbestempelen(watwezijnenvanwatwetezijnhebben)àvrijheidstaatdusvooropbijRicoeur,maardezevrijheidisnietzomaartevatten.

§ Ricoeurwilhetzijnsverlangenvandemensblootleggenomdemenstehelpeneenadequaterzelfbegriptehebbenàauthentiekerlevenmogelijkis.

§ Hetkwaadisnietevenoorspronkelijkalsdevrijheidsact.Kwaadenvrijheidverhelderenelkaar.Hetkwaadiseenondoorgrondelijkemanifestatievandevrijheid,waardoordevrijheidvoorzichzelfonbereikbaarwordtenhetethischstrevenmeteenbegrensdwordt.

Deandere§ Mentreedtslechtsbinneninheteigenlijkeethischebestaatviade

ontmoetingmetdeandere,waardoorookeenverplichtingontstaat.§ Menmoetdusdevrijheidinintersubjectiviteittotstandlatenkomen.§ Hetethischbestaatiseenoptie;alsmenervoorkiest,moetmenzichzelf

beperken(d.w.v.natuurlijkeneigingomallesalsobjectvanmijnstrevingentezien)§ Erkenningvanhetwaardebestaanendeverplichtingzijndaaromtwee

correlatievebegrippenvolgensRicoeur.§ Ricoeurzetzichaftegeneenindividualistischeethiek(wantmensisniet

enkelindividumaarverankerdingeheelvanstructureneninstituties)entrektdezeintersubjectiviteitopenvandeanderemensnaardehelewereldtoe.

Hetinstituut§ Wanneerdevrijemensviadeontmoetingmetdeanderheteigenlijkethische

bestaanbinnentreedt,kanhijditmaaropbasisvaninstituties.§ Desynthesetussenvrijheideninstitutieisvanoorsprongeenzware

tegenstellingtussenenerzijdsderealiteitvandebureaucratischeinstitutieenanderzijdsdeverleidingomvrijheidlosvandeinstitutiedezien.

§ Onzemensheiddreigttebrekentussenkorterelatiesvandevriendschapaandeenekant,endelangerelatiesvanheteconomischelevenaandeanderekantàditconflictkanmaarzinvoldoorleefdwordenindienmentendiepsteovertuigdisvandeeisvaneensynthesetussenvrijheidenzijn.

§ Kernvraagvanallepolitiekedenkers:Watiseenzinnigevrijheid?Hetegocentrismevoorbij?§ Menkanzichzelfinperkenzonderzichzelfterdiscussietestellen,zonderde

willekeurvanheteigenzijnsverlangenintezien.§ Ricoeurblijfthangenophetniveauvanhet‘wederkerigewelbegrepen

eigenbelang’.Ditheefttemakenmetzijnvisieopdeanderalseen‘alterego’.

18

§ Ditlijktteleidentoteenegocentrischesamenleving,dieopsociaal,economisch,financieelenjuridischvlakgestaltekrijgtinegocentrischegeorganiseerdestructuren.

§ RicoeurmaaktLevinaserattentopdatdezetevlugdeopbouwvandeethischeintentiezouverlatendoorintermenvannormenenimperatieventegaanspreken.

Eenethischetriade§ RicoeurlegteenbrugtussendearistotelischetraditieendievanKant:

o Aristoteles:nadrukoptheologischeethiekmeteendoelgerichtheid,nastrevenvanhetGoede

o Kant:nadrukopverplichtingbinneneencontextvanuniverseleregels,waarbijeerderdebeslissingsproceduresvantelzijninplaatsvandedoelgerichtheidàdeontologischebenadering.

§ Anderzijdslegthijeenverbindingtussendezetweesoortenvanprincipe-ethiek(zowelteleologischofdeontologisch)ensituatie-ethiek(zoalsexistentialisme).

§ Deugdenethiek:hijwilnaareenconcretemoraaltoe,omdathij(netalsHogel)demoraalvanKantveelteabstractvindt.

JohnRawls20eeeuw

Eentheorievanrechtvaardigheid§ Erzijnmoreleregelsnodigvoorhetfunctionerenvandemaatschappij.Het

geheelvanpraktijkregelsvormtdande‘morelewerkelijkheid’.§ Toepassingophetrechtvaardigheidsprincipe:welkeregelswemoeten

volgensomeenzorechtvaardigmogelijkemaatschappijteverwezenlijken.§ Uitgangspunt:dehypothetische‘oorspronkelijkepositie’,waarinniemand

meermachtofinvloedheeftdaneenander&iedervanonskanzondereigenschuldindepositievanhetzwakstelidvaneensamenlevingterechtkomen.(weonderhandelendaaromachtereensluiervanonwetendheidoveronzeeigentoekomst)

§ VanuitdithypothetischrollenspelsteltRawlseenheelduidelijkesocialetheorieopvooreenmaatschappijwaariniedereeninprincipetoegangheefttotdeprimairesocialegoederen(basisvrijheden,zelfrespect,etc.)

§ Deprincipesvanrechtvaardigheidkunnenindesocialeenhistorischecontextinconflictkomenmetandereprincipesàvoorstelomo.a.maatregelenvanpositievediscriminatie(‘affirmativeaction’)intevoeren.

§ Rawlspleitvooreenmoreelevenwicht:eenwederzijdsonderhandeldevenwichttussendeuniverselebasisprincipesvanhetuitgangspuntendespecifiekcorrecte,maareveneensmoreelwaardevolle,eisenindedagelijksepraktijk.ð Wanneerjeiedereburgervollediggelijkekansenwilbezorgen,zaljein

botsingkomenmeteenonbeperktvrijheidsbegrip.Liberaalneutralisme§ =politiekelegitimiteitdiemetdemeningsverschillenvandemensenrekening

hield.ð Autonomiev/hindividu,rechtopzelfcontrole,meesterschapoverjezelf

enjeomgeving,aanvaardingvanpersoonlijkeverantwoordelijkheden.§ Ditveronderstelteengoedfunctionerende‘openbarerationaliteit’,waardoor

vrijeburgersalsgelijkwaardigepartnersmetelkaaronderhandelen.§ Ditzaltotconfrontatiesleiden,watRawlstrachtoptelossendoorookinde

openbaresectortezoekennaareensynthesevan:o enerzijdshetrechtvaneeniederopeenzobreedmogelijke

toepassingvandemensenrechteno anderzijdshetrechtvangediscrimineerdeminderhedenoptoegang

totdiezelfderechten.

19

§ Hetneutraalliberalismekandusnietvrijblijvendneutraalzijntovdezediscriminatiesàoverheidmoetvoorwaardenscheppen,zonderzichtemoeienmetdeinhoudervan.

§ Illustratieaandehandv/honderscheidtussenrationaliteit&redelijkheid:o Rationaliteit:ordentderelatiestussendemiddelenenhetdoelv/e

individu,inconfrontatiemetdemiddelenendoeleindenv/dandereno Redelijkheid:ervoorzorgendatditindividueelstreveninmoraal

aanvaardbarebanenwordtgeleid.JeanBaudrillard20e–21eeeuw

§ Onderscheidinwaardenvanobjecten:o Gebruikswaarde:waarvoorweeenobjectkunnengebruikenomons

levenbeterteleveno Ruilwaarde:watweervoorkunnenkrijgeno Symbolischewaarde:waarvooreenobjectsymboolstaato Tekenwaarde:statuskenmerken;objectenontlenenhunwaardeaan

hunplaatsinhetgeheelvantekens.ð Waarsymbolennogderelatietussenmensenuitrukken,wordende

tekensautonoomenmoetendemensenerzichaanonderwerpen.§ Objectenwordennusteedsvakerhetmiddelomonsaananderente

opponeren(drangomonstedifferentiëren).§ Opdenduurwordenwegevangenvanhettekensysteem;erisnogweinig

beslissingsvrijheidmeegemoeid(kunnenonsnogslechtsdoorconsumptieverwerkelijken).Hierdoorontstaatereendiscriminatietussendiegenendieoverexclusievetekenenbeschikkenenderest.

§ BaudrillardvinddatMarxnietvergenoeggegaanismetzijnmaatschappijkritiek.Baudrillardgelooftdatveelvandemisbruikenenonrechtvaardighedenvanhetkapitalismenietalleeneigenzijnaanhetkapitalisme,maaraanhetproductieproceszelf.

§ WezullenvolgensBaudrillardmoetenevoluerenvaneenpolitiek-economischesamenlevingnaareensymbolischesamenleving(opnieuwdesymbolischewaardeninonslevenendievandemaatschappijbeklemtonen).

§ Bijhetopnieuwgaanontdekkenvanwarebevrijdingofzingevingisergeensprakevanruil-ofgebruikswaarde,ooknietvantekenwaarde,maarvandesymbolischeuitdrukkingvanonzegevoelens,vansubjectnaarsubject.

§ Zokrijgenweinonshandelenweerzichtopeenmanierommenselijkewaardenteherstellen.

JürgenHabermas20eeeuw

Detheorievanhetcommunicatievehandelen§ HabermasneemtdeuitdagingenvandeFrankfurterSchuleop,namelijkeen

kritischetheorievandemoderniteit.§ Hetbevatookvanuitemancipatorischoogpunt,deeersteaanzettotde

theorievaneencommunicatiedievrijisvandominantie(alsnoodzakelijkevoorwaardevooreendemocratischsocialistischemaatschappij)

§ Habermasweigertookdebasisprincipesvandeverlichtingoptegeven,zolangdebeloofdeemancipatieniettenvolleheeftplaatsgevonden.

§ Zijnkritiekgeldthiervoordevereenvoudigendetendensenvandesystemenvandehuidigesamenleving.Dezereductieiseenbronvanmisverstandenenmeningsverschillendieonsduurtestaankomen.

§ Hijverscherptookdekritiekopdezogenaamde‘filosofievanhetbewustzijnofhetsubject’.

§ Ooklegthijdezwakhedenvanaldemodernetheorieënv/dmaatschappijbloot,waarteveelnadrukwordtgelegdopderationaliteitvandoel&middel.

§ Habermasonderzoektdeproblemenvanwaarheidennormen,uitgaandevanditelementaireniveauvanhetdagelijksleven(=wederzijdsebeweringen

20

mogeninhetalgemeenalsechtwordenbeschouwd,onzebeloftenzijngeloofwaardigenonzeeisenzijngerechtvaardigd).

§ Hijbeweertookdatdedwingendekrachtvandecognitieveenmorelegeldigheid,gelijkisaandievanhetsacrale.

Ethischbewustzijnencommunicatiefhandelen§ Drieprincipesdienoodzakelijkzijnvoordeontwikkelingvaneen

moraalsysteem,datzowelrekeninghoudtmethetuniversalismevanderedealsmetdeverlichtingsprincipesvanvrijheidengelijkheid:

o Hetprincipev/duniversaliteit:allendiehierbijbetrokkenzijn,aanvaardendegevolgendiekunnenvoorzienwordenwanneereengemeenschappelijkgekozennormvankrachtwordt.

o Alleendiemorelenormenzijngeldigdiedegoedkeurighebbenvanallendieeralsdeelnemersaanhetvertoogbijbetrokkenzijn.

o Alledeelnemersmoetenvrijkunnenbeslissen.§ Deregelsmoetenwordenaangevuldmetsolidariteitàwederzijdsekritiekis

onontbeerlijk.Verschillendegemeenschappenaanvaardenuniverseleregels,maarstellenwellichtverschillendenormenopdienietopallegemeenschappentoepasbaarzijn.

Democratie,denatiestaatenEuropa§ VolgensHabermaszaldeEuropeseeenheidpaslevensvatbaarzijnwanneer

deautonomedemocratischeEuropeseburgerssameneengrondwetuitgewerkthebbendiedanalsbasiskandienenvooreendemocratischEuropeesburgerschap⇒gedeeldepolitiekecultuur

§ Hijpastdetheoriev/hcommunicatievehandelentoeophetprocesvanEuropeseeenwording.

MarthaNussbaum20eeeuw

Debreekbaarheidvanhetgoede§ Nussbaumbespreektdekwetsbaarheidvandeindividuendiehunleven

gewijdhebbenaandeverdedigingv/dgerechtigheidenhetgoede.Hetleidthaartotdevraagofhetnietjuistdiekwetsbaarheidvanhunengagementisdieheninstaatstelthetgoedeterealiseren(verwerpingv/hdaimonisme)

§ Menzouookkunnenzeggendatzeafstandneemtv/htraditioneleidealisme.§ Modernevormvanstoïcisme:eenmoreelfilosofiedierealistischgenoegisom

dewerkelijkheidteaanvaardenzoalszeis,zonderzicherdoortelatendetermineren(=bepalen).

Vanstoïcijnsewereldrepublieknaarhetmulticulturalisme§ VandestoïcijnentotKanttrektNussbaumdeideevaneenuniverseel

mensdomdoortotindehedendaagsemulticulturelesamenleving.§ Zijbenadruktdecrucialeroldiedeopvoedingenhetonderwijsindeze

vormingtotwereldburgerkanenmoetspelen(verlichting).§ Zeverdedigthetbehoudendeuitbreidingv/dmenswetenschappen,omdat

hethogeronderwijsvandaagintoenemendematebedreigdwordtdoordeagendav/deconomischekrachten(zijnuitopwinstipvuitbreidendedemocratie)

Seks,gender,homofobie§ Nussbaumiseenbelangrijkeinhetdebatoverdeplaatsvanseksualiteiten

genderenoverdeverborgenmotievenvoordeafwijzingvanhomoseksualiteit(schaadtniemand,terwijldiscriminerendewettenwel)

§ Zemaakteenonderscheidtussenseksualiteitopzichendegenderrollendiedoordemaatschappijzijntoekend.

§ Zedeeddito.a.doorhetbegrip‘objectificatie’teverfijnen(=hettotobjectmakenvaneenvrouw).Zeonderscheidtzevenverschillendevormen.

21

SamenvattendkunnenwezeggendatNussbaumzoweleensynthesenastreeftvandeklassiekefilosofischeenreligieuzetradities,metdeactuelemoraal-filosofischeproblemenalsvaneenhoogstaandacademischdiscoursmeteenmilitanteinzetvoordemensenrechtenopalleniveausencontinenten.

SlavojZizek20e–21eeeuw

Communismezonderleiders§ Nieuweinterpretatievandemarxistischetheorie:kritischebenaderingvan

Marx’ideevanideologiealsvalsbewustzijn.§ Zizektrachtditvalsbewustzijnvanuitdepsychoanalysetebegrijpenals

productvanhetonderbewuste.Daardoorkandezeideologiedienenomdegevestigdeordeaanvaardbaartemakenenteversterken.

§ Erontstaateenklooftussendewerkelijkheidvandedagelijkseervaringendediepererealiteitdiedaarachterverborgenzit⇒dezekloofmaakthetmogelijkenwenselijktegendebestaandemachtinverzettegaan.

§ Hijbeschouwtdezesocialestrijdnietalsvoorbijgestreefdenzetzichaftegen

deautoritairevormendieditlinkseverzetinhetverledenhadaangenomen.§ Hijpleitvooreencommunismezonderleiders(maakthemtoteenuitdager)Belangstellingvoorhetchristendom§ AlsovertuigdatheïstkanZizekonmogelijkhetbestaanvanGodaanvaarden,

maarhijbeschouwtdemenswordingvanChristusalseenhistorischmoment,waaropdemensheidzichzelfindegemeenschapvandeHeiligeGeestautonoomontwikkelt.

§ Alsrevolutionairelevensbeschouwingheefthetchristendomnietalleengefunctioneerdalswegbereidervandegrotemoreleprincipes,maarookalsdenoodzakelijkevoorwaardevoordezeemancipatievandemensheid.

Lofvandeonverdraagzaamheid§ Zizekergertzichaandezelfgenoegzaamheidvandiegenendiezonderveel

nadenkendemulticultureleverdraagzaamheidpropageren,omdatzeervaakzonderhetzelftebeseffen,eenverborgenapolitiekeagendaopnahouden.

§ Hijnoemtdit‘dehegemoniekeideologievanhetgeglobaliseerdekapitalisme’§ Tegenoverdehuidigewereldordeiseenflinkedosisintolerantienoodzakelijk.

Daaromsluithijzichinzekerezinaanbijde‘negatievedialectiek’.Postmodernismevandevorm,modernismevandeinhoud§ Zizekwordtvaakonterechtalseenpostmodernfilosoofbeschouwd.§ Tochishijweldegelijkeenmodernistischedenker,diedeheleerfenisvanhet

westersedenkengeassimileerdheeft,maardezekennisalseenopdrachttotverderdenkenheeftopgevat.

§ IntegenstellingtotMarxenHegelishijgeensysteemdenker.§ Hijiseenfilosoofdieallesystemenkent,maardetheorieënvanklassiekenen

modernefilosofenkritischalswerktuigengebruikt,waarmeeweonstoegangkunnenverschaffentotdecomplexerealiteitvande21eeeuw.

§ Dezewordtabsurdwanneerwezoudenophoudenkritischnatedenkenoverzin,inzichtenuitzichtophethandelen.