Familienamen in Nederland en N. Brabant

Door: Frans Roelvink

Even voorstellen:

Frans Roelvink: Gepensioneerd ambtenaar

NGV-WNB: Bestuur, webmasterRedactie afdelingsblad

Andere hobby’s: Fotografie, fietsen, wandelen heemkunde

fhmroelvink@gmail.com

Inleiding

Deze presentatie gaat over:

De geschiedenis, de verspreiding, de vorm en het gebruik vanfamilienamen in Nederland en speciaal in Noord Brabant.

Geschiedenis en ontwikkeling

Van bijnaamTot Familienaam

Grieken, Romeinen

Grieken: Een naam: Homeros, Plato, AristotelesRomeinen: Een naam:

vóór 500 v. Chr. : één naam: Romulus, Remusvanaf 300 v. Chr. : drie namen: Caius Julius Caesar

Germanen

Een (voor) naam, met bijnamenArnoud (Arend), Bernhard (Beer), Wolfgang (Wolf)Namen illustreren krijgshaftig karakterBrand – zwaard, ger – speer, megin – krachtFredegunde – vrede en oorlog, Hadewijch – strijd

Chlodovech – Chlodwig – Clovis – Lodewijk

Vroege middeleeuwen

Ontwikkeling van het systeem van bijnamen, toenamen

Nadere aanduiding bij voornaam individu, geen familienaam.Behoefte om de ene Gerard of Jan van de andere Gerard of Jan te onderscheiden:

Gerard de Bakker, Jan JacobszoneWanneer de zoon van Gerard (de bakker) timmerman werd, dan kreeg die de toenaam de timmerman: Jan de timmerman. Piet, de zoon van Jan Jacobszone, werd Pieter Janszone

Factoren en ontwikkeling

Factoren: Invoering van het ChristendomToename van de bevolking in de stedenVerarming van het naamsysteem door vernoemingOnderscheidingsdrang

Ontwikkelingen: Van zuid naar NoordVan stad naar plattelandVan hogere stand naar lagere klassen

Invoering Christendom

Terugdringen van de van oorsprong Germaanse voornamenVervanging door gekerstende vormen van Germaanse voornamen

Doopnamen: Johannes, Petrus, Maria, AnnaPatroonheiligen: apostelen, martelaren

namen van kerken (parochies)

Opkomst steden

De oudste steden liggen aan rivieren.Havens en markten trekken handel aan.Steden vormden dus de aanjagers van de economie.Steden waren vaak machtscentra.Tolheffing bij kruispunten van waterwegen en landwegen.Door de vestingen waren ze betrekkelijk veilig.

Periode 11e – 13e eeuw

De toenaam wordt een erfelijke familienaamVlaanderen vanaf ca 1200, Brabant vanaf ca 1300

Ontstaan van het systeem van twee namen Vorsten, edelen: Van Wassenaar, Van HollandOntstaan van groepen: Vadersnamen, beroepsnamen,geografische namen, bijnamen of eigenschapsnamen

Periode: 13e – 16e eeuw

Het systeem van twee namen wordt een vaste gewoonte Jan, zoon van Piet wordt Jan PetersJan, zoon van de bakker wordt Jan de BakkerJan, die bij het ven woont, wordt Jan van de Ven Jan uit Gilze wordt Jan van GilsJan, bijgenaamd de witte wordt Jan de Wit

Vanaf 1600 - 1750

Vanuit de zuidelijke Nederlanden (Belgische Kempen): Vaste familienamen (tot circa 1700 overheersen patroniemen)Veel variatie in spellingsvormenGrote delen van boven de rivieren houden vast aan patroniemen

Noord Brabant:De val van Antwerpen in 1585 en de ontvolking van het platteland leidde in de 16e en 17e eeuw tot een immigratie vanuit de zuidelijke Nederlanden.

1811: Vaste familienamen

1811: Franse wetgeving: Iedereen vaste familienaamVeel mensen in Noord en Oost Nederland weigeren.Napoleonmythe is onjuist.

1825: Nederlandse wetgeving: Herhaling van verplichtingRegisters van naamsaannemingNoord en Oost Nederland, Joden

Napoleonmythe

Mythe:Hij zou het systeem van familienamen hebben ingevoerd.

Werkelijkheid:Invoering Burgerlijke StandVerplichting tot vastleggen of aannemen van erfelijke familienaamRegisters van voor het vastleggen of aannemen van familienaam

Naamkunde in Nederland

Volkstelling In 1947Meertens-Instituut

Naamkunde: drie elementen

Verklaring: Betekenis van een familienaam, als dat mogelijk isKenmerken: Plaatsen in een hokje, als dat mogelijk isComponenten: Voorvoegsels, lidwoorden, woord zelf, achtervoegsel

Familienamen bevatten vaak historische taalvormen en zijn ook vaak streekgebonden

Verschillen in familienamen

Familienamen kunnen verschillen in:Spelling - Cuijper – Kuiper, Van Dijck – Van DijkVorm - Dekker, Dekkers, De Dekker, Den DekkerKlank - Bakker – Bekker, Koster – Custers, Smits – SmeetsTaalkundig - Snijders – Schreurs

Naamverklaring

Veel namen kunnen moeilijk worden verklaard, doordat bijvoorbeeld de oorspronkelijke betekenis verloren is geraakt of omdat er meer mogelijke verklaringen zijn.

Genealogisch onderzoek is daarom van essentieel belang om een familienaam te verklaren

Voorbeelden naamverklaring

Schoensetter: Setter komt van het middeleeuwse sutter.Sutter komt van het Latijnse woord Sutorius – schoenmaker.

Verhaspelen van de letter h (West-Brabant, Vlaanderen)Van Oeckel – van HoekelenVan Hapert – van AperenVerhelst – Verelst (van der Elst)Van Hostaden – Van Osta

Volkstelling

De 12e Volkstelling van 1947

Waarom, wat was het doel?Het opzetten door de regering van het beleid voor de wederopbouw na de oorlog op diverse beleidsterreinen, zoals de volkshuisvesting, de industrie, de handel en nijverheid, de land- en tuinbouw en de infrastructuur.

Bijproduct:Het Nederlands Repertorium van Familienamen (N.R.F.)

Het N.R.F.

Het Nederlands Repertorium van Familienamen

Bestaat uit 14 delen, 11 provincies en 3 steden, samengesteld door hetMeertens instituut.

De boeken bevatten nogal wat fouten, zowel drukfouten alsfouten als gevolg van een foutieve verwerking van de gegevens.De samenstelling van het NRF ondervond diverse problemen.Naast de nodige spellingfouten, was het soms slecht leesbaar.Verwerking was uitbesteed aan ondeskundige werklozen.

Het Meertensinstituut

Opgericht in 1930Onderzoeksinstituut voor Nederlandse taal en cultuurOnderdeel van de Kon. Ned. Academie voor WetenschappenNaamgever: P.J. Meertens, letterkundige en dialectoloog

Trivia P.J. Meertens:Hoofdpersoon in romancyclus Het Bureau van J.J. VoskuilWebsite: https://www.meertens.knaw.nl/cms/nl/

Kerncijfers Volkstelling 1947

In 1947 telde Nederland 9.569.629 inwoners.

Naar schatting waren er 300.000 verschillende familienamen.

Er zijn 3129 namen met 500 en meer naamdragers.Deze namen worden door 5.003.694 inwoners gedragen.Dit is 52,67% van de bevolking.

Familienamen in Nederland

Volkstellingin 1947

Meest voorkomende familienamen in Nederland in 1947

Naam: Naamdragers Naam NaamdragersDe Jong 55.256 Van Dijk 36.578 De Vries 49.298 Visser 34.721Jansen 49.213 Janssen 32.824V.d. Berg 37.678 Smit 29.783Bakker 37.483 Meijer 28.256

Indeling familienamen

De belangrijkste groepen van familienamen zijn:

Afstammingsnamen: Jans(s)en, Peters, HendriksGeografische namen: Van de Berg, Van Dijk, Bos

De Vries, Van LeeuwenBeroepsnamen: Bakker, Visser, Smit, Meijer, De Boer,

Mulder, Dekker, BrouwerEigenschaps-namen: De Jong, De Groot, Vos

Bijzondere familienamen

Buitenlandse achternamen: BraunVondelingen: Vondeling, van der StoepKoloniaal verleden: RhemrevGrappige achternamen : Tandarts die Boor heetHinderlijke achternamen: Klootstra, Van der PikLatijnse achternamen: Paludanus (vd Broek), Faber (Smid)Dubbele achternamen: Jansen de Vries

Meer over familienamen

Websites:CBG: http://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/Meertens Instituut: https://www.meertens.knaw.nl/cms/nl/Vlaanderen: https://familienaam.be/ enhttps://familienaam.be/alles-over-familienamen

Familienamen in Noord Brabant

Volkstellingin 1947

Meest voorkomende familienamen in 1947 in Noord Brabant

Naam: Naamdragers Naam Naamdragers

Jansen 7.494 Smits 5.477V.d. Ven 6.311 Janssen 5.323V.d. Heijden 5.864 Maas 5.031V.d. Broek 5.610 V.d. Heuvel 4.962Verhoeven 5.574 De Jong 4.550

Naamlandschap vanNoord Brabant in 1947 - 1

Autochtone bevolking. Familienamen met een Brabantse herkomst

Migratie op korte afstand Regionale gebondenheid

Invloed van Vlaanderen (West Brabant) en Vlaams BrabantVal van Antwerpen 1585

Nederland versus N Brabant

Nederland Noord BrabantDe Jong, 55.256 Jansen, 7494 De Vries, 49.298 V.d. Ven, 6311 *Jansen, 49.213 V.d. Heijden, 5864 *V.d. Berg, 37.678 V.d. Broek, 5610 *Bakker, 37.483 Verhoeven, 5574 *Van Dijk, 36.578 Smits, 5477Visser, 34.721 Janssen, 5323Janssen, 32.824 Maas, 5031 *Smit, 29.783 V.d. Heuvel, 4962 *Meijer, 28.256 De Jong, 4550

Autochtone bevolking

V.d. Ven: 67% woont in Noord BrabantV.d. Heijden: 57% woont in Noord BrabantVerhoeven: 57% woont in Noord BrabantMaas: 49% woont in Noord BrabantV.d. Broek: 49% woont in Noord BrabantV.d. Heuvel: 39% woont in Noord Brabant

Vlaamse invloed: van der →Ver-

Antwerpse Kempen: 1400 – 1500West Vlaanderen: 1550 (grote steden)Noord Brabant: 16e eeuw (Oisterwijk)

Voor 1800: niet verder dan beneden de grote rivieren

Van der Heijden – Verheijden, Van der Hoeven – VerhoevenVan der Linden – Verlinden, Van der Meulen – Vermeulen

Migratie op korte afstand

Van Gestel:VerspreidingIn 2007

Gestel (Eindhoven)Moer-, Luijks-, Michiels-Gestel (Berlaar, Antwerpen)

Naamlandschap vanNoord Brabant in 1947 - 2

Familienamen die duidelijk verwijzen naar natuurelementen met een Brabantse achtergrond (46%).Familienamen die afgeleid zijn van plaatsnamen in het midden of het oosten van de provincie.Beroepsnamen met een tweede genitief –s op het einde van of voorafgaand aan de beroepsnaam.Toponiemen die beginnen met Ver- (samentrekking)Familienamen die eindigen op -mans

Afstammingsnamen

PatroniemenMetroniemen

Genealogische achtergrond

Vadersnamen: Germaans: RoelofsChristelijk: Jans(s)en, Maas, Hendriks, AartsBijbels: Abrahams

Moedersnamen: Leijten - Aleida Baijens - BarbaraClarijs - ClaraNeeskens - Agnes

Typisch Brabants: Genitief –s: Martens, Peters-issen Marijnissen

Uitgangstypen

-sen - Jansen, Marijnissen-a, -ga, -ma, -stra - Friesland en Groningen-ing, -ink - Drenthe, Twente, Achterhoek-se - Zeeland-mans - Nelemans, Hermans-kens - Schellekens-s (Genitief –s) - Peters

Maas

VerspreidingIn 2007

Leijten

VerspreidingIn 2007

Geografische namen

Toponiemenherkomst

Soorten geografische namen

Elementen uit de natuur: V.d. Ven, V.d. Heijden, V.d. Broek,V.d. Heuvel, V. Dijk, Van Hoof

Adresnamen of huisnamen: Verhoeven, V.d. Linden, Vermeulen,Verhagen, V.d. Wiel

Plaats van herkomst: Van Dongen, Van Loon, Van Rooij,Van Lieshout, Van Gils, Van Beek

Brabants: Familienamen die beginnen met Ver-

Van der Ven

VerspreidingIn 2007

Van Hoof

VerspreidingIn 2007

Van der Wiel

VerspreidingIn 2007

Verhoeven

VerspreidingIn 2007

Adresnaam is soms ook herkomstnaam

Van de Berg: Geertruidenberg – hoogte in landschapVan den Bosch: ‘s-Hertogenbosch – veel bomen bij elkaarVan Beek: Prinsenbeek, Hilvarenbeek - water

Herkomstnaam is een verbijzondering van een adresnaam

Kenmerken herkomstnamen

Typisch voor BrabantNederzetting: KouwenbergVan + plaatsnaam: Van Dongen, Van Loon, Van RooijUitgang is –ing (-x): de Vlaming, VlamincxUitgang is –man(s): Rooijmans, BreugelmansUitgang is –er of -s: de Braber, Brabers (uit Brabant)

Van Dongen

VerspreidingIn 2007

Van Lieshout

VerspreidingIn 2007

Opmerkingen bij plaatsnamen

Soms verwijzing naar een niet meer bestaande plaats:Remmerswaal - Reimerswaal

Aanduiding van plaatsnaam in de streektaal:Gils – Gilze, Gool – Goirle, Balkom – Berlicum, Buul - Budel

Veel plaatsen uit het midden en oosten van de provincieVerspreiding vaak naar directe omgeving

Beroepsnamen

Middeleeuwsesamenleving

Kenmerken van beroepsnamen

Naam verwijst naar een beroepRechtstreeks: Bakker, Visser, MulderDe + beroep: De Laat, De KokVan + lidwoord + beroep: V.d. BiggelaarNaam eindigt op -s: Smits, Timmermans, Dekkers, KuijpersAfleidingen: Van Steen, Spijkers, HamersBrabants: Genitief –s (Smulders, Swagemakers)Veel beroepsnamen kunnen ook adresnamen of herkomstnamen zijn of afgeleid van een ambt of titel

Smulders

VerspreidingIn 2007

Opmerkingen bij beroepsnamen

Opvallend:Traditionele beroepen, geen: machinist, programmeur

Verouderde of uitgestorven beroepen: De Laat (een onvrije boer in de middeleeuwen)Bongenaar (tamboer), Wammes (wambuis, kledingstuk)Spoormakers (iemand die rijsporen maakt)

Typische voor Brabant: genitief –s (Smulders, Smetsers)uitgang op –mans (Akkermans, Timmermans)

Eigenschapsnamen

Opvallen

Opvallen deel 1

Fysieke eigenschappen: De Blinde, De Reus Leeftijd: De Jong, De ManKarakter: De Woeste, De Hoon, De DeugdGedrag: De Held, De Kruif (opschepper), De BoefGezin/familie: De Neve, Nefkens, OomenGeloof/mentaliteit: De Joode, De Geus, De VreedeVoorwerp/bezit: De Knijf, De StuiverStand: De Heer, De Laat (horige)

Opvallen deel 2

Tijdsindeling: Zondag, VrijdagSpijs, drank: PannekoekSpel, ontspanning: DobbelsteenZoogdieren: De Beer, De Wolf, De HondVogels: KraaijVissen: Palings, SnoeksInsecten: De Bie, Vliegen, Krekels

Zinwoorden: Blijlevens, Leeflang, Kwisthout, Naaktgeboren

De Kort

VerspreidingIn 2007

Broeders

VerspreidingIn 2007

Overige familienamen

BuitenlandVondelingenKoloniaal verledenHinderlijke namenLatijns, GrieksDubbele namen

Buitenlandse familienamen

Vluchtelingen, zoals Hugenoten, JodenSeizoenarbeiders, Hannekemeiers, PoepkerelsBrabants: Uiteraard uit België (Van Meer, Van Poppel)

Onvertaald: Scheffer, Weber, Martin, MoretVerhaspeld: Valentijn (Valenciennes), Koetsenruiter (Kutschritter)

Van Poppel

VerspreidingIn 2007

Koetsenruijter (Kutschritter)

VerspreidingIn 2007

Overige familienamen 1

Vondelingen:Van der Stoep (gevonden op de stoep van het weeshuis)

Voormalig Nederlands Indië (anagram):Bastaards van blanke kolonialen: Rhemrev, Mangold, Vodegel

Hinderlijke of bespottelijke namen:Naaktgeboren, Pik

Van der Stoep

VerspreidingIn 2007

Vodegel

VerspreidingIn 2007

Naaktgeboren

VerspreidingIn 2007

Overige familienamen 2

Latijnse en Griekse familienamen:Van de Broek is zo gewoon, Paludanus klinkt interessanterVooral een gewoonte uit de 17e en 18e eeuw (Renaissance)

Dubbele familienamen:Niet altijd van adel, zoals in De Vos van SteenwijkFamilie van de moeder van de moeder is uitgestorven

Paludanus

VerspreidingIn 2007

Kernnamen

MeestBrabants

Wat zijn kernnamen

Namen uit de lijst van de meest voorkomende familienamen in een provincie, waarbij meer dan de helft van het totaal aantal naamdragers in Nederland van die naam, in de desbetreffende provincie woont. Het zijn vaak namen die typisch zijn voor een provincie.

Voorbeeld: HuijbregtsNederland: 1247 naamdragers (1947)Noord Brabant: 1092 naamdragers (1947) is 87,57 %

Huijbregts

VerspreidingIn 2007

Meest ‘Brabantse’ familienamenmet 1000 of meer naamdragers

Naam Nederland N.Brabant NB in% van NLHuijbregts 1247 1092 87,57%Van Gorp 1415 1209 85,44%Leijten 1337 1136 84,97%Van Boxtel 2091 1771 84,70%Schellekens 2262 1908 84,35%Van Gerwen 1474 1243 84,33%Van Laarhoven 1763 1483 84,12%Van Iersel 1821 1530 84,02%Van Grinsven 1251 1051 84,01%

Waarschuwing bij kernnamen

Waarschuwing:Niet alle zogeheten kernnamen zijn van oudsher aanwezig in een bepaalde provincie. Er is soms sprake van import uit een recent verleden. Genealogisch onderzoek is hier een belangrijk middel om dit wel of niet aan te tonen.

Kernnamen in Brabantse gemeenten

Namen uit de lijst van de meest voorkomende familienamen in de gemeente, waarbij meer dan de helft van het totaal aantal naamdragers in de provincie, in de desbetreffende gemeente woont. Het zijn vaak namen die typisch zijn voor een gemeente.

Voorbeeld: MutsaersNoord Brabant: 837 naamdragersTilburg: 640 naamdragers, is 76,46 %

Kernnamen in Brabantse gemeenten

Overzicht:In 63 van de 143 gemeenten komen één of meer kernnamen voor.‘s-Hertogenbosch 11 kernnamenBreda 16 kernnamenEindhoven 30 kernnamenTilburg 68 kernnamen

Tilburgse kernnamen

Opvallend: Groot aantal (68) wijst op een vanouds autochtone bevolking.Zeven namen tellen meer dan 400 naamdragersVan de 68 kernnamen zijn er 27 met de voor Brabant typische vorm van de familienaam met op het einde de genitief –s.

Niet alle Tilburgse kernnamen zijn van oudsher inheems in Tilburg!Acht van de 68 komen pas na 1800 voor het eerst voor in Tilburg

Zeven Tilburgse kernnamen

Onderstaande zeven Tilburgse kernnamen hebben in 1947 meer dan 400 naamdragers:Naam NL NB Tilburg Tilburg in % van NBDe Beer 2807 1096 635 57,93 %Bertens 806 743 499 67,16 % *Donders 1296 819 525 64,10 %Haans 586 546 439 80,40 % *Van Hest 908 705 472 66,95 % *Mutsaers 975 837 640 76,46 % *Spijkers 1223 775 510 65,80 %

Opmerking bij Tilburgse kernnamen

Vier van de zeven Tilburgse kernnamen zijn ook landelijk ‘echt’ Tilburgs.

Naam NL NB Tilburg Tilburg in % Tilburg in %van NL van NB

Bertens 806 743 499 61,91 67,16Haans 586 546 439 74,91 80,40Van Hest 908 705 472 51,98 66,95Mutsaers 975 837 640 65,64 76,46

Haans

VerspreidingIn 2007

Vanouds bekend in Tilburg

Naam Bekend sinds Naam Bekend sindsBertens 1600 Haans 1700Haens 1600 Van Hest 1600Van Heijst 1600 Mutsaers 1600Mutsaerts 1600

Bron: Doop- Trouw- BegraafboekenGeen onderzoek in rechterlijk archief of schepenprotocollen

Vanouds bekend in Tilburgmaar niet alleen daar

De Beer

Tot slot

Vragen, opmerkingen?

Bedankt voor uw aandacht

Frans Roelvink

fhmroelvink@gmail.com