EXPRESSIONISME VS. NEO-EXPRESSIONISME:

VAN MODERN NAAR POSTMODERN

Leonie van Drunen 3VTA

Fontys Hogeschool voor de Kunsten – ABV

Expressionisme VS. Neo-expressionisme: van modern naar postmodern

Pagina 1

[Kies

de

datum]

Is er een verschil tussen het eerste Expressionisme

vóór de tweede wereldoorlog en het Neo-

Expressionisme na de tweede wereldoorlog?

Wat is Expressionisme en hoe uitte zich dat in de beeldende kunst?

In wat voor tijd leefde de expressionist en wat gebeurde er om de

kunstenaar heen ten tijden van het Expressionisme?

Om antwoorden te vinden op deze vragen gaan we terug naar de tijdsgeest

vlak voor het eerste Expressionisme, hoe dit van invloed was op nieuwe

kunststromingen binnen de moderne tijd en hoe zich dit later opnieuw

manifesteerde tot het Neo-Expressionisme binnen de postmoderne tijd.

Expressionisme VS. Neo-expressionisme: van modern naar postmodern

Pagina 2

Inhoud

Expressionisme .......................................................................................... 4

De Europese stijl in Amerika ....................................................................... 5

Van modernisme naar postmodernisme… .................................................. 6

Het Neo-Expressionisme ............................................................................ 9

Expressionisme VS. Neo-expressionisme: van modern naar postmodern

Pagina 3

Expressionisme VS. Neo-

expressionisme: van

modern naar postmodern

I S E R E E N V E R S C H I L T U S S E N H E T E E R S T E E X P R E S S I O N I S M E

V Ó Ó R D E T W E E D E W E R E L D O O R L O G E N H E T N E O -

E X P R E S S I O N I S M E N A D E T W E E D E W E R E L D O O R L O G ?

Voor het Expressionisme begon, zijn er een aantal ontwikkelingen geweest die een

aanleiding zijn geweest tot deze kunststroming. Dit wil ik graag even aankaarten.

Voorlopers op het Expressionisme:

Het Existentialisme (20e eeuw) is een filosofische stroming door Jean-Paul Satre

verhelderd. Uitgangspunt was dat het menselijk bestaan elke wezenlijke zin ontbeerde.

Hoewel het existentialisme zelf geen stroming was, verkenden belangrijke beeldende

kunstenaars zoals Bacon de existentialistische ideeën over zinloosheid, vrijheid,

eenzaamheid en angst. Francis Bacons thema was de kwelling van het menselijk bestaan;

‘La Condition Humaine’.1

Fran

1 Moderne en hedendaagse kunst begrijpen – pag. 74-75

Expressionisme VS. Neo-expressionisme: van modern naar postmodern

Pagina 4

Expressionisme

Ver voor de tweede wereldoorlog is het Expressionisme in Europa geboren (1905-1920); de

leefomstandigheden ten tijden van deze stroming waren rusteloos door sociale en politieke

veranderingen. Het is een klein ‘’hapje’’ uit de industriële-revolutie en de stijl was vlug voorbij, nieuwe

trends ontstonden/kwamen voort uit deze stroming maar het ging verder als theoretische en artistieke

revolutie en drukte zijn stempel op architectuur, poëzie, drama en film.2

Het woord Expressionisme omschreef die vormen van moderne

schilderijen die reageerden op het Impressionisme.

Impressionisten schilderden het licht en de atmosfeer in een

poging de natuur na te bootsen zoals die op het netvlies van hun

oog zat.

Afbeelding 1. links

Impressie: opgaande zon, of Impression: Soleil levant (1873) is het

schilderij van de Franse kunstschilder Claude Monet waaraan de

kunststroming impressionisme haar naam heeft ontleend.3

http://www.scriptio.nl/Nieuwsbrief/Escriptio-0209a.html

Expressionisme was een term die werd toegeschreven aan werk van artiesten die geloofden dat er veel

meer was in de wereld dan de ogen konden zien (het gevoel van de kunstenaar staat centraal). Dit

woord heeft later een grotere betekenis gekregen dan in eerst instantie werd toegekend in zijn eigen

tijd. De term Expressionisme als woord om een artistieke stijl en filosofie te benadrukken, met in de

algemene zin en als doel; om ‘anti-impressionistische kunst te benadrukken en daarmee drastisch

modern’ te zijn.

‘Wij willen ons leven en ons lijf bevrijden van de gevestigde oude

machten. Iedereen die zijn creatieve drang direct en zuiver vertolkt is een

van ons’. Zei een jonge groep kunstenaars genaamd Die Brücke (de Brug)

uit Dresden, Duitsland in 1905. En het Expressionisme was geboren.

Later in de stad Munchen ontstond er nog een groep (Expressionistische)

kunstenaars die zichzelf Die Blauwe Reiter (De Blauwe Rijder) noemde. Ze

geloofden dat kunst de waarheid van de Condition Humaine kon

vertolken.4

2 Expressionism, Movements of Modern Art – inleiding

3 http://www.scriptio.nl/Nieuwsbrief/Escriptio-0209a.html

4 Moderne en hedendaagse kunst begrijpen pag. 34

Expressionisme VS. Neo-expressionisme: van modern naar postmodern

Pagina 5

De Europese stijl in Amerika

Afbeelding 2. Vorige pagina

Kirchner, Ernst Ludwig; Artillerymen 1915 (Belangrijk lid van Die Brücke), olie op canvasdoek,

Guggenheim Museum - New York, NY, USA.

https://www.guggenheim.org/artwork/artist/ernst-ludwig-kirchner

Later ten tijde van het Surrealisme gebruikte de kunstenaar René Margritte uit België, Resp de spreuk

Condition Humaine5 om nog een stapje verder te gaan (als voorbeeld van de mate waarin de

Expressionistische stroming van invloed was op latere stromingen binnen het modernisme).’

Afbeelding 3. Links

René Margritte ; L'Assassin menacé 1927, olie op canvasdoek

(collage). Een voorbeeld van de Condition Humaine.

Een bloederig korps van een vrouw in een woonkamer, twee

mannen met een bolhoed staan om de hoek van de kamer, in de

kamer en naast de vrouw staat een man die in de vergetelheid

lijkt te zijn verdwaalt.

De eerste Expressionistische kunst van ver vóór de tweede

wereldoorlog was te vinden in Europa (1905 tot ca.1920), wel precies gezegd in Dresden, Duitsland.

Tijdens en na de tweede wereldoorlog zochten Europese kunstenaars een nieuw leven in Amerika. Zij

namen de kunst invloeden uit Europa met zich mee, en ‘zouden het daar gaan maken’. In het boek van

Ad de Visser gaan we van Europa naar de traditie in Amerika; er wordt begonnen met het Abstract

Expressionisme. Dit zegt eigenlijk al een beetje waar ik naartoe wil gaan met mijn bevindingen. Hoewel

de term teruggaat op Kadinsky werd de term ‘Expressionisme’ in 1946

voor het eerst weer toegepast ter aanduiding van het werk van een

aantal jonge Newyorkse schilders. De Europese traditie werd

voortgezet buiten Europa; zij deden het grootser, het werk werd groter

om aan te tonen dat zij vrij waren (Amerika; ‘The land of the free & The

American Dream’).

Europese kunstenaars in Amerika,1942 (op de voorste rij in het midden Ernst, helemaal rechts Léger;

op de tweede rij links Breton met naast hem Mondriaan).

5 https://nl.wikipedia.org/wiki/La_condition_humaine

Expressionisme VS. Neo-expressionisme: van modern naar postmodern

Pagina 6

Van modernisme naar postmodernisme…

Graag wil ik hiermee aankaarten in dit essay, wat voor stempel de expressionistische

filosofie heeft gedrukt op de moderne en later ook postmoderne kunst in het neo-

expressionisme; het zijn de ‘’pioniers’’ onder de kunststromingen.

Op het tot dan toe conservatieve, overwegend impressionistisch-realistisch getinte kunstklimaat van

Amerika bleek het verse bloed uit Europa een vitaliserende uitwerking te hebben. Vooral de

denkbeelden van de surrealisten (o.a. René Margritte en Salvador Dali) vormden een voedingsbodem

voor nieuwe ontwikkelingen en stimuleerden veel jonge en naar prikkels hunkerden Amerikanen. Zij

bleken zeer gevoelig voor de oerkracht van de primitieve kunst,6 waarvan de beeldende kwaliteit door

Matisse, Picasso en de expressionisten ontdekt was, maar die nu vooral vanwege haar universele

(archetypische) inhoud een inspiratiebron was. 7

Henri Matisse; La femme au chapeau 1905 Pablo Picasso; Les Demoiselles d’Avignon, 1907

De zichtbare verschillen; van Modernisme (Europa) naar Postmodernisme (Amerika)

Het modernisme vond plaats voor de tweede wereldoorlog en het Postmodernisme na de tweede

wereldoorlog. Het verschil tussen deze twee begrippen is aanzienlijk groot, hoewel bijvoorbeeld het

Neo-Expressionisme invloeden kent van het eerste Expressionisme uit het begin van de 20ste-eeuwse

kunststijl; zijn zij in feite ook tegenstrijdig aan elkaar.

6 https://nl.wikipedia.org/wiki/Primitieve_kunst (hulpbron)

7

https://books.google.nl/books?id=jGgcl6WyRLgC&pg=PA489&lpg=PA489&dq=universele+inhoud+ar

chetypes&source=bl&ots=MeaLgFAgmo&sig=ZHM0DhMdApMyLL3neoCYJzCGrug&hl=nl&sa=X&ved=0a

hUKEwjGvYWgmKjQAhWHAcAKHYCxDzwQ6AEIKDAB#v=onepage&q=universele%20inhoud%20archetyp

es&f=false (hulpbron)

Expressionisme VS. Neo-expressionisme: van modern naar postmodern

Pagina 7

Het modernisme is het begin van

nieuwe kunst, een zeer ruim begrip

in een modernere tijd dat het

karakter, de cultuur en het denken

van de samenleving samenvatte. In

de kunst betekende het een

afscheid van de klassieke tradities

die sinds de Renaissance waren

onderwezen.

Het Postmoderne begrip overkoepelt

reacties op de karakteristieke

denkwereld van de moderne tijd en het modernisme.

Pas in de jaren 70 werd de naam ‘Postmodernisme’ gebruikelijk. Het wijst de modernistische pretentie

af dat ideeën een vaststaande of fundamentele waarheid kunnen claimen (condities die in tegenspraak

zijn met de moderne tijd). Alles kan en alles mag!

-->

Hoewel de nieuwe kunst in Amerika de Europese en moderne kunst in zich lijkt te verenigen, en daar-

door-op het eerste gezicht- verwantschap met de Europese kunst lijkt te hebben, zijn er veel

belangrijke verschillen. Essentieel daarin zijn niet alleen de enorme afmetingen van hun doeken, maar

vooral de houding van de jonge Amerikaanse kunstenaars, die vooral gericht was op het proces van het

schilderen en niet, zoals op dat moment nog in de Europese traditie Exole de Paris, op het resultaat.

Kunst dient in de postmoderne-tijd als voortdurend proces; er wordt niet teruggegrepen op de

westerse kunst en klassieken maar alles kan en mag. Het gaat om het hier-en-nu, een utopische

(commerciële) en fragmentarische Postmoderne wereld. Men raapt afbeeldingen bij elkaar, ziet iets.. en

werkt het uit op impuls.8

8 http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/massakern.pdf

Expressionisme VS. Neo-expressionisme: van modern naar postmodern

Pagina 8

Tijdens het college van Simone Rijs werd me dat eens zo duidelijk in het volgende voorbeeld:

Afb. links: 1969”Besetzungen”, Anselm Kiefer fotoreeks besetzungen,

waarin hijzelf de Hitler-groet op symbolische locaties in Frankrijk, Italie en

Zwitserland maakt. Dat deed hij niet om zich te identificeren met Hitler,

maar om de mensen bewust te maken van het Duitse verleden.9

- Andy Warhol (opkomst computer)

- Productie verandert (mediums en materialen)

- Manier van werken kunstenaar; vanuit een impuls werken

Een plaatje zien en op gevoel aan de slag, allerlei afbeeldingen bij

elkaar rapen zonder de klassieke tradities in acht te nemen mag. Dit is

de fragmentarische manier van leven in de latere Postmoderne wereld…

9 Hoorcollege Simone Rijs Fontys Hogeschool voor de Kunsten (afbeeldingen pag. 7 & 8)

Expressionisme VS. Neo-expressionisme: van modern naar postmodern

Pagina 9

Het Neo-Expressionisme

Wat het postmodernisme precies inhoudt valt niet gemakkelijk uit te leggen. Uiteindelijk

is de term ook maar een woord dat uit onmacht is verzonnen (en gehandhaafd) om het

voor ons ‘’in een hokje te kunnen plaatsen en te beredeneren’’. De onduidelijkheid heeft

alles te maken met het feit dat ook over het ‘modernisme’ zelf de meningen sterk uiteen

lopen Soms lijkt het erop dat we ons pas goed zijn gaan afvragen wat het modernisme

eigenlijk inhoudt toen het postmodernisme en vogue in het leven zijn geroepen.

De jaren 80 en de geboorte van het Neo-Expressionisme,

Duitsland en de NEUE WILDEN. Een internationale en nieuwe belangstelling voor de

schilderkunst kwam op. Opnieuw ontstond dit in Duitsland en werd deze opgericht door

een jonge groep kunstenaars. Een herhaling van wat al eens had plaats gevonden ten

tijden van het eerste Expressionisme; maar nu in een andere tijd. Een tijd waarin

Dit werd opgevat als een eerste teken van postmodernisme (‘post’ betekend na en ‘neo’

betekend nieuw). Vandaar dat ik het modernisme en postmodernisme in mijn essay erbij

betrokken heb. Want dit toont de belangrijkheid van de stromingen aan; het heeft tot

tweemaal toe gezorgd voor een verandering binnen de (beeldende-schilder)kunst.

Afbeeldingen 1 en 2 onder: Luciano Castelli, Berlin Nite (selfportrait with Salomé), 1979,

kunsthars op neteldoek 240x200cm, Particuliere verzameling. Bron: Nieuwe Wilden Duits

Neo-Expressionisme uit de jaren 80 pag. 30

->

Expressionisme VS. Neo-expressionisme: van modern naar postmodern

Pagina 10

De neo-expressionistische kunstenaars zouden zich hebben laten inpakken door een

nieuw conservatisme, een politiek en maatschappelijk ‘rappel a l’ordre, dat in 1980

opnieuw net als in de jaren 30 diezelfde eeuw, de loop van de politiek en esthetische

avantgardegeschiedenis leek te willen terugdraaien. Dit wil zeggen; terug brengen naar

Europa, waar het ooit begonnen was in plaat van Amerika.10

Het Neo-Expressionisme werd daarom gezien als aanval op Minimal en Concept Art en

dus als genadeloos anarchisme, aan de andere kant werd het op grond van vele lukrake

(‘luidruchtige en onbezonnen’) citaten uit Kubisme, Surrealisme en Fauvisme als

reactionair gedoodverfd. Hoe het ook zij-anarchistisch of reactionair-verwerpelijk’ was

het beslist.11

Nawoord:

Het blijft lastig uit te leggen hoe het Expressionisme zijn stempel heeft gedrukt binnen

brede en vage termen zoals; ‘modernisme’ en ‘postmodernisme’. Toch hebben zij beide

veel invloed gehad op de vrije manier van denken en het expressieve beeldende werk. We

weten wel dat het in Europa begon en ook daar weer opnieuw terug in het leven is

geroepen!

10 https://nl.wikipedia.org/wiki/Return_to_order

11 http://www.encyclo.nl/begrip/anarchisme