1

Europa in 1900

Op 14 april 1900 sprak Émile Loubet, de president van Frankrijk, bij de opening van de wereldtentoonstelling van Parijs vol waardering over ge-rechtigheid en menselijke vriendelijkheid. De commentaren in de kran-ten uit die tijd waren allesbehalve vriendelijk. De exposities waren nog niet klaar, het terrein was een stoffige, chaotische bouwplaats, en vrijwel iedereen had een hekel aan het reusachtige beeld boven de ingang van een vrouw in een modieuze avondjapon die op Sarah Bernhardt leek. Toch werd de tentoonstelling een triomf met meer dan 50 miljoen be-zoekers. Qua stijl en inhoud was de tentoonstelling deels een huldeblijk aan het roemrijke verleden en elk land liet zowel zijn nationale schatten – schil-derijen, beelden, zeldzame boeken en perkamentrollen – als zijn natio-nale bedrijvigheid zien. Het Canadese paviljoen bevatte dus bergen pel-zen, het Finse liet stapels hout zien en de Portugezen versierden hun paviljoen met decoratieve vissen. Veel Europese paviljoenen waren imi-taties van beroemde gebouwen uit de Gotiek of de Renaissance, hoewel Klein-Zwitserland een chalet was. De Chinezen bouwden een deel van de Verboden Stad in Beijing na en Siam (het huidige Thailand) had een pa-gode. Het Ottomaanse Rijk, het slinkende maar nog altijd grote land dat zich van de Balkan in Zuid-Europa door Turkije uitstrekte naar het Ara-bische Midden-Oosten, koos voor een paviljoen dat een wirwar van stij-len bevatte, net als de eigen bevolking, waartoe Christenen, Moslims, Jo-den en allerlei verschillende etnische groepen behoorden. Door de gekleurde dakpannen en bakstenen, bogen, torens, gotische ramen, ele-menten van moskeeën en van de grote bazaar in Constantinopel (het huidige Istanbul) was het toepasselijk dat het eindresultaat op de een of andere manier deed denken aan de Hagia Sophia, ooit een beroemde christelijke kerk en na de verovering door de Ottomanen een moskee. Op het Duitse paviljoen stond het standbeeld van een heraut die op

1914 33 | Elgraphic - Schiedam 13-11-13 15:54

191434

een trompet blies, misschien wel passend voor de nieuwste Europese grootmacht. Vanbinnen was het een exacte replica van de bibliotheek van Frederik de Grote; de Duitsers richtten zich tactvol niet op zijn mili-taire overwinningen, vele daarvan op Frankrijk. Maar de westelijke faça-de zinspeelde op een nieuwe rivaliteit die begon te ontstaan tussen Duits-land en Groot-Brittannië, de grootste zeemacht ter wereld: op een stuk muur was een stormachtige zee te zien met roepende sirenen en het had een motto, dat naar verluidt door de Duitse keizer Wilhelm ii zelf zou zijn geschreven: ‘De ster van het fortuin nodigt de dappere man uit het anker te lichten en zich op de verovering der baren te storten.’ Elders op de tentoonstelling werd je ook herinnerd aan de snelgroeiende macht van een land dat pas in 1871 was ontstaan; in het Paleis van de Elektriciteit stond een reusachtige kraan uit Duitsland die 25 000 kilo kon tillen. Oostenrijk-Hongarije, de beste vriend van de Duitsers in Europa, had twee afzonderlijke paviljoenen, een voor elke helft van wat bekend was komen te staan als de dubbelmonarchie of de Donaumonarchie. Het Oostenrijkse paviljoen was een triomf van art nouveau, de nieuwe stijl die in Europa aansloeg. Marmeren cherubijnen en dolfijnen dartelden rond de fonteinen, reusachtige beelden stutten de trappen en elke centi-meter muur leek te zijn bedekt met bladgoud, edelstenen, vrolijke of treurige maskers en guirlandes. Er was een voorname ontvangkamer ge-reserveerd voor de Habsburgers, de familie die al eeuwenlang heerste over het grote rijk dat zich van Centraal-Europa uitstrekte naar de Alpen en de Adriatische Zee in het zuiden, en de tentoongestelde pronkstukken bevatten werk van Polen, Tsjechen en Zuid-Slaven van de Dalmatische kust, slechts enkele van de vele volken binnen de Donaumonarchie. Naast het Oostenrijkse paviljoen, dat daardoor werd gescheiden van zijn Hongaarse tegenhanger, stond het paviljoentje van de kleine provincie Bosnië, dat strikt genomen nog bij het Ottomaanse Rijk hoorde maar sinds 1878 vanuit Wenen werd bestuurd. Het Bosnische paviljoen, met zijn beeldige versieringen door ambachtslieden uit de hoofdstad Saraje-vo, zag er volgens de Guide Hachette uit als een jong meisje dat haar de-buut maakt in gezelschap van haar ouders.1 (Die trouwens niet bijster gelukkig waren.) In het Hongaarse paviljoen heerste een sterk nationalistische stem-ming. (Volgens zure Oostenrijkse critici was de tentoongestelde volks-kunst vulgair en waren de kleuren te fel.) Tot de uitgestalde stukken be-hoorde ook een reconstructie van de beroemde citadel van Komárom in

1914 34 | Elgraphic - Schiedam 13-11-13 15:54

europa in 1900 35

het noorden, die in de zestiende eeuw de Ottomanen had tegengehou-den op hun opmars naar het noorden van Europa. Veel korter geleden, in 1848, was hij bezet gehouden door Hongaarse nationalisten tijdens een opstand tegen de Habsburgers, maar in 1849 was hij ingenomen door Oostenrijkse troepen. Een ander vertrek was gewijd aan de huzaren, die vermaard waren om hun dapperheid in de oorlogen tegen de Ottoma-nen. De tentoongestelde voorwerpen besteedden echter minder aan-dacht aan de miljoenen niet-Hongaarse volken, zoals Kroaten en Roe-menen, die binnen de Hongaarse grenzen woonden. Italië, net als Duitsland een nieuw land en een grootmacht, eerder uit beleefdheid dan in werkelijkheid, had zo te zien een enorme, rijkversier-

1. In de oorlog van 1899-1902 tussen het Britse Rijk en de twee onafhankelijke Boerenrepublieken in Zuid-Afrika ging de sympathie van

het grootste deel van de wereld uit naar de Boeren. Lord Kitchener werd met name internationaal veroordeeld vanwege zijn wrede beleid om het Boerenverzet

te breken door hun boerderijen en vee te vernietigen en hun vrouwen en kinderen op te sluiten in concentratiekampen.

1914 35 | Elgraphic - Schiedam 13-11-13 15:54

191436

de kathedraal gebouwd. Op de gouden koepel stond een reusachtige ade-laar, met triomfantelijk gespreide vleugels. Vanbinnen was hij gevuld met kunst uit de Middeleeuwen en de Renaissance, maar een roemrijk verleden kan zwaar drukken op een arm jong land. Groot-Brittannië had er daarentegen voor gekozen niet op te vallen, hoewel het nog altijd een leidende positie had bij een groot deel van alles wat er op aarde werd ver-handeld en geproduceerd en het bovendien de grootste marine en het grootste rijk had. De Britse tentoonstelling was ondergebracht in een ge-zellig landhuis met een vakwerkgevel in de tudorstijl, dat was ontworpen door de opkomende jonge architect Edwin Lutyens, en er waren voorna-melijk Engelse schilderijen uit de achttiende eeuw te zien. Enkele Britse particuliere eigenaren hadden hun werk niet willen uitlenen omdat de verhouding met Frankrijk, die traditioneel moeilijk lag, in 1900 bijzon-der gespannen was.2

Rusland nam als de begunstigde bondgenoot van Frankrijk een voor-name plaats in op de tentoonstelling. De Russische inzendingen waren gigantisch en waren verspreid over diverse locaties, variërend van een immens paleis in de stijl van het Kremlin dat was gewijd aan Siberië, tot een rijkversierd paviljoen dat ter ere van de moeder van de tsaar Tsarina Maria heette. Bezoekers konden zich onder andere vergapen aan een kaart van Frankrijk van edelstenen, een geschenk van tsaar Nicolaas ii aan de Fransen, en zich verbazen over de pure omvang van de bezittin-gen van de Romanovs. De Fransen zelf hadden geen eigen paviljoen; de hele wereldtentoonstelling was per slot van rekening ontworpen als een eerbetoon aan de Franse beschaving, de Franse macht, de Franse indus-trie en landbouw en de Franse koloniën, en bij de diverse speciale ten-toonstellingen was het ene vertrek na het andere gewijd aan Franse pres-taties. Het Franse deel van het Paleis van Schone Kunsten was volgens de Guide vanzelfsprekend een toonbeeld van goede smaak en luxe. Met de wereldtentoonstelling bevestigde Frankrijk dat het nog altijd een groot-macht was, hoewel het land pas dertig jaar daarvoor volkomen was ver-slagen toen het had geprobeerd de totstandkoming van Duitsland te ver-hinderen. De wereldtentoonstelling was desondanks, verklaarden de Fransen, een ‘symbool van harmonie en vrede’ voor de hele mensheid. Hoewel de meer dan veertig landen die deelnamen aan de wereldtentoonstelling in Parijs voornamelijk uit Europa kwamen, hadden de Verenigde Staten, China en diverse Latijns-Amerikaanse landen ook een eigen paviljoen.

1914 36 | Elgraphic - Schiedam 13-11-13 15:54