ENBI-GMD 1 (2010-2011) Gedragsbiologie

De ethologie van vlinderrupsen

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

Tymo Muus Achtergrond:eigen foto

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

(naar Kawahara et al. 2009)

Inleiding

In Nederland kennen we ca. 2380 soorten vlinders,waarvan ruim 300 exoten (geïmporteerd) of soorten die op de status “uitgestorven” staan.

Vlinders maken binnen de orde der insecten (Insecta) het grootste deel uit, met nu al 180.000 soorten (aan het begin van mijn hobby, in 2003: 155.000 soorten!).

Wetenschappelijke term: Lepidoptera (lepido = schubben; ptera = vleugels).

De onderverdeling in ons land is als volgt:- Dagvlinders ca. 100 soorten- Grote nachtvlinders ca. 800 soorten- Micro-vlinders/motten ca. 1400 soorten

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

(^ naar Funet.fi, website)

Inleiding

Diurnea fagella is een soort die behoort tot de Chimabachidae, een familie binnen de Lepidoptera.Het is een “motje” oftewel, micro-vlinder.

In 2009 heeft de soort voor het eerst een Nederlandse naam gekregen, samen met de 1400 soorten. Voorjaarskortvleugelmot, vernoemd naar het seizoen waarin de vlinders vliegen en de wijfjes met korte vleugels. Enige taak: paren en eitjes leggen, vliegen is dus niet nodig volgens de evolutie.

Ze is polyfaag, oftewel, leeft op zeer veel loofbomen en struiken. Niet op kruiden, naaldbomen en bijzondere cultivars zoals buxus, vlinderstruiken en hulst.

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

Inleiding

Het was de tweede vlindersoort ter wereld waarbij ontdekt werd, dat de soort geluid produceerde als rups door Hunter (1987). De rups maakt het geluid met de poten.

De soort produceert geen geluid van binnenuit, maar uitwendig. De enige soort(en) die geluid van binnenuit produceert is de doodshoofdvlinder, Acherontia atropos. YOUTUBE

Binnen verschillende taxa, zoals de tijgervlinders, eenstaartvlinders en nachtpauwogen, is nu ook geluidsproductie waargenomen.

Een interessant stuk is te vinden in Nature genaamd “Caterpillar Talk” YOUTUBE

Eigen foto

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

Onderzoeksvraag

Hoe draagt het gedrag bij aan de overleving en het succes van deze rups?

Uit de leer van Nikolaas Tinbergen -volgend de vraag “Waarnaar”.

Hypothese

De rups zet een territorium uit en kandaarbij de belagers weren, waardoorhet blijft overleven.

eigen foto

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

Materialen en methodiek

- voorjaarskortvleugelmot(Diurnea fagella)Exempl: Friesche Veen, Groningen GR

(25-9-2010) op eik (Quercus)

- satijnlichtmot (Palpita vitrealis)Exempl: Friesche Veen, Groningen GR

(22-9-2010) op licht gevangen vlinder,

A. Jagersma, eitjes gelegd, kweekrupsen

- oorwurm (Forficula auricularia)Exempl: Beetsterzwaag FRL

(27-9-2010) onder steen

- Jodekoekpotten met eikentak incl. bladeren

- Ethogram in Excel maken, per 10 seconden, 5 minuten per

sessie. Printen en invullen.- Grote klok, om de seconden goed bij te houden.- Potlood/gum- Excel om het grafiek daarna in te plotten.

P. vitrealiseigen foto‟s

Oorwurm(Wikipedia)

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

Resultaten

P.S.Sorry, ik wist niet goed hoe alles „netjes‟ in een grafiek te verwerken!

Foto: Harthmut Strutzberg

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

minuut 1

minuut 2

minuut 3

minuut 4

minuut 5

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

10

0

11

0

12

0

13

0

14

0

15

0

16

0

17

0

18

0

19

0

20

0

21

0

22

0

23

0

24

0

25

0

26

0

27

0

28

0

29

0

30

0

stilstaan 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

nakauwen 1 1 1 1 1 1

poepen

rag op blad spinnen

blad omvouwen/spinnen

vreten

rag op blad spinnen

blad omvouwen/spinnen

vreten

langzaam lopen

snel lopen

oppervlak proeven

verkennend opzij kijken

verkennend omhoog kijken

krabben met poten (zacht) 1 1 1 1 1

trommelen met kop

dreighouding, kop omhoog

krabben met kop (heen weer)

krabben met poten (hard)

met kop slaan

Vak = minuut, opgedeeld in range van 10 secondenResultaat 1:Situatie zonderander dier: in eigen omgeving

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

minuut 1

minuut 2

minuut 3

minuut 4

minuut 5

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

10

0

11

0

12

0

13

0

14

0

15

0

16

0

17

0

18

0

19

0

20

0

21

0

22

0

23

0

24

0

25

0

26

0

27

0

28

0

29

0

30

0

stilstaan 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

nakauwen 1 1 1 1 1 1 1 1 1

poepen

rag op blad spinnen 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

blad omvouwen/spinnen

vreten

rag op blad spinnen 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

blad omvouwen/spinnen

vreten

langzaam lopen 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

snel lopen 1 1 1 1 1

oppervlak proeven 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

verkennend opzij kijken 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

verkennend omhoog kijken 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

krabben met poten (zacht) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

trommelen met kop 1 1

dreighouding, kop omhoog

krabben met kop (heen weer)

krabben met poten (hard)

met kop slaan

Vak = minuut, opgedeeld in range van 10 secondenResultaat 2:Rups buitenvoedselbron

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

minuut 1

minuut 2

minuut 3

minuut 4

minuut 5

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

10

0

11

0

12

0

13

0

14

0

15

0

16

0

17

0

18

0

19

0

20

0

21

0

22

0

23

0

24

0

25

0

26

0

27

0

28

0

29

0

30

0

stilstaan 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

nakauwen

poepen

rag op blad spinnen

blad omvouwen/spinnen

vreten

rag op blad spinnen

blad omvouwen/spinnen

vreten

langzaam lopen 1 1 1 1 1 1 1 1

snel lopen 1 1 1 1

oppervlak proeven

verkennend opzij kijken 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

verkennend omhoog kijken

krabben met poten (zacht) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

trommelen met kop 1 1 1 1 1 1 1

dreighouding, kop omhoog 1 1 1 1 1 1 1 1 1

krabben met kop (heen weer) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

krabben met poten (hard) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

met kop slaan 1 1 1 1 1 1

Vak = minuut, opgedeeld in range van 10 secondenResultaat 3:Rups met anderesoort (P. vitrealis)

Lijn = ongeveer de afstand tussende “intruder” en D. fagella.Waarbij bovenzijde = zeer dichtbij.

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

minuut 1

minuut 2

minuut 3

minuut 4

minuut 5

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

10

0

11

0

12

0

13

0

14

0

15

0

16

0

17

0

18

0

19

0

20

0

21

0

22

0

23

0

24

0

25

0

26

0

27

0

28

0

29

0

30

0

stilstaan 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

nakauwen

poepen

rag op blad spinnen

blad omvouwen/spinnen

vreten

rag op blad spinnen

blad omvouwen/spinnen

vreten

langzaam lopen 1 1 1

snel lopen

oppervlak proeven 1 1 1 1

verkennend opzij kijken 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

verkennend omhoog kijken 1 1

krabben met poten (zacht) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

trommelen met kop 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

dreighouding, kop omhoog 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

krabben met kop (heen weer) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

krabben met poten (hard) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

met kop slaan 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Resultaat 4:Rups metoorwurm

Lijn = ongeveer de afstand tussende “intruder” en D. fagella.Waarbij bovenzijde = zeer dichtbij.

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

Materiaal:Canon EOS 400dlens 65 mm1:5 magnification

Bron: eigen foto

1 mm

Uitvergroting van 3e thoraciale poot:gesclerotiseerd uiteinde, waarmeeover het blad geschraapt wordt en een „tsjilpend‟ geluid wordt overgebracht.Vergelijkbaar met de kristalnaald op grammofoonplaat.

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

Resultaten samengevatbuiten blad rups oorwurm

stilstaan 21 23 29

nakauwen 9

poepen

rag op blad spinnen 16

blad omvouwen/spinnen

vreten

rag op blad spinnen 16

blad omvouwen/spinnen

vreten

langzaam lopen 14 8 3

snel lopen 4

oppervlak proeven 28 4

verkennend opzij kijken 24 31

verkennend omhoog kijken 10 13

krabben met poten (zacht) 15 31 29

trommelen met kop 2 7 15

dreighouding, kop omhoog 9 14

krabben met kop (heen weer) 17 25

krabben met poten (hard) 25 21

met kop slaan 6 13

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

Conclusie

Indruk na interpretatie ethogram.De rups kan een vlinderrups (planteneter, geen rupseter) verjagen, maar een belager (rupseneter) met grote moeite. Hiervoor moet de rups ook beter zijn best doen en is ook veel agressiever. Hoe dichterbij de belager, des te meer activiteit bij de rups. De rups kan een andere rups waarschijnlijk beter opmerken dan een ander insect, mogelijk door een soortgelijke (evolutionaire) communicatie binnen de orde Lepidoptera. Omdat de soort niet kan communiceren met oorwurmen, orde Dermaptera, moet zij ook beter oriënteren (in de rondte kijken).

Antwoord onderzoeksvraag

- Hoe draagt het gedrag bij aan de overleving en het succes van deze rups?De belager wordt verjaagd, bij de andere vlinderrups lukt dit, de serieuze belager met moeite. Door geïsoleerd op 1 blad te blijven, heeft de soort geen concurrentie en kan zij “prima” overleven.

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

Discussie

- De rupsen zijn sowieso verstoord, gezien ze altijd tussen 2 volledig ingesponnen bladeren leven. In kweek is dit minder ingesponnen. Zou een rups in het echt werkelijk zo agressief reageren? Wat als een belager van de andere kant van het blad zou zitten?- Rupsen kunnen de hele dag onbeweeglijk zijn, en niet eten, nachtactief. Lastig deze gegevens goed te analyseren (kost uren).- Protocollen moeilijk aan tijd te koppelen, zie vorige. Indien verstoord, dan afhankelijk van de activiteit van de belager.- Het is interessant om te weten waarom deze vlinderrupsen elkaar verstaan,en een oorwurm niet. Misschien hebben oorwurmen geen gehoororganen?

Bronnen

Websites:Lepiwiki.deWikipedia.org(fagella)Funet.fiMicrolepidoptera.nlVlindernet.nl

Aangehaalde werken:Kawahara, A.Y., K. Nishida, & D.R. Davis, 2009. Systematics, host plants, and life histories of three newPhyllocnistis species from the central highlands of Costa Rica(Lepidoptera, Gracillariidae, Phyllocnistinae). ZooKeys 27:7-30.

Hunter, M.D., 1987. Sound production in larvae of Diurnea fagella(Lepidoptera: Oecophoridae). Ecological Entomology 12: p. 355–357.

Yack, J.E., Smith, M.L., Weatherhead, P.J., 2001. Caterpillar Talk: Acoustically mediated territoriality in larval Lepidoptera. Proceedings of the National Academy of Sciences. 98:11371-11375.

Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de voorjaarskortvleugelmot

- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1

Bedankt voor jullie aandacht!

Graag tips!

Leden van een bijzondere generatie: Tinbergen & Lorenz