GRATIS KWARTAALBLAD VOOR IEDEREEN MET EEN JOODSE

ACHTERGROND • JUNI 2016 • JAARGANG 28 • NR. 104GRATIS KWARTAALBLAD VOOR IEDEREEN MET EEN JOODSE

ACHTERGROND • JUNI 2016 • JAARGANG 28 • NR. 104JOODS MAGAZINE VAN JMW • ZOMER 2019 • JAARGANG 29 • NR. 116

JOODS MAGAZINE VAN JMW • ZOMER 2019 • JAARGANG 29 • NR. 116

ThemanummerEten

Jonah FreudEten, koken, schrijven

VoedselkunstItamar Gilboa

Falafel veganismeIsraëlische cuisine

2

Uitstapje DelftDonderdag 15 augustus

Aanmelden en betalen vóór 8 augustus via activiteiten@joodswelzijn.nl of 088-1652200 optie 2. Na aanmelding ontvangt u de exacte gegevens voor de betaling en het verzamelpunt. Voor iedereen met een Joodse achtergrond en partner.

Ga mee op ontdekkingstocht in Joods Delft!

Mede mogelijk gemaakt door

Geniet van een sjoelbezoek, stadswandeling door Joods Delft, koosjer-style lunch en een rondvaart op de Delftse grachten.

Omdat er wordt gewandeld op deze dag is dit uitstapje bedoeld voor mensen die goed ter been zijn. Geeft u zich snel op; er zijn maar 50

plaatsen beschikbaar. Kosten €23. Ontvangst met koffie/thee en wat lekkers erbij om 10:30 uur.

3

JMW

JMW / Cliënten- en deelnemersraad 43

JMW / Lev-JMW agenda 44

JMW / Activiteiten 46

Het beloofde land / 29Voor dieren

Rijke en arme tafel / 34 Van Portugese joden in de Gouden eeuw

COLUMNS

JMW nieuws / Eten doet leven 5

In beeld / Joodse keukens 6

Krantz / Hummus-oorlog 12

Tien ergernissen / Over eten 25

Eitzes / Vromere kinderen 40

INHOUDSOPGAVE

Al het eten / 8 Van Itamar Gilboa

ARTIKELEN

Eten

Namen die naar meer smaken 10

De wortels van rein en onrein 14

Twee eetfanaten aan tafel 18

Jonah Freud, kokend schrijven 20

Eten in de Jodenbuurt toen en nu 36

Cultuur / Joods culinair erfgoed 26

Mijn leven / Nissim Henri Guedj 32

jiddische levenswijsheid over etenop pagina's: x, y, z en xxxxxx.

In Joods Hospice Immanuel zijn Joodse en niet-Joodse vrijwilligersmet het hart (lev) op de goede plaats altijd welkom.

De vrijwilligers zetten zich, gesteund door professionals, in voor onze bewoners.

Voor meer informatie: 020-4420676 info@joodshospiceimmanuel.nl www.joodshospiceimmanuel.nl

*Lev betekent hart in het Hebreeuws.*Lev betekent hart in het Hebreeuws.

Wie heeftlev ?*

Voor iedereen

4

5

De Joodse keuken, eten en tafelen in de Joodse cultuur, de opkomst van de Israëlische cuisi-ne, toenemend Joods veganisme en de aloude aandacht voor kasjroet, de spijswetten. Voor

veel Joden is zeker wel een van die onderwerpen herken-baar.

Dit zomernummer van de Benjamin staat daarom in het teken van eten en we lopen daarmee ook vooruit op het de open dag over eten die deze zomer wordt georganiseerd bij Beth Shalom in Amsterdam waaraan JMW meewerkt via ons zestig-plus-centrum, Lev-JMW. In het hoofdinterview zegt kook-recensent en schrijver Jonah Freud dat koken er bij haar met de “mamlepel” is in-gegoten. En hoewel we dat niet allemaal kunnen zeggen, is de aandacht voor eten en koken de afgelopen jaren wereld-wijd en ook in Nederland enorm toegenomen, met sterren-chefs en kookprogramma’s op de tv en steeds meer restau-rantrecensies en kookboeken die gretig aftrek vinden.Opvallend vaak zijn het Joden die in het, zeker vroe-ger, toch wat Calvinistische Nederland daarin een rol spe-len, en ook internationaal. Claudia Roden heeft niet alleen de Joodse maar de hele Midden-Oosterse en Mediterra-ne keukens ontsloten voor generaties Noord-Europeanen en Amerikanen. En tegenwoordig is de Israëlische chef-kok Yotam Ottolenghi niet meer weg te denken uit het interna-tionale kooklandschap.In Nederland waren er legendarische recensenten, criti-ci en kookboekschrijvers, als Johannes van Dam en Berthe Meijer. En momenteel zijn er fenomenen zoals Jigal Krant, wiens boek TLV over het eten in Tel Aviv vorig jaar tot bes-te kookboek werd uitgeroepen, en Samuel Levie, worsten-maker van het fijnproeversmerk Brandt & Levie. En na-tuurlijk Jonah Freud, schrijver van een reeks kookboeken, waaronder Lekker Joods en De Banketbakker, recensent, programmamaker en eigenaar van de Kookboekhandel op de Haarlemmerdijk in Amsterdam. Jonah zal ook haar op-wachting maken op het voedselfeest bij Beth Shalom en Lev- JMW.De aandacht voor eten is ook wat de gezondheid en het mi-lieu betreft een steeds groter thema. Hoewel de definitie van wat gezond eten is steeds lijkt te veranderen, zijn er toch een aantal richtlijnen waar we ons beter aan kunnen houden. Op de open dag bij Beth Shalom en Lev-JMW zal ook daaraan aandacht worden besteed. En in deze Benjamin valt te lezen hoe in Nederland maar

ook vooral in Israël steeds meer mensen kiezen voor een veganistisch, of (deels-)vegetarisch dieet. Dat is goed voor het milieu, voor de gezondheid, voor dieren, vaak makke-lijker met de kasjroet en, onder meer met het Mediterrane dieet, heel smakelijk.Bij Lev-JMW zijn door de week altijd tosti’s te krijgen maar iedere woensdag wordt er ook speciaal soep geserveerd. Het is maar een van de plekken waar, in en rond de Kas-telenstraat in Buitenveldert, Amsterdam, koosjer gegeten kan worden. Dat is de wijk waar veel Joodse en koosjere winkels, res-taurants en delicatessenzaken tegenwoordig zijn gevestigd. JMW en Lev-JMW zitten wat dat betreft in het hart van wat wel de hedendaagse Joodse buurt van Amsterdam ge-noemd mag worden. Ook van buiten Amsterdam trekken de koosjere winkels en restaurants rond de Kastelenstraat veel mensen aan want het aanbod is in de regio vaak niet te vinden. Eten en vooral koken, zijn niet voor iedereen even vanzelf-sprekende dagelijkse bezigheden. Voor sommigen is het eerder een obstakel, zeker als het boodschappen doen en in de keuken staan zware opgaves zijn. JMW kan adviseren en bemiddelen als er ondersteuning nodig is op dat gebied. Neem dan contact op met onze medewerkers.We gaan nu de zomer in en zowel de Benjamin als JMW maken zich op voor een periode vol nieuwe initiatieven en ontwikkelingen. JMW trekt de regio in en begint dit najaar eerst in Rotterdam met een Lev-JMW pop-up café en een daaraan verbonden groots programma met activiteiten, festiviteiten en op ouderen gericht aanbod. JMW werkt ook in het kader van de Claims Conference aan uitbreiding van de bemiddeling voor zorg in de Mediene, samen met De Mantelaar, bemiddelingsbureau voor thuiszorg.De Benjamin komt ook met een nieuw initiatief, het Ben-jamin-debat, waarin een van onze verdiepende series re-portages, deze eerste keer Joods erfgoed, in een panel be-sproken zal worden met deelname van het publiek. Al onze lezers en anderen zijn daarbij begin volgend jaar van harte welkom, details volgen nog.Wie meer wil weten wat JMW de afgelopen tijd allemaal heeft ondernomen kan onder meer ons onlangs versche-nen jaaroverzicht 2018 online inzien op: www.joodswel-zijn.nl/publicaties-en-downloads. •

Judith Meijer, Ferry Biedermann,directeur-bestuurder JMW hoofdredacteur

Eten doet leven

5

Iris Asscher legt de laatste hand aan de viskoekjes. Haar man Joop geniet daar altijd erg van.

Rosette van Raalte Is druk bezig met de vrijdagavondmaaltijd. Er staat couscous op het menu, want dat vinden de kleinkinderen zo lekker.

6

In Beeld / De Joodse keuken

De keuken is het hart van het Joodse huis, met de belangrijke plaats die eten in de Joodse cultuur inneemt en voor het religieuze deel ook

de kasjroet, de naleving van de Joodse spijswetten die zo’n centrale plaats heeft in het leven van gelovigen. Fotograaf Patrick Sternfeld ging voor dit themanummer over eten langs bij een aantal Joodse keukens, en de mensen die daar de scepter zwaaien.

Jelle Zijlstra maakt een gezonde Israëlische salade

in zijn keuken.

Lot Vermaning snijdt de paprika voor de pasta, het lievelingsgerecht van

haar twee kinderen, Ethan en Jonah.

7

8

Gilboa, in 1973 geboren in Tel Aviv, kwam in 2001 naar Nederland en merkte dat hij in de loop der jaren steeds dikker werd. Hij nam aan dat de oorzaak lag bij de verandering in zijn

eetgewoonte, van een mediterraan dieet in Israël naar de Nederlandse consumptie van bijvoorbeeld kaas en stroopwafels.Dat inspireerde hem om gedurende een jaar een dagboek bij te houden van alles wat hij tot zich nam. Het was een nogal saaie klus om dat allemaal consequent op te schrijven en het vereiste veel doorzettingsvermogen. Toen hij klaar was zette hij alle verzamelde data in een Excel-bestand.Gilboa was geschokt door het resultaat. Hij had niet verwacht dat hij zulke grote hoeveelheden voedsel consumeerde. Hij besloot uiteindelijk het geheel te visualiseren in een kunstwerk, het Food Chain Project, een expositie als supermarkt, met stellingen vol replica’s van al die voedingsmiddelen in gips of porselein.

De achtduizend stenen voedingswaren konden in eerdere versies van de supermarkt tentoonstelling door de bezoekers worden aangekocht. De opbrengst daarvan ging naar internationale ideële organisaties die zich bezighou-den met eerlijke productie en wereldgezondheid, zoals Fair Food International en de Youth Food Movement.In Lisse staat de indrukwekkende opstelling in een aparte ruimte en is het onderdeel van de permanente tentoonstelling van het LAM, het particuliere museum van de supermarktfamilie vanden Broek. De suppoosten daar kennen Gilboa, hij komt vaak even langs.

Amsterdam, hondenstadIk spreek Gilboa in zijn atelier in Amsterdam. Na een studie business management en een carrière in de IT in Israël besloot hij op zijn achtentwintigste om het roer om te gooien. Schilderen was altijd al zijn hobby geweest. Hij legde zijn spaargeld bij elkaar om een kunstopleiding te gaan volgen in het buitenland.Dat zijn keus uiteindelijk op Amsterdam viel, had onder meer te maken met zijn hond, een Groenendaeler, een Belgische herdershond. Vergeleken met Londen of New York bleek Amsterdam de meest hondvriendelijke stad te zijn. Op de Rietveld Academie kon hij zijn trouwe viervoe-ter dan ook zonder bezwaar meenemen naar de lessen.Hij richtte zich tijdens zijn studie op fotografie, videokunst en beeldhouwen. Toen hij klaar was, besloot hij om in Nederland te blijven om vanuit Amsterdam te proberen een bestaan als kunstenaar op te bouwen. De eerste jaren waren moeilijk en Gilboa vertelt dat hij soms zo krap bij kas zat dat hij in zijn atelier moest slapen omdat hij de huur van zijn appartement niet kon betalen. Maar na enkele jaren brak hij door in binnen- en buitenland en sindsdien kan hij gerust een succesvol internationaal kunstenaar genoemd worden.

Hoewel hij nu dus kan kiezen waar hij wil wonen, is hij niet van plan om nog uit Nederland te vertrekken. Hij voelt zich hier erg op zijn gemak en is inmiddels getrouwd met een Nederlandse vrouw. Zij hebben samen twee dochters, van anderhalf en drie jaar.Gilboa voelt zich desondanks nog altijd in de eerste plaats Israëlisch. Hij groeide op in een seculier gezin. Joods zijn

Van hummus naar stroopwafels De kunst van het eten in Israël en Nederland

TEKST MANJA PAUKA FOTO MARIUS VAN LEEUWEN

Onder meer 133 komkommers, 567 boterhammen, 111 liter rode wijn, 26 stroopwafels, 18 kroketten, 3 vijgen, 155 citroenen, 123 liter cola light, 0,45 liter Campari en 490 tomaten. Alle achtduizend producten

die de in Nederland wonende Israëlische kunstenaar Itamar Gilboa een jaar lang consumeerde zijn

in porselein te zien in het nieuwe Lisser Art Museum,

niet ver van de Keukenhof.

ISRAËL IN NEDERLAND

9

was in Israël nooit een issue, dat werd het pas toen hij in Nederland kwam wonen. Hij spreekt thuis Ivriet, modern Hebreeuws, met zijn kinderen en is van plan ze vaak mee op vakantie naar Israël te nemen. De belangrijkste Joodse feestdagen viert hij samen met een ander gemengd Israëlisch-Nederlands gezin.

Zoon van bekende moederZijn projecten hebben altijd iets te maken met zijn persoonlijke ontwikkeling. Zo werkte hij tussen 2005 en 2008 aan een video-installatie, waarvoor hij tijdens de research vele interviews deed met Israëliërs in Nederland én met in Israël wonende Nederlanders. Daarna volgde een project over zijn ervaringen met het Israëlische leger.Toen zijn vader overleed besloot hij om samen met zijn moeder een roman te schrijven. Het boek gaat over een fictieve familierelatie tussen een moeder en een zoon. Zijn moeder is de Israëlische schrijfster Shulamit Gilboa. Het boek dat zij samen schreven was na drie jaar klaar en is in Israël gepubliceerd. De samenwerking hielp Gilboa en zijn moeder met het verwerken van het verlies en bracht hen dichter bij elkaar.

“Het is verbazingwekkend om te zien hoe groot een lever blijkt te zijn en hoe

klein een maag.” Onlangs is een expositie geopend van nieuw werk van Gilboa in museum Beelden aan Zee in Scheveningen. Hij heeft MRI-scans laten maken van diverse delen en organen van zijn lichaam, zoals zijn schedel, zijn maag en zijn lever. Daarna heeft hij deze scans verwerkt tot sculpturen op ware grootte. Hij toont mij in zijn atelier zijn lever en maag in reflecterend metallic chroom pigment. Het is verbazing-wekkend om te zien hoe groot een lever blijkt te zijn en hoe klein een maag. Een in goud bedekte versie van de maag, die duidelijk ook veel met eten te maken heeft, is ook weer aangekocht door het LAM in Lisse. De tentoonstelling in Beelden aan Zee met de naam Body of Work is nog tot 1 september in Scheveningen te zien. •

Overzichtsfoto van Food Chain Project van Itamar Gilboa

10

Joden en eten, dat is altijd wel een ding geweest, ook te oordelen naar het grote aantal Joodse achternamen dat eraan refereert. Namen als Soep, Krakeling, Banaan, Krentbol, Ko-kosnoot, Schaap, Vis, Kool en Druif. Maar niet alles is altijd wat het op het eerste gezicht lijkt.

We gaan nog even verder, er zijn behoorlijk wat bekende Joodse Nederlanders met een eet-achternaam. Neem beeldend kunstenaar

Paul Roelof Citroen, journalist Hanneke Groenteman, geschiedenislerares Carolina Eitje, hoogleraar Hartog

Jacob Hamburger, beeldhouwer Jacobus Kaas en journalist en lid van de Tweede Kamer Jozef

Emanuel Stokvis.

In vroeger tijden hadden Joden geen achternaam. Mannen en vrouwen

werden aangeduid met hun voornaam, vaak aangevuld met een patroniem of een

matroniem, een naam verwijzend naar hun vader of moeder. Sefardische Joden, afkomstig uit Spanje

en Portugal, hadden wel vaak al in de Middeleeuwen een familienaam aangenomen. De Asjkenazische Joden moesten vanaf begin negentiende eeuw gaan nadenken over een achternaam toen de burgerlijke stand werd ingevoerd. Naast hun Joodse naam moesten ze ook een burgerlijke achternaam aannemen, zodat ze konden worden geregistreerd en belast. Tot die tijd veranderden Joodse achternamen met elke generatie maar nu moest er dus een familienaam gekozen worden die werd vereeuwigd, ongeacht misvormingen en ouderwetse spellingsvormen of rare betekenis. Iedereen was vrij om zelf een naam te bedenken en aan te nemen.

Frankfurters en HamburgersEr waren verschillende manieren waarop een familienaam kon ontstaan. Soms is het meteen duidelijk waar een naam vandaan komt, maar vaker zijn er meerdere verklaringen voor het ontstaan mogelijk. Er waren mensen die de stad of de regio waar ze woonden of waar hun familie vandaan kwam als officiële achternaam kozen. Iemand uit Frankfurt noemde zich Frankfurter, naar de stad, iemand uit Hamburg, Hamburger.Vaak ook werd de achternaam afgeleid van het beroep dat iemand uitoefende of de waren die men verkocht. Bijvoorbeeld Augurkiesman, Vleeschhouwer, Azijnman, Komkommer, Raap, Kool, Witteboon en Citroen (groenteventers). En niet te vergeten de namen uit de visserij: Vischjager, Vischschoonmaker, Vischschraper, Visje en Viskoper

Maar er zijn ook namen die lijken af te stammen van een beroep, zoals Melkman. Deze naam verwijst echter niet naar het beroep maar naar het Hebreeuwse woord Melech, koning. Melech - melk - Melkman. De naam Appel of Appelman kan afgeleid zijn van het beroep appelkoopman, maar kan ook een verbastering zijn van de koosnaam voor Abraham: Appie.

“Augurk. Dat kan de naam zijn van iemand die zuur verkocht, maar ook van iemand die altijd zuur

keek en daarom augurk werd genoemd.”

Andere schijnbare etensnamen zijn eigenlijk afgeleid van persoonlijke eigenschappen, bijnamen en scheldnamen, zoals Gans en Kalkoen. Als familienamen uit bijnamen zijn ontstaan kan het motief humoristisch zijn geweest.

JOODSE ACHTERNAMEN

TEKST & FOTO RUTH DE LIEVER

Augurk en ViskoekjeGenoemd naar eten?

Maar bij de meeste namen kom je er niet meer achter wat nu precies de beweegredenen waren om juist die naam aan te nemen. Er zijn vaak meerdere verklaringen mogelijk. Neem de naam Augurk. Dat kan de naam zijn van iemand die zuur verkocht. Het zuur is tenslotte door de Joden in Amsterdam geïntroduceerd, dus een logische achternaam. Maar het kan ook de bijnaam geweest zijn van iemand die altijd zuur keek en daarom augurk werd genoemd.

De ultieme Joodse eet-achternaamOver bijnamen gesproken, er was wat mij betreft lange tijd een ultieme joodse eet-achternaam: Viskoekje. Deze meneer was in de jaren 50/60 elke sjabbes in sjoel in Amersfoort en stond bij ons zo bekend. Pas later hoorde ik dat het een bijnaam was die mijn familie hem ooit gegeven had.Het was 1956. De familie de Liever uit Nijkerk stond, zoals altijd op de jom tov-dagen, met een caravan in de sjoeltuin in Amersfoort. Daar overnachtten ze om niet te hoeven reizen op de feestdagen. Mijn opa Philip had zijn befaamde viskoekjes gebakken, die werden meegenomen naar Amersfoort op een groot wit visvergiet met daaroverheen een natte theedoek. Zo bleven de viskoekjes vers bij gebrek aan een koelkast. De vergiet werd in het keukentje van het chewre gezet in afwachting

van de lunch.Op die bewuste jom tov-dag in 1956 gingen de drie zonen van Philip tijdens de sjoeldienst om beurten naar “het toilet”. Toen de familie zich na de dienst verzamelde in de caravan voor de broodmaaltijd, bleek de helft van de

viskoekjes verdwenen. Op de vraag wie die viskoekjes had weggehaald wezen de jongens alle drie naar de enige man die tijdens de sjoeldienst regelmatig naar het toilet ging: Meneer Viskoekje. Alleen hij kon de dader zijn geweest. Zo is de onschuldige meneer Viskoekje aan zijn naam gekomen. Zijn echte naam was Meijer Ten Brink, maar die naam heeft dan weer niets met eten te maken.

Veel namen van dieren, vruchten en natuurDierennamen of metaforische namen, waarbij mensen met dieren en hun eigenschappen worden vergeleken, zijn ook een bron voor achternamen: De Haan, Konijn, Lam, Zalm, Baars, Schellevis en de niet koosjere Aal (wat ook kan afstammen van de plaatsnaam Aarle), Paling en Mossel. Deze dierennamen zijn voor een deel te verklaren door het feit dat een aantal van de 12 stammen van Israël gesymboliseerd wordt door een dier, bijvoorbeeld door de vis of een hinde.

Joden kozen in het algemeen vaak voor namen die waren afgeleid van dieren, vruchten of de natuur. Een mogelijke reden daarvoor is dat deze namen geen religieuze achtergrond droegen en toch goed in de lokale cultuur pasten. •

11

Marc Chagall ramen met onder meer dierenafbeeldingen van de stammen van Israël, Foto: Djampa CC4.0

12

Hummus-oorlog

R abbijn Shlomo Krantz liep opgeruimd en goedgeluimd in de prille zomerzon op een vroege vrijdagochtend naar de markt in een nabijgelegen stadsdeel van zijn moderne

buitenwijk van Amsterdam. Zijn vrouw, Jessica, had hem eropuit gestuurd om hummus te halen bij een nieuwe Israëlische stal van een jongen, Avi, die zij kende via haar werk als lingeriemodel. Avi was ‘food-stylist’ en ze had Krantz op Instagram een selectie laten zien van moderne hummus-variaties: avocado, aardbeien, amandelen en asperges, voor zover hij kon zien.Hij had nog een beetje tegengestribbeld, “Maar Jes, ik wil er hoogstens wat olijfolie op, wat heb ik met al dat spul? En het is alleen nog maar alles dat met een A begint, hoe zit het met de rest?”

Maar ze was onverbiddelijk geweest: “Shlomi, vanochtend komen mijn mani-pedi, mijn masseur en mijn kapper allemaal thuis langs en je weet dat je er dan toch beter niet kan zijn. Ga nou maar naar de markt. Bovendien is Mo daar denk ik ook. Hij zei dat zijn neefje een nieuwe stal heeft.”Dus had Krantz zich over zijn aanvankelijke weerzin gezet en probeerde monter de markt op te stappen. De toegang werd echter geblokkeerd door een kleine menigte die zich had verzameld rond twee bekvechtende jongemannen, met allebei voor Krantz niet van elkaar te onderscheiden opgeschoren kapsels, hipsterbaardjes en tatoeages.

Hij dacht een van de kemphanen, die elkaar verwensingen toeslingerden in licht Midden-Oosters getint Amsterdams, te herkennen van Instagram. Hij liep op de man af tijdens een moment van luwte in de strijd en sprak hem toe in het Ivriet: “Avi, ma koreh? (Wat is er aan de hand?). Onmiddellijk richtte de ander zich tot hem: Hey, ik ben

Avi, die antisemiet daar is Ali. Wie ben jij?”Voordat de verbouwereerde Krantz zich kon herstellen van zijn vergissing werd hij door iemand anders bij de schouder gepakt. “Hey Krantz, wat doe jij hier? Kom je vrede stichten?” Het was Mo, zijn vriend en plaatselijke groenteboer. “Ik neem aan dat je hier was om de nieuwe hummus van mijn neefje Ali te proberen en je midden in dit Midden-Oosten conflict terecht kwam, net als ik,” zei Mo.

Het duizelde Krantz even. Avi, Ali, twee nieuwe hummustenten? Hij verwenste Jessica stilletjes, natuurlijk had zij hiervan geweten en hem niet gewaarschuwd. Nu zat hij met de hummus met gebakken peren.Ondertussen stonden de twee hummusrivalen weer te kijven. “Steek jij je vuile Hamas-hummus maar in je reet,” riep de een, Krantz nam aan dat het Avi was. “Vuile racist, je kan het niet eens uitspreken, het is Hamas en Hezbollah, niet Chamas en Chezbollah, domme Chipster,” kwam het antwoord van Ali.Mo en Krantz haalden de twee uit elkaar, Krantz stuurde

Avi naar de hummusstal met Hebreeuwse letters en Mo nam Ali aan de arm naar zijn stal schuin daartegenover. Ze sommeerden de twee jongelingen niet achter hun hummus vandaan te komen en overlegden in het midden met elkaar en een paar marktkooplui.De spanningen bleken vanaf het begin van de week te zijn opgelopen, vanaf het moment dat ze tegelijk met hun nieuwe hummusstallen begonnen. Eerst had de rivaliteit zich beperkt tot steeds grotere borden met ‘authentiek’, ‘ambachtelijk’ en ‘artisanaal’ maar later waren er plagerijen bijgekomen. Avi had een hummus-Gaza gemaakt waar asperges uitstaken als raketten en Ali had als vergelding een hummus-Tel Aviv gemaakt waar geknakte asperges omgekeerd instonden rond inslagkraters met rood chilipoeder en zwart mosterdzaad.

COLUMN FERRY BIEDERMANN

TEKST FERRY BIEDERMANN

Instagram - Hummus met bananen

13

Krantz en Mo waren het met elkaar eens dat de creativiteit ondanks de letterlijke en figuurlijke smakeloosheid wel bewonderenswaardig was. “Ik denk dat ik weet hoe we dit kunnen oplossen,” zei Krantz. “We vragen Yedid om te komen oordelen over de beste hummus en de verliezer moet maar opkrassen. Er is echt geen ruimte hier, voor zo’n hummus-oorlog.”Mo keek hem twijfelend aan. “Maar Yedid is Libanees, ik weet wel dat hij de beste hummus in de stad maakt maar denk je dat jouw Avi dat gaat accepteren?” Krantz haalde zijn schouders op. “Het is niet mijn Avi maar Yedid is oorspronkelijk Joods-Libanees. Dat hangt hij niet aan de grote klok hier, begrijp je wel? Zeg maar niets tegen Ali, dan haal ik Avi wel over.”

Yedid, een grote man van in de vijftig met een stoppelbaard en een lange zwarte jas aan, zelfs in de zomer, was niet zomaar over te halen. Hij had Mo en Krantz, twee oude bekenden, eerst verwelkomd in zijn restaurant maar was al snel weerbarstig geworden. “Ik bemoei me daar helemaal niet mee, dat vreselijke Midden-Oosten gedoe.” Pas toen hij hoorde van alle verschillende soorten hummus die de twee stallen serveerden, was hij interesse gaan tonen. “Wat??? Hummus met stroopwafels? Die lui hebben echt hulp nodig, psychiatrische hulp.”

Gedrieën togen de vrienden na het weekend naar de markt om het conflict te beslechten. Eenmaal daar aangekomen troffen ze echter nog maar één stal aan, met een groot bord ervoor: Avi en Ali, authentieke, ambachtelijke, artisanale, Amsterdamse hummus. De twee stonden naast elkaar hummus op te scheppen voor de lange rij klanten.“We zijn uiteindelijk zakenmensen, we trokken samen ontzettend veel belangstelling aan,” legde Ali aan ze uit. Avi viel hem bij: “We schelden nog wel op elkaar, want dat vinden de mensen zo bijzonder, hè, smerige tabouleh-terrorist?” Het antwoord kwam onmiddellijk: “Zeker, vuile falafel-fascist.” Licht applaus klonk op vanuit de rij wachtenden.

“Hé, Yedid, waar ga je naartoe,” riep Krantz zijn vriend na die richting het marktkantoor liep. Yedid draaide zich om, en grijnsde: “Nu is er een stal vrij en ik zal die lui eens laten zien wat authentieke hummus is. Een Libanees tegen een Marokkaan en een Israëliër? Dat wordt een makkie, wij hebben het uitgevonden.” •

Enjoy your summer& friends

www.jewish-friends.euDe grootste datingsite voor iedereen met een Joodse achtergrond voor vriendschap en meer.

a f r e m d e r b i e s n s j m e k t z i e s .a n d e r m a n s h a pj e s m a a k t z o e t.

Holy cow!Redenen van rein en onrein

“Dit zijn de dieren die gij eten moogt van al het gedierte dat op aarde is. Gij zult niets eten dat een gruwel is.” Dit zijn de eerste regels van

de teksten in de Tora die over reine en onreine dieren gaan. Door de eeuwen heen hebben talloze rabbijnen, Joodse en niet-Joodse

geleerden, theologen, biologen, taalkundigen en antropologen zich over die woorden gebogen en ze op verschillende wijzen verklaard.

Er is kennelijk altijd een enorme fascinatie van uitgegaan.

H et Jodendom is niet uniek als het gaat om voedselvoorschriften. Ook Moslims, Hindoes en Boeddhisten, en nog vele anderen, han-teren specifieke regels. Daarnaast ontdekten

cultureel antropologen de afgelopen anderhalve eeuw dat de preoccupatie met verontreiniging en taboes binnen samenlevingen een wijdverbreid, misschien zelfs univer-seel verschijnsel is.

Een van die sociaal-antropologen was Mary Douglas die in 1966 het klassiek geworden Purity and Danger, an analysis of the concepts of pollution and taboo publiceerde. In dit boek behandelt zij onder meer rituele voorschriften bij Afrikaanse stammen, Hindoes in India, en bij de Israëlieten.Zo laat zij bijvoorbeeld zien hoe voedselvoorschriften bij de Hindoes in India samenhangen met de kastenstructuur en dat ze onderdeel uitmaken van een symbolisch systeem. In deze kastensamenleving wordt onderscheid gemaakt tussen gekookt en ongekookt voedsel.Gekookt voedsel kan verontreiniging doorgeven, ongekookt voedsel daarentegen niet. Dat betekent dat ongekookt voedsel door leden van alle kasten aan elkaar doorgegeven kan worden en lopen leden van hogere kasten niet het risico door leden van lagere kasten “verontreinigd” te worden.Dat is een praktisch voordeel in een samenleving waarin de arbeidsverdeling tussen kasten correleert met overerfde reinheid: de kasten die als hoogste en puurst worden beschouwd, houden zich bezig met denken en

bidden, de laagste kaste, de “minst pure”, verricht arbeid en diensten ten gerieve van de hoge kasten, zodat deze verschoond blijven van “verontreiniging”.Maar rituele voorschriften en gebruiken hebben nog een functie: ze bieden de groep die deze in acht neemt een unieke identiteit en schermt deze af van andere etnische of religieuze groepen. Door het vasthouden aan de religieuze riten en gebruiken konden de Joden als groep ook in de diaspora overleven.

Jodendom en rabbijnenHet Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap publiceerde in 2016 een toelichting op de spijswetten in het kader van een wekelijkse parasja, een deel uit de Tora dat op sjabbat in de synagoge wordt gelezen. Daarin wordt gesteld dat er in de Tora geen argumenten genoemd worden waarom juist herkauwende zoogdieren met gespleten hoeven gegeten mogen worden en vissen zonder schubben en vinnen gemeden. Maar door koosjer (ritueel geoorloofd) te eten, wordt het Joodse volk voortdurend herinnerd aan de verplichtingen tegenover G’d.Het begrip heiliging staat hier centraal. In de Tora (Leviticus 11:44) staat: “Ik ben uw G’d; gij zult uzelf heiligen en gij zult heilig zijn omdat Ik heilig ben.” De term heilig heeft twee betekenissen: verheven en apart (boven het alledaagse aardse) en volledig in de zin van heel. De termen heel en heilig zijn met elkaar verbonden. Door het opvolgen van de voorschriften wordt men verbonden met de bron van heiligheid en ontstaat de band met G’d, is de redenering.

ETEN

TEKST KARIEN ANSTADT

14

15

Geef aan Cefi na, de schakel tussen

(n)u en later

Geef met een gift of legaatIBAN NL91 INGB 0000 1918 00

of met een certifi caat voor Rosj Hasjana

020 442 07 82info@cefina.nl www.cefi na.nl

jongerenzorg enbeveiliging inJoods Nederland

IBAN NL91 INGB 0000 1918 00of met een certifi caat voor Rosj Hasjana

Cefi na wenst iedereen

een fi jne zomer!

STEUNT

Steun

Joods Bijzonder Onderwijs

Jeugdorganisaties Haboniem en Bne Akiwa

Joods Maatschappelijk Werk

Beveiliging

020-644 8429 info@israelactie.nlPostbus 7858 1008 AB Amsterdam

WWW.ISRAELACTIE.NL/PROJECTEN/JEUGDDORPENSTEUN HEN OP IBAN NL91 INGB 0000 7777 77

EEN GOEDE VAKOPLEIDING VERHOOGT HUN KANSENEducatie en een plek om veilig te wonen

HOE KUNT U HELPEN?Wij vragen uw steun voor jeugddorp Kiryat Yearim, een thuis voor zo’n 120 risicojongeren uit de periferie. De technische modevakopleiding moetverbeterd en uitgebreid worden. Bezig zijn met mode en creativiteit heeft een positief effect op jongeren, zo is gebleken.

Hier is geld voor nodig, onder andere voor nieuwe naaimachines, strijkbouten, strijktafels en stoffen. Het bestaande klaslokaal moet worden opgeknapt en het klasmeubilair is aan vervanging toe.

Zij hebben uw hulp nodigSamen maken we Israël sterker

16

Zelfstandig en verzorgd wonenMooi kleinschalig woonzorgcentrum in Benoordenhout, Den Haag met ruime appartementen en verpleeggroepen.

Zelfstandig blijven wonen ook als u veel zorg nodig hebt? Dat kan in onze 36 appartementen met het zogenoemde Volledig Pakket Thuis. Voor ouderen die niet meer de regie over hun leven kunnen voeren, zijn er psychogeriatrische en somatische verpleegplaatsen in zeven kleinschalige woongroepen. U kunt gebruik maken van een gezellig restaurant en een zonnige tuin. Er zijn winkels en terrasjes op loopafstand.

Parkeerplaatsen te huur in onze ondergrondse parkeergarage.P

Voor meer informatie: 070 3143800of de website: www.jbc-visserhuis.nl

MET NESJOMMEvoor Joods Nederland

Aangenaamdichtbij

www.ziekenhuisamstelland.nl

Het Lev activiteitenprogramma komt naar u toe. Zoals: Films met nagesprek • Koken • Basiscursus Joodse Cultuur • Cursus Hebreeuws alfabet • Samen koffie drinken • Handwerken • Lezingen over Joodse onderwerpen • Een prachtig eindfeest!

NIEUW Een maand extra JMW activiteiten in uw regioNovember / Regio Zuid Holland, Zeeland en omstreken

Heb ‘t Lev

Wij horen ook graag wat uw ideeën of wensen zijn! En als u een handje mee wilt helpenof anderszins dan vernemen wij dat graag.

Zodra data en locatie bekend zijn hoort u meer van ons. Maar wilt u er zeker van zijn dat u goed op de hoogte blijft, stuur dan een mailtje naar r.vandenberg@joodswelzijn.nl zodat wij u kunnen informeren.

Verschillende rabbijnen zochten het verbod ook in de medische hoek. Zo waren er de Spaanse rabbijnen Nachmanides en Maimonides (12de eeuw) die tevens arts waren en als zodanig op de voordelen voor de gezondheid wezen. Maimonides opperde dat het Joodse volk door het verbod op verschillende diersoorten voor vele ziekten behoed werd.Rabbijn Abarbanel (15de eeuw) ging hier tegenin en redeneerde op een meer wetenschappelijke manier dat veel mensen verboden diersoorten eten zonder ziek te worden en er ook ritueel toegestane dieren en planten zijn die wel riskant zijn voor de gezondheid. Hij vond dan ook dat men dit onderdeel van de Tora vooral op geestelijk niveau moet interpreteren. Door het nuttigen van onreine dieren wordt volgens hem de zuiverheid van de geest aangetast.

“Gij zult van uw vee niet twee verschillende

soorten laten paren.”

Antropologische verklaringDe antropologe Mary Douglas wijdt een apart hoofdstuk aan de voedselvoorschriften binnen het Jodendom en met name aan de als rein en onrein bestempelde dieren (Leviticus). Na bestudering van alle bestaande theorieën stelt zij dat verklaringen waarbij voor ieder dier weer een andere reden aangevoerd wordt, zoals in het ene geval een hygiënische en in het andere geval weer een morele reden, niet voldoen.

Aan de andere kant is er ook geen sprake van willekeur. De spijswetten moeten niet geïsoleerd bekeken worden, maar binnen het kader van de totale Joods-religieuze en culturele structuur. Volgens haar moet je beginnen bij de tekst en dan valt op dat de voedselgeboden verbonden worden met het gebod “Wees heilig, want ik ben heilig.” Er moet dus een connectie zijn tussen deze twee geboden.Het woord heilig is in het Hebreeuws kadosh en betekent apart gezet. En apart zetten en scheiden van zaken beoogt dat zaken niet vermengd of met elkaar verward worden.Maar heilig betekent niet alleen apart zetten oftewel scheiden maar ook heel of volledig in de Tora. Een onderneming mag niet afgebroken worden. Werk moet voltooid worden. Volledigheid, heelheid, orde en ordening vormen dus de essentie van heiligheid. Scheiden wat gescheiden moet worden, volledig zijn en je houden aan de klasse of categorie waartoe je behoort. Ieder schepsel hoort in een bepaalde categorie en vermenging is uit den boze.

In het Oude Testament betekent zegen van G’d voorspoed. Worden de voorschriften niet nageleefd, dan wordt de zegen ingetrokken met als gevolg ellende. Het volk krijgt dus die zegen door zich te houden aan alle voorschriften en ordenende principes.

Reine en onreine dierenDe Israëlieten waren een volk van veehouders. Land en vee kregen de goddelijke zegen zodat zij vruchtbaar zouden zijn. Beide bevonden zich als zodanig binnen de goddelijke orde. Het vee dat herkauwt en gespleten hoeven heeft is rein en dat was ook het vee dat een veehouder gewend was te houden en te eten.Dan nu terug naar de overige reine en onreine dieren. Aansluitend op de schepping van aarde, water en hemel (Genesis), wederom aparte, gescheiden elementen, worden in Leviticus toegestane en niet toegestane dieren per element behandeld. Toegestaan worden die dieren die uitsluitend toegerust zijn voor het element waarin ze zich bewegen.Dus dieren op vier poten die zich op het land bewegen zijn rein. Reptielen die zich met twee poten op het land begeven zijn onrein want niet specifiek toegerust voor het land, ze bewegen zich ook in het water.Wat betreft de vissen: alles wat zich in het water beweegt en vinnen en schubben heeft is rein. Daar hoort de worm niet bij want alles wat “krioelt of wemelt” is eveneens onrein. De worm krioelt zowel in het water als in de aarde.Vogels, horend bij het firmament, hebben twee poten en twee vleugels. Alles wat vier poten heeft en vliegt, zoals bepaalde insecten, is onrein.Waar het op neerkomt is dat hybride schepselen, op welke manier dan ook, onrein zijn omdat zij niet zuiver of volledig in overeenstemming zijn met één bepaalde categorie en dus buiten de orde vallen. De overkoepelende verklaring die Douglas voorstelt berust dus op ordening, scheiding en klasse.De vraag is of deze verklaring alle genoemde dieren dekt. Maar het is wel een verklaring die uitstijgt boven alle andere en ingebed is in, en deel uitmaakt van de totale Joods-religieuze en culturele structuur. Het is beslist niet het laatste woord over dit onderdeel van de spijswetten, want de discussie onder rabbijnen en overige geleerden en wetenschappers, is nog altijd gaande. •

17

18

TAFEL VOOR TWEE

Maar ze delen niet alle eet-enthousiasmes. De Joods-Nederlandse kooktradities voeren de boventoon als Esther privé kookt en bakt. “Zo eet ik altijd vis op donderdagavond. En de avond voor Pesach raapstelen met pekelvlees. Het komt voort uit lange tradities. En ja, ik zou het jammer vinden wanneer die zouden verdwijnen. Maar ik ben realist genoeg dat daar weinig tegen valt te doen.”Abel deelt die tradities niet. “Zeker, bij mijn opa en oma wilde ik altijd meehelpen en op mijn vijftiende kookte ik thuis vaker dan mijn ouders. Maar veel binding met de traditioneel Nederlandse keuken heb ik niet.Eerlijk gezegd, de Nederlandse keuken is voor mij een extreem voorbeeld van een eetcultuur die nog heel wat ontwikkeling kan gebruiken. Het is alles bij elkaar nogal fantasieloos als je dat met veel plekken in het buitenland vergelijkt.” En het recht om die vergelijkingen te maken

kan Abel niet worden ontzegd. Hij studeert in Portugal en is het komend jaar in Montreal en Sao Paulo.Traditie en verandering. Maar waar is dan de vernieuwing vandaag de dag te zien? Claudia Roden,? opper ik voorzichtig. Hier zijn beiden het over eens. “Roden maakt een mooie vertaalslag van de Joodse keuken naar het heden. Maar het is zeker niet de vernieuwing. Veeleer heeft zij bepaalde keukens toegankelijk gemaakt voor een breder publiek.”

“Simpelheid voorop. Dan kan je niet

wegduiken.” Abel wijst op de grote verschillen tussen de Italiaanse en Franse keuken. “Bij de Italiaanse keuken kook je met weinig ingrediënten. Drie of vier. Simpelheid voorop. Dan kan je niet wegduiken. Het moet heel precies passen. Dan is elk individueel ingrediënt heel bepalend. Heel anders dan bij de Fransen met hun vele sauzen en tot wel vijftien ingrediënten”. Dat laatste – die grote hoeveelheid ingrediënten - is ook het bezwaar dat Esther en Abel hebben tegen de populaire Israëlische Yotam Ottolenghi: “Te veel ingrediënten in een gerecht,” is het oordeel.

PresentatieAllebei hechten ze veel belang aan de manier waarop een gerecht wordt opgediend. “Zo zal ik nooit kabeljauw, aardappelen en bloemkool gezamenlijk serveren. Dat is allemaal één kleur. Het oog wil en mag ook wat,” zegt

TEKST EN BEELD WOUTER VAN DER SCHAAF

Kookfanaten Over traditie en vernieuwing

Wat gebeurt er als een liefhebber

aanschuift bij een gelouterde kok?

Ze zijn het vooral met elkaar eens,

over onderwerpen zoals presentatie,

Claudia Roden en hersenen in zuur.

Abel Grünfeld, 24, studeert economie

en business in het buitenland en

Esther Barendse, 74, heeft twintig

jaar een cateringbedrijf gehad.

19

Esther. Abel: “Absoluut. Compositie en opmaak zijn heel belangrijk. Interessant ook hoe in keukens wordt omgegaan met niet alleen smaak en geur, maar ook met kleur. Voor een goede eetervaring gaat het om élk zintuig. Oog, oor, neus en tong,” zegt hij.“Ik kookte in eerste instantie waar mensen om vroegen”, vertelt Esther. “En ik genoot dan ook van de uitdagingen waar ik onverwacht voor kwam te staan. Zoals die keren dat ik gevraagd werd een Indische maaltijd samen te stellen. Dat vereist heel wat inventiviteit en creativiteit, maar het kan best! En het is natuurlijk ook een kwestie van heel zorgvuldige planning.”

“Een Jemenitisch gerecht met stierenballen –

‘smaakt prima’.” Abel kan ook genieten van het maken van riskante keuzes. ”Dat is voor mij interessanter. Ik ben juist altijd geboeid door dat ene ingrediënt dat mij verrast.” De wildste gerechten passeren de revue. Van hersenen in het zuur – “helaas niet meer te koop in Nederland” - tot aan een Jemenitisch gerecht met stierenballen – “smaakt prima”.

Israëlische hype?Het eten in Israël? Abel is hier uitgesproken over. “Het is wel zo dat heel veel culturen hier bijeen zijn gekomen en dat maakt het dus culinair interessant. Maar het is ook

gehyped wanneer mensen een opmerking maken als ‘alles gebeurt daar’. Maar zeker, juist voor vegetariërs is de keuken in Israël een feest.”En weer komt het gesprek terug op vernieuwing en traditie. Esther: “Ik sta open voor vernieuwing. Want zo zie je ontwikkeling”. Waarbij Abel aanhaakt met een ervaring in Montreal, Canada, waar in een trendy buurt de Joodse keuken is neergestreken met vernieuwende gerechten als Gefillte Fish taco’s en kipschnitzel op challe. “Met een enorme uitstraling van de Joodse naar de niet-Joodse wereld. Dat soort trends zie je veel in Noord-Amerika.”

En Esther, nog een mooi drama tot slot? “Dat was toen ik voor een barmitswa een prachtige taart had gebakken. Alles erop en eraan. Het enige dat ik nog moest doen was de naam in mooie letters op de taart spuiten. NATHAN. Ik was daar net mee klaar toen iemand me zei dat de barmitswa\jongen niet Nathan maar DAVID heette. Even paniek. Het kostte mij de nodige inspanning maar niemand kon aan de taart zien dat ik die naam keurig had veranderd.” •

Esther Barendse en Abel Grünfeld

az an oreman est a hoen, iz oder er kr ank oder die hoen.als een arme man een kip te eten krijgt, is of de man ziek of de kip.

Eten dat verbindtIedereen komt langs bij Jonah Freud

TEKST FERRY BIEDERMANN

Een stoet van kookgrootheden

uit binnen- en buitenland en

opvallend vaak Joods, bezoekt

regelmatig haar “toko” op de

Haarlemmerdijk in Amsterdam

of gewoon thuis. Ze kent en

kende er veel, van Claudia Roden

en Berthe Meijer tot Yotam

Ottolenghi en Samuel Levie.

Jonah Freud, 56, is al ruim

dertig jaar eigenaar van de

Kookboekhandel, die ze ooit

overnam van de befaamde

restaurantcriticus Johannes van

Dam. Ze is schrijver, vertaler,

recensent en spin in het web van

de Nederlandse culinaire wereld.

INTERVIEW JONAH FREUD

FOTO

: HÉLÈ

NE M

EIJ

LER

20

21

Nog geen vijf minuten nadat we beginnen te spreken, in de winkel, aan de centrale tafel volgestouwd met kookboeken, wordt het interview onderbroken door een onverwacht

bezoek van twee restaurateurs, Esther Uva en haar man, van restaurant Mario in Neck, die al hadden gebeld over hun nieuwe kookboek.Freud veert op en is meteen diep in een meanderend gesprek met ze verwikkeld, over Esther's vader Mario, de kookboeken die hij voor haar heeft gesigneerd en die ze in haar privé-collectie heeft, een recensie die ze zal doen

voor het blad De Smaak van Italië, over vrienden die op boten wonen in Neck, en nog veel meer.Zelf woont Freud “op een schip” in de buurt en daar is niet veel ruimte, dus staan veel van haar eigen boeken op de Haarlemmerdijk. Als de onverwachte gasten eenmaal weg zijn, duikt Freud weer net zo snel het gesprek in over haar kookfascinatie. Ze heeft die trouwens doorgegeven aan haar kinderen; haar dochter kookt bij streetfood cateraar Hotmamahot en haar zoon kookt al meer dan vijftien jaar periodiek in de Amsterdamse horeca, onder meer bij de Goudfazant en De Plantage.

22

Alleen haar man kookt absoluut niet maar dat is niet echt een verademing: “Die kookt zo extreem nooit, dat is soms ook wel een beetje jammer.” Voor haar is het koken echter vanzelfsprekend, hoewel het niet haar beroep is. Dat is het schrijven over koken en eten, het recenseren en uiteraard verkopen van kookboeken.Lekker Joods, De banketbakker, Vanaf ‘T IJ, Zeelust en het Rijksmuseum Kookboek, dat is zomaar een greep uit de reeks boeken die op haar naam staat. Ze schrijft recensies voor onder meer het Parool, Trouw en de Smaak van Italië en was mede-maakster van het Radio 1 kookprogramma Mangiare. Oh, en ze is dol op brood en fietst rustig naar de andere kant van de stad om een nieuwe challe te proeven.

De keuken van mama en Claudia RodenMaar het begon allemaal min of meer met het vertalen van het wereldbefaamde kookboek van Claudia Roden, De Joodse Keuken, en dat terwijl ze haar Joodse achtergrond niet hoog in het vaandel had gevoerd in haar professionele leven.“De uitgever vroeg me. Het is wel een beetje raar dat ik van het begin af aan, hoewel ik er een beetje waakzaam voor ben geweest, toch vrij regelmatig in de Joodse culinaire hoek terecht ben gekomen.”Roden was al heel lang een van haar heldinnen en dus aarzelde ze niet om ja te zeggen. “Haar kookprogramma bij de BBC, Mediterranean Cookery, vind ik nog altijd de allerleukste serie over eten. Claudia ging gewoon bij mensen koken in Italië, Egypte, Frankrijk, Spanje en over dat eten praten. Een hele mooie jonge vrouw. Mijn liefde voor eten komt bij Claudia vandaan. Haar Midden-Oosten kookboek (uit 1968, red.), dat ooit als Prisma pocket is verschenen, leerde mij, maar ook mijn moeder couscous maken.”

“Ik ben toch vrij regelmatig in de Joodse culinaire hoek terecht

gekomen.” Want het echte begin van haar kook-interesse ligt uiteraard thuis. “Mijn moeder is op jonge leeftijd ziek geworden en kon daarna eigenlijk nooit meer werken. Ze was daarvoor al van het lekkere eten en koken. Maar ze werd toen depressief en is haar ziel en zaligheid in dat koken gaan leggen. Vooral in die depressieve periodes kon ze ’s nachts niet slapen en ging ze patés maken en bouillonnetjes trekken en dat soort dingen. Dat heb ik dus totaal niet. Ten eerste ken ik het woord depressie niet, dat zit niet in mijn vocabulaire, en ten tweede ben ik er gewoon niet zo fanatiek in.” - Het heeft wel een enorme indruk op je gemaakt.“Dat heeft het en ik kom nu pas achter sommige dingen. Mijn moeder had bijvoorbeeld een Thaise periode en dan

aten we drie maanden alleen maar Thais thuis, we hebben het over begin zeventiger jaren. Daarna kon ze naadloos overgaan naar alleen maar Siciliaans eten, of alleen maar Indiaas, noem maar op. Want dan kreeg ze het op haar heupen en stortte ze zich er helemaal op, haalde ze ook alle spullen in huis en ging het alleen maar daarover. Ik merk dat ik daardoor een enorme kennisvoorsprong heb op mensen die pas later met andere keukens bezig zijn gegaan. - Stond je in de keuken bij je moeder, hielp je?Ja, want ze was dus ziek en vanaf mijn zevende lag ze gemiddeld drie maanden per jaar in het ziekenhuis. We hebben wel een tijd gezinsverzorgsters in huis gehad, van JMW, maar die haatten we natuurlijk. Die hebben we de een na de ander weggepest, mijn broer en mijn zus en ik. Dus vanaf dat ik een jaar of elf was kookte ik ook zelf.We waren wel allemaal van het lekkere eten, mijn broer en zus en ik, nog steeds. Mijn broer is wat dat betreft het ergste denk ik, zijn hele leven draait om eten. Mijn zus kan veel beter bakken dan ik. Maar ik heb wel het meeste gemak in het koken, dat doe ik iedere dag, dat gaat me zo makkelijk af, het is ook ontspanning. - Hoe was het om met je moeder te koken?Ze overleed toen ik zesentwintig was en ik ben op mijn achttiende uit huis gegaan. Maar op zondagavond aten we met z’n allen, ook met mijn oma, bij haar thuis. Daar begon ze al op donderdag mee, dan ging ze boodschappen doen, dan vrijdag beginnen met koken, en zaterdag, en zondagavond kwamen wij het achter elkaar naar binnen werken.Wij deden de afwas. Het grote verschil tussen de manier van koken van mijn moeder en van mij is dat haar niet zo grote keukentje dan bomvol stond, ze had alles gebruikt. We waren dan zeker tweeënhalf uur aan het afwassen. Het was een ontploffing. Dat is wel mijn verzet tegen mijn moeder geweest, ik ben heel netjes in de keuken. - Kookte je vader?Ook omdat zij ziek was, moest hij wel. Hij was ook erg van het lekker eten maar het was een typische flambeerman. Zondagavond, hoppakee, groot uitpakken, dan ging de vlam in de pan. Dan ging hij tongfilets gevuld met zwezerik maken, echt iets van waar hebben we het over? Dat was mijn vader.

Sporen van oorlog- Hoe waren je ouders de oorlog doorgekomen?Allebei mijn ouders hadden een niet-Joodse moeder, wel een Joodse vader. Bij mijn moeder was het rare verhaal dat haar moeder Joods was geworden om met mijn opa te trouwen en dat heeft ze in 1939 teruggedraaid. Dus er waren twee kinderen uit een ‘Joodse’ moeder geboren en drie uit een niet-Joodse moeder.Allebei mijn opa’s hebben ondergedoken gezeten, mijn oma van mijn moederskant was een sterke, stevige Duitse dame. Die heeft iedereen veilig de oorlog doorgeloodst. Mijn oma van de andere kant, de Freud-

23

kant, was behoorlijk gek en heeft haar kinderen ernstig verwaarloosd. Mijn opa aan vaderskant overleed al in 1947, ook een slachtoffer van de oorlog, hij was nog heel jong. Hij had ondergedoken gezeten en dat is nooit meer goed gekomen.Mijn vader was toen elf en die heeft het heel slecht gehad. Hij heeft het er eigenlijk nooit over gehad en is ook heel jong overleden, op zijn negenenveertigste. Ik was eenentwintig, dus op het moment dat je zelf wilt beginnen om dingen te vragen, waren ze er al niet meer. Mijn opa was in 1929 uit Hongarije gevlucht, eerst naar Parijs en toen naar Amsterdam.- Dat is de familie van Sigmund?Ja, in de verte.

- Je vader was wel een levensgenieter?Ja, maar ik ben ook verder in mijn leven nooit meer zo’n slim iemand tegengekomen. Dat is moeilijk objectief te zeggen als dochter. Hij was klinisch fysioloog, hij deed allerlei experimenteel werk met het hart. Hij was een uitvinder en heeft onder andere aan de wieg gestaan van beademingsmachines en de eerste pacemakers. Hij wist alle namen van alle beesten, inclusief insecten, en ook in het Latijn. Hij wist alle namen van alle bloemen en planten, ook in het Latijn.

“Ik ben echt groot geworden met de

Asjkenazisch-Joodse keuken.“

Hij heeft ons alle kerken van West-Europa door gesleurd en hij wist van alle gebrandschilderde ramen wat erop werd voorgesteld en dan zei hij: ‘Je moet het goed weten want dat is de enige manier waarop je ze kan bestrijden.’ Van hem heb ik heel erg meegekregen dat religie de grootste bedreiging is van de mensheid.

- Maar het Jodendom qua cultuur en qua eten dat zat er wel in?Dat zat erin, en dat zit er nog steeds in. Ik vier niet meer de feestdagen. Mijn moeder deed dat graag, die vond het heerlijk dat we dan weer matzes konden eten, omdat we dat anders nooit zouden doen. Ik doe dat niet meer maar eet nog wel eens tussendoor een matze. Ik ben vroeger ook wel naar Poeriemfeesten geweest, er zijn natuurlijk delen van mijn familie waar dat nog veel meer leeft, ik word ook nog wel gevraagd voor de feestdagen. En dan vind ik het ook gezellig, vanwege de cultuur. - Dus niet vanwege de religie. Maar Joodse gerechten daar doe je wel aan, die kwamen ook vroeger op tafel?

Ja alles, gehakte lever, Gefillte Fisch, alles. Nog steeds, als mijn kinderen ziek zijn, wordt er kippensoep gemaakt, we maken echt alles, viskoekjes, van alles. Dat is mijn jeugd. Er zit ook nog iets Duits bij, mijn oma was Duits, mijn moeder is nog in Duitsland geboren dus ik ben echt groot geworden met de Asjkenazisch-Joodse keuken. - En dan ga je Claudia Roden vertalen?En dan ga je Claudia Roden vertalen en dan kom je erachter dat er ook zo’n grote Sefardisch-Joodse keuken is, eigenlijk met gerechten die je allemaal ook wel kent. Dat vond ik heel leuk. Dat is al bijna vijfentwintig jaar geleden. Ik heb van Claudia heel veel meer geleerd over de Joodse keuken ver buiten de Europese grenzen. Dat je gewoon een Marokkaans-Joodse keuken hebt, en een Afrikaans-Joodse keuken, een Surinaams-Joodse keuken enzovoort.

Joden en eten- Is er iets met Joden en eten? Bij jou van huis uit en als je kijkt naar mensen als Johannes van Dam, Ottolenghi, Samuel Levie?In de Joodse cultuur is eten een vaste waarde op de dag en het is geen noodzakelijk kwaad zoals het voor de rest van de Nederlanders was, vooral bij de protestanten, van ‘er moet ook nog gegeten worden’ en dan om zes uur aan

FOTO

: D

ONALD

VAN H

ASSELT

24

tafel gaan zitten om gekookte aardappelen, doorgekook-te groenten en een stukje vlees te eten. Bij Joden is er aandacht voor het eten en voor het aan tafel zitten, waar de verhalen komen, met elkaar wordt gepraat, zodat dat je weet wat de ander door de dag heen heeft gedaan. Het is ook het moment dat je de interesse in elkaar toont. Dat is de rol van de tafel.

- Wat vind je van de hele Israëlische cuisine die zo’n opmars heeft gemaakt?Ja, heel bijzonder. Ik vind het zelf een hele lekkere keuken dus ik ben er een groot voorstander van. Vreemd hoe dat soms in de lucht blijkt te hangen, dat er binnen

een paar maanden hier twee kookboeken over Tel Aviv uitkwamen. Een van Jigal Krant en een van NENI, dat is internationaal natuurlijk, hoewel dat van Jigal ook vertaald gaat worden naar het Engels en Duits.Ik ben nog nooit in Israël geweest. Ik houd niet ontzet-tend van vliegen maar ik ben ook behoorlijk kritisch op wat daar gebeurt. Dat heb ik met de hele wereld natuurlijk wel maar toch net iets sterker met Israël. Vroeger werd ik toch grootgebracht met het idee dat dat het beloofde land werd, hoewel mijn ouders ook snel al heel kritisch waren.Ik denk dat de Israëlische keuken nu meer bekend is in Nederland dan de Joodse keuken. De Israëlische is echt tot een hele moderne hippe keuken geworden. En een he-leboel mensen weten niet meer wat de Joodse oorsprong is van gerechten, zoals boterkoek. Kibbeling bijvoorbeeld ook. Dat werd in olie gebakken en dat gebeurde hier vroe-ger helemaal niet, het was allemaal reuzel.” - Wat is er in al die jaren veranderd in de culinaire wereld?Ik ben langzamerhand de oude rot in het vak. De oude garde, de jonge garde, ik ken ze allemaal. Dat vind ik heel fijn. Ik heb hier mijn eigen toko, wat een middelpunt is, afgezien van mijn kinderen die altijd op nummer een komen, en van hieruit heb ik contact met iedereen. Ik houd niet van vluchtig contact, ik ben goed bevriend met de mensen in die culinaire wereld die hier komen.Er is niet zoveel verschil tussen de jonge garde en de oude garde. Toen ik begon was er ook een oude garde, Berthe Meijer bijvoorbeeld. Dat was een belangrijke Joodse vrouw die heel veel voor de culinaire wereld in Nederland heeft gedaan. Die kookte als mijn moeder en heeft wel alles opgeschreven, dus dat was wel een van mijn bijbels. Toen Claudia in Nederland was vanwege de vertaling van De Joodse Keuken heb ik geregeld dat we met z’n allen thuis bij Maroeska Metz zijn gaan eten. Dat is mijn belangrijkste rol in die hele culinaire wereld, het verbinden. Ik verbind iedereen aan elkaar, ik ben een soort spin in het web die iedereen kent. Dat is het grappige van zo’n winkel; hier komt iedereen. Hier komen de culinaire journalisten, de kookboek auteurs, de chef-koks en ook de mensen die hun recepten lezen of die bij ze komen eten.Bij Maroeska hebben we toen met een vrouw of twaalf voor Claudia gekookt, dat had ik haar door de telefoon voorgesteld. Ze zegt nog steeds dat het haar meest memorabele avond ooit was. We hebben haar ’s nachts om vier uur teruggebracht naar haar hotel.Eigenlijk doen we zoiets nog ieder jaar. Afgelopen jaar was het bij Samuel Levie van Brandt en Levie. Dan nodigt zij uit wie ze in Nederland wil uitnodigen, ik nodig wat men-sen uit en Samuel ook, en nog wat mensen van de uitgeve-rij, en dan zitten we daar met een man of dertig. En ieder-een kookt wat en doet wat, en dan eten we.” •

Jonah Freud geeft 1 september een workshop op het Joods Food Festival in Beth Shalom, Amsterdam

GENOEMDE JOODSE CULINAIRE NAMEN:

Johannes van Dam (1946-2013) Legendarische kookrecensent en restaurantcriticus voor onder meer het Parool.

Jigal Krant (1973) Culinair journalist en radiomaker. In 2018 kwam zijn populaire en bekroonde boek TLV uit over eten in Tel Aviv.

Samuel Levie (1983) Worstmaker en oprichter van de Youth Food Movement. Partner in Brandt & Levie. Columnist en kookboekenschrijver.

Berthe Meijer (1938-2012)Schrijver, culinair en anders, recensent, tv- en radiomaker, columnist, onder meer voor NRC-Handelsblad.

Marouska Metz (1959)Kookboekschrijver, ontwerper, controversieel deelnemer aan Heel Holland Bakt 2018.

Yotam Ottolenghi (1968) Israëlisch kookfenomeen, heeft vrijwel eigenhandig de Israëlische keuken op de kaart gezet en de vegetarische revolutie een nieuwe impuls gegeven, met zijn Palestijnse zakenpartner Sami Tamimi.

Claudia Roden (1936)Zo’n beetje de grootste Joodse culinaire naam. Geboren in Caïro en later gevestigd in Engeland, heeft ze de Mediterrane, Midden-Oosterse en Joodse keukens met tv- en radioseries en boeken, zoals De Joodse Keuken, voor de wereld ontsloten.

er iz sjoeldik got die nesjome oen den k atsev dos fleysj.

hij mag g’d danken voor zijn ziel en de sl ager voor zijn l apje vlees.

Over eten en drinken

Jolan Toff houdt wel van zijn natje en zijn droogje maar Jolan zou Jolan niet zijn als dat niet gepaard ging met een fikse portie irritatie.

Knijpflessen, zoals tomatenketchup, waar altijd meer uitkomt dan je denkt. Iemand die zegt dat het niks uitmaakt hoe je leeft omdat zijn opa zijn hele leven gerookt en gedronken heeft en toch 96 is geworden. Terwijl de buurvrouw die altijd gezond heeft geleefd er op haar 45ste niet meer was. Van die vijftienjarige snotneuzen die, in de schoolpauze bij de traiteur achteloos drie sjiek belegde broodjes bestellen. In mijn tijd kregen we een boterham met pindakaas mee. Iemand die op één kopje koffie drie uur een plaats bezet houdt op een druk terras. Zodra ik mijn koffie op heb voel ik mij al te veel. Als de winkelier vraagt of het ietsje meer mag zijn durf ik nooit “nee” te zeggen.

Je bent lekker uit eten geweest. Bij thuiskomst blijk je naar frituurolie te stinken. In je hotel is bij het ontbijt de boter altijd keihard. De honingstick, die je in een café bij de thee krijgt, kan ik alleen met mijn tanden openkrijgen. Daarna heb ik altijd kleverige vingers van het uitknijpen. Het begrip “happy hour” in de horeca. Dat betekent eigenlijk dat je je voor de helft van de prijs laveloos mag drinken. Mensen die bij een buffet heel veel opscheppen en de helft laten staan.

COLUMNfo

to: p

atr

ick s

ter

nfe

ld

26

Joods culinair erfgoedVan verboden vrucht

tot Israëlische kookgekte

De Joodse keuken is zo oud

als het begin van de wereld, of

tenminste zoals dat in de Tora wordt

voorgesteld. Vrijwel vanaf het eerste

woord, Beresjiet, in den beginne, gaat

het over voedsel, vruchten en zaden

van bomen en planten en het gebruik

van dieren. Dat culinaire erfgoed

is generaties lang doorgegeven,

uitgebouwd en bewaard.

Veel van de Joodse recepten stammen zelfs nog uit bijbelse tijden, neem de matze. Ze werden gecombineerd met latere verhalen en herinneringen, merendeels mondeling overgedragen in familieverband. Van

kookboeken was nog niet of nauwelijks sprake, ook niet in de vroege eeuwen van de diaspora. Door die diaspora werd de Joodse keuken enorm gevarieerd, aangezien de smaken zich steevast aanpasten aan het land van vestiging.Ook in het soms culinair nogal beperkte Nederland was dat het geval. In 2002 publiceerde Rudolf Nunes Ferro het boek Suasso’s kookrecepten, op basis van een manuscript uit 1800 dat hij had gevonden in de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam. In de inleiding vertelt Ferro, zelf chemicus en kok, dat hij in de handschriftenkamer een vreugdekreet niet kon onderdrukken toen hij de vondst van het Portugees-Joods kookboek deed.De voorvaderen van Jacob Lopez Suasso (1767 – 1830) waren na 1492, het jaar waarin het Spaanse koningspaar Ferdinand en Isabella de Joden uit Spanje verdreef, na

enige omzwervingen in Holland terecht gekomen. Jacob werd in een bankiersfamilie geboren en zijn recepten, waar zijn dochter later nog vele aan toevoegde, getuigen dan ook van de rijke, in de dubbele betekenis van het woord, Joods-Portugese keuken.Jacob wordt door Ferro een echte Bourgondiër genoemd die “kwistig strooit met truffels, morilles en port.” Dit vroege Sefardisch-Joodse kookboek is een unicum. De Asjkenazisch-Joodse keuken komt vaker uit een traditie van schaarste.

Bloeiperiode eind negentiende eeuwIn 1891 komt “Het kookboek voor Israëlitische Huisgezinnen” van Rebecca Wolf uit; een bewerking van een Duitse uitgave die dateert uit 1881. In 1892 volgt “De Geheimen der Joodsche Keuken, Handboek voor Israëlitische Vrouwen en Meisjes”, eveneens naar een Duits voorbeeld: “Kochbuch für Israelitische Frauen” van Therese Lederer (1884). In het voorwoord staat de volgende tekst: “In de navolgende bladzijden bieden wij onzen vrouwelijken geloofsgenooten een vertrouwbare gids aan, niet alleen voor het bereiden van spijzen en dranken, maar ook bij het vervullen der verplichtingen, die zo niet geheel, dan toch voornamelijk op de Joodsche huisvrouw rusten”.

“Men sprak schertsend over “Men Lene” omdat het

vaak armoe troef was.” In 1894 verschijnt wellicht het beroemdste authentiek Nederlandstalige Joodse kookboek van de legendarische Sara Vos onder de titel, Het Oorspronkelijk Israëlietisch Kookboek. Er volgen maar liefst zeven drukken en de huisvrouwen hebben het over koken uit Saartje Vos of uit “men neme” omdat zij met die zin haar recepten vaak begon. Ook sprak men schertsend over “men lene” omdat het vaak armoe troef was.

TEKST KARIEN ANSTADT FOTO'S PATRICK STERNFELD

CULTUUR EN VERNIEUWING

27

Wat wilde men nu overdragen in die vroege kookboeken? In ieder geval de kasjroetregels: ieder jong Joods meisje moet die regels in de praktijk kunnen toepassen. Dus het eerste hoofdstuk wordt daaraan gewijd. Dan volgen de re-cepten, met speciale aandacht voor de Joodse feestdagen. Afgezien daarvan valt op dat er ook veel gerechten van de Hollandse pot in zijn opgenomen. Duidelijk is dat men het gezin voedzame maaltijden wil voorzetten en de slanke lijn geen prioriteit heeft.

Culinaire reconstructie na de oorlogVanaf de jaren vijftig komt een nieuwe reeks Joodse kook-boeken uit, te beginnen met het kookboekje van Bea Po-lak. “Niemand van mijn vriendinnen en ikzelf ook niet, wist meer hoe bepaalde Joodse gerechten gemaakt moes-ten worden. Moeders om dat aan te vragen hadden we niet meer”. Bea probeerde de recepten te achterhalen met als resultaat de uitgave van “Recepten uit de Joodse keuken” (1955). Er verschijnen vier drukken van en in latere edi-ties zien wij ook recepten uit de Israëlische keuken ver-schijnen.

Dit motief van nostalgie komt voortdurend terug, zoals in het kookboek Wel moge het u bekomen, recepten van de misj-pooche, uit 1974 van Beccy de Vries, en Esther Wertheim. Voorwoord: “Het was niet de bedoeling om met een nieuw en origineel Joods kookboek op de proppen te komen, maar om vast te leggen wat wij nog weten van onze ei-gen ouders en eigen gezinnen en vooral om bij u de smaak der herinnering op te wekken”. “Koken doet men met z’n nesjomme en niet met maten”.

“Koken doet men metz’n nesjomme en niet

met maten.” Het teruggaan naar de Joodse roots van voor de oorlog strekt zich uit naar het Jiddisch. “Wie tafelt met Bijbel-kenners, komieken of Jiddisje ’mammes’, krijgt schatten uit een rijk Joods verleden opgedist. Thema’s als geloof

28

en eeuwigheid worden aangesneden terwijl en passant een witz, een Jiddisj liedje en een broodje gehakte ‘Leber’ over tafel gaan”. Deze tekst staat op de achterflap van het kookboek van Willy Brill, ‘Jiddisje recepten voor een goed leven’ uit 1996.Recepten in dit boekje worden afgewisseld met verhalen uit de Jiddisje vertelkunst. Zo ook in Be-té-awon, Smake-lijk eten, een kookboek met “favoriete recepten van Jood-se huisvrouwen, gekruid met brokjes literatuur”. Eten en verhalen en anekdotes over eten, dat is ook een rode draad in het Joods culinaire erfgoed.

Onvermijdelijke perenkugel en Joods zuurEen aantal typisch Joods-Nederlandse gerechten verdient een ereplaats: de gemberbolus, de boterkoek, het zuur en de perenkugel. Die laatste spant wel de kroon. Deze kugel kwam en ging… en kwam weer terug. In modernere kookboeken was hij vaak niet meer te vinden; een zeer voedzaam nagerecht, dus ook machtig en zwaar. En toch:

in 2013 maakte de perenkuchel een comeback met een wedstrijd, gehouden in het Joods

Historisch Museum, als onderdeel van de tentoonstelling Lekker Joods. Jonah Freud (zie hoofdinterview) schreef daarbij het boek met dezelfde titel, met onder meer aandacht voor de Joodse herkomst van bijvoorbeeld de

Zeeuwse bolus, Surinaamse pom en boterkoek.En dan hebben we natuurlijk nog de zuurhandel, deze was voor de oorlog bijna volledig in handen van Joden: uien, haringen, augurken, noem maar op. Tegenwoordig alleen een lekkernij, maar vroeger een noodzaak omdat het inleggen van groenten bederf tegenhield. De bedrijven hadden allemaal een eigen geheim recept. Bij uitstek Joods zijn de pekelaugurken, maar volgens de Amsterdamse Zuurhandel De Leeuw die de handel na de oorlog voortzette, is ook het zoetgehalte van hun augurken kenmerkend voor het Joodse zuur.

En nog veel meer…Joods culinair erfgoed is bij uitstek internationaal. Het standaardwerk wat dat betreft is De Joodse Keuken van Claudia Roden, “Achthonderd authentieke recepten uit de diaspora”. Tegenwoordig komt daar de enorme populariteit bij van de Israëlische keuken, voor een groot deel aangezwengeld door het kookfenomeen Yotam Ottolenghi en zijn onophoudelijke stroom van kookboeken en navolgers die een nieuwe mengeling van de verschillende Joodse en Mediterrane tradities opdissen.

De smeltkroes van verschillende Joodse keukens in Israël inspireerde Na’ama Shefi, een voormalig attaché voor het Israëlische consulaat in New York, ertoe om in 2017 de stichting Jewish Food Society op te richten. Die streeft ernaar de recepten van de oudere generatie vast te leggen voordat ze voorgoed verloren gaan. Resultaat is een online archief waarin naast recepten zoveel mogelijk fotomateriaal en bijbehorende verhalen geplaatst worden: www.jewishfoodsociety.org •

az got git broy t,gibn mentsjn poeter

geeft g’d brood,dan geven de mensen boter.

29

Land van soja en dadelsiroop

Veganisme in het Jodendom

Dierenleed, het milieu, gezonder

leven en hipstertrends betekenen dat

steeds meer mensen kiezen voor een

vegetarisch of veganistisch dieet. In

het Jodendom is dat niets nieuws,

vanouds is koosjer eten makkelijker

als je dierlijke producten vermijdt

en er is ook een rijke traditie van

vegetarisme in het Jodendom en in

Israël.

Op het eerste gezicht lijkt het geen vegetarische religie. Bij de meeste Joden zal de kippensoep niet ontbreken op sjabbat, en de gehakte lever en

het lamsvlees niet bij de sederavond. Slechts een kleine minderheid van de Joden eet dan ook geen vlees.Maar in de Joodse overlevering is dat zeker niet zo een-duidig. Adam en Eva zouden in het paradijs, Eden, alleen maar plantaardig hebben gegeten, zelfs de dieren aten el-kaar niet. Sommige Joodse schrijvers stellen daarom dat het oorspronkelijke vleesvrije dieet het ideaal was.Pas na de zondvloed van Noach was vleesconsumptie toe-gestaan. In zijn werk The Care of Animals in Jewish Life and Lore, merkt rabbijn Joseph Hurewitz bijna een eeuw geleden al op: "Pas nadat de mens ongeschikt bleek voor de hoge morele norm die in het begin werd gesteld, werd vlees onderdeel van het dieet.” Dus, hoewel het geen over-treding van de Joodse wetten zou zijn om vlees te eten, zou onthouding moreel superieur zijn.De Joodse wet geeft ook uitvoerig advies over hoe dieren

behandeld moeten worden en het Jodendom bevat rijke, gevarieerde tradities over hoe we met dieren om moeten gaan, met verschillende Joodse perspectieven en enorme diversiteit.Eén ding is duidelijk: het is belangrijk dieren respectvol en met medeleven te behandelen. Er zijn in de laatste ja-ren veel werken gepubliceerd die proberen aan te tonen dat vlees eten in de moderne wereld onverenigbaar is met de Joodse waarden. De belangrijkste redenen zijn: de pijn voor dieren veroorzaakt door de moderne voedselindus-trie, de ecologische schade veroorzaakt door de vleesver-werkende industrie en de gezondheidsrisico's ver-bonden aan de consumptie van vlees. Het zijn overwe-gingen die in het verleden nog grotendeels onbekend waren maar waar we ons te-genwoordig steeds meer be-wust van zijn.

Veganistisch Israël Door een samenloop van omstandigheden, waaron-der kasjroet, de agrarische en economische omstandig-heden vooral in de begin-jaren van de staat en het mediterrane dieet, is Israël momenteel het land met procentueel de meeste ve-ganisten ter wereld. Vijf procent van de bevolking is veganist, tegen minder dan een procent in Nederland, en acht procent is vegetariër.Sterrenkoks uit Israël openen restaurants in binnen- en buitenland met plantaardige menu's en voedselbloggers voeden hun groeiende publiek met nieuwe recepten en in-zichten in de veganistische levensstijl.

TEKST CHAYA OOST

ETEN

Instragram advertentie van Vegan Israel.

30

De Israëlische televisie heeft verschillende onderzoeken naar dierenmishandeling in de vlees- en zuivelindustrie uitgezonden. Israëlische dierenrechtenactivisten ketenen zich vast aan de poort van een vleesverwerkingsfabriek.Een van die activisten was Tal Gilboa, winnares van het in Israël enorm populaire, van oorsprong Nederlandse, Big Brother. Tijdens de realityshow sprak ze veel en gepassi-oneerd over het veganisme. Uit onderzoek bleek later dat als gevolg hiervan zestig procent van de kijkers overwoog hun eetgewoonten te veranderen.Zelfs wereldwijde voedselmerken hebben de waarde ge-zien van het debuut van veganistische opties in Israël; Ben & Jerry’s onthulling van vegan Chunky Monkey en Fudge Brownie-ijs op het Vegan Congress 2017 in Tel Aviv was een doorbraak. Domino's pizzaketen werd de eerste ter wereld die zich aansloot door pizza met sojakaas toe te voegen aan hun menu.

Duur vleesEconomische factoren beïnvloeden ook het voedingspa-troon in Israël. De meeste groenten en fruit zijn in Israël goedkoper dan in Europa en Amerika. Vlees- en zuivel-producten daarentegen zijn aanzienlijk duurder. Door be-perkte concurrentie worden de prijzen erg hoog gehou-den. Drie bedrijven hebben de Israëlische zuivelindustrie gemonopoliseerd en twee de vleesindustrie.

“Veel van de Israëlische keuken is al veganistisch,

zoals hummus, falafel, baba ganoush, tabouleh,

couscous etc.” Zestig procent van Israël is woestijn waardoor de ruimte voor vee, en dus het vleesaanbod, beperkt is in een toch al klein land. Als gevolg hiervan wordt tweederde van het rundvlees in Israël geïmporteerd. De prijzen worden ver-hoogd door een aantal factoren: Hoge kosten van opslag en internationaal transport van diepvriesproducten, een nationaal verbod op het importeren van niet-koosjer vlees en "dubbel toezicht", waar toezichthouders die worden af-gevaardigd door het Israëlische rabbinaat de kasjroet-sta-tus van ingevoerd vlees moeten certificeren, zelfs als het al is gedaan door een rabbijn in de diaspora.

Lekker en koosjer?Maar de populariteit van het veganisme in Israël komt ook voort uit liefde voor groenten. De verse producten zijn van topkwaliteit en het mediterrane dieet heeft veel sma-ken in de van nature veganistische gerechten. Het Israëli-

sche dieet is deels gebaseerd op de mezze, het Levantijnse concept van kleine salades die je krijgt voor de maaltijd. Dus het opgeven van vlees is niet het grootste offer.Ook is het veganisme historisch gezien niet zo een onlo-gisch dieet, omdat het eten van het land tijdens de op-bouw van Israël al erg belangrijk en betekenisvol was. De chaloetsiem, pioniers voor de oprichting en in de beginja-ren van de staat, zorgden ervoor dat het land vruchtbaar werd om groenten en fruit op te verbouwen en zo zelfred-zaam te zijn. Het was een manier van overleven en kracht tonen. Dat is wat mijn grootouders aantroffen toen zij in de jaren vijftig in Israël aankwamen – ze aten wat ze zelf, of als kibboets, verbouwden.Een ruime meerderheid van de Israëlische Joden zegt bo-vendien koosjer te eten, hoewel niet helemaal duidelijk is hoe ze dat definiëren, dus zijn de meesten het gewend om bepaalde vlees- en visproducten te vermijden. Bijna alle veganistische producten zijn koosjer en parve, wat be-tekent dat het noch melk noch vlees is en zowel bij vlees als zuivel genuttigd kan worden. Veel van de Israëlische keuken is al veganistisch, zoals hummus, falafel, baba ganoush, tabouleh, couscous etc.

Lab vleesVerder speelt de Israëlische cultuur van innovatie een rol, zowel in de keuken als in de high-tech voedselindustrie.

31

Israël is een jonge natie, met een cultuur die nog steeds evolueert. Israël groeit en verandert voortdurend. Mede doordat er uit zoveel verschillende landen en culturen im-migranten zijn gekomen, is er veel kruisbestuiving. In Is-raël experimenteert men graag met nieuwe dingen.

“Bij shoarma gaat het namelijk eigenlijk niet over het vlees maar

over de smaak van de specerijen.”

Zo zijn er heel wat hedendaagse wonderen die voortko-men uit de revolutie van ‘schoon Israëlisch vlees’. Biofood Systems richt zich bijvoorbeeld op rundergehakt door middel van celdeling en Aleph Farms lanceerde in decem-ber 2018 de grensverleggende eerste steak middels celde-ling. Na succesvolle crowdfunding is SuperMeat momen-teel bezig met het ontwikkelen van planeetvriendelijke gekweekte kip en eend.

Maar ook shoarma, dé vlees-sandwich van het Mid-den-Oosten en geliefd bij nachtelijke feestvierders over de hele wereld, wordt gepopulariseerd in veganistische vorm. Bij shoarma gaat het namelijk eigenlijk niet over het vlees maar over de smaak van de specerijen - en die kunnen worden toegevoegd aan groenten of niet-dierlijke eiwit-ten.

De melange van verschillende specerijen die door Jemeni-tische, Perzische, Marokkaanse, Russische en andere im-migranten naar Israël zijn gebracht, heeft bijgedragen tot een heerlijke mengelmoes van gastronomische identitei-ten die elke groente interessanter maakt. Dat is een van de grootste krachten achter de wereldwijde opmars van de Israëlische cuisine, die voor een groot deel vegetarisch en veganistisch is. •

badarf men honig, az tsoeker iz zies?als de suiker al zoet is, heeftmen dan nog honing nodig?

32

Nissim Henri Guedj, 59 jaar, getrouwd met Lea, twee zonen, een dochter en twee kleinkinderen,

geboren in Parijs, woont in Amsterdam.

TEKST JOLAN TOFF FOTO PATRICK STERNFELD

LevenIk ben opgegroeid in een traditioneel Joods gezin. Mijn ouders kwamen

uit Constantine, in Algerije. Vanaf mijn vijfde jaar ging ik

met mijn broer naar de synagoge aan de andere kant van de stad

om daar tweemaal per week naar de Talmoed Tora school te gaan.

Toch was ik toen niet helemaal bezig met het Jodendom en ging ik naar de agrarische

school in Normandië. Toen ik na twee jaar klaar was ben ik op boerderijen gaan werken. Dat was heel zwaar, je moest zestien uur per dag werken. Daarna heb ik verschillende banen gehad, zoals

chauffeur en bezorger. Dit heb ik tien jaar gedaan.

Op mijn achtentwintigste ben ik, met mijn uit Nederland afkomstige vrouw, in Amsterdam

komen wonen. Ik ben begonnen bij de kabeltelevisie Amsterdam en moest 200 meter

per dag kabelsleuven graven. Later werd ik daar monteur. Vervolgens heb ik acht jaar als

chauffeur bij Nissan in de haven gewerkt.Daarna kon ik bij de Joodse Gemeente als

sjomeer oftewel toezichthouder, aan de slag. Ik hield onder meer toezicht op het

koosjer klaarmaken van het vlees.

Vervolgens ben ik veertien jaar in dienst geweest bij Beth Shalom. Daar moest je als sjomeer onder

meer alles wat binnenkomt checken, kijken of bepaalde dingen zijn toegestaan, en de keuken

controleren. Je moet, ondanks dat je streng dient te zijn, goed kunnen communiceren om zaken

aan mensen uit te leggen. Het kasjroet (de Joodse spijswetten) is geen spelletje. Overigens heb ik

met de bewoners de tijd van mijn leven gehad.Daarna ben ik enige tijd ziek geweest. Sinds drie jaar werk ik als sjomeer/medewerker bij Slagerij Marcus. Ik doe het toezicht en help de klanten. Het contact met de klanten vind ik het leukste van mijn werk. Ook werk ik als

sjoumer bij Roland Vos Kosher Catering.Na mijn ziekte relativeer ik meer en dank ik

G’d dat ik weer kan functioneren. Het leren uit de Tora is voor mij waar het om gaat. Rabbijn

Posen is hierin heel belangrijk voor mij.

Mooiste herinneringMijn choepa (huwelijksvoltrekking) omdat dit

eindelijk de bekroning was van het hele werk voor mijn vrouw om Joods te worden.

Sport

Vroeger deed ik als kind aan Kung Fu. Je leert je lichaam hiermee beheersen. Het helpt mij nog

steeds. In Parijs was het destijds nodig zodat je kon vechten om jezelf te beschermen.

Joods

Ik houd er niet van als men in sjoel komt om te kletsen. Mensen moeten voor zichzelf komen,

voor de dienst en hun band met G’d. Ik vind het belangrijk dat mensen die er niet zoveel meer aan

doen terugkeren naar het geloof.

EtenIk houd heel erg van vlees, kaas, wijnen en

whisky. Ik ben vooral gek op Noord-Afrikaanse specialiteiten zoals couscous en gehaktballen.

Hekel aan

Oneerlijkheid. Ik voel dat bijna altijd aan.

MIJN LEVEN

33

MarktMijn moeder heeft kleding

verkocht op de markt in Parijs. Mijn vader was kapper. Toen

echter het lange haar populair werd en hij zijn klanten verloor, zijn ze in de kleding begonnen. Ik hielp in het weekend vooral met het opzetten en afbreken

van de kraam.

TelevisieIk heb het geduld niet om films uit te zien. Als er salsamuziek

is kijk ik. Vanaf mijn zesde jaar speel ik conga’s. Dit is nog

steeds een uitlaatklep voor mij.

MopTwee oudjes staan met elkaar te praten Zegt de één tegen de ander “hoe is het met je

seksleven”, zegt de ander het is net zoals met Cola. Eerst was

het Regular, toen Light en nu is het Zero.

Boek

Lord of the Rings heb ik meerdere keren gelezen. Ik was

gek op de gedetailleerdheid. Dit heeft mij geholpen om van

lezen te houden. Nu lees ik voornamelijk kodesj boeken, dus om te lernen zoals “Daat

Tevounot” (De weg van de heilige richting). Hoe de eeuwige de wereld heeft gemaakt en wat

zijn bedoeling is.

WinkelIk ben in huis de persoon die de boodschappen doet. Als ik

van een product één ding moet kopen, koop ik er vier dan hoef ik namelijk niet extra naar de

winkel te gaan.

KrantIk ben geen krantenman.

Grootste wens

Om te zijn wat G’d wil dat ik ben. Ook zou ik graag in Israël

willen wonen.

UitzichtDe zee zien in Griekenland in de zomer. Daar word ik heel

relaxed van.

Bewondering voorVoor G’d, voor alles wat hij

heeft gemaakt, de verschillende mensen en hoe hij de natuur

geschapen heeft.

JMWToen ik in Beth Shalom werkte heb ik regelmatig met JMW te

maken gehad. •

34

HISTORISCHE COLUMN

Aan tafel bij de Portugese Joden

in zeventiende-eeuws AmsterdamTEKST TIRTSAH LEVIE BERNFELD

Wat aten de Portugese Joden in de zeventiende en achttiende eeuw? Dat is niet altijd makkelijk te achterhalen. Slechts hier en daar lukt

het een kijkje te nemen in hun eetkamer. Zo beeldt Bernard Picart een deftige familie af aan tafel tijdens de viering van Soekot. Maar wat

werd er opgediend? We leren wel wat van de talloze afbeeldingen die de Hollandse schilderkunst rijk is, maar de details?

Vluchtelingen van het Iberisch schiereiland, ook wel Nieuwe Christenen genoemd, werden in Amsterdam Nieuwe Joden. Ze namen hiermee niet alleen een nieuwe noemer aan maar ook

een nieuwe identiteit. En daar hoorde ook de naleving van het normatieve Jodendom bij, inclusief de spijswetten. Er moest natuurlijk koosjer gekookt en gegeten worden.Dat is niet zo eenvoudig als je dat niet gewend was zoals deze Nieuwe Joden die op het Iberisch schiereiland voor Katholieken doorgingen. Menasseh ben Israel schrijft voor hen een handig boekje waar je alles in kon opzoeken. En... hielden ze zich eraan?

Etensmonopolie Portugese gemeenteDe Portugese gemeente probeerde haar leden zeker bij de les te houden: ze zag het als haar taak om koosjer eten aan te bieden. Dat deden de Asjkenazim even goed. Het ging daarbij niet alleen om matzes voor Pesach. Via de Portu-gese vleeshal werd in koosjer vlees voorzien. De verkoop daarvan was een belangrijke bron van inkomsten, zeker om de kosten van armenzorg te dekken. Daarom werd het ook verboden koosjer vlees te kopen bij de Asjkenazim: daarmee zouden de Portugese Joden hun inkomsten uit de vleesverkoop zien dalen. Maar het ging niet alleen om eco-nomische belangen. Het religieuze motief woog natuurlijk tegen alles op.De plicht tot kasjroet reikt ook over de grenzen. Op reis naar het buitenland namen veel Portugezen koosjer eten

mee. Of de Portugese gemeente leverde dat aan. Toen de Portugese Joden in Hollands Brazilië in 1653 door troepen van het Portugese rijk in het nauw gedreven waren, besloot de Portugese gemeente in Amsterdam om vier schepen vol te laden met boter, olijfolie, meel en rijst en die naar Brazilië te sturen.We treffen in andere scheepsladingen soms ook koosjer eten aan, speciaal bestemd voor Joodse opvarenden.

OvertredingenAnderzijds vinden we bewijzen dat veel Portugezen zich juist niet aan die spijswetten hielden, niet thuis en ook niet onderweg. Het was te duur, te onhandig, niet beschikbaar of er was gewoon geen interesse voor. Waar de gemeente dat kon, trad ze daar tegenop. Zo vinden we enkele decreten waarin vaak-gekochte waren als treife werden omschreven, bijvoorbeeld krakelingen en gemberkoek die men bij de Hollandse bakkers of kruideniers kocht.De Amsterdamse Haham Saul Levi Morteira besteedde aandacht aan dergelijk gedrag, bijvoorbeeld in zijn derasja van 1645 waarin hij zijn publiek verweet zich te gedragen als niet-Joden door niet-koosjere kaas en wijn te nuttigen. De leden werden voor dergelijke overtredingen streng toe-gesproken en soms zelfs tijdelijk in de ban gedaan. Terug van een reis naar het Iberisch schiereiland moest een lid in de Snoge (de Portugese synagoge in Amsterdam) ook nog boete betuigen voor het niet naleven van de Joodse wet en impliciet ook voor het overtreden van de spijswetten.

35

Koosjer loodje op de kipWat stond er op het menu? Ten eerste waren dat vlees en kip: dat weten we ook omdat daar in de Amsterdamse bodem resten en koosjere loodjes van zijn gevonden. Daarnaast waren er natuurlijk de elementaire voedingspro-ducten zoals brood en kaas. Armen die gemeenschapssteun kregen, konden wat bijverdienen als ze toezicht hielden op het kasjroet (de Joodse spijswetten, red.) bij de fabricage ervan. In de registers van de gemeente lezen we bij wie en bij welke ovens ze te werk werden gesteld.

Menu van armen en van rijkenArmen konden zich natuurlijk veel minder permitteren dan de rijken maar we weten gek genoeg veel meer over hun dieet. Het menu van het Portugese Oude Liedenhuis Mishenet Zekenim in 1750 bijvoorbeeld, zag er niet bepaald aantrekkelijk uit maar komt overeen met dat van andere liefdadigheidsinstellingen in de stad. Er werd daar drie keer per dag gegeten, met dinsdag en woensdag wat vlees en vis. Op het menu staan verder brood, boter, groenten, karnemelk met gort, eieren, rijst en dan bier, koffie en melk als drank.

“Arme zieken onder de Portugese Joden kregen op doktersrecept vlees of kip

voorgeschreven.” Vrijdag was er natuurlijk sprake van een feestelijke maaltijd, die niet in de statuten werd opgenomen maar er staat wel dat de restjes dan zondag verorberd moesten worden. Dat vlees en gevogelte niet bepaald tot dagelijks kost behoorde blijkt wel uit het feit dat arme zieken onder de Portugese Joden op doktersrecept vlees of kip kregen voorgeschreven. Dat konden ze zich vaak niet veroorloven.Hetzelfde gold met Pesach voor de ingrediënten van charoset, zoals noten, vijgen en dadels, goederen die ook nog vaak door Portugese kooplieden uit Zuid-Europa naar Amsterdam werden vervoerd. Die producten werden tijdens Pesach vaak uitgedeeld onder de armen.Dat soort zuidvruchten moet bij de rijkere klasse mak-kelijker binnen handbereik zijn geweest en vaak ook in veel grotere hoeveelheden. Dat geldt natuurlijk voor meer producten maar dat weten we pas specifiek als er nieuwe bronnen over eten onder de Portugese Joden in zeven-tiende-eeuws Amsterdam op een archieftafel belanden. Spannend dus, en wordt vervolgd! •

Loofhuttenfeest, (atelier van) Bernard Picart, 1724

Koosjerloodje met daaraan kippenbotjes,

opgegraven onder Waterlooplein,

Amsterdam, 17e eeuw, Collectie

Joods Historisch Museum, Amsterdam

36

ETEN & OPETEN

Eten in de Amsterdamse Jodenbuurt

TEKST MARIANNE FUCHS

“De Jodenbreestraat wringt zich door de oude buurt als een lange worst, een koosjere worst”, aldus Meyer Sluyser in zijn boek Voordat Ik het Vergeet,

waarin hij de oude Amsterdamse Jodenbuurt van voor de oorlog doet herleven. Over de Kastelenstraat in Buitenveldert, die tegenwoordig het dichtst in de buurt komt van een Joodse buurt, is minder dichterlijk geschreven. De oude Jodenbuurt was een levendige volkswijk in het hart van de stad waar eten een grote rol speelde. Meyer Sluyser beschrijft die buurt in geuren en kleuren: In de vele winkels, waar etenswaren worden verkocht, neemt de uitstalling van lekkernijen zoveel ruimte in beslag, dat er nauwelijks plaats blijft voor een toonbankje. De winkeliers vluchten uit hun huis de straat op. Ze bedie-nen de klanten op straat. Meneer Wessel snijdt van vroeg tot laat gezouten zalmen in vliesdunne plakjes; de vette buikstukken (de ‘wammen’) en de nekjes bewaart hij onder de toonbank voor de vaste klanten. In de kelder hangen de ganzen aan lange rekken en de kippen liggen op planken, feestelijk voorzien van een loodje, waarop een kind kan aflezen op welke dag de dieren onder rabbinaal toezicht zijn geslacht.De vrouwtjes in de buurt lusten geen geplukte ganzen. Ze kopen alleen maar gevilde. Ze koken er eerst een dikke rijst-soep van met Spaanse erwten en foelie, en daarna braden ze de gans met veel vet en foelie en een snuifje saffraan. In de slagerswinkels schillen de knechten peuterig de vlie-zen van de biefstukken. Van biefstukvellen trekt een goede huismoeder lekkerder bouillon dan van mergpijpen. Arme mensen kopen kopvlees, dat zoeter van smaak en weker van substantie is, maar met een uitje en een lepeltje suiker gebraden, smaakt het beter dan het fijnste en duurste vlees van Van Rijn uit de hal in de Amstelstraat.

“Weet je waarom de puddingbroodjes van

Funke zo lekker zijn? Ze kneden het deeg met hun

blote voeten.” In de taartjeswinkel van Snatager is in de ene hoek de ‘Afdeling Bolussen’ gevestigd. Elke bolus wordt apart in een ijzeren vormpje gebakken. Komt een klant voor een ‘bole’ dan zet juffrouw Snatager elk vormpje even boven een gas-vlam. De boter wordt week en het gebakje valt uit de vorm in de doos. Bolussen moeten warm worden gegeten zeggen de kenners. Snatager verkoopt ook sacheetjes, amandelge-bakjes met een croquante buitenlaag en een zachte vulling van spijs.‘De lekkerste suikervlinders tussen Weesperpoort en Waag zijn in de Weesperstraat te koop. De puddingbroodjes van Funke op de hoek van de Keizersgracht zijn zo voortreffelijk dat de concurrentie ten einde raad een zenuwoorlog voert: ‘Weet je waarom de puddingbroodjes van Funke zo lekker zijn? Ze kneden het deeg met hun blote voeten.’ HOUTKOPERSDWARSSTRAAT……. Maar iedereen zegt: Vissteeg. Hoe zou het straatje anders kunnen heten? Alle vissen uit de Noordzee hebben gepaaid, kuit geschoten, ge-geten en gezwommen, alleen maar om extra hoog geprijsd op de stallen van Bloemie en van brutale Koba terecht te komen……Zegt een vrouwtje met een zorgelijk gezicht:‘Bloemie, heb je vandaag mooie leng?’‘Markie, hebben we nog leng?’ (kabeljauwachtige vis)‘Nog één krimpleng.’‘Wat kost die leng?’‘Een kwartje een pond.’

Toen...

37

’Ik geef je twee dubbeltjes en geen cent meer.’‘Twee dubbeltjes, goed. Omdat u het bent.’

“Koop een paar haringen uit de ton. Zó uit de pekel.

Niet schoonmaken. Met ingewanden en graat

opeten.” Moos staat met zijn kraam op de hoek van de Breestraat en de steeg. Hij is er altijd.‘Moos, ik heb een bedorven maag, wat zal ik nemen?’‘Een bedorven maag? Van de jajem of gewoon van je ge-zondheid?’

‘Van het sjikkeren? God beware nee! Het komt uit mijn gestel voort.’‘Neem dan gezouten lemoen.’‘Moos, ik ben ziek van de verkoudheid, wat zal ik nemen?’‘Moet je niet bij mij wezen. Ga naar Wessel en koop een paar haringen uit de ton. Zó uit de pekel. Niet schoonma-ken. Met ingewanden en graat opeten. En dan naar bed met een ketel hete thee op een stoel naast je. Als je dan nog niet gaat zweten, moet je de dokter laten komen want dan heb je longontsteking.’Moos heeft dus met het volste recht op het bord boven zijn zuurkar laten schilderen:Moos de gezonde apotheekkomkommers, augurk en biet, zo je maar biedtlevert zuur voor bruiloften en partijen Zo was het toen. Met dank aan Mels Sluyser die toestem-ming gaf voor deze publicatie, een ode aan zijn vader. •

38

De vaak lege straten rond de Kastelenstraat in Amsterdam, Buitenveldert komen donderdag en vrijdag tot in de middag tot leven. Dan komen traditioneel ingestelde en religieuze

Joden uit de omgeving hun inkopen doen bij de vele koosjere zaken in wat wel de nieuwe Jodenbuurt mag heten. Of het nu drop is van het merk Paskon of ossen-worst van slagerij Markus. Wat vroeger de Jodenbreestraat was voor de oude Joden-buurt is nu de Kastelenstraat geworden, de straat waar Joden, koosjer-etende toeristen en uiteraard buurtbewo-ners hun boodschappen doen en uit eten kunnen gaan.Het is ook de straat waar op donderdag en vrijdag voor het ingaan van de sjabbat veel orthodoxe Joden hun inkopen doen en elkaar op straat of in de winkels ontmoeten.Vanaf de jaren tachtig, negentig verhuisden Joodse instellingen waaronder scholen, bejaardentehuis, zieken-huis, synagogen en koosjere zaken naar Buitenveldert en Amstelveen, waar een aanzienlijk deel van de Joden nu woont.

Koosjer in de KastelenstraatDelicatessenzaak Mouwes is al meer dan tweehonderd jaar het adres voor alle koosjere producten. De laatste jaren wordt er steeds meer biologisch voedsel verkocht. De familie Mouwes begon in 1803 een zuurinlegging in de Rapenburgerstraat in de oude Jodenbuurt. In 1946 open-de Isaac Mouwes een levensmiddelenzaak in de Utrecht-sestraat in Amsterdam en een tijd was er een filiaal aan de Gedempte Gracht in Den Haag.Vanwege parkeerproblemen en trek van de klanten naar Buitenveldert verhuisde de zaak in 1991 als eerste koosjere winkel naar de Kastelenstraat. Mouwes was een begrip in Joods Nederland. Als de cabaretier Max Tailleur in de zaak was geweest, vertelde hij de moppen van Isaac Mouwes door op het toneel.

Slagerij Marcus is de enige koosjere slagerij in Nederland. Bedrijfsleider Chris laat me een mooie ouderwetse foto zien van hofleverancier Marcus uit 1880, waarop het win-kelpersoneel en de familie Marcus statig staan afgebeeld voor het winkelpand in Zwolle.Hij vertelt dat kip het meest verkocht wordt. Runderge-hakt staat op nummer twee. “Voor de ambachtelijk-ge-maakte ossenworst en pekelvlees komen klanten uit heel Nederland en zelfs België,” vertelt hij trots. Op donderdag en vrijdag wordt vaak champ-rib of schenkel verkocht om cholent te maken voor sjabbat. (Zie “Mijn Leven” op blz 30)

Bij broodjeszaak Rimon kan je ontbijten en lunchen. “Vanochtend heb ik honderd belegde broodjes geleverd

aan allerlei Joodse bedrijven,” zegt eigenaar David Bar-On.In de winkel bevindt zich ook een kleine bakkerij. “Het verschil tussen koosjer en niet koosjer brood zit hem on-der meer in de broodverbeteraars.” De koosjere mueslibol-len zijn nieuw in het assortiment.In de vitrine liggen gember- en orangeadebolussen die goed verkocht worden, evenals de roggeles en borekas. “Bij Kleinblatt in Antwerpen haal ik het banket,” vertelt Bar-on.“Het is hier ‘s ochtends en ‘s middags reuze gezellig. Klan-ten komen koffie drinken met kaastaart of bestellen een tosti. Vaak nemen ze dan ook nog een zakje Bamba (onion of peanut smaak) mee om te snacken voor onderweg.

Golan Restaurant is gespecialiseerd in Grill en Japanse gerechten. Eigenaar Naftali Roz is geboren in Afghanistan

... en nu

FOTO

: HÉLÈ

NE M

EIJ

LER

TEKST MARIANNE FUCHS

39

en vertrok met zijn familie op tweejarige leeftijd naar Israël. Begin jaren tachtig kwam hij naar Amsterdam en startte daar een paar populaire shoarma eethuisjes.Buiten de normale gerechten zoals shish kebab, kip en schnitzel staan er sinds kort Japanse gerechten op de kaart. Een Japanse cheffin, Mikako, is gespecialiseerd in koosjere sushi. Ze werkt in de zaak en maakt Nigiri sushi, waarbij een stukje zalm of tonijn op een bedje van rijst wordt gelegd, en Maki sushi, dat gemaakt wordt met zee-wier, nori, en een vulling van vis, groente of ei. Ook maakt ze Ramen, een Japanse noedelsoep.

Eigenaar Marco Rossi van Pizza & Co. komt uit Israël en heeft een Italiaanse vader. Hij staat pizza’s te bakken voor vier jongens met keppels, die buiten op het terras zitten en alle vier druk zijn met hun mobiele telefoon. Behalve pizza kun je hier lasagne, patat, falafel en hummus eten.Er komen drie orthodoxe Joden binnen voor een bestel-ling, een Surinaamse zit alleen aan een tafel een patat-je te eten. “Niet doorgebakken, lekker zacht en niet duur,” zegt ze smullend. Ze is niet Joods, zegt ze, maar dat het eten koosjer is maakt haar niet uit. Ze woont in Amster-dam-Oost maar komt vaak eten als ze in de buurt is en

komt nu net van de tandarts, zodoende. Voor haar kinde-ren neemt ze wel eens pizza’s mee.

Bij restaurant H.BARON van Daniël Bar-On wordt vlees-kost en vis geserveerd. Je kan er lunchen en dineren. Een greep uit de lunchkaart: Warm pekelvlees met Am-sterdams zuur, salade met quinoa en gerookte zalm, en shashuka. Voor het diner: kippensoep, vis van de dag met groente of gevulde kip met zoete aardappels, champig-nons en rode wijnsaus.

David’s Corner is een ouderwetse kruidenierswinkel en Supermarkt Jumbo heeft een koosjere afdeling, inclu-sief gefillte fisch. Verder kan bij Lev-JMW in het gebouw van Beth Shalom koosjer worden geluncht met soep en broodjes van maandag tot en met donderdag. •

tsores mit zoep iz gringer tsoe fartrogn vie tsores on zoep.sores (problemen) met soep is beter te verdr agen dan sores zonder soep.

40

“Mijn kinderen kunnen het voedsel uit mijn keuken niet eten.”Onze kinderen zijn vromer dan wij

VraagIk ben een moeder van twee lieve kinderen. Ze zijn inmiddels volwassen en wonen met hun gezinnen en mijn kleinkinderen, allemaal in Israël. Daar hebben ze een aantal jaar geleden bewust voor gekozen.Mijn man is opgegroeid in een seculier gezin en ik heb in de oorlog mijn beide ouders verloren. Mijn onderduikouders hebben me ook na de oorlog liefdevol, maar zonder religie opgevoed. Noch mijn man, noch ik hebben ook maar iets van het religieuze Jodendom meegekregen. Wat we weten gaat over Jodenvervolging en ellende, maar niets goeds in ieder geval.

“Mijn dochter begreep niet dat ik het niet

begreep.” We hebben onze kinderen dan ook niet Joods opgevoed. Het vreemde is dat mijn beide kinderen na verloop van tijd steeds vromer zijn geworden. Ze volgen een bepaalde rabbijn en zijn om die reden naar Israël gegaan. Daar wonen ze in een gemeenschap van geloofsgenoten. Vanzelfsprekend respecteer ik hun keuzes hierin.

Als twee werelden botsenHet probleem doet zich echter voor wanneer ze op bezoek komen in Nederland. De laatste keer dat mijn dochter en haar gezin kwamen, was een regelrechte ramp. Ze verblijven altijd bij ons, want we hebben een groot huis

en zij hebben geen geld voor een hotel. Ik heb echter geen koosjere huishouding, doe niets met sjabbat en weet nauwelijks welke Joodse feestdagen er zijn. Mijn kinderen kunnen dus niet eten uit mijn keuken en willen dingen op vrijdag en zaterdag die ik niet kan bieden. Ik woon bijvoorbeeld nogal ver van een synagoge. Dus stelde mijn man voor hen er op zaterdagochtend even naartoe te rijden. Maar nee, ze stonden om zes uur ‘s ochtends op en zijn, met de kinderen, gaan lopen. Ik kon mijn verbazing hierover niet verbergen. Vervolgens kreeg ik ruzie met mijn dochter, die niet begreep dat ik het niet begreep.Nu komt mijn zoon volgende maand op bezoek. De kleinkinderen hebben hun opa en oma al een jaar niet gezien. Ik ben dan ook erg blij dat ze komen maar, zoals u wellicht kunt begrijpen, ook bezorgd. Hoe gaat het deze keer verlopen? Kan ik iets doen ter voorbereiding? Hoeveel moet en kan ik meebewegen in hun leef- en geloofsstijl? Ik heb er helemaal de zenuwen van. EitzeUw kinderen zijn teruggekeerd naar het Jodendom, zoals dat heet, dat betekent dat ze religieus zijn geworden. Het komt vaker voor dat kinderen die minder besmet zijn met vervolging en ellende dan hun ouders, de meer religieuze kant van het Jodendom opzoeken. De verhuizing naar Israël, waar ze wonen en leven in een gemeenschap van geloofsgenoten, zal hen alleen maar verder hebben gesterkt in hun leef- en geloofsstijl.Zoals u schrijft heeft u daar alle respect voor. Dit zal niet altijd makkelijk zijn, want het is duidelijk niet uw manier van leven. Het probleem is dat dit botst wanneer

TEKST ESTHER SCHOLTENS

EITZES VAN ESTHER

41

uw kinderen vanuit hun religieuze wereld uw seculiere wereld binnenstappen.Als u mij vraagt wat hier de oplossing voor is kan ik alleen maar antwoorden: er is niet alleen respect, maar ook wederzijds begrip nodig. Het lijkt me dat er nog heel wat uit de spreken en te bespreken is. Dit kan zonder de religieuze keuzes van de ander te bekritiseren of de ander te willen veranderen.

Je hoeft niet religieus te zijn om wat van het

Jodendom te willen weten

Als ik u was zou ik met uw kinderen uitzoeken hoe het komt dat zij vroom zijn (geworden) terwijl jullie, hun ouders, dat helemaal niet zijn. Wat betekent het geloof voor hen? En hoe is dat voor jullie? Wat verwachten jullie van elkaar en wat kunnen jullie elkaar bieden? Hierbij kunnen jullie niet anders dan rekening houden met de (religieuze) kaders die er zijn.

Dus moet er soms naar een praktische oplossing worden gezocht. Is het bijvoorbeeld echt noodzakelijk dat uw kinderen en kleinkinderen bij u in huis verblijven wanneer ze in Nederland zijn? Misschien kunnen ze logeren bij mensen met een zelfde geloofswijze als zij? Of kunnen ze in het huis van een gezin met een koosjer huishouden, terwijl dat gezin op vakantie is? Ik zou in ieder geval de orthodoxe gemeente benaderen en hen vragen mee te denken.

Joodse lesVerder vertelt u dat u weinig weet over het Jodendom in het algemeen. JMW en CRESCAS bieden cursussen Jodendom aan. Misschien is dat iets voor u en uw man? Dat brengt het leven van niet alleen uw kinderen, maar ook uw kleinkinderen wat dichterbij. Bovendien hoeft u absoluut niet religieus te zijn om toch wat van het Jodendom te willen weten.

Uw kinderen zullen dit zeker waarderen. Andersom zullen zij ook moeten respecteren dat hun ouders niet mee zullen gaan in hun geloof. Iedereen heeft hierin zijn

eigen weg te volgen. Ik hoop van harte dat u er met elkaar uit komt. Van tevoren praten en afspraken maken is van het grootste belang. Wacht hier dus niet mee totdat ze in Nederland zijn, maar doe dat van tevoren! Dan is de kans op een ontspannen familievakantietijd des te groter. •

oyf yenems simche hot men tomid a goetn apetita an andermans feestma al heeft men altijd een goede eetlust.

42

Goddelijke soep van LeaBij ‘t Lev-JMW café

UITGELICHT

Of het nu uiensoep is, winterse bonensoep, bospaddenstoelensoep of zomerse komkommersoep, onze zonnige vrijwilligster

Lea Elovits maakt het allemaal met liefde klaar. Woensdag om twaalf uur staat de dampende verse soep voor u klaar. Iedereen is van harte welkom in het gezellige Lev-JMW café, dat open is van maandag tot en met donderdag van tien tot vier.

Al anderhalf jaar verwent Lea ons eens per week met haar kookkunsten. Lea houdt van koken en is graag onder de mensen, dus deze vrijwilligersfunctie bij Lev-JMW past als een (keuken)handschoen. Terwijl de ruimte zich vult met een verrukkelijke geur van gebakken boter met verse kruiden, vertelt Lea, geboren en getogen in hartje Tel Aviv, over haar herinneringen aan de soep van vroeger. Iedereen heeft wel een mooie herinnering aan een hartverwarmende kom soep. De kippensoep van moeder op sjabbat, de erwtensoep als je thuiskwam van het schaatsen, of, zoals Lea vertelt, de veel te zoute soep die geserveerd werd als ze op bezoek was bij een kibboets.

“Er zit liefde in, dat proef je. Onovertreffelijk

heerlijk, echt waar.”

Anja, de yogajuf bij Lev-JMW, blijft iedere week na haar les voor een kop soep van Lea. “Er zit liefde in, dat proef je. Onovertreffelijk heerlijk, echt waar.” Instemmend knikken twee dames naast haar, die heerlijk smullen van de zojuist opgediende soep. “Iedereen kan soep maken, maar niemand zoals Lea. Ze is een kunstenares in het mengen van kruiden en ingrediënten.” vervolgt Anja. En niets is minder waar. Lea maakt hemelse traditionele soepen, maar creëert ook de origineelste eigentijdse smaakcombinaties. Lea’s koosjere soep wordt altijd enkel met verse producten bereid en kost slechts €2,50. Uiteraard bevelen we ook aan er een vers broodje bij te nemen. De vrijwilligers van het Lev-JMW café bereiden zowel klassieke broodjes tonijnsalade voor u, als bijzondere pitanini’s en tosti’s kaas met gember. Kom dus gauw langs en laat je verwennen door onze vrijwilligers, proef en geniet, bij het Lev-JMW café!

Krijgt u ook zin om vrijwilligerswerk voor JMW te doen? Zie blz. XXXXXXXXXX of er een functie vrij is die bij u past. Op zoek naar een andere uitdaging? We horen het graag. JMW kan uw hulp altijd gebruiken! •

TEKST EN FOTO CHAYA OOST

43

Nieuw lid CDRDe cliënten- en deelnemersraad van JMW is nu compleet met de komst van Erica Polak, 75. Zij stelt zich voor:Tijdens de oorlog ben ik ondergedoken geweest in het Gooi en daarna ben ik opgegroeid in Den Haag. Na de middelbare school ben ik in Amsterdam gaan studeren en

ben daar nooit meer weggekomen. In Mokum herkende ik steeds meer van mijn Joodse roots.Ik heb ontwikkelingspsychologie gestudeerd en ben daarna ik als medewerker verbonden gebleven aan de Universiteit van Amsterdam. Later werkte ik voor het Instituut voor Psychotrauma, een plek waar verleden en heden naadloos in elkaar schoven. Ik ben nog steeds in de GGZ werkzaam, niet alleen omdat het nodig is, maar ook omdat ik houd van werken. Wat mijn activiteiten voor de CDR betreft, zal ik de eerste tijd mij gaan oriënteren, hoe een en ander draait, wie eraan welke knoppen zitten etc. Ik vind het een eer om de stem van anderen te mogen vertegenwoordigen.

De klachtencommissie. “Een goede klacht is een gratis advies,” zegt Marc Grünfeld, de klachtenfunctionaris bij JMW. Wat blijkt? Er wordt te weinig geklaagd. Nu de thuiszorg door Cordaan wordt

uitgevoerd en de verantwoordelijkheid daarvoor niet meer bij JMW ligt, is het aantal klachten drastisch afgenomen.Ook Francijn Woudstra van de klachtencommissie van JMW bevestigt dit beeld. Een mogelijke verklaring is dat mensen die afhankelijk zijn van hulp, niet durven te klagen omdat ze bang zijn dat dat zich tegen hen keert. Maar niets is minder waar.JMW stelt zich op als een lerende organisatie. Niet alle situaties zijn te voorzien, dus juist als mensen aan de bel trekken, kan JMW er wat aan doen en ervan leren.De CDR is ervoor om de belangen van de cliënten van JMW te behartigen. We vragen ons dan ook af of de klachtenprocedure wel goed genoeg bekend is bij onze achterban. Zie hiervoor www.jmw.nl/klachten.De CDR is er dus niet voor om een klacht zelf af tehandelen, maar mocht er bij ons een signaal binnen komendat de hulpverlening of andere contacten met JMW niet helemaal lopen zoals het zou moeten, dan neemt de raad contact op met de bestuurder. Soms komt het dan aan de orde tijdens de driemaandelijkse vergadering, die de CDR heeft met de bestuurder, maar de voorzitter van de CDR kan ook tussen twee vergaderdata door de telefoon pakken.Desalniettemin spreekt de CDR-JMW wel haar steun uit voor de opvatting van de klachtencommissie en de -functionaris, dat men aan JMW laat horen als U iets niet zint. Voorbehoud is wel, dat men eerst probeert met de medewerker, tot een vergelijk te komen, maar dat spreekt vanzelf. •

Uit de Cliënten- en deelnemersraad

JMW

TEKST MARGUERITE BERREKLOUW

DE BENJAMIN MOET GEVOED WORDEN!

De Benjamin leeft op een dieet van donaties. Uw bijdragen houden ons op de been. We zijn alle donateurs dan ook immens dankbaar. Ook al werken we met een redactie van overwegend vrijwilligers en houden we de kosten zo laag

mogelijk, we zouden niet graag een vermageringskuur ondergaan. We vragen dus al onze lezers om de Benjamin te voeden met donaties. Via de meegestuurde acceptgiro kunt u een periodieke incasso opgeven. Op onze website: www.joodswelzijn.nl/formulier/doneer-aan-de-benjamin kunt u meer lezen over andere vormen van doneren en kunt u eenmalige bedragen overmaken. Dat kan ook direct op NL15INGB0000204420 ten name van Stichting JMW Bijdragen & Fondsen, Amsterdam.

4444

AGENDA

JMW activiteiten, ontmoetingen, lezingen, cursussen en meer… Door het hele land.De bijeenkomsten zijn voor iedereen met een Joodse achtergrond en eventuele partner. Voor onze actuele agenda kunt u kijken op www.joodswelzijn.nl/overzicht-activiteiten.

AmsterdamLev-JMW

Lev-JMW is het ontmoetings-centrum voor iedereen van

60+ met een Joodse ach-tergrond en partner. Graag voor alle activiteiten vooraf aanmelden.

U kunt met ons contact op-nemen tijdens kantooruren van

maandag t/m donderdag via 088-1652200 (optie 3) of lev@joodswelzijn.nl SVP 24 uur van te voren afmelden voor een lunch, anders moeten wij helaas kosten in rekening brengen. Voor onze actuele agenda kunt u kijken op www.joodswelzijn.nl >Lev-JMW ontmoetingscentrum 60+.

CaféHet Lev-JMW café is van maandag tot en met donderdag van 10.00 tot 16.00 geopend. U bent van harte welkom om in het gezellige Lev-JMW café koffie, thee of een heerlijke koosjere lunch te gebruiken.

DagtochtenEr staat nog één dagtocht voor 2019 op het programma:

Woensdag 18 september LeerdamOp woensdag 18 september gaan wij o.a. naar Leerdam. Wij brengen een bezoek aan de glasblazerij, waar wij een demonstratie glasblazen krijgen. We lunchen in Leerdam en sluiten de dag op een leuke manier af. Nieuwsgierig naar complete programma? Houdt u de nieuwsbrieven en website in de gaten! Voor verdere informatie kunt u contact opnemen met Rosalie Bar-Ephraim.

Feesten & maaltijdenDe feestdagenetentjes zijn een initiatief van Lev-JMW in samenwerking met Beth Shalom Cordaan. Wilt u aanschuiven? Neem contact op met Lev-JMW.

Iedere dinsdagmiddag kunt u aanschuiven voor de lunch in de Bob Goudsmitzaal. De lunch bestaat uit een hoofdgerecht (vis) en een toetje. Kosten €12,50 p.p. Leden van het BSP krijgen €2,50 korting.

Iedere vrijdagavond organiseert Beth Shalom een Sjabbatdiner in de Bob Goudsmitzaal. Kosten €15,00 p.p. Leden van het BSP krijgen €2,50 korting. Bij Grillroom Golan, Kastelenstraat 265 kunt u lunchen en dineren. Le-den van het BSP krijgen daar €2,50 korting (bij een minimale besteding van €15,-) op de maaltijden. Golan is geopend van zondag tot en met donderdag van 12.00 - 21.00 uur en vrijdag van 12.00 - 14.00 uur.

Films Lev-JMWIedere laatste donderdagmiddag van de maand draaien wij een film. De onderwerpen zijn altijd gerelateerd aan ouder worden of hebben een Joods thema.Wij combineren de film met een heerlijke koosjere lunch. Aanvang film 14.00 uur. Aanvang lunch tussen 12.45 - 13.15 uur. Kosten film: €5,- p.p.Kosten lunch en film: €10,- p.p.

Donderdag 27 juni “Yentl”Muzikaal drama. Gebaseerd op het toneelstuk “Yentl” van Isaac Bashe-vis Singer. De film is geregistreerd door Barbara Streisand die tevens ook de hoofdrol vertolkt. Yentl is naast een meeslepende mix van tragedie en muziek vooral een les in moed en een schreeuw tegen onverdraagzaamheid.

Woensdag 24 juli “The Mother”Drama. Wanneer May op oudere leeftijd haar man verliest, woont zij een tijdje in bij haar kinderen. Zij ontvangen haar niet met open armen, ze voelt zich eenzaam in de grote stad. Ze verliest langza-merhand de grip op haar leven. Een nieuwe fase breekt aan als ze ho-peloos verliefd wordt op een 30 jaar jongere klusjesman Darren, hij gaat op haar advances in. Echter blijkt hij ook de minnaar van haar dochter. Let op dit keer op een woensdag! Donderdag 29 augustus“Amour”Drama. Won in 2012 een Gouden Palm op het filmfestival van Cannes. Anne en Georges zijn al op leeftijd. Ze hebben een volwassen dochter en leiden een rustig bestaan in Parijs, waarin hun passie voor muziek een hoofdrol speelt. Dan krijgt Anne een infarct en breekt er een nieuwe fase van hun samenzijn aan. Georges verzorgt haar, maar kan niet voorkomen dat ze verder wegglijdt en raakt steeds meer in een isolement.

Joods • Wat bezielt mij?

4545

AGENDA

Donderdag 26 sept“Les uns et les autres”Muzikaal drama. Regie: Claude Lelouchs. De Tweede Wereldoorlog doet de paden van vier families met verschillende nationaliteiten kruisen. Iedere familie heeft een bijzondere passie voor muziek. Alle personages zijn fictief maar gebaseerd op historische artiesten als Edith Piaf, Josephine Baker, Glenn Miller.Let op: Wegens de duur van deze film wijken de tijd af. Aanvang lunch tussen 12.00-12.15 uur. Aanvang film 13.00-14.30 uur. Pauze om 14.30 uur. Film aanvang 15.00-16.30 uur.

Lezingen, cursussen en meer

Donderdag 19 september, 24 oktober en 21 novemberAdvocaat C. RavesteijnDe heer C. Ravesteijn, Advocaat, zal bij Lev-JMW een drietal lezingen geven over de volgende onder-werpen: Faillissement Slotervaart, gestolen erfenis, kind en recht (o.a. onder toezichtstelling).Aanvang lezing 14.00 uur. Aanvang lunch tussen 12.45-13.15 uur. Kosten lezing: €5,- p.p. Kosten lunch en lezing: €10,- p.p. Lev LeesclubU dient het boek zelf aan te schaffen of te lenen. Lev leesclub van 13.00-14.30 uur. Aanvang 13.00 uur. Kosten €2,50 p.p. (incl.

koffie & thee). Aanvang lunch tussen 12.00-12.45 uur. Leesclub inclusief lunch €7,50 p.p.

Zondag 1 septemberJoods Foodfestival 50+Een activiteit van Beth Shalom & Lev-JMW. Tijd van 11.00-15.00 uur. Toegang gratis.

Wat is er verder te doen bij Lev- JMW?

Schilderworkshop met Ieke SpiekmanEén keer per maand op maandag-middag wordt door kunstschilder Ieke Spiekman een schilderwork-shop gegeven voor zowel beginners als gevorderden. Deze zomer geeft Ieke bij mooi weer, anders bij Lev, weer buitenworkshop. Data: 15 juli, 29 juli, 19 augustus en 2 septem-ber. In verband met een beperkt aantal plaatsen is vooraf aanmelden nood-zakelijk. Aanvang 13.00 uur. Kosten per workshop € 7,50 p.p.

De Hebreeuwse Bibliotheek In onze gezellige bibliotheek hebben we meer dan 1000 boeken voor volwassenen en kinderen. Lid worden en inschrijven kan op dinsdag van 16.00-19.00 uur. Lid worden kost €12,50 euro en wij vragen een borg van €10,-.Voor meer informatie kunt u contact opnemen met E: tsavta@joodswelzijn.nl

Wekelijkse activiteiten bij Lev-JMW

Chassidische verhalenMaandag 10.45 - 11.30 uur. Toegang €2,50 p.p.Inloop tekenen en schilderen Maandag 13.00 - 15.00 uur. Toegang gratis.Meer Bewegen voor OuderenDinsdag 12.30 - 13.15 uur. €20 p.p. per maand.Joodse Geschiedenis Dinsdag 14.00 - 15.30 uur. €20 p.p. per maand.Stoelyoga Woensdag 11.00 - 12.00 uur. €20 p.p. per maand.Inloop SchakenWoensdag 14.00 - 16.00 uur. Toegang €2,50 p.p.Handwerken, breien, hakenDonderdag 10.30 - 12.00. Toegang gratis. Koffie inloopDonderdag 10.00 - 12.30.

Namens JMW Joodse Activiteiten en alle groepen; een mooie zomer gewenst!

46

AlmereShalom uit de Polder Zondag 22 september Eerste bijeenkomst na de zomer.Tijd van 14.00-17.00 uur. Kosten €4,- p.p.Informatie & aanmelden bij Yaëla Schulkes 06-44622927 en yaelaschulkes@gmail.com of Joyce Emanuels 06-42962124 en joyce.emanuels@gmail.com.

Apeldoorn HaMakor - Geen JMW groep -Bijna iedere derde vrijdag van de maand. Iedereen is welkom. Tijd van 10.00-13.00 uur. Kosten €2,- p.p.Informatie & aanmelden bij Ritha Groot 055-5336896/ 06-13468309 of ritha.groot@gmail.com

Mediene

AGENDA

BLIJF OP DE HOOGTE!GEEF UW E-MAILADRES

AAN ONS DOOR!

Is uw e-mailadres onlangs gewijzigd of ontvangt u geen post van ons omdat uw

e-mailadres niet bij ons bekend is? Geef het aan ons door via

E: activiteiten@joodswelzijn.nl

Wij versturen alle informatie rondom activiteiten, dagtochten, cursussen, films, themabijeenkomsten

uitsluitend per e-mail.

BredaFinjan Woensdag 11 september Eerste bijeenkomst na de zomer. De bijeenkomst is van 10.00-12.30 uur.Informatie & aanmelden bij Tanya 06-22327053 of tanyasimons64@hotmail.com of bij Baruch 06-20117881 of debibliotheek46@gmail.com

Den Bosch Bejachad Geen activiteiten in de zomer, let op de aankondigingen in de nieuwsbrieven voor rosj hasjana!Informatie bij Koos koosdl@iae.nl of Ingrid 073-5214805.

Den Haag Mitzwe Bar Dinsdag 10 september Eerste bij-eenkomst na de zomer. Alle bijeen-

komsten zijn van 14.00-15.30 uur. Kosten € 5,- p.p.Informatie & aanmelden bij Mientje 070-3606504

of nada.glad@hotmail.com

DrechtstedenBne Dor 2.0 Eerste bijeenkomst weer in het najaar, let op de aankondigingen in de nieuwsbrieven!Informatie via j.troost8@chello.nl.

HeerenveenMifgasjiem Woensdag 11 september Eerste bijeenkomst na de zomer.Kosten €12,50 inclusief koffie, gebak en een lunch. Informatie & aanmelden bij Anna Pool 06-17038867 of anna.pool@gmail.com

HeilooBa’Tsafon Woensdag 11 september Eerste bijeenkomst na de zomer.Inloop vanaf 19.30 uur, start bijeenkomsten 20.00 uur. Kosten €5,- p.p.Informatie & aanmelden bij Mieke Content mcontent@xs4all.nl of 06-55150875

47

AGENDA

VRIJWILLIGERS GEZOCHT JMW zoekt een vrijwilliger voor een dame die graag wat aanspraak en gezelschap wil en af en toe eens meegenomen wil worden naar het winkeltje onder haar verpleeghuis. Omgeving Amsterdam.

We zoeken verder meerdere vrijwilligers voor friendly visiting in het land.

Meer informatie bij Marc Grunfeldm.grunfeld@joodswelzijn.nl

Gastvrouw/heer voor Pesach in Lunteren (betaalde functie)Bent u op zoek naar een uitdaging? Enthousiasteling gezocht voor de jaarlijkse Pesach-vakantie van JMW in Lunteren, eind april 2020. De functie houdt in dat u alle voorbereidingen uitvoert (inkopen van de boodschappen, programma samenstellen en het bijhouden van de financiën). Ook bent u tijdens deze vakantie aanwezig voor de gasten als aanspreekpunt en fungeert u als gastvrouw/heer. Interesse?

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Shirley Ensel s.ensel@joodswelzijn.nl of 088-1652200.

De Benjamin zoekt creatieve bijdragen. Kan je schrijven, illustreren, fotograferen of op een andere manier helpen invulling te geven aan de Benjamin en heb je tijd om onze redactie van vrijwilligers te komen versterken of van buitenaf bij te dragen? Neem dan contact met ons op. We kunnen niet garanderen dat we momenteel een plekje hebben maar bouwen ook graag een bestand op voor de toekomst.

email: benjamin@joodswelzijn.nl

Hilversum Gooise Nesjomme

Donderdag 18 juli Wie was Heintje Davids ook alweer?

Donderdag 15 augustus Alfabet-ochtend.Donderdag 19 september Alles over de Joodse schilder Isaac Israëls.U bent welkom op de bijeenkomsten vanaf 9.30. Kosten €4,- p.p.Info via www.gooisenesjomme.nl.Aanmelden bij Edith Bernards-Baas 035-5414750 of edith.bernards@ziggo.nl

LimburgJiddischkeit

Zomerstop. Let op de aankondiging in de nieuwsbrieven voor activi-teiten in het najaar bij Ronald & Sophia thuis!info bij activiteiten@joodswelzijn.nl

Rotterdam Joffie KoffieWoensdag 21 augustus Koffieochtend. De bijeenkomsten zijn van 10.30-12.30 uur. Kosten €3,-.p.p.

Informatie & aanmelden bij Beppie 0181-637487 of streep.de.leeuwe@planet.nl

ZaandamMisjpoge aan de Zaan Zomerstop in juli en augustus.Woensdag 25 september Gezellig samen smoezen. Bijeenkomsten vinden plaats iedere laatste woensdag van de maand van 10.00-12.00 uur. Kosten €5,- p.p.Informatie & aanmelden bij Erna Houtkooper-Barend 06-22473171 of erna.houtkooper@hetnet.nl.

Zwolle JOO-OOSTZondag 21 juli Wandeling langs Joodse plekken in Kampen.Informatie & aanmelden bij Marion de Klijn via marion@zijdeateliermarion.nl of Anneke Kopuit 057-0517502 of as.kopuit@ziggo.nl.

484848

SJOEKERTJES & SJADCHEN

Familieleden gezocht Van Samuel (Salo) Landau, Susanna Landau- van Creveld en Jeltje van Creveld- Meiboom. Voor een biografie over Samuel (Salo) Landau, Nederlands kampioen schaken in 1936, ben ik op zoek naar zijn familie. Voor zover ik weet zijn er geen nabestaanden van Samuel Landau en zijn toenmalige vrouw Susanna Landau- van Creveld. Wel zijn er waarschijnlijk nog familieleden te vinden van Susanna. Volgens de website Joodsmonument.nl zijn er nog overlevenden van de zus; Jeltje van Creveld- Meiboom. Graag zou ik in contact met hen willen komen.Contact: geertvantongeren@hotmail.com Geert van Tongeren, Ekelen 36 6652 DC Druten, of bel 06 42825552.

Nabestaanden gezochtDe Stichting Struikelstenen Aa en Hunze wil struikelstenen leggen in Gieten en Rolde en is daarom op zoek naar nabestaanden van de volgende personen die in WOII van daaruit zijn weggevoerd: In Gieten: Cohen, Gudema, Gottfriedt,

Meijer, de Bruin, Falke, Nijveen, Valk en de Jong. In Rolde: Schaap, Stein, Simon, Fiesler (Fischler), en Nachtgeist. Wij hopen dat u ons helpen kunt. Wij hopen dat u ons helpen kunt. Graag ontvangen wij uw reactie die gestuurd kan worden naar: Leen Ruben l.ruben@struikelstenen-aaenhunze.nl of bel 06 23544088. https://www.struikelstenen-aaenhunze.nl/

Louis RodriguesGraag wil ik in contact komen met mensen die Louis (Loek) Rodrigues (Amsterdam 1934-Tenerife 1977) gekend hebben of met hem contact gehad hebben. Graag uw reactie aan lbaaten@planet.nl Bij voorbaat dank. Leon Baaten.

Correspondentie gezochtVrouw, schrijft nog steeds brieven met de hand. Zijn er mensen die dat ook willen? Dames, mogelijk ook heren. Ik zal het erg leuk vinden bericht te krijgen. Altijd antwoord. Brieven onder nummer 671 naar de Benjamin, Van Boshuizenstraat 12, 1083 BA Amsterdam.

Jonet.nl brengt verdiepingDagelijks is Jonet er voor Joods Nederland. Nieuws en achtergronden, objectief en in balans gebracht. Ook dieper graven? Kijk op Jonet.nl

Jonet.nl brengt verdiepingDagelijks is Jonet er voor Joods Nederland. Nieuws en achtergronden, objectief en in balans gebracht. Ook dieper graven? Ook dieper graven? Kijk op Jonet.nl

Jonet.nl brengt verdiepingDagelijks is Jonet er voor Joods Nederland. Nieuws en achtergronden, objectief en in balans gebracht. Ook dieper graven?

49

Dit najaar start JMW met een schrijfgroep in Deventer. De groep wordt begeleid door een ervaren groepswerker. Per keer

schrijf je n.a.v. een thema twee stukjes, op deze manier schrijf je een ‘mozaïek van je leven’. Je krijgt feedback van de andere deelnemers en groepswerker waardoor herkenning en erkenning ontstaat. We komen ongeveer 10 keer bij elkaar in sessies van twee uur. De kosten bedragen in totaal €100,-p.p (incl. koffie/thee). Geef je snel op, er zijn nog maar een paar plaatsen beschikbaar!

Wat is er verder allemaal? Cursus Joodse Cultuur te AmsterdamEen eendaagse cursus waarbij je van alles leert over het Jodendom. Het is laagdrempelig en informatief, er is veel ruimte voor vragen.

Gespreksgroep kind in de oorlogAls kind heb je de oorlog meegemaakt en af en toe steekt die ingewikkelde start de kop op en loop je tegen dingen aan.

Gespreksgroep 2e generatieJe komt meerdere malen om de week 2 uur bij elkaar om met elkaar te praten over hoe de oorlog van je ouders in jouw leven een rol speelt.De gesprekken zijn vooral bedoeld om tools te krijgen om e.e.a. in nieuw perspectief te zetten. Het samen zijn met mensen die eenzelfde achtergrond hebben is belangrijk.

Gespreksgroep Joodse identiteitJe Joodse identiteit is aanwezig, maar door je eigen familiegeschiedenis nogal verwarrend. Door er met elkaar over te praten krijg je inzicht in je eigen Joodse identiteit.

Kind van een Joodse vaderWaar hoor ik bij? Met elkaar in gesprek over de bij-behorende identiteitsvragen die dit kan oproepen.

50+ en alleenJe bent ouder aan het worden en het alleen zijn maakt je onrustig met het oog op de toekomst. Samen gaan we erover in gesprek.

Voor meer informatie over het aanbod kunt u contact opnemen met Roos van den Berg via 088-1652200 of groepsgesprek@joodswelzijn.nl.

GESPREKSGROEPEN VOOR IEDEREEN MET EEN JOODSE ACHTERGROND

Schrijfgroep Deventer

NIEUWE PROCEDURE BENJAMIN IN HET BUITENLAND - FACTURERING

De Benjamin heeft altijd om een donatie gevraagd voor verzending naar het buitenland, waarvan de kosten immers hoger liggen dan in Nederland. Dat hebben we nu voor u versimpeld. Voortaan worden de kosten van het

versturen naar het buitenland bij u jaarlijks gefactureerd.

Een groot aantal van de abonnees in het buitenland zal de afgelopen maanden al een bericht of een factuur hebben ontvangen. Hebt u nog geen factuur ontvangen en wilt u de Benjamin in het buitenland ontvangen, neem dan contact met ons op.

Degenen die dit jaar al hebben gedoneerd specifiek voor ontvangst in het buitenland, wordt gevraagd dat voortaan niet meer te doen. U krijgt dan automatisch volgend jaar een factuur van JMW. Uiteraard verwelkomen wij nog extra donaties maar voor ontvangst in het buitenland wordt dus voortaan gefactureerd. De kosten per vier nummers zijn €35,-.

Voor meer informatie of aanmelden voor de Benjamin in het buitenland, stuur een mail naar benjamin@joodswelzijn.nl.

50

De Benjamin wordt uitgegeven door JMW, de welzijnsorganisatie voor Joods Nederland, en verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 8.500 exemplaren.

Het blad wordt op aanvraag gratis verstuurd naar in Nederland wonende abonnees. Woont u in het buitenland? Dan wordt u voor de extra kosten na

aanmelding door JMW gefactureerd voor de volgende vier nummers. U kunt zich abonneren door gebruikmaking

van de antwoordbon in deze Benjamin, of door registratie via de aanmeldpagina www.joodswelzijn.nl/abonneren.

Wilt u de Benjamin steunen, dan kunt u een donatie overmaken op rekening NL15INGB0000204420

ten name van Stichting JMW Bijdragen & Fondsen, Amsterdam.

Het volgende nummer 117 verschijnt 16 september 2019.

Benjamin redactie Hoofdredacteur: Ferry Biedermann

Redactie: Karien Anstadt, Marianne Fuchs, Ruth de Liever, Chaya Oost, Wouter van der Schaaf, Esther Scholtens,

Patrick Sternfeld, Jolan Toff, Lea van Coeverden

Redactieadres JMWVan Boshuizenstraat 12

1083 BA Amsterdamtel 088 165 22 00

E-mail: benjamin@joodswelzijn.nlwww.joodswelzijn.nl/benjamin-magazine

VormgevingLuna 3, Utrecht

DrukBDU, Barneveld

Foto voorpaginaJonah Freud, foto Hélène Meijler

COLOFONJMW

Landelijk telefonisch spreekuur maatschappelijk werk maandag t/m vrijdag 09.30-13.00 uur via T: 088 165 22 00.

Alleen in Amsterdam is er een inloopspreekuur, met dezelfde tijden.E: spreekuur@joodswelzijn.nl ALGEMEEN: JMWVan Boshuizenstraat 12 1083 BA Amsterdam

T: 088-1652200 E: info@joodswelzijn.nl www.joodswelzijn.nl

JMW BUREAUS:JMW Arnhem Jansbuitensingel 32/2 6811 AE Arnhem

JMW Den HaagKoninginnegracht 19 (Taurogebouw) 2514 AB Den Haag

JMW RotterdamHet Huis van de WijkKipstraat 373011 RS Rotterdam

Lev-JMW – Informatie- en ontmoetingscentrum 60+ Kastelenstraat 801083 DE Amsterdam

JMW heeft een landelijke nummer:

088 165 22 00Tijden landelijk telefonisch spreekuur maatschappelijk werk via dit nummer:

maandag t/m vrijdag 09.30-13.00. Alleen in Amsterdam is er een

inloopspreekuur, met dezelfde tijden.

Sluitingsdatum voor het aanleveren

van kopij voor het volgende nummer:

23 augustus 2019

Benjamin Service Pakket (BSP) voor iedereen met een Joodse achtergrond en partner.

Wanneer u lid wordt van het Benjamin Service Pakket, kunt u gebruikmaken van alle aanbiedingen op zorg- en gemaksdiensten, artikelen en cursussen van Amstelring Ledenservice, met daarbovenop specifieke Joodse diensten. Voor €22,00 per jaar kunt u lid worden van het Benjamin Service Pakket. Neem voor informatie over het Benjamin Service Pakket en aanmelden contact op met lev@joodswelzijn.nl of bel 088- 165 22 00 (optie 3).

Schoonheidsspecialiste aan huisOngestoord genieten van een schoonheidsbehandeling thuis? De Schoonheidsspecialiste aan huis staat voor kwaliteit en service en geeft adviezen voor een goede huidverzorging of huidverbetering. Zij verzorgt niet alleen uw gezicht, maar ook uw handen als u dat wilt.

Deze service wordt aangeboden door Amstelring Ledenservice. Kijk voor meer informatie en het volledige aanbod op www.amstelringledenservice.nl of bel tijdens werkdagen van 08.30 – 17.00 uur met 020 – 333 5100. Volgt u Amstelring Ledenservice al op Facebook?De specifieke Joodse diensten kunt u lezen op www.joodswelzijn.nl/mijn-joodse-identiteit-en-ontmoeting/lev-jmw

Normale prijs Ledenprijs

Schoonheidsspecialiste

Basisbehandelingreinigen huid, stoomapparaat, verzorgend masker, epileren en verzorgende dag- of nachtcrème

€ 52,50 € 47,25

Basisbehandeling Plusbasisbehandeling en onzuiverheden verwijde-ren, borstel-en gezichtsmassage

€ 77,- € 69,30

Manicure

Basisbehandelingnagels vijlen, nagelriemen verzorgen, basis- en toplak aanbrengen en handcrème

€ 31,50 € 38,35

Basisbehandeling Plusbasisbehandeling en verzorgend handbadje, handmassage en 2x kleurlak aanbrengen

€ 47,25 € 42,50

naam voorletter(s) voornaam

man vrouw

adres postcode woonplaats

e-mailtelefoon mobiel

Antwoordbon 116

Ik wil graag een gratis abonnement op de Benjamin.

Ons privacyreglement is aangepast in lijn met de nieuwe regelgeving. Lees meer op: www.joodswelzijn.nl/privacy-veiligheid-klachten

Ik wil graag de Benjamin in het buitenland ontvangen.(U wordt gefactureerd).

Ik wil graag informatie over de gesproken Benjamin.

Ik wil graag lid worden van het Benjamin Service Pakket. en hierbij machtig ik Amstelring voor de automatische incassovan de jaarlijkse bijdrage voor het Benjamin Service Pakket

Mijn IBAN

Deze bon zenden naar:

datum handtekening

Maak het hokje van uw keuze zwart. Uw persoonlijke gegevensworden conform de wet op de privacy behandeld.

JMW – Benjamin abonnementenadministratie

VAN BOSHUIZENSTRAAT 12,1083 BA AMSTERDAM

ZONDAG 1 SEPTEMBER11.00 - 15.00 uur

Beth ShalomKastelenstraat 80 Amsterdam

met: Marga van Praag presenteert de wedstrijd ‘heel Beth Shalom bakt challes’, workshop Joods eten van Jonah Freud, foodstands en proeverijen van onder andere Roland Vos en Raya Lichansky, verkoop van Joodse kookboeken door de Amsterdamse Boekhandel en uiteraard het koosjere café-restaurant van Beth Shalom.

optredens:Cabaret Kwatsch, Israëlische muziek en een sing-a-long met Max Kornblum.

Aanmelden via Beth Shalom: rhalberstadt@cordaan.nl

Iedereen is welkom Gratis toegang!

Bent u slecht ter been? Ophalen en brengen is mogelijk in Buitenveldert/Amstelveen.

Georganiseerd door:Beth Shalom Cordaan en Lev-JMW.

JOODS FOOD FESTIVAL