ZON OP HUUR

Een handleiding voor huurders die

zonnepanelen op hun dak willen

Voorwoord

Waarom deze handleiding?

Routes naar zonnepanelen

De verhuurder investeert

Het beleid van de Utrechtse corporaties

De huurder investeert

ZAV individueel

ZAV col lectief

Buurtstroom

Hoe zorg je er voor dat een initiatief succesvol is?

Organisatie

Keuzeproces

Besl isboom

Uitvoering

Bij lage: Begrippenl i jst

Inhoudsopgave

1

2

2.1

2.1 .1

2.2

2.2.1

2.2.2

2.2.3

3

3.1

3.2

3.3

4

1

2

2

6

7

9

9

9

12

12

14

15

16

Deze uitgave wordt beschikbaar gesteld onder de CC BY-NC 3.0 NL l icentie:https: //creativecommons.org/l icenses/by-nc/3.0/nl/

Deze versie is gemaakt in december 2016. De meest recente versie is te vinden opwww.energie-u.nl/handleiding-zon-op-huur

Energie-U heeft deze handleiding gemaaktvoor huurders die aan de slag wil len metzonne-energie. Wij merkten in de afgelopenjaren dat bij steeds meer huurders debehoefte bestaat aan informatie over ditonderwerp. Ze wil len aan de slag, makeneen begin, en komen er vervolgens achterdat het laten plaatsen van zonnepanelen ophuurwoningen meer inhoudt dan hetsimpelweg leggen van panelen.

Desondanks komen er huurdersinitiatievenvan de grond. Het kan dus! Andereinitiatieven lopen vast, haken af of komentijdel i jk tot sti lstand. Begrijpel i jk, maar ookjammer. Maar het was voor ons de aan-leiding om onze kennis van zonne-energie,de regel ingen, de parti jen en de praktijkbeschikbaar te stel len voor huurders, die inUtrecht (of elders) wil len werken aan meerzonne-energie.

In deze Handleiding staat uitgelegd hoezonne-energie werkt, hoe de financiële kanteruit ziet en in hoeverre Utrechtsecorporaties er mee bezig zijn. Ook geven wijruim baan aan Utrechtse huurders die latenzien dát zonnestroom op je dak ook voor henbinnen handbereik is, en hoe je zoiets het

beste kunt aanpakken. Ook de corporatieskomen aan bod, want uiteindel i jk is eralti jd een een-tweetje nodig tussenhuurder en verhuurder. Tussen deeigenaar van het dak en de gebruikerervan. Als energie-coöperatie (niet teverwarren met corporatie: de woning-verhuurder) zorgen wij van Energie-Ugraag voor de smeerol ie, in de vorm vankennis en netwerken.

Wij hebben echt het gevoel dat wij nu,met de jaarwissel ing 2016-2017 voor dedeur, aan het begin staan van eenomwentel ing als het gaat om duurzameenergie in de huursector. Met dezehandleiding, met onze leden enenergieambassadeurs, met onzeaanwezigheid in de stad en de samen-werkingen die hieruit voortvloeien, ben ikervan overtuigd dat wij ook in dekomende jaren met zijn al len heel veelmooie dingen gaan (mee)maken!

Ik wens je veel leesplezier, inspiratie enzonne-energie toe!

Sander Wil lemsenDirecteur Energie-U

Voorwoord

1Handleiding Zon op Huur, december 2016

handleiding vindt je een antwoord opveelvoorkomende vragen, evenalsvoorbeelden van reeds gereal iseerdeprojecten.

Energie-U biedt hulp aan Utrechtse huurdersom zonnepanelen op hun dak te real iseren.Door in gesprek te gaan met de corporaties,maar in de eerste plaats door huurders tebegeleiden bij het opzetten van hun eigenzonnepaneleninitiatieven.

Heb je na het lezen van deze handleidingextra informatie nodig bij of wil je hulp vaneen onafhankel i jke deskundige bij hetreal iseren van zonnepanelen? Neem dancontact op met Energie-U: info@energie-u.nl

Leeswijzer

In de bij lage vind je nadere uitleg vanveelgebruikte termen en verschi l lendeaspecten van technische en financiële aard,waarmee je te maken krijgt als je metzonnestroominstal laties aan de slag gaat. Inde tekst zijn deze met een * aangegeven.

1 Waarom deze handleiding?

Het l i jdt langzamerhand geen twijfel :zonnestroom is onmisbaar voor eenovergang naar een duurzame energie-voorziening. Het zorgt immers voor minderCO2-uitstoot en maakt ons minderafhankel i jk van fossiele energiebronnen. Degemeente Utrecht wil in 2020 daarom op10% van de daken zonnepanelen hebbenl iggen. Huurwoningen kun je daarbij nietoverslaan, ze maken immers de helft uit vanhet totaal aantal Utrechtse woningen.

Stel: je hebt een huurwoning. En je hebtook een hart voor het mil ieu, je wiltbijdragen aan de oplossing voor het kl imaat-probleem, en als het even kan, wil je ooknog op je energierekening besparen.Zonnestroom dient zich dan al gauw aan alsalternatief voor fossiele bronnen. Met eenkoopwoning is de klus gauw geklaard. Maareen huurwoning met zonnepanelen op hetdak: kan dat überhaupt wel? Het antwoordis: ja. Verschi l lende initiatieven in Utrecht enelders in het land laten zien dat het kan. Uitvoorbeelden bl i jkt inmiddels ook dat decombinatie zonnestroom en huur jefinancieel geen windeieren hoeft te leggen.

Maar dan komen al lerlei technische,juridische en financiële aspecten om dehoek kijken, zoals: is mijn dak wel geschikt?Wie investeert in de aanschaf? Wat gebeurter met je panelen bij een eventueleverhuizing? Welke mogel i jkheden heb je omde kosten en baten te delen? Met deze‘Handleiding zonnepanelen op jehuurwoning’ probeert Energie-U Utrechtsehuurders op weg te helpen om hun eigenzonnestroomprojecten te real iseren. In de

Over Energie-u

Energiecoöperatie Energie-U vertegenwoordigt500 Utrechtse bewoners die duurzame energiethuis, in hun buurt en in onze stad aanjagen,organiseren en bewaken (www.energie-u.nl)Voor niks gaat de zon op. En voor weinig haal jede zon in huis. Steeds meer sportclubs,huurdersgroepen, verenigingen van eigenaren enparticul ieren merken dat. Energie-U helpt metadvies, inkoop en plaatsing van zonnepanelen ophuizen, clubkantines, zonneweides, eengeluidswal of een sportterrein.

2 Handleiding Zon op Huur, december 2016

Het kopen van zonnepanelen kan ookgezamenlijk oftewel col lectief. Je laat dan inéén keer meerdere zonnestroominstal latiesaanleggen. Dat drukt de prijs en verhoogtde opbrengst. Per huurder bl i jft het gewooneen ZAV, in deze handleiding duiden wedeze aanpak aan met ‘col lectieve ZAV’ (zieook interview Kersentuin).

Een aparte, bijzondere vorm van kopen isBuurtstroom (zie par. 2.2.3). Samen metandere huurders sluit je je aan bij eenenergiecoöperatie*. De coöperatie koopt depanelen en de opbrengst is voor de leden,oftewel de buurtbewoners. Het verschi l metZAV of col lectieve ZAV is dat de panelen nietzijn aangesloten op de elektriciteitsmetervan de woningen. Via een aparte meter gaatde stroom rechtstreeks naar hetelektriciteitsnet. Dat maakt de instal latieminder ingewikkeld en daardoor goedkoper.Bij een eventuele verhuizing hoef je depanelen niet weg te halen.

2.1 De verhuurder investeert

In Nederland hebben verschi l lende woning-bouwcorporaties regel ingen, waarbijhuurders zonnepanelen krijgen zonderhiervoor te betalen. In de meeste geval lenbetaalt en instal leert de corporatie depanelen en de huurder betaalt hiervoor eenvergoeding in de vorm van extra service-kosten of huur. De huurder hoeft niet teinvesteren en de opbrengst, in de vorm vaneen lagere energierekening, is voor dehuurder. Bij deze constructie is de stroom-opbrengst van de zonnepanelen alti jd meerdan de verhoging van de service-kosten ofde huur.

2 Routes naar zonnepanelen

Globaal zi jn er drie routes om zonnestroomte real iseren:

1 . de corporatie betaalt de panelen en dehuurder profiteert via een lagereenergierekening

2. de huurder koopt panelen nadat toe-stemming bij de corporatie is gevraagdvia de zogenaamde ZAV regel ing*,

3. huurders nemen het initiatief voor eenBuurtstroomproject*.

De woningbouwcorporatie* betaalt

de panelen

Wanneer het dak geschikt is en wanneer decorporatie een zonnepanelenaanbod heeft ishet mogel i jk om te profiteren van zonne-panelen zonder dat de huurder zelf hoeft teinvesteren. De huurders van een complexkunnen bijvoorbeeld het aanbod krijgen omvier tot zes panelen te gebruiken. Permaand betalen ze dan - meestal via deservicekosten* - een vergoeding aan dewoningbouwcorporatie, maar de opgewekteelektriciteit is voor de huurder. De op-brengst* is alti jd hoger dan de vergoedingaan de corporatie. De huurder heeft dusalti jd voordeel .

Kopen

Kopen van zonnepanelen kan individueel ofgezamenl i jk.

Je kunt als huurder individueel zonne-panelen aanschaffen nadat toestemming bijde corporatie is aangevraagd via dezogenaamde ZAV regel ing. ZAV staat voorZelf Aangebrachte Voorzieningen. Hiervoormoet je wel eerst een aanvraag bij jecorporatie indienen. Woon je in een flat ofetagewoning en beschik je niet over eeneigen dak? Vraag dan bij je woningbouw-corporatie naar de mogel i jkheden.

3Handleiding Zon op Huur, december 2016

Joost de Kruif: Eerste studentenhuis in Nederlandmet zonnepanelen

Energ ie-U stond in jun i 2015 aan de wieg van een landel i j k primeur: het

a l l ereerste studentenhu is met zonnepanelen op het dak aan de Utrechtse

Johan de Wittstraat. Student en in i ti a ti efnemer Joost de Kru i f wi l de

zonnepanelen op zi j n dak. Duurzaamheid én besparen op je

energ iereken ing : hoe mooi kan het zi j n?

Juridische aanpak

Het nobele initiatief bleek in de praktijkoverigens nog knap lastig te real iseren, omdatde huidige woningwetgeving niet in eendergel i jke situatie voorziet. In het kader van deZelf Aangebrachte Voorzieningen (ZAV) zou dehuurder, in dit geval de student, eenmaalaangebrachte zonnepanelen bij een verhuizingmoeten verwijderen. Ook voor de verhuurder, deSSH, was het een lastig project, omdat ze deaankoop van zonnepanelen en de daarmeesamenhangende, lagere energierekening nietmet de huur mogen verrekenen. Energie-Uvoorzag De Kruif van nuttige adviezen overonder meer de juiste juridische aanpak. DeKruif: ‘Uiteindel i jk heb ik, met behulp van eenhuisgenote die rechten studeerde, een overeen-komst opgesteld met een zogenaamd ‘ketting-beding’. Dit houdt in dat nieuwe bewoners zichmoeten committeren aan de panelen, ze mogenze niet verwijderen of beschadigen.’ Maar DeKruif bl i jft eigenaar en daarmee verantwoordel i jkvoor eventueel onderhoud.

Eigen energie opwekken

Een jaar na dato l iggen de zonnepanelen, achtstuks in totaal met een jaaropbrengst van 1500kWh, er zelfs op een ietwat sombere dag in junigoed bij . De Kruif: ‘Wij hebben een elektriciteits-rekening van 375 euro op jaarbasis. De zonne-panelen zorgen voor ongeveer 40 procent vanhet totale elektriciteitsverbruik van mij en mijnzes huisgenoten. De resterende 60 procentnemen we af van Eneco. ‘

Idealisme plus financieel voordeel

Potentiële nieuwe huisgenoten wordentegenwoordig speciaal aangetrokken tot dezeduurzame manier van energie opwekken. DeKruif, desti jds student Humanistiek maarinmiddels afgestudeerd, woont er ook nogsteeds, al zal hij, nu hij student-af is, wel l ichtmoeten verhuizen. Dan zal hij zi jn achtzonnepanelen ter waarde van drieduizend euromoeten achterlaten. Maar naast ideal istischemotieven zal zi jn investering zich in de loop derjaren ook terugverdienen. De Kruif: ‘Op hetcontract met de leverancier van de panelen ziteen garantie van 10 jaar, op de instal latie zelfs12 jaar, terwij l de terugverdientijd van depanelen maar 8 jaar is. Dat betekent dat mijnzonnepanelen, die een verwachte levensduurvan 25 jaar hebben, in de toekomst zelfs geldzul len opleveren.’

4 Handleiding Zon op Huur, december 2016

Salderen op de meter* van de huurder

Dit model van de corporaties is gebaseerdop het principe van salderen*. Dit houdt indat je voor de stroom die de zonnepanelenleveren evenveel ontvangt van de energie-leverancier als voor de stroom die jeverbruikt. De huurder krijgt voor de zonne-stroom zo’n 20 cent per kWh. Voor hetsalderen moet de huurder de zonnepanelenaanmelden bij de netbeheerder, in Utrecht isdit Stedin. Soms doet de corporatie dat voorde huurder direct na aanleg van de panelen.

Salderen op de collectieve meter

Bij de meeste grotere appartementen-complexen is er sprake van een col lectievemeter. Dit is de meter waarop de verl ichtingvan de algemene ruimtes is aangeslotenen/of de l ift. De stroom voor deze meterwordt betaald door de corporatie en dezewordt doorberekend via de servicekosten.Als het een aansluiting betreft voorkleinverbruik (kleiner of gel i jk aan 3 x 80Ampère) is het mogel i jk om ook via dezemeter te salderen. De panelen zijn dan nietaangesloten op de individuele meters van dewoningen maar op de col lectieve meter. Datmaakt de instal latie eenvoudiger en goed-koper. De opbrengst van de zonnepanelenkomt bij de huurders terecht via eenverlaging van de bestaande servicekostenvoor elektriciteit.

Salderen op de col lectieve meter isoverigens ook mogel i jk wanneer niet decorporatie maar de huurders investeren ineen instal latie voor zonnepanelen. Ermoeten dan wel goede afspraken wordengemaakt over de servicekosten. Deverlaging daarvan is dan afhankel i jk van deinvestering die huurders hebben gedaan inde instal latie. In dat geval kan het handigzijn als de huurders de administratie van deservicekosten overnemen van de corporatie.

Servicekosten of extra huur

De vergoeding voor de panelen van corpor-aties kan worden verrekend middels eenverhoging van de huur of servicekosten.

Corporaties kiezen meestal voor de service-kosten, omdat er in de huur meestal weinigspeelruimte zit. De meeste woningenmoeten namel i jk worden aangeboden voorbedragen onder de aftoppingsgrenzen(< €586 of < €628 in 2016) om als socialehuurwoning aangemerkt te bl i jven. Ver-rekent een corporatie de zonnepanelen in dehuur, dan moeten de woningen nog steedsworden aangeboden onder de aftoppings-grenzen. Met servicekosten heb je ditprobleem niet.

Een individuele huurverhoging mag al leenworden doorgevoerd wanneer de huurderhiermee instemt. Bij een huurverhogingvoor huurders van een bepaald complexgeldt dit voor 70% van de huurders. Bij deintroductie van nieuwe servicekosten moetde bewonerscommissie ermee instemmen.

Denk bij de optie servicekosten er aan dat jeeen afspraak voor een beperkt aantal jarenmaakt. In 2020 verandert de salderings-regel ing mogel i jk en gaat de opbrengst voorde huurder waarschijnl i jk naar beneden. Omkosten en opbrengst op elkaar af testemmen kan te zijner ti jd dus beter eennieuwe afspraak worden gemaakt.

Corporatie besteedt uit

Corporaties besteden het plaatsen vanzonnepanelen soms uit aan een ontzorg-bedrijf*. Deze bedrijven ‘ontzorgen’ decorporatie door de panelen te financieren, teleggen en te onderhouden. De Utrechtsewoningbouwcorporaties Mitros en SSH doendat bijvoorbeeld via WoCoZon. Een anderbedrijf is Lens, ook wel bekend van ‘Hermande Zonnestroomverdeler’*. De huurderbetaalt bij WoCoZon niet voor de zonne-panelen, maar voor de zonnestroom. Dehuurder neemt dan de stroom af vanWoCoZon en krijgt het voordeel van depanelen via een korting op het tarief van destroom.

5Handleiding Zon op Huur, december 2016

Voor meer informatiehttp: //www.uindewijk.nl/overvecht/artikel/1204https: //www.youtube.com/watch?v=hXLJGnsenaUhttps: //www.duic.nl/algemeen/mitros-en-greenchoice-plaatsen-zonnepanelen-in-rivierenwijk/https: //www.duic.nl/wonen/zonne-energie-verovert-overvecht/

Zo’n ontzorg-constructie met WoCoZon ismet name voordel ig voor de corporatie,omdat deze niet zelf hoeft te investeren enveel uit handen kan geven. Voor de huurderis WoCoZon financieel minder aantrekkel i jk,omdat hij een kleiner deel van de opbrengstkrijgt, namel i jk ca. 20% (bij 6 zonnepanelenis dit € 60 per jaar). Bij Bo-Ex is de bedoe-l ing dat de huurder 50% van de opbrengstvan de zonnepanelen ontvangt. Voor 6panelen is dit € 150,- per jaar (zie 2.1 .1).

2.1.1 Het beleid van de

Utrechtse corporaties

Bo-Ex

Woningcorporatie Bo-Ex is van plan om tot2020 op 1000 woningen zonnepanelen teleggen. Er wordt hierbij gekeken of er ophet dak* niet teveel schaduw valt, of hetdak voorlopig niet hoeft te wordenaangepakt of juist wel op korte termijn moetworden gerenoveerd. De bewoners van dewoningen die meedoen ontvangen al lemaaleen aanbod. Ze kunnen een zestal panelenkrijgen, die zijn aangesloten op hun woning.De opgewekte stroom komt de huurdersgeheel ten goede. In rui l betalen ze eenmaandel i jkse vergoeding via de service-kosten. De hoogte van het bedrag isgebaseerd op zo’n 50% van de opbrengstvan de zonnepanelen. Bij verhuizen moetende panelen bl i jven l iggen en gaan ze auto-matisch over op de nieuwe huurder. In éénvan haar complexen aan het Veeartsenij-terrein in Wittevrouwen gaat Bo-Exbinnenkort een pi lot uitvoeren. Daarnaastwerkt Bo-Ex ondertussen aan een l i jst vancomplexen die vervolgens in aanmerkingkomen.

Eerder heeft Bo-Ex in de afgelopen jaren bijdiverse projecten reeds zonnepanelengeplaatst, waaronder op de daken vancomplexen aan respectievel i jk de Henriëtte-dreef in Overvecht, de Columbuslaan inKanalenei land en een achttal eengezins-woningen in de Smaaktuin op hetvoormal ige Veemarkt-terrein.

Mitros

Bij Mitros kunnen individuele huurders naarverwachting met ingang van voorjaar 2017profiteren van zonnepanelen op hun dak. Alshet dak geschikt is schakelt Mitros hetbedrijf WoCoZon in. WoCoZon financiert,legt en onderhoudt de panelen. De huurderneemt verpl icht zijn of haar normale stroomaf via WoCoZon voor een prijs die ca. 20%lager is dan bij andere energie-aanbieders.Daar zit dus het voordeel van de huurder.

In de afgelopen jaren heeft Mitros reedsdiverse zonnepanelen-projecten gereal i-seerd. Zo heeft Mitros onlangs nog 124panelen gelegd op zijn eigen kantoorpand.In 2011 heeft Mitros in de Rivierenwijksamen met GreenChoice zonnepanelen ophuurwoningen gelegd met maar l iefst85.000 Wattpiek aan vermogen. In hetkader van het renovatieproject aan deVechtplantsoen in Overvecht gaat Mitrostenslotte een kleine duizend zonnepanelenop 129 woningen plaatsen. Ook hier werktMitros samen met WoCoZon.

SSH

SSH heeft plannen om zonnepanelen op éénvan haar studentencomplexen te leggen,daarvoor loopt een subsidieaanvraag(SDE+). Het complex heeft een groot-verbruikersaansluiting, waardoor salderenniet mogel i jk is. Bovendien zijn zonne-panelen niet rendabel wanneer er eengrootverbruikersaansluiting is.

6 Handleiding Zon op Huur, december 2016

Rolf van der Weide (Bo-Ex): ‘Duizend Utrechtsehuurwoningen van zonnepanelen voorzien’

Bo-Ex, met 8500 won ingen eigenaar van 16% van het totaa l aanta l

huurwon ingen in Utrecht, l oopt voorop met haar beleid ten aanzien van

zonnepanelen . Naast enkele kleinscha l i ge, reeds gerea l i seerde zonne-

stroomprojecten zi j n er nu vergevorderde plannen om binnen drie j aar

du izend huurwon ingen van zonnepanelen te voorzien . Volgens Rol f van

der Weide, Manager Stra teg ie en Beleid bi j Bo-Ex, past d ie ambi tie goed

binnen het duurzaamheidsbeleid van de corporatie.

Eerdere kleinschalige projecten

In de afgelopen jaren heeft Bo-Ex op het dakvan enkele van haar complexen al zonnepanelengereal iseerd, waaronder enkele flats opKanalenei land en haar eigen kantoor. Ook heeftde corporatie in Overvecht de gevel van eenflatgebouw aan de Henriëttedreef in Overvechtvan zonnepanelen voorzien.

Investeren en motivatie

Waarom Bo-Ex wil investeren in zonnepanelen?Van der Weide ‘Het is een middel om de nettowoonlasten - via verrekening met de service-kosten - van onze huurders te verlagen.Daarnaast is het verduurzamen van woningeneen belangrijk onderdeel van onzeprogramma’s.’ Door de economische malaisevan de afgelopen jaren was er volgens Van derWeide niet voldoende geld in kas om teinvesteren in zulke grootschal ige zonne-energieprojecten. Gelukkig is het ti j onder-tussen gekeerd en heeft de corporatie er nuwel middelen voor beschikbaar.

Regelgeving

Daarnaast leek het lange tijd niet mogel i jk ombinnen de huidige regelgeving iets te onder-nemen. Van der Weide: ‘De meeste woningendie wij verhuren zijn gestapeld: boven- enbenedenwoningen, maar ook flatgebouwen metmeerdere lagen. Wij hadden alti jd begrepen datom te mogen salderen een voorwaarde is dat ersprake is van aansluiting op je eigen meter, datje zelf producent bent van de stroom die jeopwekt en dat dus op eigen risico doet. Je mag

die stroom dus niet via het openbare nettransporteren. Het beeld bestond dat als depanelen op het dak stonden en de stroom naareen onderl iggende woning moest wordengebracht, dat er dan sprake was van een net.Dat bl i jkt toch niet het geval . Er is geen sprakevan een net, zolang de stroom maar achter demeter wordt ingevoerd in het systeem. Wat wijnu daarom van plan zijn is om de panelen diewij aanbieden via een omvormer met een kabeldirect naar de meterkast van de bewoner tekrijgen.’

Aanbod

Bo-Ex biedt bewoners in principe zes panelenaan. Het idee is simpel: de corporatie doet deinvestering en zorgt dat de panelen er komen tel iggen. Maar welke rol hebben bewoners daarbij?Van der Weide: ‘Zij hoeven niet zo veel, behalvemeekijken waar de kabels komen te l iggen.Bewoners huren de panelen als onderdeel van

het huurcontract. Bo-Ex zorgt er ook voordat de instal latie van de huurders wordtaangemeld bij de netbeheerder, zodat ze destroom die ze niet direct nodig hebbenmogen verrekenen met de stroom die ze opeen later moment nodig hebben.’

Zelf doen

Bo-Ex heeft bewust níet voor een ontzorg-bedrijf gekozen. Van der Weide: ‘Ik denk datzo’n constructie een extra belemmeringvormt voor mensen. Je moet dan zaken doenmet een club die je niet kent. En wat gebeurter bij een verhuizing? Bovendien is eendergel i jke constructie voor huurders niet zogunstig, omdat zo’n bedrijf er ook nog aanmoet verdienen. Wij hebben er daarom voorgekozen om al les zelf te doen, inclusiefinvestering, instal latie en onderhoud. Dat isnog best een ingewikkeld traject, waar wijniet al leen geld maar ook mensen voor vrijhebben moeten maken.’

Proces

Hoe verloopt het proces nu? Van der Weide:‘De huurders van die duizend woningenwil len wij één model voorleggen. Daarvoormoeten wij goed kijken naar technischeaspecten als: hoe is het dak, hoe leggen wede panelen neer en waar komt de omvormer.Daarvoor nemen wij contact op met debewoners, organiseren voorl ichtings-bijeenkomsten, enzovoorts. Wij denkenerover om daar in de toekomst Energie-U bijte betrekken.’

Ook heeft SSH afgelopen zomer samen metEnergie-U de intentie uitgesproken eenBuurtstroomproject (zie par. 2.2.3) op hetdak van het kantoor van de corporatie aande Molenstraat te starten.

Portaal

Ook Portaal is bezig met een programma omzonnepanelen aan huurders aan te gaanbieden. In het voorjaar van 2017 zalhierover meer duidel i jkheid komen. Alsenige corporatie heeft Portaal in haar ZAV-beleid ook zonnepanelen opgenomen. Dit wi loverigens niet zeggen dat zonnepanelen inhet kader van ZAV bij de overige corporatiesniet mogel i jk zijn.

In 2011 heeft Portaal in het project NieuwPlettenburg in de wijk Hoograven 38.000Wattpiek aan zonnepanelen geplaatst opbestaande woningen. En aan de Arabel la-dreef in de wijk Overvecht heeft Portaal opeen woongebouw met huurwoningen tachtigpanelen geplaatst. Daarmee wordt vol-doende stroom opgewekt voor onder meerde verl ichting in de openbare ruimten.

Groen West

GroenWest heeft de laatste jaren diversecomplexen van zonnepanelen voorzien. Ditgebeurde mondjesmaat en op ad hoc-basis,omdat GroenWest zich in eerste instantieconcentreerde op het isoleren van de schi lvan de woningen. Om haar duurzaamheids-ambities kracht bij te zetten wil GroenWestde komende vijf jaar duizenden van haarwoningen voorzien van zonnepanelen.Afhankel i jk van het type komen naarschatting bijna 5.600 woningen in aan-merking voor plaatsing van zonnepanelen.

2.2 De huurder investeert

Huurders kunnen ook zelf het initiatiefnemen en zelf zonnepanelen op hun dakleggen. Dit kan via de ZAV-regel ing van decorporaties (individueel of col lectief) of viaeen Buurtstroomproject.

8 Handleiding Zon op Huur, december 2016

Michel Post: ‘Investeren in zonnestroom loont’

Zonnestroom is voor huurders n iet a l l een een haa lbare optie, het kan

zel fs een winstgevende onderneming zi j n , zo l aa t het voorbeeld van

M ichel Post zien . H i j i s trotse eigenaar van een gestaag groeiend aanta l

zonnepanelen op het dak van zi j n bovenwon ing in het recentel i j k

gerenoveerde complex aan de Surinamestraat in Lombok. Maar daarnaast

probeert de secretari s van de bewonersveren ig ing van het huurcomplex

ook zi j n medebewoners te mobi l i seren om het hele complex van

zonnestroom te voorzien .

Pionieren

Post’s avontuur met zonnestroom begon in2001. Hij schafte toen zes panelen aan voorzesduizend gulden dankzij een actie van Green-peace. Daarmee wekte hij zo’n kwart van zijnelektriciteit op. Maar daarmee was voor hem dekous nog niet af. Post: ‘Niet zo lang daarnakwam REMU met een aanbod en heb ik nog vierpanelen gekocht voor in totaal 500 euro.Daarmee kon ik toen 65% van mijn stroomopwekken. Een paar jaar later kwam REMU meteen subsidieregel ing waarmee de prijs van nogweer extra panelen vol ledig werd vergoed. Maarhet was wel een kwestie van ‘op is op’. Op ditmoment heb ik 26 zonnepanelen in totaal,voorzien van diverse omvormers.’

Winstgevend

Vijftien jaar en een renovatieronde verder heefthet zonnestroom-avontuur Post geen windeierengelegd. Post: ‘Ik heb ondertussen niet al leen dekosten eruit, maar verdien ook op mijn inves-tering. Met een opbrengst van 2800 kWh perjaar, verrekend met mijn eigen stroomverbruiken belastingvoordeel houd ik er netto zo’n 375euro op jaarbasis aan over.’In de zomer van 2016 heeft hij het aardgaslaten afsluiten. Sindsdien wordt er gekookt opinductie en is het vat van de zonneboi lervoorzien van een elektrisch element van 400Watt voor naverwarming van het water tot 65graden. De verwarming bestaat momenteel uittwee elektrische kachels. Die worden dezewinter vervangen door een lucht/lucht warmte-pomp (een mono of duo spl it inverter). Hetstroomgebruik zal daardoor z’n 1800 kWhtoenemen en daarom plaatst hij er eind 2016nog 14 panelen van 240 Wattpiek bij . Er is danniet al leen genoeg stroom voor het huis én de

warmtepomp, maar ook nog genoeg om teverkopen. De woning moet namel i jk niet al leen0-op-de-Meter worden maar ‘energie positief’.Michel vind dat woningen (en ook kassen) persaldo energie moeten leveren aan sectoren dieminder ruim bedeeld zijn met ruimte. Bo-Exondersteunt de huurder omdat Bo-Ex ervaringop wil doen met Al l Electric woningen.

Huurdersinitiatief

Inmiddels heeft Post, een ideal ist in hart ennieren, grootse plannen om zijn hele complexertoe aan te zetten om te investeren in zonne-stroom. Over de verschi l lende opties l iet hij zichadviseren door Energie-U. Volgens de enquêtesdie hij in de zomer van 2016 heeft afgenomenstaan de meeste van zijn medehuurders positieftegenover het initiatief.

Bo-Ex

Bo-Ex is ondertussen ook zelf bezig met eenplan om panelen op de daken van haar com-plexen te leggen en heeft aangegeven dat hetcomplex aan de Surinamestraat in principe daarook voor geschikt zou zijn. Na het aanbod vanBo-Ex zal worden bekeken welke aanpak voor dehuurders het meest aantrekkel i jk is.

9Handleiding Zon op Huur, december 2016

Voor meer informatiehttps: //www.duic.nl/wonen/portaal-plaats-zonnepanelen-op-bestaande-woningen/http: //destadutrecht.nl/de-wijk/zonnepanelen-op-nieuw-plettenburgh/

2.2.1 Zelf aangebrachte

voorziening (ZAV)

Huurders mogen onder bepaalde voor-waarden zelf dingen aan hun woningveranderen, zoals een dakraam aanbrengenof een nieuwe keuken plaatsen. Op dezelfdemanier kan een huurder ook zonnepalen ophet dak leggen. Je betaalt de panelen zelf,en als je verhuist mag je ze aan decorporatie verkopen of moet je ze weghalen.De stroomopbrengst is helemaal voor jou.Corporaties stel len niet al lemaal dezelfdevoorwaarden voor het plaatsen van zonne-panelen. Overleg met de corporatie is danook aan te raden.

Het dak van je huurhuis is dikwij ls ook(deels) het dak van je buren. Dat betekentdat je met die buren afspraken moet makenover de dakverdel ing. Een gedeeld dak heeftvaak wel als voordeel dat de zonnepanelenefficiënter kunnen worden verdeeld over hetdak.

Ook als je wél beschikking hebt over een‘eigen’ dak, kan het geen kwaad om voorafmet je buren en overburen over je nieuwezonnepanelen te overleggen. Ze krijgenimmers te maken met een ander aangezichtvan de huizen. Niet iedereen vindt zonne-panelen mooi. Leg uit waarom jij zonne-panelen belangrijk vindt.

2.2.2 ZAV collectief

ZAV col lectief is niets anders dan metmeerdere huurders tegel i jk zonnepanelenaanschaffen. Het bl i jven gewoon individueleinstal laties maar je laat ze in één keerinstal leren. Dat is meestal goedkoper, omdatde instal lateur al les efficiënter kanuitvoeren. Een ander voordeel is dat je deruimte op het dak efficiënter kan gebruiken.Bij ZAV col lectief is er geen sprake vancol lectief bezit. Iedereen betaalt zi jn eigenaandeel .

Om een ZAV-col lectief te vormen is hethandig één voorbeeldwoning zodanig uit tewerken dat al le kosten en baten, en wat erprecies bij komt kijken, voor iedereen helderwordt. Daarmee kun je een informatie-bijeenkomst organiseren, waar vragengesteld kunnen worden en medebewonerszich in kunnen schrijven.

2.2.3 Buurtstroom

Een andere route naar zonnepanelen waarbijde huurder zelf investeert is de zogenaamdepostcoderoosregel ing*. Bij de postcoderoos-regel ing vormen de huurders een energie-coöperatie of sluiten ze zich aan bij eenbestaande energie-coöperatie. In Utrecht isdat bijvoorbeeld de coöperatie BuurtstroomEnergie-U.

Buurtstroom Energie-U is een coöperatievan mensen die gezamenl i jk eigenaar zijnvan een relatief grote zonnestroominstal-latie, meestal meer dan zestig panelen. Destroom van de panelen gaat niet naar deindividuele woningen maar gaat recht-streeks (via een aparte aansluiting) naar hetelektriciteitsnet. De inkomsten komen langstwee wegen binnen. (1) Via de coöperatiedie de stroom verkoopt aan eenelektriciteitsmaatschappij, en (2) via deregel ing verlaagd tarief *. Bij dat laatstehoeven de eigenaren naar rato van hundeelname aan de coöperatie geen belastingte betalen over de stroom die ze afnemenbij hun energieleverancier. Soms zijn er ookinkomsten van een energieleverancier voorhet aanbrengen van nieuwe klanten.

In cijfers uitgedrukt ziet dat er zo uit: jebezit via de coöperatie bijvoorbeeld vierpanelen en deze leveren 1000 kWh per jaar.Dan krijgt de coöperatie zo’n 3,5 cent perkWh voor de levering van de stroom en alsdeelnemer ontvang je 12,2 cent belasting-korting op je eigen stroom (incl . BTW). Decoöperatie kan na aftrek van kosten vaakeen restant van de 3,5 cent aan dedeelnemers uitbetalen.

Danny de Vreede en de Kersentuin: ‘Iedereenevenveel recht op dakruimte’

Hoewel i ct-er van beroep en pas rel a tief kort zel f woonachtig in de

Kersentu in , heeft Danny de Vreede zi ch er de afgelopen jaren ontwikkeld

tot zonnepanelenexpert. Mede dankzi j z i j n inzet zi j n inmiddel s zo’n 750

zonnepanelen gerea l i seerd op de 91 daken van d i t duurzame wi jkje in

Leidsche Ri jn met een negentig ta l koop- en huurwon ingen .

Groeiend aantal zonnepanelen

De Vreede: ‘De eerste l ichting zonnepanelen– 245 in totaal – waren al bij de bouw mee-gerekend. In 2009 zijn er 241 bij gekomen.Tenslotte zijn er onlangs nog eens 240 panelengeplaatst.’ En het verhaal is nog niet af.Binnenkort staat namel i jk een nieuw project opstapel, want op het dak van de gezamenl i jkeparkeergarage is ruimte voor nog eens 45panelen. De panelen voorzien momenteel in60% van de elektriciteitsbehoefte van dewoningen.

Dakruimte verdelen

Door de combinatie huur- en koopwoningenenerzijds en eengezinswoningen en gestapeldewoningen anderzijds is het in de praktijk wel eenpuzzel gebleken om het beschikbare dakopper-vlak te verdelen. Het kan bij de gestapeldewoningen namel i jk voorkomen dat de onderstewoning een koopwoning is en dat daarboven eenhuurwoning zit. Maar dan kan de woning-eigenaar in overleg alsnog zijn of haar panelenplaatsen op het dak van de huurder in de boven-woning. Het principe is ook in de VvE-statutenvastgelegd: iedere bewoner, koper of huurder enongeacht de vraag of er sprake is van een eigendak, heeft recht op evenveel dakoppervlak.

Koop- en huurwoningen metgezamenlijke VVE

De Kersentuin is bij de bouw in 2003 destijds alsproject opgestart vanuit de gedachte om metelkaar een woonplek te creëren, waarbij eensociale leefomgeving en aandacht voor hetmil ieu de boventoon voeren. Al le bewonersworden vertegenwoordigd in de Vereniging vanEigenaren (VvE). Die is eigenaar van debuitenschi l en dus ook het dak. Een en ander isin het VvE-statuut vastgelegd omtrent daken enzonne-panelen. De Vreede: ‘WoningcorporatiePortaal is eigenaar van de huurwoningen enneemt deel aan de besluitvorming in VvE-

verband over vastgoed aangelegenheden. MaarPortaal doet er niet zo ingewikkeld over. Zat eraanvankel i jk nog maar één huurder bij metzonnepanelen, inmiddels is hun aantal bij delaatste ronde uitgebreid naar vijf.

ZAV

De zonnepanelen zijn dus eigendom van dehuurders. Voorafgaand zijn gesprekken gevoerdmet woningcorporatie Portaal over deverschi l lende mogel i jkheden. De Vreede: ‘Perhuurwoning is er een contract opgesteld onder deregel ing Zelf Aangebrachte Voorzieningen (ZAV).Bij een eventuele verhuizing hoeven ze dezonnepanelen niet te verwijderen, maar krijgenze een vergoeding. Als huurders verhuizenkunnen de zonnepanelen dus gewoon bl i jvenl iggen.

Individuele aankoop

Bij de Kersentuin is uiteindel i jk niet voor eencol lectief project gekozen maar voor eenindividuele regel ing. Elektriciteit terugleveren viade eigen meter levert namanel i jk de hoogsteterugleververgoeding op. Daarbij heeft een kleinaantal kopers voor de financiering gebruikgemaakt van een gemeentel i jke lening: eenduurzaamheidsregel ing waarbij je tegen een helelage rente geld kan lenen. De Vreede: ‘Wehebben de panelen wel gezamenl i jk ingekocht,maar al lemaal op individuele basis, op grond vanaparte offertes. Door het samen te doen hebbenwe een leuke korting op de instal latiekostenkunnen bedingen.’

11Handleiding Zon op Huur, december 2016

Net als bij salderen is het belangrijk dat jemet je panelen (bij de coöperatie) niet méérstroom opwekt dan je zelf thuis verbruikt.Over belasting die je niet betaalt kun jeimmers ook geen korting krijgen. Bij Buurt-stroom is de opbrengst lager dan bij sal-deren. Daar staat tegenover dat bij Buurt-stroom de instal latie goedkoper is en deregel ing voor vijftien jaar wordt gegaran-deerd. Aangezien de salderingsregel ing in2020 wordt aangepast is die optie minderzeker. In verband met de nodige organisatieen administratiekosten is Buurtstroom pasrendabel vanaf een instal latie van méér danzestig panelen.

Bij Buurtstroom hoeven de panelen niet perse op je eigen dak of het dak van jecomplex te l iggen. De panelen kunnenbijvoorbeeld l iggen op een nabijgelegensporthal, bedrijfshal of flatgebouw. De eis iswel dat de deelnemers in dezelfde of éénvan de aangrenzende postcodes wonen alswaar de instal latie is. Daarom heet deregel ing ook wel de postcoderoosregel ing.

Bij huurwoningen hoeven de deelnemersdus niet in het complex te wonen waar depanelen op het dak l iggen. Ook kunnenparticul iere woningeigenaren en bedrijvendeelnemen. Dit biedt meer mogel i jkhedenom het dak helemaal vol te krijgen.

Buurtstroom Energie-U begeleidt initiatief-nemers met het opzetten van een col lec-tieve zonnestroominstal latie in hun buurt.Buurtstroom heeft voor dit doel eencoöperatie opgezet. Huurders kunnen zelfhet initiatief nemen voor een Buurtstroom-project op het dak van hun eigen complex,maar ze kunnen ook deelnemen aan eenreeds bestaand Buurtstroomproject. Dehuurder moet in ieder geval in het gebiedvan de postcoderoos wonen.

De voordelen van Buurtstroom op een rijtje:- financiële zekerheid is groter dan bijsalderen

- zelfbeheer en zeggenschap- daken komen ook vol op complexenwaar de corporatie geen plannen voorzonnepanelen heeft

- huurders krijgen een mooi rendementover hun spaargeld

- ook huurders die geen geschikt dakhebben kunnen deelnemen

Heeft u belangstel l ing om ook deel te nemenaan zo’n postcoderoos-project? Neem dancontact op met Buurtstroom:

www.energie-u.nl/buurtstroom/

SSH en Energie-U gaan samenwerking aan

met Buurtstroomproject kantoorpand SSH

12 Handleiding Zon op Huur, december 2016

3 Hoe zorg je er voor dat een initiatief

succesvol is?

Het real iseren van een zonnestroominstal-latie is vooral een kwestie van goed organi-seren. Technisch en financieel zi jn er veelmogel i jkheden om een huurdersinitiatief telaten slagen. In de praktijk bl i jkt echter datvoor het slagen van een huurdersinitiatiefmet name draagvlak bij je buren en demedewerking van de corporatie cruciaal is.Zorg dan ook dat je goed op de hoogte bentvan wat er technisch en financieel mogel i jkis, maar focus met name op draagvlak bij jemedehuurders.

In dit hoofdstuk worden de verschi l lendestappen beschreven die een huurders-initiatief moet doorlopen om te komen toteen positieve besl issing van de woning-bouwcorporatie om zonnepanelen op dedaken van de huurwoningen te leggen. Depraktijk wijst uit dat wanneer de corporatieinstemt met de plannen de zonnepanelenbinnen afzienbare tijd geplaatst kunnenworden.

3.1 Organisatie

Organiseer draagvlak bij je buren

Voldoende draagvlak bij je buren voor jouwzonnepaneleninitiatief is cruciaal voor deslaagkans van het project. Je kunt dit polsendoor je buren te vragen een korte vragen-l i jst in te vul len waarin wordt gevraagd naarhun interesse in zonnepanelen (voor eenvoorbeeld zie bij lage). Heeft het complexeen bewonerscommissie, dan is de eerstestap om die achter jouw idee te krijgen. Isde reactie van je buren en van de eventuelebewonerscommissie voldoende positief, dankun je de volgende stap zetten.

Organiseer een informatie- en

discussiebijeenkomst

Organiseer vervolgens een informatie- endiscussiebijeenkomst, waarin je buren

vragen kunnen stel len over wat het initiatiefprecies behelst, welke voordelen zonne-panelen hebben en welke globale keuze-mogel i jkheden er zijn. Doel van de bijeen-komst is om je buren enthousiast te krijgenvoor je initiatief. Omdat het voor bewonersvaak een ingewikkelde materie is, is hetbelangrijk om de informatie zo eenvoudig enhelder mogel i jk te verwoorden. Je kan,indien gewenst, een deskundige vanEnergie-U vragen om mee te gaan naar diebijeenkomst. Maak gebruik van praktijkvoor-beelden van eerdere initiatieven, zoalsbeschreven in deze handleiding. En maak devoor- en nadelen van de verschi l lendemogel i jkheden (ZAV, aanbod corporatie enbuurtstroom) inzichtel i jk. Gebruik duidel i jkbeeldmateriaal om je verhaal te i l lustreren,zoals schematische tekeningen vanzonnestroominstal laties. Pols aan het eindvan de bijeenkomst aan je buren of zeenthousiast zijn geworden voor het initiatief.Vraag ook of ze verdere stappen wil lenzetten en eventueel mee wil len helpen bij deorganisatie van een col lectief project. In datgeval ben je klaar voor de volgende stap.

Maak een plan

In dit stadium is het van belang om teachterhalen welke technische mogel i jkhedenje dak biedt voor het plaatsen van zonne-panelen. Daarnaast is het zaak om navraagte doen welke plannen de woningbouw-corporatie heeft met je woning en het dak.Om de technische mogel i jkheden in kaart tebrengen kun je Energie-U inschakelen omeen quick scan te maken. Energie-U gaatdan na hoeveel panelen er op het dakpassen, hoe je rekening kunt houden meteventuele schaduwsituaties, of het zinvol isde zonnepanelen aan te sluiten op decol lectieve meter en wat de globale kostenen baten zijn van het project. Vraag dus ookbij de corporatie na wanneer het dak weer

13Handleiding Zon op Huur, december 2016

SSR-NU: Zonnepanelen en monumentenstatusgaan prima samen

Het kan voor huurders a l een u i tdag ing zi j n om goede afspraken met de

verhuurder te maken over zel f opgewekte zonnestroom. Bi j panden met

een monumentensta tus komen daar nog extra zaken bi j , zo ondervond

studentenveren ig ing SSR-NU . Toch zi j n er inmiddel s vergevorderde

plannen voor een vi j fti g ta l zonnepanelen op het dak van het

veren ig ingshu is aan de Oudegracht nr 32. Energ ie-U h ielp hen daarbi j .

Zonnestroom en huur

Net als woningbezitters moeten ook huurdersal lerlei dingen uitzoeken voordat ze aan de slaggaan met zonnepanelen op hun dak. Hoe zit hetmet de kosten? Welk bedrijf biedt de besteservice ten aanzien van de aanschaf en deinstal latie van de zonnepanelen? Waarmeemoeten ze rekening houden bij het leggen vande panelen? Hoe verkrijg je de toestemming vande verhuurder – in dit geval Stichting SSR-NU?Hoe maak je goede afspraken over definanciering en over de verdel ing van deopbrengsten?

Monumentenstatus en vergunningen

Naast deze zaken moeten huurders van eenmonumentaal pand, zoals dat van studenten-vereniging SSR-NU in het historische hart vanUtrecht, bovendien ook nog bepaalde voor-schriften naleven om een vergunning van degemeente te verkrijgen van zonnepanelen ophun dak. Zo mogen de panelen niet vanaf destraatkant zichtbaar zijn.

Energie-scan

Het initiatief om het verenigingshuis van SSR-NU, een kolossaal herenhuis met drie verdiep-ingen aan de Oudegracht te verduurzamen pastvolgens scheidend secretaris Fred Dekker primabinnen het gedachtengoed van de van huis uitprogressief-christel i jke studentenvereniging.Dekker: ‘Éen van de drie pij lers van SSR-NU is- naast vorming en gezel l igheid - maatschap-pel i jke betrokkenheid. Zo ontstond het idee omhet eigen pand duurzamer te maken. We hebbendaarom een energie-scan laten maken. Daaruitbleek dat het met de isolatie van het pand nogwel meeviel , maar dat er met verwarming naastLED-verl ichting nog een hoop winst te behalenwas.’

Kostenbesparing

De duurzaamheidsslag bij SSR-NU moet echterook een winstgevende onderneming worden.Dekker: ‘In die quickscan waren zonnepanelenaanvankel i jk niet geprioriteerd. Maar toenkwamen wij bij Energie-U terecht. Het ging onsin de eerste instantie om adviezen rondomverwarming. Maar toen Energie-U voor ons deplannen voor zonnepanelen ging uitwerkenbleek uit de berekeningen dat deze zich binnenafzienbare tijd terugverdienen.’

Energie-U

In het kader van het project ‘Zon op huur’ legdeEnergie-U het bestuur van SSR-NU een (gratis)plan voor. Daarin stonden al le stappenbeschreven die genomen moesten worden,evenals afspraken met betrokken instanties.Inmiddels zijn er vergevorderde plannen omvijftig panelen op het dak van SSR-NU teplaatsen. De verwachting is dat zo’n 70% van destroomvoorziening van SSR-NU door de panelenzal worden opgewekt.

Positief

In de zomer heeft de Algemene Ledenverga-dering (ALV) een positieve intentie uitgesprokenvoor zonnepanelen op het dak van SSR-NU. Hetnieuwe bestuur gaat nu in overleg met deStichting SSR-NU om te kijken wat de meesthandige constructie is.

14 Handleiding Zon op Huur, december 2016

toe is om vernieuwd te worden en of decorporatie plannen heeft voor renovatie ofverkoop van woningen. Voor de corporatieszijn dit vaak redenen om niet in te stemmenmet een zonnepanelenproject of om het uitte stel len. Een reeds geplande renovatie vande woningen en/of dak biedt daarentegenjuist goede kansen voor het plaatsen vanzonnepanelen. Maak aan de hand van diequick scan of je eigen bevindingen vervol-gens een plan, waarin het initiatief verderwordt uitgewerkt, zoals de technischemogel i jkheden, wat je met zo'n project wiltbereiken, wat je medehuurders belangrijkvinden, enzovoorts.

Maak een afspraak met de corporatie

Wanneer het plan voldoende mogel i jkhedenbiedt en jouw mede-initiatiefnemers erachter staan, is de volgende stap om decorporatie te benaderen om dit plan tebespreken. Mocht je de weg niet weten tevinden, Energie-U kent bij Mitros, Bo-Ex enPortaal de juiste contactpersonen. Het doelvan dit gesprek is om jouw initiatief bij dewoningbouwcorporatie onder de aandacht tebrengen en om te verkennen welke (on)mo-gel i jkheden de corporatie ziet. Ga er nietvan uit dat de corporatie direct instemt metjul l ie plan. Benadruk daarom vooral devoordelen voor de corporatie, zoals woon-lastenverlaging, tegemoetkomen aan deprestatieafspraken met de gemeente,waardevermeerdering van het vastgoed enhet versterken van het bewustzijn van hetenergiegebruik. Maak afspraken over zakendie nog uitgezocht moeten worden en planeen vervolgafspraak. In deze fase is het vangroot belang om als initiatief serieus ge-nomen te worden, vertrouwen te wekken enom een samenwerkingsrelatie op te bouwen.

3.2 Keuzeproces

Maak een keuze voor het type

zonnepanelenproject

Wanneer de woningbouwcorporatie haarmedewerking toezegt, is het zaak om hetplan verder uit te werken. Het plan moet zo

concreet zijn dat medehuurders een meningkunnen vormen over de voor- en nadelenvan de verschi l lende mogel i jkheden. Het kanzinvol zi jn in dit stadium een informatie-bijeenkomst te organiseren waarin deverschi l lende mogel i jkheden (zoals aanbodvan de corporatie, ZAV en buurtstroom) opeen eenvoudige wijze met elkaar wordenvergeleken. Hierbij is het belangrijk concreetuitgewerkte voorbeelden te maken, waarinduidel i jk wordt wat de financiële conse-quenties zijn voor de huurders.

Maak een afweging tussen de

verschillende mogelijkheden

Bij de afweging van de verschi l lendemogel i jkheden voor een zonnepanelen-project spelen niet al leen overwegingen vanfinanciële aard een rol . Bij een besl issingkunnen ook andere redenen meewegen,zoals de mogel i jkheid voor deelname, hetaspect zelfbeheer en praktische zaken, zoalswat te doen bij verhuizing. In onderstaandetabel wordt een overzicht gegeven vanredenen om te kiezen voor een bepaaldsoort zonnestroominitiatief.

15Handleiding Zon op Huur, december 2016

Reden

Eigen geld nodigRendementEigendom/zelfbeheerVerhuizen/uitstappen?Organisatie/eenvoudParticipatie

Aanbodcorporatie

++++--+++++---

WoCoZon

++++/---++++---

ZAV

---++++++---- of ++(*)

Buurtstroom

--+++++-+++

Deze tabel toont dat als de huurders geen eigen vermogen wil len/kunnen investeren, dekeuze al gauw valt op het aanbod van de corporatie. Wanneer huurders eventueel welwi l len/kunnen investeren in de panelen, dan is de belangrijkste vraag of het initiatief eeneigen project wil opzetten en hier ti jd in wil steken.

Beslisboom

In onderstaande besl isboom komen de belangrijkste vragen aan bod die - ondervoorwaarde van een positief antwoord – zul len leiden tot real isatie van eenzonnepanelenproject op je huurwoning.

16 Handleiding Zon op Huur, december 2016

4 Uitvoering

Corporatie plaatst de zonnepanelen

In het geval je er voor kiest om in te gaanop het aanbod van de woningbouw-corporatie hoef je verder weinig zelf teregelen. De zonnepanelen worden door decorporatie of uitvoerende parti j op het dakgeplaatst en op je meterkast aangesloten.Wanneer de corporatie de zonnepanelenheeft uitbesteed aan WoCoZon, dan plaatstdeze ook nog een meter in de meterkast diede opbrengst van de zonnepanelen exactregistreert.

ZAV

Wanneer je toestemming hebt van dewoningbouwcorporatie om via de ZAVregel ing zonnepanelen op het dak te leggen,dan zul je een instal lateur moeten zoekendie de panelen op het dak kan plaatsen. Hebje voldoende kennis van zonnepanelen, dankun je dit natuurl i jk ook zelf doen. Ook kanEnergie-U je hierbij helpen. Energie-Umaakt dan een plan over hoe je de panelenhet best op het dak kunt plaatsen, hetaantal panelen op je dak dat is afgestemdop je verbruik, een goede plek voor de

omvormer en de aansluiting op de meter-kast. Energie-U kan je ook helpen bij hetvinden van een goede en betrouwbareinstal lateur. Zij heeft veel ervaring metdiverse instal lateurs in de regio.

Buurtstroom

Omdat het bij Buurtstroom alti jd gaat omgrotere zonnepanelenprojecten, is het aante raden hiervoor hulp in te schakelen bijBuurtstroom Energie-U. BuurtstroomEnergie-U heeft hiervoor de deskundigheidin huis en verzorgt de begeleiding vanbetrokken Utrechters die een zonnestroom-project in hun eigen buurt wil len starten.

Ondertekening intentieverklaring

Buurtstroom Hoograven de ARM

17Handleiding Zon op Huur, december 2016

Bijlage: Begrippenlijst

In deze begrippenl i jst l ichten wij een aantalveelgebruikte termen en aspecten vantechnische en financiële aard toe, waarmeeje te maken krijgt als je met zonnestroom-instal laties aan de slag gaat.

Achter de meter

Zonnepanelen worden meestal aangesloten‘achter de meter’. Wat daarmee wordtbedoeld is heel simpel: de stroom van depanelen is dan aangesloten op de meterkastvan een individuele woning. Het gevolg isdat de stroom al leen via de elektriciteits-meter van de woning naar het (openbare)elektriciteitsnet kan. ‘Achter’ de meter is dusgeredeneerd vanuit het openbareelektriciteitsnet.

De tegenhanger van ‘achter de meter’ is‘vóór de meter’. In dat geval gaat de stroomvia een aparte meter naar het openbareelektriciteitsnet. Deze meter wordt apartaangelegd. Via deze meter wordt al leenstroom geleverd en geen stroom afgeno-men. Zo’n meter hoeft zich niet in dewoning te bevinden.

Zonnepanelen aansluiten achter de meterkan bij hele kleine instal laties (2 panelen)gewoon met een stekker in het stopcontactin de ruimte waar de omvormer hangt. Bijgrote instal laties (vanaf ongeveer 600Wattpiek) gaat de stroom via een apartekabel naar de meterkast en moet aange-sloten zijn op een aparte groep met eigenzekering.

Panelen die ‘achter de meter’ zijn aange-sloten leveren hun stroom niet al leen via demeter aan het openbare elektriciteitsnet,maar ook aan de woning zelf. Het gevolg isdat de stroom die wordt opgewekt onmid-del l i jk wordt gebruikt door apparaten die opdat moment aan staan in de woning. Denkaan dingen als een deurbel, koelkast en

verl ichting. In de praktijk wordt ongeveereen derde van de stroom direct gebruikt.Dat komt doordat er bij zonnig weer veelstroom wordt opgewekt die niet direct kanworden gebruikt.

De stroom die je niet direct gebruikt en dieje dus teruglevert aan het net kun jesalderen (zie verder onder salderen).

Buurtstroom (zie ook

postcoderoosregeling)

Met Buurtstroom kunnen buurtgenotengezamenl i jk investeren in zonnepanelen enprofiteren van de opgewekte stroom via eenbelastingkorting op de eigen energie-rekening. Dat wordt mogel i jk gemaakt metde Regel ing Verlaagd Tarief. De Rijksregel ingis eind vorig jaar aanzienl i jk aangepast,waardoor deze interessant is geworden ommee te werken. Voor meer informatie:http: //www.energie-u.nl/buurtstroom/

Energiecoöperatie

Een energiecoöperatie is een coöperatie,meestal in de vorm van een bewoners-vereniging, die zich richt op het bevorderenvan een duurzame energievoorziening. Niette verwarren met corporatie oftewelwoningbouwvereniging.

Geschiktheid dak

Zonnepanelen worden op het dak geplaatsten het dak moet daarvoor dus geschikt zijn.Wanneer is een dak geschikt:1 . Het dak moet voldoende gericht zijn op

de zon. Het meest gunstig is een dakgericht op het zuiden. Maar er is ook alveel opbrengst met daken die op hetoosten of westen zijn gericht. Plattedaken zijn alti jd geschikt, mits er nietteveel schaduw is. Omdat de panelensteeds goedkoper zijn geworden kunnennu ook de minder optimale dakvlakkenrendabel met zonnepanelen worden

18 Handleiding Zon op Huur, december 2016

belegd. In de bovenstaande tabel staatde relatieve opbrengst bij verschi l lendezonoriëntatie en hel l ing van de zonne-panelen.

2. Er moet gedurende de dag weinigschaduw op het dak val len. Zo is deopbrengst van de panelen een stukkleiner, wanneer bijvoorbeeld eendakkapel of boom in de weg zit. Bij eenserieschakel ing heeft schaduw op éénpaneel sterke invloed op opbrengst vanal le panelen. Op daken met schaduwwordt daarom vaak gekozen voorsystemen waarbij de panelen nietafhankel i jk zijn van elkaar. Dat kan optwee manieren: met micro-omvormerswaarbij aan de achterkant van iederpaneel een kleine omvormer zit, en metoptimizers die de stroom van de anderepanelen kan laten passeren. Bij eensysteem met optimizers is er overigensnog steeds een centrale omvormernodig. Vanaf zes panelen zijn optimizersgoedkoper dan micro-omvormers.Echter ook een systeem met optimizersis nog steeds fl ink duurder dan anderesystemen. Een bekend merk is SolarEdge.

3. Het dak moet voldoende stevig zijn omer zonnepanelen op te kunnen plaatsen.Dit is met name van belang bij platte

daken, omdat zonnepanelen dan ooknog worden voorzien van bal last, zodatze niet van het dak af kunnen waaien.

4. Zonnepanelen op daken van monumen-ten moeten voldoen aan gemeentel i jke‘welstandsnota’. Hierin staan de eisenvermeld die gelden voor zonnepanelendie worden geplaatst op de daken vanmonumenten, op gebouwen die onder-deel zi jn van beschermd stadsgezichten tegen gevels aan de straat- ofzichtzijde van een gebouw. Voorpanelen die worden aangebracht opdaken van al le overige gebouwen enaan gevels die niet zichtbaar zijn vanafde straat of openbaar groen, geldengeen eisen. Hiervoor hoeft dus geenvergunning te worden aangevraagd.Uiteraard is wel toestemming nodig vande corporatie.

5. Ook kleine daken zijn geschikt. Opkleine daken kun je immers al snel éénof twee panelen kwijt. Het is wel zo datkleine systemen relatief duurder zijn.Bij gekoppelde col lectieve systemen valtdat nadeel vaak weer weg. Bedrijvendie zonnepanelen leggen, zeggen somsiets te snel dat er op een dak nietvoldoende ruimte is terwij l er soms wélmogel i jkheden zijn. Dat komt doordatbepaalde configuraties lastiger zijn en

Voor meer informatiehttp: //www.elkedagzon.nl/financieel-besparing.htmhttp: //destadutrecht.nl/de-wijk/zonnepanelen-op-nieuw-plettenburgh/https: //www.utrecht.nl/fi leadmin/uploads/documenten/3. ruimtel i jk-ontwikkel ing/Welstandsnota/Webdocument-Welstandsnota-Welstandscriteria-deel-B-09112015-READER.pdfhttps: //pki.utrecht.nl/Loket/product/18c24cf81140eab721fd1e9b9382f561https: //pki.utrecht.nl/Loket/prodcat/products/getProductDetai lsAction.do?id=1160

0°10°20°30°40°50°60°70°80°90°

Z

87%93%97%100%100%98%94%88%80%69%

ZO/ZW

87%91%94%95%94%91%86%80%73%64%

O/W

87%86%85%82%79%75%70%64%56%48%

NO/NW

87%81%74%67%61%54%48%41%35%29%

N

87%79%70%61%52%43%35%28%23%18%

19Handleiding Zon op Huur, december 2016

daardoor duurder, waardoor ze nietpassen binnen hun standaardaanbiedingen of werkwijze.

Groene leningen/subsidies

Zonnepanelen leveren geld op, maar de kostgaat voor de baat uit. Gelukkig zijn erdiverse financieringsmogel i jkheden:1 . Een duurzaamheidslening bij de

gemeente Utrecht Deze lening isindividueel en komt vooral van pas bijeen individueel systeem vanzonnepanelen in het kader van ZAV(Zelf Aangebracht Voorziening). Derente is slechts 1,6 procent. Door dezelage rente is de jaarl i jkse opbrengst vande zonnepanelen hoger dan de totalejaarl i jkse kosten van de rente enaflossing van de duurzaamheidslening.

2. Fonds col lectieve initiatieven voorzonne-energie. Een subsidie voor deopstart- en organisatiekosten van eencol lectief systeem voor zonnepanelen.

Herman de zonnestroomverdeler

‘Herman de zonnestroomverdeler’ is eenapparaat waarmee je de stroom van eeninstal latie van zonnepanelen flexibel overmeerdere woningen kunt verdelen. Zo’napparaat kan van pas komen voor huurdersdie kiezen voor de route ‘ZAV col lectief’. Metdit apparaat kunnen huurders, die meer ofminder stroom zijn gaan gebruiken endaardoor meer of minder zonnestroomkunnen salderen, panelen van elkaar kopenen verkopen. Daarna kan de stroom met dezonnestroomverdeler naar rato wordenherverdeeld, zonder dat er iets aan deinstal latie hoeft te worden veranderd. Ditapparaat wordt aangeboden door het bedrijfLens. Nadeel van ‘Herman’ zijn de opstart-en l icentiekosten. Voor een voorbeeld metHerman de Stroomverdeler bij een VVE inUtrecht zie: http: //lens-energie.nl/tevreden-klanten-margriet-jansen-vve-nieuwekamp-utrecht/

Ontzorg-bedrijf

Een ontzorg-bedrijf neemt al les rond zonne-panelen over van de corporatie. Deontzorger financiert, instal leert enonderhoudt de panelen. Voorbeelden zijnWoCoZon en Lens. WoCoZon plaatst zelf een(extra) meter en de huurder is verpl icht zijnnor-male elektriciteit af te nemen viaWoCoZon. Het tarief l igt ca. 20% onder denormale stroomprijs. Op die manierprofiteert de huurder van de zonnepanelenop het dak. De vergoeding voor de huurderis echter lager dan wanneer de corporatieal les zelf organiseert.

Opbrengst

De opbrengst van zonnepanelen hangt afvan het aantal zonnepanelen op je dak, dedakhel l ing, de hoeveelheid schaduw en jeeigen stroomverbruik. Je kunt de opbrengstvan zonnepanelen ook uitdrukken alsfinancieel rendement, dat wil zeggen dehoeveelheid geld die een huurder overhoudtna aftrek van de kosten zoals investering,rente, voorschot, servicekosten of huur. Definanciële opbrengst is sterk afhankel i jk vande gekozen constructie.

Het financieel rendement van eenzonnestroomproject is afhankel i jk vanal lerlei factoren. Denk aan de schaal,dakhel l ing, oriëntatie ten opzichten van dezon, schaduw, kostprijs, vergoedingen diemoeten worden betaald aan andere parti jen(corporatie, ontzorg-bedrijf, energie-coöperatie) en de toekomst van desalderingsregel ing. Over de salderings-regel ing zal minister Kamp naar verwachtingbegin 2017 een uitspraak doen.

Salderen

Salderen staat voor de wettel i jke regel ing,waarbij je de stroom die je opwekt en dienaar het openbare net gaat weer van jeverbruikte stroom mag aftrekken. Hetopenbare net fungeert als het ware als eengratis accu. Op het jaaroverzicht van jeenergiebedrijf komt dan te staan wat jeverbruikt, wat je aan het net hebt terug-geleverd en wat je netto moet betalen.

20 Handleiding Zon op Huur, december 2016

Zonder salderen zou je voor de stroom dieje levert maar zo’n 9 cent krijgen en zou jedeze voor 20 cent weer moeten terugkopen.Zonder salderen zouden zonnepanelen dusongeveer twee keer minder opbrengen. Omvoor salderen in aanmerking te komen moetje je zonnepanelen aanmelden bij de net-beheerder (in Utrecht Stedin). Bovendienmoet je beschikken over een meter dieterugdraait of een meter die de geleverdestroom apart kan meten. Dat gaat meestalgoed, zowel bij de oude meters metronddraaiende schijf als met de nieuwstesl imme meters. Al leen sommige digitalemeters ‘zien’ de stroom die je levert niet.Zo’n meter moet dus worden vervangenzodra je zonnepanelen hebt.

Salderen kan via je eigen meter, maar kanook via de col lectieve meter. Dat is de meterwaar ook de verl ichting op zit van degemeenschappel i jke ruimtes en de l ift.Salderen is al leen mogel i jk met eenkleinverbruikersaansluiting. Dat is eenaansluiting die niet groter is dan 3 X 80Ampère.

Het kunnen salderen is belangrijk voor definanciële haalbaarheid van zonnepanelen.Een mogel i jk probleem is dat de regel ingvanaf 2020 wordt aangepast. De vergoedingvoor teruggeleverde stroom van zonne-panelen gaat dan waarschijnl i jk zakken. Methoeveel, valt op dit moment niet goed tezeggen.

Er is maar één systeem voor zonnepanelendat niet afhankel i jk is van salderen en dat isde postcoderoosregel ing (zie hierna). Devergoeding is daarbij een stuk minder (zo’n16 ct) maar die vergoeding staat wel vastvoor 15 jaar. Dat kan een goede overwegingzijn om te kiezen voor postcoderoos.

Postcoderoosregeling

Met de Regel ing Verlaagd Tarief, ook wel dezogenaamde postcoderoosregel ing, krijgende leden van een coöperatie een energi-ebelastingkorting voor lokaal en duurzaamopgewekte elektriciteit op de eigen energie-nota. De belastingkorting, in 2016 bedraagtdeze 12,18 ct per kWh inclusief BTW, wordtgegarandeerd voor een periode van 15 jaar.De leden investeren gezamenl i jk vooraf inde zonnestroom. Al le investeringen bijelkaar zijn voldoende om de aanschaf vande zonnepanelen te financieren. De deel-nemers moeten l id zijn van de coöperatieom in aanmerking te komen voor deenergiebelastingkorting. De bijbehorenderechten en pl ichten tussen l id en coöperatieworden afgestemd in een ledenovereen-komst. De coöperatie is eigenaar van deproductie-instal latie en de duurzame energiedie daarmee opgewekt wordt. Zij is verant-woordel i jk voor al le afspraken daaromtrent.Zo maakt de coöperatie afspraken met haarleden, de dakeigenaar, de instal lateur, deenergieleverancier, verzekeraars, enz. Dehoofdinkomsten van de coöperatie bestaanuit de stroomverkoop op de energiemarkt.Mochten die hoger uitpakken dit dan decoöperatie nodig heeft om de kosten tedekken, dan wordt het resterende bedragaan de leden uitgekeerd.

Servicekosten en huur

Wanneer de corporatie investeert in zonne-panelen op huurwoningen, zijn de kostenvoor de corporatie, maar is de opbrengstvoor de huurders. De corporatie brengt dekosten voor de panelen in rekening bij dehuurders via de huur of servicekosten. Hetspreekt voor zich dat deze bedragen in iedergeval lager moeten zijn dan de opbrengstvoor de huurder, ook als de salderings-regel ing ná 2020 wordt versoberd.

Voor meer informatiehttp: //wetten.overheid.nl/BWBR0014932/2014-07-01http: //www.hol landsolar.nl/zonne-energie-p40-salderen.htmlhttp: //www.belastingdienst.nl/wps/wcm/connect/bldcontentnl/belastingdienst/prive/toeslagen/huurtoeslag/huurtoeslag-2017/voorwaarden-2017/welke-servicekosten

21Handleiding Zon op Huur, december 2016

Servicekosten mogen door verhuurders inrekening worden gebracht voor diensten diezij leveren en die niet zijn inbegrepen in dehuur. Denk bijvoorbeeld aan schoonmaak-kosten van algemene ruimtes, de kostenvoor elektriciteit van de verl ichting vanalgemene ruimtes en voor het opnemen vande elektra- en gasmeters van deze ruimtes.Welke kosten wél en niet in rekening mogenworden gebracht staat in het besluitservicekosten: Nieuwe servicekostenkunnen al leen in rekening worden gebrachtals huurders daar toestemming voor geven.Servicekosten mogen uitsluitend eenvergoeding zijn voor daadwerkel i jkgemaakte kosten. De woningcorporatiesmoeten inzichtel i jk kunnen maken welkekosten zijn gemaakt en dit ook kunnenaantonen. Bij een complex-gewijze aanpakmoet de bewonerscommissie instemmenmet de nieuwe servicekosten. Bijverrekening van de zonnepanelen via deservicekosten zul len deze kosten jaarl i jksworden geïndexeerd oftewel aangepast aande inflatie. Over de servicekosten voorzonnepanelen kan geen huurtoeslag wordenverkregen.

Corporaties kunnen er ook voor kiezen dekosten voor de zonnepanelen te verrekenenmet de huur. Het nadeel daarvan is voor dewoningcorporatie dat dit ten koste gaat vande maximale huur die voor een woning kanworden gevraagd. Zeker nu woningen veelal‘passend’ moeten worden toegewezen ziencorporaties weinig ruimte binnen de huur.Daarom wordt vaak gekozen voor deservicekostenroute. Verrekening met dehuur heeft voor de huurder als voordeel datover het extra bedrag huurtoeslag kanworden verkregen. Voor huurtoeslag komenal leen huurders in aanmerking met eeninkomen onder een bepaalde grens. Al leenmensen met een laag inkomen hebben dusvoordeel van verrekening van de zonne-panelen via de huur. De woningcorporatiekan de huur al leen verhogen als de huurderhiermee instemt. Dit is vastgelegd in een

overeenkomst. Bij verrekening via de huurzul len deze kosten jaarl i jks meegaan in dehuurverhoging. Deze is dikwij ls hoger dande indexering van de servicekosten en op ditmoment gemiddeld zo’n 1% boven inflatie.Zowel voor de verhoogde huur als deservicekosten geldt dat zittende huurdershier toestemming voor moeten geven, maardat nieuwe huurders dit automatisch aan-vaarden bij het afsluiten van het nieuwehuurcontract.

Woningbouwcorporatie

Een woningcorporatie, woningbouw-corporatie of wooncorporatie is eenorganisatie die zich richt op het bouwen,beheren en verhuren van kwal itatief goedewoonruimte met een betaalbare huur voormensen met een smal le beurs (socialewoningbouw).

ZAV

ZAV staat voor een Zelf AangebrachteVoorziening door een huurder. In tegen-stel l ing tot vroeger mogen huurders steedsvaker op eigen kosten veranderingen aan-brengen aan hun woning. Met de corporatieworden afspraken gemaakt over watdaarmee gebeurt bij het opzeggen van dehuur. Als de verandering een verbetering is,kan deze meestal bl i jven zitten en krijgt dehuurder er bij vertrek soms zelfs eenvergoeding voor. De meeste corporatieshebben een zogenaamd ZAV-beleid waarinper ingreep is bepaald of deze is toegestaanen wat de verdere afspraken en ver-goedingen zijn. Zonnepanelen en zonnecol-lectoren komen hier meestal nog niet invoor. Van de Utrechtse woningbouwcor-poraties heeft al leen Portaal zonnepanelenexpl iciet genoemd in haar ZAV-regel ing(http: //woningaanpassing.portaal .nl/). Hetkan geen kwaad om er bij je verhuurder opaan te dringen dat ook zonnepanelen in hetZAV-beleid worden opgenomen.

22 Handleiding Zon op Huur, december 2016

Als een huurder op eigen kosten zonne-panelen legt, mogen deze panelen geen rolspelen bij het bepalen van het aantal puntenvan de woning en ook niet bij het bepalenvan de huur of de huurverhoging. Ook tel lendeze panelen niet mee bij het (opnieuw)vaststel len van het energie-label of deenergie-index.

Het komt al voor dat corporaties huurderstoestaan om op eigen kosten zonnepanelente leggen. Soms mogen huurders dathelemaal zelf doen, soms worden huurdersverpl icht hier een deskundig bedrijf voor inte huren. Vaak moeten de panelen wordenverwijderd als de huurder vertrekt. De eisendie woningbouwcorporaties hiervoor stel lenzijn niet alti jd even redel i jk. Het kan danook helpen hierover in discussie te gaan.

Bij verhuizen moet je de zonnepanelenverwijderen of overdragen. Als je niet vanplan bent nog heel lang in je woning tebl i jven, kun je daarom het beste kiezen vooreen constructie waarbij de panelen kunnenbl i jven l iggen en je ze kan overdragen aande nieuwe huurder. Daarvoor bestaanverschi l lende oplossingen.

23Handleiding Zon op Huur, december 2016

ENERGIE-U

Energiecoöperatie Energie-U vertegenwoordigt 500Utrechtse bewoners die duurzame energie thuis, inhun buurt en in onze stad aanjagen, organiserenen bewaken.

Voor niks gaat de zon op. En voor weinig haal jede zon in huis. Steeds meer sportclubs,huurdersgroepen, verenigingen van eigenaren enparticul ieren merken dat. Energie-U helpt metadvies, inkoop en plaatsing van zonnepanelen ophuizen, clubkantines, zonneweides, een geluidswalof een sportterrein.

www.energie-u.nl

COLOFON:

Tekst: Michel Post, Erzsó Alföldy en Anton Kiewiet

Interviews: Erzsó Alföldy

Foto’s: Erzsó Alföldy, Michel Post

Opmaak: Bouke van de Spoel

Utrecht, december 2016