Donderdag15September2016 1

ElektriciteitalsMedicijnJosvanEngelshoven

Probus1Maastricht24augustus2016

Inleiding

In1899werddezenuwartsWertheimSalomonsonbenoemdaande

UniversiteitvanAmsterdamtotbuitengewoonhoogleraarinde

“ZENUWZIEKTEN,ELECTROTHERAPIE,ENZ”.Zijnintrederedewasgetiteld:“DE

LEERDERNEURONEN”en,hetzalunietverbazen,daargingderedeookover.

Hijsprakechternietover“Electrotherapie”enooknietover“enz”.

Ikbengeïnteresseerdgeraaktindezemanomdathijdoormijn

beroepsgroep-ikbenbijnamijnhelewerkzamelevenradiolooggeweest–

beschouwdwordtalseenderpioniersvanderadiologieinNederlanden

daarbuiten.Röntgenheeftin1895zijnstralenontdekt,toenisookgeleidelijk

deradiologieontstaan,enWertheimSalomonsonheeftdaardeeerste

aanzettentoegegeven.HijisdeeersteNederlandsehoogleraarinde

radiologie,eenvakdatrond1900nognietbestondendathetinde

leeropdrachtvanWertheimSalomonsonmoestdoenmetdeomschrijving

“ENZ”.Watelectrotherapieishebikmijnhelecarrièrenietgeweten.

Verderzoekenleerdemijbovendiendatmijnberoepsverenigingbij

oprichtingin1901“deNederlandscheVereenigingvoorElectrotherapieen

Radiologie”heette.Datwoord“electrotherapie”indenaamgevingislater

weliswaarvervallenmaarmijnbelangstellingvoordatonderwerpwasgewekt.

DE LEER DER

N EU R.O N E N.

REDE,UITGESPROKEN BIJ HET AANVAARDEN VAN HET AMBT

VAN

BUITENGEWOON HOOGLEERAAR

IN DE

ZENUWZIEKTEN, ELE9TROTHERAPIE, ENZ.AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM,

op den 29sten JA.NUA.RI 1900DOOR

DR. J. K. A. WERTHEIM SALOMONSON.

AMSTERDAM

SCHELTEMA. & HOLKEMA'S BOEKHANDEL1900.

1\1'~\

Donderdag15September2016 2

Ikzaluietsvertellenoverdieelektrotherapieenomuietsmeerbasiskenniste

verschaffenzalikeerstietszeggenoverdekennisontwikkelingrond

elektriciteitinde18een19

eeeuwdaarnaietsoverdegeneeskundevanvoor

1900omvervolgensintezoomenopdeelektrotherapie.

Elektriciteit.

DeoudeGriekenwistenaldatalsjeeenbarsteenstaafmeteendoek

opwreefdiestaafeengeheimzinnigekrachtontwikkeldeenbvinstaatwas

harenrechtoptelatenstaan.HetGrieksewoordvoorbarnsteenis“elektron”

endaarkomtookonswoordelektriciteitvandaan.DeGriekenwistenechter

ookallangvanhetbestaanvanelektrischevissen,zoalsde“blackTorpedo”en

zijgebruiktendeelektrischekrachtenvandievisomziektentegenezen.12

Hoofdpijn,jichtenaambeienprobeerdenzezotebehandelen.Datdie

elektrischekrachtendievissenkunnenafgevenstevigzijnistezienopeen

YouTubefilmpje,recentopgenomeninSuriname,waarineenkrokodileen

elektrischeaalprobeertteverschalkenmaardatuiteindelijkzelfmetdedood

moetbekopen.

NadeoudeGriekenwashetstiltotongeveer1600.Hetbeginvanonzegouden

eeuw.DetijdvanRembrandtenSpinosa.DitschilderijvandeschilderArthur

AcklandHunt(1841-1914)geeftdekenteringfraaiweer.Ditdoekisrond1900

geschilderd(olieverfopcanvas)endaarnaaangebodenaanhet“Instituteof

ElectricalEngineers”.Waarschijnlijkwarenzijookdeopdrachtgevers.Hetdoek

meet218cmx142cmenhangtnuindeTownhallvanColchestereenstadjein

zuidwestEngelandvlakbijIpswichenhetisnueigendomvanhet

Colchester&IpswichMuseum.OpdatschilderijtoontWilliamGilberd3(1544-

1KellawayP.Thepartplayedbytheelectricfishintheearlyhistoryofbioelectricityandelectrotherapy.Bull

HistMed1946;20:112-1372AronowitzJ.N.EtherealFire:AntecedentsofRadiologyandRadiotherapy

3DenaamGilberdwordtdoorhetmuseumvanColchester-Ipswichconsequentmeteen‘d’geschreventerwijl

indeliteratuurGilbertvrijwelaltijdmeteen‘t’geschrevenwordt.Ikhebvooralsnogdeschrijfwijzevanhet

museumovergenomenmaarbenwelmethenindiscussie.

Donderdag15September2016 3

1603)aanKoninginElisabethIvanEngelandhoeeenBarnsteenstaafna

wrijvingstatischgeladenwordtenmagnetischeeigenschappenkrijgt.Ikkom

daarstraksopterug.Minstenszointeressantzijndeandereafgebeelde

personen.Ikhebdaaruitvoerigmethetmuseumovergecorrespondeerdmaar

zijkomennietverderdandathetledenvandehofhoudingvanElisabeth

moetenzijn.Ikdenkechterdathetheelwaarschijnlijkisdateenvandie

personenFrancisBaconis.

DeEngelsmanFrancisBacon(1561-1626)wasdeaanstichtervaneenwetenschappelijkerevolutiedierond1600indewestersewereldbegon.Hij

brachtdaarmeewellichtookdetoenameinkennisoverelektriciteitteweeg.4

WeliswaarindirectwantBaconwasgeenwetenschappermaareenpoliticus

aanhethofvanElisabethIvanEngeland.Hijbeschreefintweeboekenzijn

ideeënoverdebenodigdevernieuwinginhetmenselijkweten:“Advanced

Learning”(1605)en“NovumOrganum”(1620).�

Hijbenadrukte,indattweedeboek,hetbelangomonbevangende

verschijnselenderscheppingteaanschouwenenommetexperimentende

natuurtedoorvorsen.Ditwaseendirecteaanvalopdeklassieketoennog

heersendehumanistischeopvattingenenscholastiek(metafysischefilosofie)

vandeoudeGrieken,metnamevanAristoteles.Totdatmomentgingmenzich

vooralaandiscussiesoverdeopvattingenvanAristotelestebuiten.

Baconvonddatdegeestgereinigdmoestwordenvandrogbeelden,

vooroordelenenbias,doorhem‘idolen’genoemd.Hijbepleitteomnietdirect

vanuitzintuiglijkewaarnemingtegeneraliserenmaareerstalleinformatiete

verzamelen,metdenatuurteexperimenteren,dieinformatieterubriceren,

erovernatedenkenendaarnapaslangzaamconclusiestetrekken.Novum

Organumzouvertaaldkunnenwordenals“NieuwWerktuig”endaaronder

verstondhij“hetverstand”.Baconzeidus“Gebruikjeverstand”.5

Detoenmaligeuniversiteitenwarendaarnietvooringericht.Daarwerd

nietaannatuurwetenschappenenfilosofiegedaan,erwerdniet

geëxperimenteerdenzekernietverzameld.Behalveboeken.Universiteitenin

Europahaddenslechtsdriefaculteiten,theologie,rechtenengeneeskundeen

geenfaculteitnatuurwetenschappenoffilosofie.

4WeichmanA.VanAccademianaarAkademie.InEenElectriserendGeleerdeMartinusvanMarum(1750-

1837).OndereinderedactievanA.WeichmanenL.C.Palm1987.JohnEnschedeHaarlem5FrancisBaconNovumOrganum.VertalingenannotatievanWillemVisserUitgeverijBoom2016.ISBN97890

89534620

Donderdag15September2016 4

Hetgevolgwasdaterbuitendieuniversiteitennatuurwetenschappelijke

academiesontstondendieopallerleimanierenprobeerdende

natuurwetenschappentebevorderen(prijsvragen,discussiebijeenkomsten,

correspondenten).Dieacademiesrichttenookwetenschappelijkkabinettenin

metallerleiinstrumentenen‘naruralia’(zeldzaamheden)omhunledendekans

tegevendezewetenschaptebeoefenen.

Baconzelfliethetbijwoorden.Eeneigenbijdrageheefthijnietgeleverd.

Ooknoemdehijnietdepersonendiezijnopvattingenooktoenalalinpraktijk

brachtenzoalsCopernicus,KepplerofGalilei.Tochheefthijeenrevolutiete

weeggebracht.Hijgafdenatuurwetenschappeneenexperimenteelen

empirischkarakterenlateregroothedenalsBoyle,Hooke,HuygensenNewton

erkendendatookennoemdenzichzijnvolgelingen.

Degeneeskundeheeftzo’nrevolutie,althansindietijd,nietgekend.Daarbleef

allesbijhetoudezoalsonderwezendoorHippocratesenGalenus.

DemanvoorwiedatschilderijfeitelijkgemaaktisisWilliamGilberd(1540-1603;destijdspresidentoftheRoyalCollegeofPhysicians).In1600

publiceerdehijzijnboekoverMagnetisme“DeMagnete”((‘DeMagnete,magneticisquecorporibus,etdemagnomagneteTellure,Physiologianova’)waarinhijdebasislegdevoordelaterekennisoverelektriciteit.Baconwerdop

zijnwenkenbediend.

Gilberdlietziendatookanderematerialen,danalleenbarnsteen(Engels:

amber)geëlektrificeerdkunnenworden.OpditschilderijvanArthurAckland

HunttoonthijaanKoninginElisabethIvanEngelandhoeeenbarnsteenstaaf

geladenwordtenmagnetischeeigenschappenkrijgt.

Ditishetbeginvaneen,watiknoemde“ElektrischeRevolutie”Daarna

gebeurdevanalles.

“1650”OttovanGuericke(1602-1686)deburgemeestervanMaagdenburg

automatiseerdehetwrijfprocesenigszinsmeteendraaiendezwavelbal.Alshij

Donderdag15September2016 5

zijnhandtegendebalhieldendezesnelronddraaidewerdereen

statischeelektrischeladingopgebouwdenkreegdebalmagnetische

eigenschappen.Ditexperimentinspireerdedeontwikkelingvanverschillende

vormenvan"wrijvingsmachines".

“1706”FrancisHauksbee(1666-1713)deedongeveerhetzelfdehijlietdebalsnellerronddraaienengebruiktegeenzwavelmaarglasenzagdatalsjeermet

jehandenoverwreefdebolelektrischgeladenwerdendatlichtverschijnselen

indat(vacuümgezogen)glasoptraden.In1706verbaasdehijerdeRoyal

SocietyinLondenmeeenbrachthaarvoorzitter,IsaacNewton,opde

hypothesevanhetbestaanvanstoffelijke‘ether’eenmediumdatnietalleen

dedragervanelektriciteitzouwordenmaarookvanlicht,zwaartekracht,

warmte,magnetismeenvandeprikkelgeleidinginzenuwen.6,7Infeiteisdit

apparaatdeeersteelektriseermachinedielaternogvelemalenverbeterdis.

“1744”PietervanMusschenboek(1692-1761)merktetijdenszijn

experimentenmetstatischeelektriciteitdatgeladenvoorwerpenindeopen

luchthunladingverloren.Ineenpogingomvonkenenlichtflitsente

verzamelenverbondhijeenmetwatergevuldeglazenflesaaneen

elektriseermachine.Dekeuzevooreenfleswasnietzovreemdomdatmenin

dietijdgeloofdedat'elektriciteit'eenonzichtbarevloeistofwasdievandeene

plaatsnaardeandereplaatsstroomde.Eenfleswasduseengeschiktmiddel

6Etherwerdtotbegin20

eeeuwgezienalsdestoffelijketussenstofdievoortplantingvanlichtenEMstraling

mogelijkmaakte.Huygenshadinde17eeeuwalgeziendatlichtinterferentievertoondeenduseen

golfverschijnselis.Menvroegzichafwatergolfdeenwaarin.Hetmechanischewereldbeeldvandietijd

verondersteldeimmersdateentrillingeenveerkrachtigmediumnodighadomzichteverplaatsen(zoalseen

golfinwater).Datmediumwerdethergenoemd.Menkendedaarookallerleieigenschappenaantoezoals

veerkracht.Deetherzoudoorallestofheengaanenderuimtetussendeatomenvullen.SedertEinsteinmet

zijnrelativiteitstheoriewetenwedatethernietbestaat.Hetvacuümkanlichtgeleidenendeleegtekreegde

functievandevroegereether.

7VijselaarJ.Psycheenelektriciteit.OratieUtrecht23 mei 2007. Universiteit Utrecht

Donderdag15September2016 6

omdeze'vloeistof'opteslaan.8VanMusschenbroeckiswaarschijnlijkde

eerstepersoondiekunstmatigeenelektrischeschokheeftgekregen.

“1757”BenjaminFranklin(1706-1790)heefthetdenkenoverdeaardvanelektriciteitsterkbeïnvloed.Hijisvooralbekendalssuccesvolzakenman

(boekdrukker)enpoliticusenstaatnunogafgebeeldophet

honderddollarbiljet.Hijlietmeteengevaarlijkexperimentlietziendatbliksem

nietsanderswasdanstatischeelektriciteitdieviaeenmetalensleutelaaneen

vliegerovergebrachtkonwordenopeenLeidseFlesopdegrond.Dat

experimentwerdvelemalen,ensomsookmetdodelijkeafloop,herhaald.Ook

leverdehijeenbijzonderebijdrageaandetheorievormingDepraktische

uitwerkingvanzijntheoriewasdebliksemafleider.Andereberoemde

onderzoekersindietijdwarenJosephPriestley(1733-1804)enAbbéJean-

AntoineNollet(1700-1770).

“1786”LuigiGalvani(1737-1798)deeddeeersteelektrofysiologischeexperimentenenlietziendatdeachterpotenvaneendodegeprepareerde

kikker(waarvandezenuwenindeachterpotenvrijgeprepareerdwaren)

8Dr.GJKemerink:Voordecapaciteit(C)kunjedeformulevooreenvlakkecondensatorvandeHBSgebruiken.

Bepalendzijnhetoppervlak(A)vanhet(aanweerszijdenvanhetglas)aangebrachtemetaalfolie,dedikte(d)

vanhetglasendediëlektrischeconstante(=epsilon_r*epsilon_0)vanglas.Voordeformulevandeze

capaciteiteneenvoorbeeldberekeningziebijv:https://www.princeton.edu/ssp/joseph-henry-

project/oscillatory-discharge/leyden-jar/.

Detoelaatbarespanningwordtbepaalddoordedoorslagspanningvanhetgebruikteglasendediktevanhet

glas.Voordedoorslagspanningvanglas,typisch10kV/mm

volgens:https://de.wikipedia.org/wiki/Durchschlagsfestigkeit.Voorhogespanningenmoethetglasdusniette

dunzijn.

Meteenstatische(elektriceer)machinekunjeeenspanningvantientallenkV'sopzo'nLeidseflesbrengen

(denkaandemooieopstellingvanvanMaruminTeylersmuseum).

DegroottevandestroomdieerkangaanlopenhangtafvandeladingQ=C*Vendebelasting.Metdekeuze

vaneenweerstand(bijv.lichaamsweerstand)kunjeeenschattingmakenvandegrootteendeduurdater(een

afnemende)stroomloopt.Ofdiegevaarlijkishangtafvandewegvandestroomendegrootteendepulsvorm

(zieo.a.onsartikeloverelektrischeongelukken).

Donderdag15September2016 7

contraheerdenalsiemandmeteenmetalenscalpeldiezenuwaanraakteener

gelijktijdigindebuurteenelektrischevonkoversloeg.Datspierenreageerden

opelektrischeprikkelswasnietnieuwmaarweldatditookkongebeuren

terwijldeelektrischeladingopafstandbleef.Doorinfluentiewerddemetalen

scalpelelektrischgeladen.Galvanibegreepnietwatergebeurdeenlegdedit

uitalsdierlijkeelektriciteit,afkomstiguithetlichaamzelf.

“1800”AlessandroVolta(1745-1827)hoogleraarinPaviawashetnieteensmetGalvani’sverklaringenzagdatelektriciteitopgewektkonwordeninde

verschillendemetalen(koperenzink)ineenvochtigmilieu.Erontstondeen

dispuuttussendezetijdgenotendatgezienkanwordenalseendispuuttussen

“vitalisten”(Galvani),diegeloofdenineeninternekracht,eenziel,alsbronvan

allerleilevensprocessen,ende“materialisten”(Volta)diehetlevenalseen

chemisch,fysisch,fysiologischprocesbeschouwden.HoewelVoltadezestrijd

wonwerdlateromGalvaniteerenelektrofysiologischeproevenen

behandelingenmetVolta’sbatterijentoch‘Galvanisme’genoemd.Galvanisme

zijndusallelerleimedischbehandelingenwaarbijpersonenoflichaamsdelenin

eenstroomcircuitgebrachtworden.

“1831”MichaelFaraday(1791-1867)deedonderzoeknaardeinvloedvanelektriciteitopmagnetsicheveldenenomgekeerd.Hijlietziendateen

fluctuerendmagneetveldofeenfluctuerendeelectrischestroomeenstroomin

eennabijgelegencircuitkongenereren.Hijlegdedaarbijdebasisvoorhet

ontdekkenvandedynamo,deinductiespoelendetransformatorwaarmee

lagespanningenuiteenVoltacelversterktkondenwordennaarhoge

wisselendespanningen.Hettoepassenvandedaaruitvoortkomendestromen

wordtwelFaradismegenoemd.

Donderdag15September2016 8

Gedachtenoverelektriciteit:Inde17

een18

eeeuwverscheeneengrootaantalpublicatiesoverelektriciteit

enmagnetisme.Hetgingdaarbijaanvankelijkuitsluitendover

wrijvingselektriciteitmaarmenkwamniettoteenverklaring.

Hedentendagewetenwedateenelektrischestroomeenverplaatsingvan

ladingdragers(electronen,ionen)doorgeleidersis.Inde18eeeuwsteldemen

zichelektriciteitvoorals‘fijneuitwasemingen’(effluvia)diedoorwrijving

geactiveerdwerdenendanvoorwerpeninhunomgevinginbewegingkonden

brengen.Menbeargumenteerdedato.a.methetfeitdatelektriciteit,zoals

bliksem,metallezintuigenwaarneembaarwas.Jekonhetzien,horen,ruiken

envoelen.Voordegeneeskundewasdatbelangrijk.Immersalselektriciteitde

zintuigenkonprikkelenzoueenwerkingvandieelektriciteitviadezintuigen

aangenomenmogenworden.9Mendichttedaargeneeskundigekrachtenaan

toe.Menhaddeideedatelektriciteitdepolsversneldehetgeeneenpositieve

invloedzouhebbenophetgenezingsproces.

Indie18eeeuwonderscheiddementweesoortenelektriciteit

10toenookwel

‘Brandsteenkracht’genoemd:deglasachtigeendeharsachtigeelektriciteitdie

afkomstigwarenvanrespectievelijkglasenvanbarnsteen,hars,gomofwas.

Dietweesoortenelektriciteitwerdenalsverschillendeelektrischevloeistoffen

beschouwd.Vandaarookdieflessen.Sommigestoffenzoudendragerszijnvan

elektriciteitzoalsgedroogdeplanten,haren,verenofbehaardedierendie

louterdoorwrijvenkonwordenopgewekt.Anderestoffenwarenweinig

elektrischmaarkondenelektriciteitweldoorgevenzoalsmetalen,vloeistoffen,

onbehaardedieren.

9Dekleinstmogelijkeelektrischeladingwordtgevormddoortweezogenaamdeelementairedeeltjes,het

proton(datpositiefgenoemdwordt)enhetelektron(datnegatiefgenoemdwordt).Anderegeladendeeltjes

zijnbijvoorbeeldionen.Inhetalgemeenbrengtladingopeenvoorwerpditvoorwerpopeenzekereelektrische

potentiaal.Statischeelektriciteitbestaatuitladingendiezichnietverplaatsen.

Alstweevoorwerpeneenverschillendepotentiaalhebben(eriseenelektrischpotentiaalverschil,enzeworden

dooreengeleiderverbonden,looptereenelektrischestroomvanhetvoorwerpmetdehogerepotentiaalnaar

datmetdelagerepotentiaal.Ditkanechterinwerkelijkheidookbetekenendatnegatieveladingzichinde

tegengestelderichtingbeweegt.

10DeKnecht-vanEekelen.Geneeskundigeelektriciteit:therapeutischetoepassingenvaneenachttiende-

eeuwsevinding.Ned.TijdschrGeneeskd19952november;139(44)2268-2275

Donderdag15September2016 9

Franklinontwierpeennieuwetheorieoverelektriciteit:dez.g‘één

vloeistoftheorie’.Hijdachtdatslechtseenvloeistofverantwoordelijkwasvoor

elektrischeladingenendatdievloeistofinhoeveelheidkonvariëren.Ineen

positiefgeladenvoorwerpzouzichdaardanteveelvloeistofinbevindenenin

eennegatiefgeladenvoorwerpteweinig.

DeGeneeskundeindietijd. DeoudeGriekseHippocratischeideeënrondziekte,gezondheiden

geneeskundewareninde17een18

eeeuwnogaltijdlevend.Hippocrates

11

12(460BC)beschouwdeziektealseenrationeelteverklarenennatuurlijk

proces.Hijmoestnietshebbenvangoddelijkeofanderszinsbovennatuurlijke

beïnvloeding.Debasisvanalleziektenwas,volgensHippocrates,hetuitbalans

zijnvandevierlichaamssappen:bloed,slijm,zwartegalenwittegal.Bij

volledigegezondheidwarendieviersappeninevenwicht.Ziektewerd

veroorzaaktdooreendisbalanstussendiesappen;eenteveeloftekort.Er

wasdusechtsprakevaneenhumoralepathologie.

Debelangrijkstetaakvandeartswashetgenezingsproceste

ondersteunenendiebalansteherstellen.Hetuitgangspuntdaarbijwasdat

“heeldemens”behandeldmoestworden.Nietuitsluitendeenlokaalproces.

Hippocratesdeeddatmetaderlatingen,braak-enzweetbehandelingen,

massages,nattekompressenbaden,diëten,enz.Hetbelangrijksteadagium

was:“Goeddoenennietschaden”.Inde18eenbegin19

eeeuwwerdnogaltijd

zobehandeld.Erwasnietmeer.

WelwaserinmiddelsvanafVesalius(1514-1564)anatomischekennis.Vesalius

publiceerdein1543zijn“DeHumaniCorporisFabrica”endegeneeskunde

functioneerdesedertdienineengecombineerdeHippocratische-

anatomische–mechanischetraditie.Omueenideetegevenzalikenkelegrote

mannenuitdietijdnoemen:

11AchnerHeikeÄrzteinderAntike2009VerlagPhilippvonZabern,MainzamRhein.ISBN978-3-8053-4058-8

12SchlichtingTh.H.DeHippocratischebehandelingvaninwendigeziekten.NTvG193781.II.14.Blz1452-1459

Donderdag15September2016 10

17eeeuw:DeEngelsmanThomasSydenham(1624-1689)wordtweldeEngelse

Hippocratesgenoemd.HijwaszeerinvloedrijkenpreesHippocratesals

waarnemeraanhetziekbedwaarbijzoweldealgemeneconstitutievaneen

persoonalsookdesymptomenvandepatiëntbeoordeeldwerden.Sydenham

praktiseerdeindearmenwijkenvanLondenrond1660enrichttezijn

onderzoekmeeropgroepen(epidemischekoortsen)danopindividuele

patiëntenenprobeerde,innavolgingvanBacon,ziektegeschiedenissente

classificeren.Zowerktehijaaneenalgemenenosologieofziekteleer.Hijwas

sceptischovervagehypothesesenonzichtbareoorzakenenbetwijfeldeofde

anatomieenmicroscoopdegeneeskundewelverderzoudenbrengen.Hijwas

deEngelsevoorlopervandeParijseschoolbegin19eeeuwmethaar

observatiesen‘bedsidemedicine’.

17e–18eeeuw:DeNederlanderHermannBoerhaave(1668-1738;Leiden)13zag

gezondheidenziekteintermenvanlichaamsstructuren,mechanistischenmet

drukverhoudingeninlichaamssappen.Hijbeschouwdegeneeskundealseen

wetenschapdiegebaseerdwasopobservatieenervaringenmoestniets

hebbenvanspeculatieoverzakendiehijnietkonwaarnemen.Hijbleefdan

ookverrevanpsychosomatischebeïnvloeding.Hetlichaamwaseenmachine.

Hijdachtmechanistisch,fysischennietchemisch.Datlaatsteisvreemdomdat

hijookeenordinariaatindechemiehad.Deartsmoesthetlichaam

bestuderenzoalsGoddatgeschapenhadenhijmoestdezakenaccepteren

zoalszewaren.Defysiologiewasvolgenshemdirectafhankelijkvande

anatomie.Lichaamenzielwarenstriktgescheidenwaarbijdezielonsterfelijk

was.HijzagdeHippocratischetheorieënnietstrijdigmetzijnmechanistische

opvattingenenhijwildedenieuwewetenschappelijkefeitendaarmeein

overeenstemmingbrengen.B.v.debloedsomloopvanHarvey(1628),de

aanwezigheidvanbloedlichaampjes.Debelangrijkstegeneeskundige

wetenschappenwarenvolgensBoerhaave:Anatomie,fysiologie,pathologie,

therapieenprophylaxis(hygiëne).

18eeeuw:DeDuitserAlbrechtvonHaller(1708-1777;Göttingen),eenleerlingvanBoerhaave,verfijndehetanatomischdenken.Deanatomiewerdverder

ontrafeldwaarbijo.a.ookhetlymphatischeennerveuzesysteeminbeeld

kwamenendeeerderestudiesoverdeanatomievanhetbreinvanWilles

(1664)werdentweedehelft18eeeuwsterkverfijnd.Zakenalssensibiliteiten

prikkelbaarheidkwamenaandeorde.

13LindeboomG.A.HermannBoerhaaveThemanandhiswork.2007ErasmusPublishing.

Donderdag15September2016 11

18eeeuw:DeFransmanXavierBichat(1771-1802:Montpellier)kwamnaveel

dissectiesophetidee21verschillendeweefselsoortenteonderscheidendiehij

beschouwdealsdeelementairebiologischeunits.Hijtwijfeldenogoverhet

gebruikvandemicroscoop(dietoenooknogveelbeperkingenhadJvE)maar

hijmoetzekergezienwordenalsinitiatorvandepathologischeanatomieuitde

19eeeuw.

Opvallendechterisdathetverlichtingsdenkenvande18eeeuwbinnen

degeneeskundegeengrotegeestenheeftvoortgebracht.Erisgeen

geneeskundigeNewtonopgestaanendegeneeskundeheeftindie18eeeuw

geennoemenswaardigetransformatieondergaan.DiekwampasnadeFranse

revolutieinde19eeeuw.Daarentegenheeftdieverlichtingwelop

natuurkundiggebiedveelvooruitganggeboekt.

Enhoeweldeziekteconceptengeleidelijkveranderdenwasdatniethet

gevalmetdetherapieën.DieblevenvrijwelconformHippocrates.Hoeweler

zekeralchemischemiddelengebruiktwerdenwerdervooral

plantengeneeskundetoegepastevenalsbehandelingenalsaderlatingen,het

opwekkenvanbrakenendiarhee(purgeren),hitteencupping.Veranderingen

indefysiologischetheorieënhaddendusweinigeffectopdetherapiedieer

vooralopgerichtwaskwadestoffenuittedrijven.Uroscopyalsdiagnostische

procedurewerdgeleidelijkafgeschaftenbeschouwdalskwakzalverij.Andere

linksmetdeklassiekegeneeskundeblevenintactzoalsderegimesvaneen

gezondlevenconformdetraditionele‘non-naturales’(gezondelucht,gezond

voedsel,voldoendeoefening,rust,etc).Omgevingsconditieswarenvanbelang

omdebevolkinggezondtehouden.

Donderdag15September2016 12

Elektrotherapie: Halverwegede18

eeeuwbehandeldeChristianKratzenstein(1723-1795),

eengeneeskundestudentinHalle,eenjongevrouwmeteengecontracteerde

vinger.Hijvoorspeldedatelektriciteitnuttigzouwordenvoorzowelfysiekeals

psychischeaandoeningen.M.n.hypochondrieenvrouwenmethysterische

aandoeningen.

DeGeestelijke(Methodist)JohnWesley(1703-1791)schreefin1746een

z.g.zelfhulpmanual:ThePrimitivePhysick(1746)metallerleiadviezenen

waarinhijelektriciteitvoorsteldealseennobelgeneesmiddelmetvele

toepassingen.14

Mennamaandatjicht,rheumaenkoortsenmaarookverlammingen

metelektriciteitgenezenkondenworden.Datlaatstegafbovendienalsnel

voedselaanideeënoverhetelektrischekaraktervanzenuwen.Menzagde

zenuwvloeistofdievoordeprikkelgeleidinginhetmenselijklichaamzorgdeals

identiekvoorelektriciteit.

Rond1750werdhoogopgegevenoverheteffectvanelektriciteitop

zenuwziektenalshysterieenhypochondrie.OokFranklin,geenarts,opperdeal

hetideeomkrankzinnigenmetelektriciteittebehandelen.Eenelektrische

ontladingtoegediendophethoofdwasheilzaambijonrustenrazernij.

Oorspronkelijkwerdheteffectvanelektrotherapie,elektroshocksen

laterookstromen,verklaardviadealoudehumoraletheorievanHippocrates.

Elektriciteitverbeterdedeflowdoorhetlichaam,hiefbelemmeringenof

verstoppingenopenverminderdehumoraleviscositeit.Diehumoraletheorie

gingervanuitdatdegemoedstoestandvanmensen,maarookziekten,bepaald

werdendoorhetaldannietinevenwichtzijnvandevierlichaamssappen:de

vierhumores:Bloed,slijm,gelegalenzwartegal.Ookelektriciteitwerdalszo’n

humorofsapbeschouwd,alslevenskrachtofnerveuzenkracht.Eenslechte

gezondheidwerdbeschouwdalseenonbalanstussenpositieveennegatieve

elektriciteit.Behandelingenalselektrischebadenwerdenverondersteld

14WesleyJ.ThePrimitivePhysick1846

Donderdag15September2016 13

deficiëntiesopteheffeneneenoverschotwerdmetvonkentrekken

weggezogen.Datzijndusbehandelingenmetstatischeelektriciteitendie

werdenwelFrankilismegenoemd.

DeAmsterdamseapothekerWillemvanBarneveld(1747-1826)beschreefhetresultaatvanzijn(experimentele)behandelingen.Depatiëntzat

opeengeïsoleerdestoelmetdevoetenopeengeïsoleerdvoetenbankjeenin

dehandeenlangekoperenstaafdieverbondenwasmeteen

elektriseermachine.

VanBarneveld’sstellingwasdatalleswatleeftelektriciteitnodigheeft.

Onweerregensnoemdehijverkwikkendeneenverslaptlichaamhad

elektriciteitnodig.Hoehetwerktewisthijnietmaarvolgenshemversnelde

elektriciteitdepolsslagenwaserduseenpositieveinvloedopdecirculatie.

Positieveelektriciteitzoudepolsslagversnellenennegatieveelektriciteitzou

dezevertragen.

Datelektriciteitdezenuwenbeïnvloeddewasvolgenshemwelzeker.Als

elektriciteitinhetlichaamvloeidevoeldejedezenuwenimmerstintelen.Hij

onderscheiddezessoortenbehandeling:

1. Eenpositiefelektrischbad:algemenebehandeling,

zenuwziekten

2. Eennegatiefelektrischbad:voorbloedrijkelijdersbijteerzenuwgestel

3. Elektrischevonken:bijhemilpegie

4. Elektrischeprikkeling:bijrheumaenjicht

5. Elektrischevonkenstroom:bijverlammingendoofheid

6. Elektrischeschokken:bijverlamming

VoordeFranserevolutiehadmennoguitsluitenddebeschikkingover

statischeelektriciteitenkoneralleenvanFrankilismegesprokenworden.De

patiëntzalopeengeïsoleerdestoel,kreegeenstatischeladingvaneen

elektriseermachinetoegediendendemaniervanontladenbepaaldeheteffect.

Donderdag15September2016 14

Bijhet‘statischebad’ontsnaptedeladinguithetlichaamvandepatiëntmet

eenkransvangeïoniseerdelucht.Bepaaldeziektenvereisteneenpositiefbad

alstonicumofstimulansomdeficiëntiesoptevullen.Eennegatiefbadwas

rustgevendenzinvolbijhoofdpijn,ontstekingenenzenuwpijnen.

Vonkenwerdengetrokkendoormeteengeaardeelectrodede

opgeladenpatiënttebenaderen.Devormensamenstellingvandeelectrode

bepaaldehettypevonkendusheteffect:eenpijnlijkescherpevonk,een

prikkelendeborstelontladingofalleenmaardereukvangeïoniseerdelucht.De

spierendieonderhetgebiedlagendatincontactkwammetdeelektrode

contraheerdenenkelesecondennadeontlading.Dezemethodewerdo.a.

gebruiktomatrofietevoorkomenbijverlamdeofbedlegerigepatiënten.

ElektrischeschokkendooreenLeidseFlesmeteenelektriseermachine

opteladenendepatiëntmetbeidepolenteverbinden.Ditwaseenoplopendebehandelingvansteedsgroterestroomstoten.VanBarneveld

vermeldeinzijnboekallerleipositieveresultatenvanpersonendienaeen

langdurigeverlamminghunarmenofbenenweerkondenbewegen.Hijmaakte

ookmeldingvanwathijeeningebeeldeziektenoemde.Eenmanmeteen

Donderdag15September2016 15

tremordieverergerdebijtoedieningvanzowelpositievealsnegatieve

elektriciteit.DatkonnietvolgensvanBarneveld.Dusdeedhijeenquasi

electriseerbehandelingwaarbijhijdemachinenietinschakeldeterwijldeman

hevigeschuddingenkreeg.DatkonnietenleekopdebehandelingenvanFranz

AntonMesmer(1734-1815)diedoorvanBarneveldblijkbaaralseencharlatan

beschouwdwerd.

VanBarneveldhadeenparamedischetaak.Veelmediciwaagdenzichnietaan

dezebehandelingenmaarstuurdenhemhunpatiënten.

Tochwarenerookwelartsen.ArtsenlatererevolutionairJean-PaulMarat

(1743-1793)schreefdeverhandeling“Memoiressurl’ElectriciteMedicale”

(1783)enwaseenferventaanhangervanelektrotherapie.Defameuze

LondensechirurgJohnBirch(1745-1815)beschreefeinde18eeeuwzijn

positieveervaringenmethettherapeutischtoepassenvanelektriciteit.Hetkon

amputatiesvoorkomen.

Aldieervaringenhaddeneenincidenteelkarakter.Ergebeurdenietsop

groteschaal.Elektriciteitwaseinde18eeeuwvooralietsvermakelijks.Men

gingermeedemarktenaf.Hetwerdeenattractie.Marmottenwerden

demonstratiefgeëlektrocuteerdenmensenwerdenhandinhandineenketen

geplaatstenmetdetweepolenvaneenLeidscheflesverbondeneniedereen

voeldedeschok.Dieschokkonspierendoenverkrampenenkonzelfsmensen

hetbewustzijndoenverliezen.Hetmedischgebruikraaktehierdoorin

diskrediet.Elektriciteitwerdietsvoorkwakzalvers.Bovendienwaren

behandelingenvaakpijnlijkendoorzagmendeonterechteclaims.Top

voorbeeldishetCelestialBedvanGraham

Donderdag15September2016 16

Deeerstejarenvande19eeeuwwashetdusbetrekkelijkstilaanhet

medischelektrischfront.Degeneeskundeaarzeldedezenieuwevormvan

behandelingteaccepteren.Hetwasechterstiltevoordestorm

Totdatmoment(1820)betrofhetuitsluitendstatischeelektriciteit.Je

koner,bijwijzevanspreken,noggeenlampvanlatenbranden.Decultureleen

wetenschappelijkewaardewasechtergroot.Elektriciteitgoldalshet

zinnebeeldvandeverlichting.Hetelektriciteitsonderzoektoondeaanhoede

mensdenatuurkondoorgrondenendenieuwekenniskonbovendiengebruikt

worden“totheilvandemenschheid”.

Inde19

eeeuwveranderdedegeneeskundedramatisch.Aderlaten,

clysma’s,blarentrekkenofzweettherapie,debelangrijkste

behandelmethodensedertGalenus,werdendoorvoortschrijdendekennis

onacceptabel.Menzochtnaarnieuwemethoden.Behandelingenmetkoude

douchesennattecompressen,dez.g.hydrotherapie,kwameninzwang.Ook

homeopathieenmethodenvanwervelkolommanipulatieswerdentoegepast

enzowerdookelektrotherapieweerheroverwogen.

Enkeleprominentefysiologenenzenuwartseninhetbeginvande19e

eeuwlietenziendatspierenenzenuwenstroompjesgenereerden15enlegden

daarmeeenigerationelebasisvoorelektrotherapie.Eenbekendmedicusen

internistGoldingBird(1814-1854)gafin1847eenserielezingenvoorhetRoyal

CollegeofPhysicianswaarinhijnadrukkelijkaandachtvroegvoor

elektrotherapie.Deelektrotherapiekwamterug.

DemeestbekendemedicusuitdietijdisGuillaumeDuchenne(1806-

1875)dieeenmethodevanlokaalfaradismeontwikkeldeomzonderdehuidte

beschadigenzenuwenteprikkelen.Zijnboek‘Del’Electrisationlocalizee’werd

15InmiddelswetenweookdatditzoisendaterdoormiddelvandezgNa/Kpompenelektrischepotentiaalverschillen

bestaantussenhetbinnensteenbuitensteoppervlakvandecel.

Donderdag15September2016 17

eenstandaardwerkindeneurologieenneurofysiologievandietijd.Duchenne

wassamenmetCharcot,eenandereneurologischeberoemdheidinFrankrijk,

deleidervandeFranseFaradisten.Debelangrijkstepromotorvan

elektrotherapiewasdeAmerikaansemedicusGeorgeBearddiein1869allerlei

successenrapporteerdebijdebehandelingvanhypochondrie,hysterieeende

ziektediehijlaterbenoemdealsneurasthenie.

Zowarenerinde19

eeeuwviererkendemethodenvanElektrotherapie:

1. Frankilisme,waarbijuitsluitendgebruikwerdgemaaktvan

statischeelektriciteit.

2. Galvanisme,toedienenvangelijkstroom

3. Faradisme,toedienenvanwisselstromen

4. Highfrequency,d’Arsonvalstromen

Dekeuzevantechniekwasgebaseerdopgeloofofovertuigingmaarookop

bedieningsgemakenkosten.Specialistencombineerdenvaakmeerdere

soortenelektriciteit.Bvbatterijenroteerdendeplatenvaneenstatische

machineomhogespanningentebereikenofbatterijenvoeddeneen

inductiespoel.Hetgingaltijdomeenserievanbehandelingen,dagelijksof

enkelekerenperweek,endietelkens10tot30minutenduurden.Deze

therapiewerdwekentotmaandengecontinueerd,meestaltotdepatiënter

genoegvanhad.

DebelangstellingvoorFrankilismekwamterugmetdekomstvande

elektriseermachinevanWimhurstbetertenoemeneeninfluentiemachineen

diekondengemakkelijktotbovende100.000voltgaan.Zijkondeneenmens

doenomvallenenlethaleongevallenveroorzaken.Franklinismehadeenaantal

voordelen:

1. Apparatuurwasgemakkelijktebedienenenvroegnietveel

onderhoud

2. Ontkledenwasnietnodig.Devonkengaandoordekledingheen.

3. Grotedraaiendeplaten,vonkenenozongeurhaddeneenpsychologischeimpact.

Donderdag15September2016 18

Centralegalvanisatieveroorzaakteeencontinuestroomdoorhetlichaamen

werdbewerkstelligddoorbveenstabielegefixeerdeelektrodeopdebuikte

bevestigenenmeteenz.g.labieleofglijdendeanodevanhethoofdnaarde

onderrandvandewervelkolomteschuiven.Alsalternatiefwerdendehanden

envoetenonderwatergedompeldterwijlereenstroomdoorheenliep.

Verondersteldwerddatdiestromeneengezondenvoedendeffecthadden,

o.a.dedoorbloedingverbeterden(reflexvasodilatatie)entrofischezenuwen

stimuleerden.Omdatgalvanischestromeninwaterelektrolyseveroorzaken

werdveronderstelddatdiestromenookvochtophopingen,

ontstekingsproducten,tumorenenzelfsectopischezwangerschappenkonden

desintegrerenofverwijderen.

Batterijenwarenpopulairbijgeneralisten.Zewarengoedkoopenkondenook

gebruiktwordenvoorverlichting,etsendenesthetischwerk,verwijderenvan

moedervlekkenenhaarelektrolyse.Hetbetrofmeestaleenvoudige‘Volta

piles’ofgalvanischecellenmetzinkenkoperineenzuur.Dezebatterijen

warensnelleeg.Erwarenooklangerwerkendebatterijenbestaandeuittwee

compartimentenmettweeelektrolytischeoplossingenengescheidendooreen

diafragma.Eencelofbatterijleverdemeestaleenvoltenerkondenwelzestig

celleninseriegeschakeldworden.Destroomsterktevarieerdevaneentot

meerderehonderdenmilli-Amperes.

Donderdag15September2016 19

Galvanischestromenwerdenookveelindegynaecologietoegepast.Hetoperatiefverwijderenvandebaarmoeder(hysterectomie)kendeindietijdeen

mortaliteitvan4-20%.Zelfsinhandenvandemeestervarene.Zwakkestromen

vaakintracavitairtoegediendmoestenfunctionelebekkenpijnengenezen,de

baarmoederweerophaarplaatsbrengenofmenstruatiestoornissenopheffen.

DeFransegynaecoloogGeorgeApostoli(1847-1900)diendezelfsdestructieve

stromenvanenkelehonderdenMilli-amperesintra-uterientoewaaropheftige

bloedingenontstondenengrotevleesbomendesintegreerden.Heftige

ontstekingenindebaarmoederwarenechterookvaakhetresultaat.En,

ondankvaakveelellende,wasdezebehandelingmeestalteverkiezenboven

operatiesenwerdelektrotherapiebeschouwdalseenveiligentoegankelijk

alternatief.Ookaborterenmetelektrischestromenwerdheelgangbaar.Er

ontstondzelfseenstrijdtussenopererendeenelektrificerendegynaecologen.

Andereziektendiebehandeldwerdenmetelektriciteitwarenmyalgie

(spierpijn),gewrichtspijnen,anginapectorisenprostaathypertrofie.Erwaren

veeloogheelkundigeenKNOindicaties.Aneurysma’swerdendooraanprikken

meteencoagulerendeanodeengalvanischestromen.

Denegatieveelectrodevaneensterkegalvanischestroomveroorzaakte

weefseldestructieendepositievestroomstollingseffecten.Galvanische

stromenwerdendanookvaakbijchirurgischeingrepengebruiktofals

alternatiefvoorchirurgie

Beardintroduceerdecentralefaradizatiewaarbijdepatiëntgemasseerdwerd

meteensponsanode.Debehandelaarwerdmeestaldeelvanhetelektrisch

circuit.Constipatiewerdvaakbehandeldmetfaradischestromenvia

elektrodesinhetrectumenopdebuik.

Donderdag15September2016 20

Debelangrijksteenmeesterkendeindicatiesvoorelektrotherapiewaren

behandelingenvanneurologischeziekten.Centralegalvanisatieofalgemene

faradisatiewerdtoegepastbijallerleiziektenvanhetcentralezenuwstelsel:

Kleinehandofelektromotoraangedrevengeneratoren–dynamo’s–waren

betrekkelijkgoedkoop,draagbaarenvereistenweinigonderhoud.Inductiecoils

warenalweerwatingewikkelder.Eenwisselende(aanenuit)laagvoltage

gelijkspanningkonzoomgezetwordennaarveelhogerespanningen.

Erkwamenallerleielektrotherapeutischeapparatenopdemarkt.Vooral

populairwerddedoordeFransetechnicus(arts?)Jacques-Arsèned’Arsonval

(1851-1940),ontwikkeldehoogfrequentewisselstroomtherapie,(>1MHerz)

waarmeedoorinductiestromenopverschillendeplaatseninhetlichaam

warmteopgewektkonwordenVerderwarenerozontoestellenenelektrische

badenvoorelektrolyse.

Acceptatie: Deorthodoxegeneeskundeaccepteerdeelektrotherapieentegenhet

eindevande19eeeuwwarenerindeVSzo’n10.000elektrotherapeuten.

Geneeskundigehandboekenbesteeddeneraltijdvelepagina’stekstaanener

warenveelkliniekeninelektrotherapiegespecialiseerdenerwaseen

uitgebreideelektrostatischemedischeindustrie.Erwarenookmedische

gezelschappendiezichhierinspecialiseerden,congressenorganiseerden,etc.

EenoverzichtvaneenNewYorkseelektrotherapie16kliniekgeefteen

goedbeeldoverdeverhoudingtussendediversebehandelingenin1897:van

de382patientenwerd50%gegalvaniseerd,35%ondergingFrankilismeen

12%faradisme.In27%vandegevallenginghetomneurologischeof

psychiatrischeaandoeningen,17%gynaecologischen12%omKNOof

oogheelkundigeaandoeningen.Inhetmerendeelvandegevallenbetrofhet

algemeenconstitutionelebehandelingen,rheumatischeklachtenof

16AronowitzJ.N.EtherealFire:AntecedentsofRadiologyandRadiotherapyAJR2007:188:904-912

Donderdag15September2016 21

constipatie.Indietijdgingmenergeleidelijkaantochtoeoverheteffectvan

debehandelingentoeteschrijvenaansuggestie.

Charlatanerie:Evenalseinde18

eeeuwwaserookeinde19

eeeuwveelcharlatanerie.Allerlei

dubieuzetoepassingenkwameninzwangzoalsBoyd’sbattery,elektrische

corsettenenriemenmetversterkendeenstroomproducerendemetalen

plaatjes.HetdragenvanBoyd’sbatterieshielptegenvrijwelalleszoals:jicht,

rheuma,hernia,suikerziekte,leverennierziekten,constipatie,hysterie,etc,

etc.17

Twijfel:In1887zaaidedeLeipzigerneuroloogMoebiusineenDuitsJaarboekoverde

VorderingenvanElectrotherapietwijfeloverhetwerkelijkeeffectvan

electrotherapie.Waserweleeneffect?Washetgeensuggestiewatwezagen?

OokWertheimSalomonson18uittezijntwijfeltijdenseenvoordrachtbijhet

vierdeNatuur-engeneeskundigcongresin1893maareindigdezijnpresentatie

tochmetdeopmerking:“Terwijlzondereenigentwijfeleengoeddeelvande

gunstigeresultaten,diebijdeelectrischebehandelingverkregenworden,op

rekeningvandesuggestiemoetengesteldworden,kunnenalleresultatenniet

doorsuggestieverklaardworden.Ookdeelektriciteitquatalisiseengeneesmiddel”

17RobertGreenspanMDMedicinePerspectivesinHistoryandArt,2006PonteverdePress

18WertheimSalomonsonOverdetherapeutischewaardevandeelektriciteit.Voordrachtgehoudeninde

algemenevergaderingvanhetvierdeNatuur-engeneeskundigCongresteGroningen.NTvG1893

Donderdag15September2016 22

Hijhadhettijdensdievoordrachtnognietoverderesultatenvaneen

onderzoekvanConstantCharlesDelprat19(1854-1934)dievrijonomstotelijk

aantoondedatelektriciteitbijverlammingen,eenvandebelangrijkste

indicaties,überhauptnietwerkte.Delpratmatbijpatiëntenmeteen

handverlammingdehandkrachtvoorennaelektrostimulatieenna

schijnbehandelingenzaggeenverschil.

Dezeresultatenstondennietopzichzelf.Erkwamenmeervanditsoort

geluiden.Enmengingsteedsvakerdenkenmetsuggestievandoentehebben.

Nu,begin21eeeuw,zienweweereentoenemendebelangstellingvoor

bepaaldevormenvanzenuwstimulatiemetelektriciteit.Dezetechniekentonen

vaakveelgelijkenismetwaterinde19eeeuwgebeurdemaarworden

gepresenteerdalsgeheelnieuw.Hetisvoormijdevraaghoelangzezullen

overleven.

Elektroshocksbijdepressies20enbijhartritmestoornissen

21blijkentewerken.

Hartenhersenenwordenalshetwaregereset.Bijhethartwetenwehoedat

werkt.Bijdehersenenniet.

OokRadiofrequenteablatiebijhartritmestoornissenoflokale(RF)verhitting

vantumorenlijkttewerken.

DatzelfdekanwelgezegdwordenvaningrepenalsDeepBrainStimulation

waarbijpermanenteelectrodenindehersenenaangebrachtwordeneneen

verkeerdwerkendcentrumindehersenenprikkelenoffunctioneel

uitschakelen.

Grotetwijfelbestaatoverdeeffectiviteitvanallerleineuromodulatie

technieken:elektrischebeïnvloedingvanzenuwbanenbijpijnstilling,urine-

incontinentie,klapvoet.Dezetechniekenzijnvrijwelidentiekaandemethoden

uitde18een19

eeeuw.EvenalsTranscraniëleMagnetischeStimulatie:vlakbij

hethoofdmeteengrotespoeleenmagneetveldaanbrengen.22

19C.C.DelpratOverdewaardederelectrischebehandelingenbijslaap-verlammingen.NTvG2012november

1892.745-75220Elektroshockbijdepressies(240Voltsen0,7-0,9Ampèresongeveer1-2millisecmilleseconden[voltx

ampèrexseconden=joule])Anderecentra20-30mAbitemporaaltoteenepileptischinsultoptreedt.21Elektroshockbijcardioversie(ongeveer4000volt,0,04secen200-400joules.

22LuttersenKoehler.Deelektrischebehandelingvanhoofdpijn.NTvG20169juli;160(27):D191blz42-46

Donderdag15September2016 23

Devaakdoorfysiotherapeuttoegepasteelektrotherapie(Transcutane

electrotherapie[TET],dynamischestromenenmiddenfrequentewisselstromen

(TENS[transcutaneouselectricalnervestimulation]enHSV[highvoltage

stimulation])lijkeninhetgeheelonwerkzaamendeGezondheidsraadheeft

gebruikhiervandanooktensterksteontraden.23Tochwordendezemethoden

nogvaaktoegepast(15%vandebehandelingenvandefysiotherapeut)en

Enraf-NoniusinDelftverdientnogforsgeldaandeverkoopvandeze

apparatuur.

M.a.w.hetaanbodbepaaltdevraag,marktwerkingindegezondheidszorgom

tebezuinigenwerktniet,nieuwetherapieënzijntochvaak‘nieuwewijnin

oudezakken’endokterswillenaltijdwatdoen.

Einde

23Deeffectiviteitvanfysischetherapie(elektrotherapie,lasertherapieenultrageluidbehandelingen).

Gezondheidsraadrapport.1999/20DenHaag,14december1999