Een huis voor de ziel

Een huis voor deziel Gedachtenover de kerkvoor binnenen buiten

Steeds meer mensen buiten de kerken beseffen dat hetnodig is zich te bezinnen op onze christelijke traditie alseen kostbare bron van zorgzaam samenleven. De ge-loofsgemeenschap zélf dient steeds opnieuw de wegnaar binnen te gaan om vanuit het geheim van het ge-loof te leven. Voor de toekomst van kerk en samenle-ving is het daarom nodig dat er ruimten zijn waar wordtbewaard, doorgelicht en toegeëigend wat in de Bijbelwordt verteld en geschilderd.

Tegelijkertijd ontdekken kerken hoe vernieuwing ennieuwe creativiteit alleen mogelijk zijn wanneer ze zichradicaal openen voor buitenstaanders. Een huis voor deziel gaat daarom ook in op de betekenis van verbin-dingen van kerken met niet-kerkelijke instellingen, ver-enigingen, organisaties.

Henk de Roest is als hoogleraar praktische theologieverbonden aan de Protestantse Theologische Universi-teit, vestiging Leiden. Hij is auteur van En de wind steektop! Kleine ecclesiologie van de hoop, waarvan in 2008de derde druk verscheen.

www.uitgeverijmeinema.nl

ISBN 978 90-211-4212-8

Een huis voor de ziel

NUR 707

Henk

de

Ro

estE

enhuis

voord

eziel

Een huis voor de ziel Plano 15-02-2010 11:07 Pagina 1

Voor de Protestantse Gemeente Ransdorp-Holyslooten

voor de inwoners van Ransdorp en Holysloot en debuitengebieden

9233_Huis voor de ziel 5.0 15-02-2010 08:54 Pagina 2

Een huis voor de zielGedachten over de kerk voor binnen en buiten

Henk de Roest

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer


www.uitgeverijmeinema.nl

Ontwerp omslag: Mulder van Meurs, AmsterdamIllustratie omslag: Witte Kerk Holysloot, foto: Sabine Joosten(www.sabinejoosten.nl)

ISBN 978 90 211 4212 8NUR 707

© 2010 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden ver-veelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestandof openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elek-tronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige an-dere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van deuitgever.


Inhoud

Inleiding 7

Hoofdstuk 1 39Een huis…Passende metaforiek?

Hoofdstuk 2 66… voor de zielHet vermogen om geraakt te worden

Hoofdstuk 3 107Van wie is dit huis voor de ziel?Van Jezus zijn

Hoofdstuk 4 150De vorm van het huisEen netwerk van kerkplekken

Hoofdstuk 5 196Het huis in…Bewegen in het gebied van Gods geheim

Hoofdstuk 6 251Niet (meer) thuisNegatieve ervaringen, kritiek, betekenisloosheid

5


Hoofdstuk 7 279Waar staat het huis?Creatief met de buren

Hoofdstuk 8 312Het huis uitAangewezen op gastvrijheid van ‘buiten’

6


Inleiding

‘Seele des Menschen. Wie gleichst du dem Wasser!’ Het is een wa-terval bij Lauterbrunnen in Zwitserland die Johann Wolfgangvon Goethe in 1780 inspireert tot zijn beroemde gedicht overde kringloop, die nodig is om de ziel van de mens te ver-nieuwen.1 Schubert zet het later op muziek.2 Zoals het watervan de hemel komt, naar de aarde stroomt en vanuit de he-mel door de wind wordt vernieuwd, zo is het ook met de ziel.Goethe zoekt, met de andere romantici, naar taal voor datge-ne wat mensen ten diepste roert en in beweging brengt enkomt daartoe met de categorieën van de rationaliteit niet uit.Er blijft in de mens iets over, ook als we alles van de mens,de optelsom van zijn bestaan, hebben verklaard.3 Deze rest,dit resistente overblijfsel, duiden de romantici als ‘ziel’ en zeschrijven er in lyrische bewoordingen over in een taal die re-soneert bij de lezer. Het gedicht en het lied, de melodie en deschildering, ze worden ontdekt in hun vermogen om over entot de ziel te spreken. De verbeelding geeft uiting aan de ziel,maar het is ook omgekeerd: verbeeldingen raken de ziel. Deromantici worden hiermee geen dwepers, die alleen oog heb-ben voor het gevoelsleven. Ze hebben door er ook over te re-deneren een dimensie onder woorden gebracht waarover destrikte ratio slechts kan zwijgen.

OmslagfotoDe foto op de voorzijde van dit boek toont geen waterval,maar een oer-Hollands stroompje: de sloot. De foto is geno-men bij het dorp Holysloot, in Waterland, luttele kilometers

7


ten noorden van Amsterdam. Het is een betekenisvolle plekmet een frapperende naam. Holle Y-sloot, lage watersloot,zou de oorspronkelijke betekenis zijn. Het ‘holy’ roept bij wieervan hoort echter ook altijd verwondering op. Het is eenaparte plek, die fietsers en wandelaars in verrukking brengt.Zo dicht bij de grote stad. In dit landschap komt de stedelingtot zichzelf. Tom van Deel wist ervan:

WEIDE4

Gefietst naar Holysloot, om in de weihet kussentje te zien vol bloemen, datJoke geborduurd heeft. Wilden eindelijkwel eens weten waar we de hele winterop hadden gezeten. Het klopte aardig,alleen nooit zoveel verschillende bijeen.Dat is nu juist de kunst ervan.

Terug naar de foto. We zien hoe het witte kerkje in de water-stroom wordt weerspiegeld. Godshuis en ziel, ze horen al eeu-wen bij elkaar. Op allerlei kerkplekken zijn zij met elkaar inverbinding gebracht. In dorpskerkjes en kathedralen, in ten-ten en zalen, in levensbegeleiding en samenkomsten in ge-meenten en parochies, maar ook in de ontmoetingen en vie-ringen van het justitie- en straatpastoraat, gebeurt het tot opvandaag in de momenten waar mensen elkaar echt, met eer-biedige aandacht, zien of beluisteren. ‘Kun je God verbindenmet wat je hebt meegemaakt?’ of: ‘Kan het zijn dat ik in je ver-haal dat bijbelverhaal of dat lied hoor meeklinken?’, ‘Kun jij jeherkennen in die psalm?’ zijn vragen die voorbij aan feiten engevoelens de innerlijke ruimte kunnen verdiepen. ‘Kunnen wedit lied met heel onze ziel proberen te zingen?’, ‘Willen weonszelf leegmaken voor God, zodat de Geest van God in onskan komen?’ zijn vragen die mensen helpen hun innerlijkeruimte in te gaan en zich te openen. De ziel kan in bewegingworden gebracht door de tegenwoordigheid van Gods Geest

8


die de stemming van mensen verandert, hen opent en aan-spreekt. Het water kan tot stilstand zijn gekomen, maar destroom kan in gang worden gezet door de woorden en han-delingen van een ander. Van Jezus is gezegd dat niemand zosprak en deed als Hij.5 Waar mensen vastzaten of waar hunweg was doodgelopen, begon het voor het eerst – of opnieuw– in hen te leven. De stroom kan nog altijd worden waarge-nomen, in de bovenstroom van wat zich aan de oppervlaktevan de woorden en handelingen van mensen toont en in deonderstroom die gaandeweg daaruit in beeld kan komen.6

De ziel… en de kerkIn dit boek beschouwen we aandacht voor de ziel van men-sen als een doel in zichzelf. Ofschoon de lezer zich mogelijkaf en toe niet aan de indruk zal kunnen onttrekken dat het mijheimelijk om kerkopbouw en zelfs om een kleine apologievoor de kerk gaat, wil ik spiritualiteit niet instrumentaliserenen in dienst stellen van kerkgroei. Wanneer ik dat laatstenadrukkelijk probeer na te laten, relativeer ik de kerk als in-stituut: reeds in een kleine en zelfs in een slechts hooguit tij-delijk bestaande groep kunnen mensen zich geraakt en aan-gesproken weten. Het tweegesprek waarin heilige grondwordt betreden kan reeds gezien worden als een vorm vankerk-zijn, van kerk-in-wording. Een groepsgesprek of twee-gesprek kan het persoonlijk leven transformeren. In de ziel-zorg vormt zich een ruimte. Er kan een nieuw vertrouwenontstaan, hoop worden aangeboord, liefde opnieuw of voorhet eerst ontdekt, geloof gewekt. Afhankelijk van de situatieheeft de zielzorg een beschermende, ondersteunende, oriën-terende, uitdagende, op herstel gerichte of helende betekenis.7

Het gaat om de hele mens, zoals deze in de Schrift ‘ziel’ wordtgenoemd. Gebeurtenissen en levenservaringen worden inverband gebracht met God. Kerkplekken krijgen hierin in-houd en vorm. Kerk ontstaat, kerk gebeurt.

9


Een huis voor de zielIn 2002 schreef Paul Oskamp een artikel over de kerk binnende muren van gevangenissen en huizen van bewaring. Bij degeestelijke verzorging in de bajes vinden nogal wat gedeti-neerden, zo stelt hij, een ‘huis voor de ziel’.8 Er is een ruimtewaar ze de Bijbel (leren) lezen, bidden, kerkdiensten bezoe-ken, geraakt worden en er met anderen over praten. ‘Er wordtachter de muren heel wat afgebeden. In afzondering worste-len mensen daar vaak met God, met hun lot en hun delict. Zoervaren zij soms kerk en ondervinden ze, hoe dat je leven kanveranderen’, aldus Oskamp. Hij betreurt het vervolgens, datex-gedetineerden moeilijk een plek vinden in een geloofsge-meenschap buiten de muren. ‘Wij belijden de vergeving vanzonden’, schrijft Oskamp, maar we ‘schrikken ons te pletter,wanneer zomaar een echte zondaar onder de vromen te-rechtkomt’.

Dit boek verkent de vraag hoe de kerk op verschillende plek-ken en momenten, variërend van een gemeente of parochiein een woonwijk of dorp tot een los-vaste gemeenschap rond-om het straatpastoraat voor mensen die op straat leven, van‘bajeskerk’ tot een gemeenschap rond de geestelijke verzor-ging in een ziekenhuis of zorginstelling, van een geloofsge-meenschap die samenkomt in een monumentaal kerkgebouwtot een mini-gemeente in een huiskamer, een huis voor de zielkan zijn. Niet alleen voor (ex-)gedetineerden, maar ook voormannen, vrouwen en kinderen met een beperking, voor men-sen die psychische problemen hebben, voor de tallozen in on-ze samenleving die alledaagse zorgen hebben, over gezond-heid, geld of goed, voor mensen die geconfronteerd wordenmet verlies en voor mensen die gevangen zitten in een con-flict en voor mensen die zich met hen verbonden voelen. Weproberen tevens te laten zien dat de kerk een huis voor de zielkan zijn in dagen van geluk: rond geboorte, liefde en alles watmensen dankbaar stemt.

10


Naar binnen gerichtIn vergelijking met mijn boek En de wind steekt op! Kleine ec-clesiologie van de hoop, dat sterk gericht was op missionairecommunicatie, dynamiek en beweging naar buiten, is de blikin dit boek meer naar binnen gericht. Het laat zich lezen alseen addendum, een aanvulling: wat nog gezegd moest wor-den.9 De metaforiek van het huis geeft het al aan. Dat heefteen reden. In de lezingen die ik vanaf 2006 tot nu toe in ge-meenten, parochies, werkgemeenschappen van predikantenen classicale vergaderingen heb gehouden, bracht ik telkensde zeven signalen naar voren die opvallen in empirisch on-derzoek naar bloeiende geloofsgemeenschappen. Ik noemdehierbij achtereenvolgens:

– een bloeiende kerkplek heeft een heldere identiteit en eenaansprekende visie,

– men is er bewust op uit om partnerschappen te creëren inhet dorp, de buurt of de wijk,

– men kent een hoge prioriteit toe aan het scheppen van ge-legenheden om geloofservaringen en waarden samen tedelen,

– er is een bewuste intentie om een verbinding te leggen tus-sen geloof en het dagelijkse leven,

– bloeiende kerkplekken worden geleid door een team,– men staat open voor begeleiding (critical friends) en– men durft te leren van andere geloofsgemeenschappen.10

In de respons kregen de eerste vier punten in de vragen enopmerkingen van de aanwezigen de meeste aandacht. Methet eerste (visieontwikkeling) was men op de meeste kerk-plekken wel bezig en ik werd gewezen op de websites vangeloofsgemeenschappen waar de visie kort en duidelijk wasgeformuleerd. Hier was de vraag echter vooral hoe je de vi-sie communiceert en implementeert. Er leek enige berustingte zijn bij de constatering dat doelbepalingen, visieomschrij-

11


vingen en de daarop berustende beleidsplannen in een la be-landen, ofschoon men wel verwachtingen had van de ver-nieuwde websites en de inzet op meer en betere publiciteit.Er moest, zo meende men, meer reclame worden gemaaktvoor de kerk. ‘We moeten meer van ons laten horen…’ Datleek (en lijkt nog steeds) het parool. In mijn antwoorden merk-te ik dat ik daar niet zo veel van verwacht. De identiteitsthe-matiek heeft een diepere verankering nodig. Het tweede bleekvoor veel kerkmensen nieuw: er wordt in de kristallisatie-punten in het netwerk ‘kerk’ nog maar weinig onderzocht metwelke niet-kerkelijke instellingen, verenigingen en groepenkan worden samengewerkt. Hoe een kerkplek, bijvoorbeeldeen vrouw-en-geloofgroep, een pastoraatgroep, een kunst-en-kerkgroep of, ruimer, een lokale geloofsgemeenschap, samenmet anderen voor het dorp, de buurt of de wijk betekenisvolkan zijn, is nog een betrekkelijk onbekend terrein. In het ge-sprek erover toonde men zich verrast en nieuwsgierig. Hetderde en vierde punt (het delen van geloof en waarden en deverbinding tussen geloof en het dagelijks leven) leidden ech-ter tot de sterkste emotionele reacties. Deze punten sloten aanbij een verlangen en zij verwoordden tegelijkertijd een erva-ren tekort. Juist hier kwam de ambivalentie ten aanzien vande kerk naar voren. Het kwam tot uiting in de vragen die wer-den gesteld. Is mijn kerk wel een troostgemeenschap? Vindenwe in onze parochie levenshulp, wijsheid, oriëntatie voor hetleven van alledag? Kent men mij in mijn geloofsgemeenschapen weet ik mij gewaardeerd? Is er ruimte voor het uitwisse-len van geloofservaringen? Bij veel kerkmensen blijkt, buitende intimiteit van pastorale gesprekken, schroom te bestaanom over de eigen ervaringen te spreken. Anderzijds is er eenverlangen om anderen hierover te horen vertellen. Het sterk-te mij in de overtuiging dat de gezamenlijke weg naar binnennodig is om de weg naar buiten te kunnen gaan. Voor allesheeft God met zielen van doen en het is nodig om de ‘eersteliefde’ (1 Johannes 4, 19) van waaruit de kerk leeft, te erva-

12


ren, te communiceren en, om er in verschillende contexten ensituaties, in woord en daad uiting aan te geven.

Ik zie echter nog een motief om naar binnen te keren. Kerk-mensen kunnen alleen geven en doorgeven wat zij zelf ont-vangen hebben. Op welke momenten weten mensen zich inhun ziel geraakt door het evangelie? Hoe vernemen kerk-mensen God? Waar raakt Christus mensen aan in hun leven?Kan de taal van de ziel zo gevoed worden dat we dichter ko-men bij zijn weg? Zou de kerk niet een plek kunnen zijn omde ziel te bewaren, als een ‘vermogen om door de ander ge-raakt te kunnen worden’?

Voor de kerk is essentieel, dat ervaringen van geluk en dank-baarheid, van verdriet en troost, worden gedeeld en, inder-daad, dat zielen door het evangelie worden gewonnen. God‘dingt om de hand van de mens’ (Miskotte). Daarbij zie ik ommij heen, bij jonge en oude kerkmensen, bij theologiestuden-ten, gemeenteleden en parochianen, dat de sterkste spirituali-teit opkomt in een meditatieve, lyrisch-zingende, luisterende,poëtische, schilderende en telkens opnieuw ontdekkende om-gang met de geschriften van Tenach en Evangelie, Oude enNieuwe Testament en in het samen vieren van de maaltijdvan de liefde. Meditatief, dat wil zeggen met ruimte voor stil-te, gebed, rust en bezinning. Zingend en musicerend, omdater muziek is die de snaren van de ziel weet te beroeren. Tel-kens opnieuw ontdekkend, aangezien geen bijbelgedeelte opvoorhand vanzelf spreekt en er altijd een surplus aan beteke-nis, aan geheim, bewaard blijft. Samen brood brekend, om-dat het gaat om de hele mens. Gebed, zang, gesprek, schrift-lezing en maaltijd zijn bekende kerkelijke kristallisatiepunten:dans, kerktheater, poëzie, musical, cantates, toneel, festival,beeldende kunst, een kunst-kerk-kampeerweek, leesgroep,stamtafelgesprek, stilte, sms-dienst, viering van het buurt-pastoraat, ontmoeting in het straatpastoraat, inloophuis, vie-

13


ring in het zorgcentrum en de groep die samen een klooster-weekend of pelgrimage beleeft, zijn vaak al plekken van ver-binding en kunnen het meer en meer worden. Als mensen opeen kerkplek een eerlijk en oprecht zoeken naar God bespeu-ren, zullen ze zich door de verschillende vormen waarin ge-loofscommunicatie plaatsvindt kunnen laten aanspreken.Kerken kunnen doen aan soulfilling ministry.

Ook voor de samenleving is het echter essentieel dat de zielvan mensen bewaard blijft en steeds weer gaat stromen. Hetgaat er om dat mensen zich kunnen laten raken. Decennia ge-leden waarschuwde Max Weber voor een maatschappij metFachmenschen ohne Geist, mensen die wel ‘competent’ zijn,over de juiste vaardigheden beschikken, de middelen en detechniek hebben, maar niet meer weten waar ze het voor doen,waar ze voor werken. Mensen die geen idealen meer koeste-ren, zich niet meer laten raken door mens en natuur, doormensen, dieren, planten, alle ‘levende zielen’. Hij sprak ookover Genußmenschen ohne Herz, enkel levend voor het shoppen,voor de fun of het geld. Waar mensen geluk verwarren metgenot, niet uit zijn op vrede met zichzelf en de ander en daar-mee hun Geist, hun Herz kwijt zijn, hebben ze hun ziel verlo-ren.

Naar binnen keren en de theologieHet is, vrees ik, een verleiding voor de theologie om op tegaan in het reflecterende: ook de kerkelijke theologie kan zichten doel stellen om reflectieve pastores op te leiden. Zonderhet belang van kennis, vaardigheden en een juiste houding tewillen onderschatten, zie ik echter steeds sterker de noodzaakvan een spirituele verankering van het waarnemen, luisteren,denken, spreken en handelen van de pastor. De academischetheologie heeft de emoties, de verbeelding en het hart of deziel nogal eens verwaarloosd.11 Studenten, predikanten, ker-

14


kelijk werkers en pastores verlangen er echter naar. Ze ont-dekken dat spiritualiteit en reflectie niet zonder elkaar kun-nen. En ik denk dat hiervoor ook in de opleiding nog een we-reld te winnen is. Theologie houdt persoonlijke kennis vanGod in. Theologie is primair relationeel. Spiritualiteit is nieteen apart vak, maar dient integraal verweven te zijn met sys-tematische en praktische theologie, zodat de latere be-roepspraktijk erdoor wordt gestempeld. Voor het pastoraalhandelen (geestelijke begeleiding of ‘zielzorg’), het voorgaanin kerkdiensten en vieringen, het leiding geven aan groepen,het ontdekken van mogelijkheden voor samenwerking in eendorp, buurt of stad is het nodig dat we een pastor geregeldbiddend aantreffen.12 Gebed en zang vormen, volgens KarlBarth, de wortel van de praxis van een geloofsgemeenschap13

en dienen met de theologiebeoefening te zijn verbonden.Barth stond er overigens om bekend dat hij zijn colleges meteen gebed of een lied begon. Het geeft aan hoe hij aankeek te-gen het verband tussen aanbidding en theologie, persoonlijkgeraakt-zijn en reflectie.14 Hij staat daarin niet alleen. Alle gro-te theologen voor de 18e eeuw waren erop gericht om een ver-binding met spiritualiteit tot stand te brengen. McGrath wijsterop hoezeer de invloed van de Verlichting in met name debrede middenstroom van het protestantisme deze stroomheeft verarmd. De rooms-katholieke en oosters-orthodoxekerk hebben de relatie tussen spiritualiteit en theologie, deziel en de reflectie, veel sterker vastgehouden en kunnen nuhun protestantse zusters en broeders hierin opnieuw ‘opvoe-den’. Het is ook voor theologen essentieel dat zij zelf onder-vinden hoezeer de ontmoeting met God verheldering en rich-ting geeft. In de woorden van Calvijn: God kennen is doorGod veranderd worden en in de aanduidingen van Kierke-gaard: de waarheid kennen is door de waarheid gekend wor-den. Er dreigt bovendien nog een ander gevaar, aldus Mc-Grath. Geformuleerd in mijn eigen woorden: wanneer de kerkeen steeds grotere nadruk legt op organisatie en management

15


(een business culture) legt ze een druk op de theologie om haarinnerlijke kern te veronachtzamen. Het is natuurlijk nietnieuw wat we hier beweren. Aan de ontwikkeling van de spi-ritualiteit van kerkmensen, zowel van de theoloog als van deniet-theoloog, dient voluit prioriteit te worden gegeven, stel-de Ernst Troeltsch reeds aan het begin van de 20e eeuw. Devroomheid (‘Frömmigkeit’) is het specifiek religieuze do-mein.15 Opnieuw, het gaat om de receptieve grondhouding:het vermogen om geraakt of aangesproken te worden.

De eerste liefdeIk denk hier in de lijn van Berkhof die pleit voor een brug-genbouwende kerk. Deze kerk ziet in haar eerste relatie zo-wel de inspiratiebron als de inhoud alsook de maatstaf voorhaar toewending tot de wereld.16 Op deze eerste relatie of ‘eer-ste liefde’ dient zij zich in haar vieringen en getuigenissen teconcentreren. De kerk, in welke gestalte dan ook, dankt aande verbinding met Jezus haar bestaan. Het gaat om het luis-teren naar de stem die onze aandacht vraagt.17 De eerste lief-de zegt: ‘Je wordt bemind, je bent aanvaard, je bent geborgen.Wees welkom.’ We hebben al een thuis. Met ‘de weg naar bin-nen’ wordt dus geen terugtrekkende beweging bedoeld, nocheen zich onttrekken aan verantwoordelijkheden voor de sa-menleving, maar een binnengaan in een ruimte waar in ver-schillende vormen van communicatie zowel voor de zielwordt gezorgd als mens en wereld in een nieuw licht ver-schijnen. Vanuit deze eerste relatie slaat de kerk bruggen naarde wereld en door daar voluit present te zijn, kunnen er nieu-we ontdekkingen worden gedaan in de eerste relatie.

Het alledaagse levenIn gesprekken met rooms-katholieke en protestantse kerk-mensen merkte ik de laatste jaren ook hoezeer mensen die

16


zich bij een kerkplek betrokken weten ernaar verlangen dathet in mis, kerkdienst, preek, lied, gebed, pastoraal gespreken groepsgesprek gaat over hun alledaagse vragen en vreug-den. Kerken lijken nogal eens een boodschap te verkondigendie over de hoofden en de harten heen gaat, terwijl ze de vra-gen waar mensen mee bezig zijn over het hoofd zien. Er zoumeer geluisterd mogen worden naar wat mensen bezighoudt,wat hen pijn doet en wat hen verheugt. In een verkenning vaneen wijkgemeente in Apeldoorn onder al haar leden bleek,dat mensen van de kerk verlangen dat zij steun geeft bij per-soonlijke nood, nieuw perspectief geeft op levensvragen enrust en sfeer biedt in samenkomsten.18 Een groot onderzoekin Duitsland laat zien dat mensen verwachten dat de kerkruimte geeft aan de communicatie over bestaansvragen, overdatgene wat men in het leven van alledag niet in de handheeft, over de waarde en de waardigheid van een mens, overziekte en eenzaamheid en niet in de laatste plaats, over water na de dood gebeurt.19 Bovendien verwacht men dat de kerkzich bezighoudt met mensen in nood. De kerk moet relevantzijn voor het leven.

Toekomst voor de kerkenDe tegenwerping kan nu zijn: een naar binnen gerichte kerkheeft geen toekomst. Ik meen echter dat alleen een kerk diede beweging naar binnen maakt een beweging naar buitenkan maken. Er is een gezamenlijke, innerlijke concentratie no-dig. Concentratie betekent hier letterlijk ‘samen zijn rond hetcentrum’. Er ontstaat verbinding met God en elkaar in eengemeenschappelijk onderhouden van de relatie. Een bewe-ging naar buiten geeft alleen nieuw leven aan kerk en sa-menleving wanneer er een ‘zich verdiepende toeleiding’plaatsvindt naar binnen. Vlak na de oorlog schreef Miskotte:‘De buitenkerkelijken moeten toch eenmaal beginnen – ik zegniet tot de goede keuze te komen – maar moeten beginnen

17


met te zien waar het nu eigenlijk om gaat, niet om moraal,niet om religie, maar om een heel andere en onvergelijkelijkebestaanswijze.’ In het verlengde hiervan spreekt hij over het‘innerlijk vertrek’ en stelt: ‘Laat de kerk opnieuw de ééne, stil-le ruimte zijn, met een verscholen ‘openbare eredienst’ (…).Er is maar één ruimte, waar de mens komt, zonder bijge-dachten of belangen, enkel om in dezelfde ruimte met ande-ren samen te verwijlen, en deze ruimte is het Godshuis.’20

Wanneer mensen in die ruimte worden binnengeleid en in degeheimen van genade en ontferming, vergeving en opstan-ding, ziel en God worden ingewijd, kunnen ze als ingewijdennaar buiten gaan.

Bij deze inwijding hoort ook het verwerven van kennis eninzicht en het ontdekken van de schatten van de traditie. Ken-nis biedt ankerpunten. Voor de oorlog nam Miskotte tot zijnschrik waar, dat velen binnen de kerken een eigen theologieof een ‘privaatgeloof’ construeren, samengesteld uit restan-ten van de belijdenis, met brokstukken vrijzinnigheid, ver-mengd met andere wijsheden ‘opgedaan bij bijvoorbeeld eenlezing over China of door omgang met een Indische vriend’.21

Hij vreest dat deze ‘resten van christelijke beschaving’ nietopgewassen zullen zijn tegen het in zijn dagen opkomendeheidendom. Miskotte verlangt naar ‘kernen’ van gemeenten,levend vanuit een vernieuwing door de Schrift, lerend ‘gelijkIsraël in de verstrooiing’ in het leerhuis, alwaar wordt ver-worven, bewaard, doorgelicht en toegeëigend wat in de Bij-bel wordt verteld en geschilderd:22 ‘Gemeenten kunnen niettot leven gebracht worden, wanneer het leerhuis ontbreekt.’23

Verbindingen met anderenIk ga uit van een benadering van veranderingen in de kerk, dieniet uitgaat van het van tevoren vastleggen van doelen en me-thoden, die helder omlijnd zijn of waarop de kerk zich zoumoeten richten. De vraag is veel meer wat betekenisvol is op

18


een bepaald moment dan dat het gaat om een in de toekomstte realiseren ideaal. Fascinerend vind ik het, dat waar eerst geenverbindingen genererende kerkplek was, deze juist door hetleggen van verbindingen kan ontstaan. Scenario’s en trendszijn door ontwikkelingen door te trekken wel te formuleren,maar de praktijk blijft verrassend. Het is zoals Wislawa Szym-borska dicht, ‘elk begin is tenslotte niet meer dan een vervolg,en het boek der gebeurtenissen ligt altijd open in het midden’.24

Soms gebeurt het zomaar, dat iemand iets ziet, iemand metaandacht waarneemt, getroffen wordt door een sociaal pro-bleem, de verbeelding een kans geeft, een initiatief neemt, eentelefoontje pleegt, een email verzendt… In kerkplekken kan,juist wanneer men de oren te luisteren legt in de buurt of dewijk, door deelname aan een wijkplatform of buurtcontact, ietsgaan gisten. Er ontstaat een ontvlambare verbinding tussen hetappèl van de Schrift en het appèl van de ander of van ande-ren. Met kerken in de omgeving wordt contact gezocht. Een lo-kale oecumene komt tot bloei. Maar ook wordt contact opge-nomen met wijkinstanties, kunstenaarscollectieven of scholen.Partnerschappen ontstaan, bondgenootschappen, en zo ont-staan over kerkmuren heen nieuwe verbindingen. Niet solide,hun duurzaamheid is niet gegarandeerd, maar pril, kwetsbaar,open, tentatief, experimenteel, intens of minder intens, groei-end in het aantal mensen dat meedoet en weer krimpend, uit-dijend en indikkend, stollend en vloeibaar.

De toekomst van de kerk vormt zich in deze kerkplekken, inontmoetingen van mensen die zich op een sterke of zwakkemanier met de Schrift en elkaar verbonden weten, waarbij deintensiteit van de verbinding sterk kan variëren. In alle ver-bindingen vormt Jezus de ‘onherleidbare inspiratie’ van dekerk. Misschien moeten we, spelend met de metaforiek uit hetgedicht Het uur U van Martinus Nijhof, zeggen dat de straatwaar deze vreemdeling is voorbijgegaan, waar hij de hoek omis gegaan – daarbij een spoor van verwarring achterlatend –

19


zowel de geboortegrond als de vernieuwingsgrond van een kerkkan zijn. Volwassenen gaan over zichzelf nadenken en scha-duwlopend gaan de kinderen Hem achterna. Wie de ogenopengaan voor het dorp, het platteland, de stad en wie met deogen van de liefde leert kijken naar de omgeving, die gaat zienwelke betekenis de kerk zou kunnen hebben en omgekeerd,hoe de omgeving een hulpbron kan worden voor de kerk. Devraag ‘Wat kunnen wij voor elkaar betekenen?’ wordt dan hetuitgangspunt. Juist wanneer men ingaat op de vragen van dewijk en luistert naar de verlangens van buurtbewoners, kun-nen betekenisvolle kerkplekken ontstaan. Kerkmensen die zichdoor God geliefd weten, kunnen liefdevol kijken, luisteren, bij-staan, aandacht schenken. De toekomst van een kerkplekvormt zich in ontmoetingen.

EcclesiogeneseMisschien gebeurt in het klein, wat wereldwijd gezien en doorde eeuwen heen altijd met kerken is gebeurd: kerken zijn be-weeglijk, nooit vast en zeker. Zij komen op en verdwijnenweer. Ook als zij er eeuwen zijn.25 Zij bloeien in deze of genestreek, en dan is er weer verval. Zij groeien, nemen meer enmeer ruimte in en anderen komen haar voortdurend tegen.Maar zij krimpen ook weer. Anderen nemen haar nog slechtsaf en toe waar. Kijk, zeggen zij, de kerk is er ook nog. Of zijzeggen: wat is dat eigenlijk, een kerk? Behulpzaam is de be-schrijving van Robert Warren van de kerk. Hij onderscheidtdrie dimensies: viering, gemeenschap en missionair-diacona-le activiteiten. In deze drie komt een christelijke spiritualiteittot uiting.26 Misschien moeten we echter zeggen, dat ecclesio-genese (het ontstaan van een kerkplek) in elk van deze drie in-gangen mogelijk is. Voor de praktisch-ecclesiologische be-zinning in dit boek betekent het dat ik oog wil hebben voorgradaties van institutionalisering. Institutionalisering kan op-treden rond liturgische praktijken, rond missionair-diacona-

20


le praktijken en rond de dimensie van verbinding en ge-meenschap. De aanduiding ‘ingangen’ geeft aan dat mensenbinnentreden, een zone ingaan, een grens met buiten ervaren.Er wordt tijd voor gereserveerd om even apart te zitten. Intheologische termen: de Geest van God, waarvan ook Jezuswas vervuld, construeert tijdelijke ‘behuizingen’, ‘betekenis-volle plekken’ waar mensen zich een tijd thuis kunnen voe-len, waar zij ervaren er bij te horen en waar zij Gods presen-tie kunnen ervaren. Nog steeds kunnen we op allerlei plekkenen momenten in onze samenleving waarnemen hoe mensentijd inruimen om hun zintuigen open te stellen voor de Schrif-ten, hoe ze hun dagelijkse leven onderbreken, pauzeren, inhun innerlijk ruimte proberen te maken, op willen letten, la-ten doordringen, laten bezinken. Het vindt plaats in vierin-gen en kleine groepen, maar ook thuis. Het spreken over gra-daties van institutionalisering of kerkplekken onthult echterook dat kerkplekken niet op zichzelf bestaan, maar verbon-den zijn met andere kerkplekken. Er is een corporatieve een-heid, met grote verschillen in vormen en soorten verbindin-gen.27 De kerk zie ik als een dynamisch, beweeglijk netwerkvan allerlei ‘huizen voor de ziel’.

Niet (meer) thuis in de kerk‘De kerk’ is niet als zodanig een huis voor de ziel; dat zou tepretentieus zijn. De kerk wordt door veel ‘mensen van bui-ten’ in het geheel niet ervaren als ruimte waar je in je zielwordt aangesproken. Ze zoeken en vinden, naar eigen zeg-gen, hun heil of levensoriëntatie elders. De kerk heeft voorhen geen enkele betekenis. Anderen hebben uiterst pijnlijkeervaringen met de kerk, of preciezer gezegd, met kerkmen-sen opgedaan. Je kunt in de kerk ‘schade lijden aan je ziel’. Ervinden binnen kerken schendingen plaats, verwachtingenworden beschaamd en mensen worden soms ernstig teleur-gesteld. Bovendien hebben veel mensen een negatief beeld

21


Een huis voor de ziel

Documents

Transcript of Een huis voor de ziel