Z aterdag 8 november & Zondag 9 november 2 0 14

EN VERDER

Sta je voor een belangrijke keuze: drink dan eerst een paarglazen water, en ga pas eten na je besluit. W12

Martijn Katan

Cowboyverhalen over voedingin de media W3

N a t u u rk u n d e

Klotsende elektronen speleneen verfijnd spel met licht W7

G e sch i e d e n i s

Wenen 1814: de eerste pogingentot een wereldregering W 8 -9

Een aapmeteen planChimpansees maken plannen voorde volgende dag, net als de mens. Datontdekte primatoloog KarlineJanmaat, toen ze vijf chimps een jaarlang door het regenwoud volgde.

ILLU

STRAT

IE IR

ENE GOEDE

W4 We t e n s c h a p Z AT E R DAG 8 NOVEMBER&ZO N DAG 9 NOVEMBER 2 0 14 W5N RC WEEKEND

Door Lucas Brouwers

Elke dag trekken de chimpan-sees van het Taï-regenwoudin Ivoorkust eropuit om fruitte verzamelen. De Neder-landse primatoloog KarlineJanmaat volgde de chimpan-

sees op hun dagelijkse zwerftochten doorhet dichtbegroeide woud, van het mo-ment dat de apen wakker werden tot zehun avondnest inrichtten.

„Fysiek is dit het zwaarste wat ik ooitheb gedaan”, zegt Janmaat. „Omdat chim-pansees op vier voeten lopen, konden zijonder stammen door kruipen waar ikoverheen moest klauteren. Na vijf minu-ten stond het zweet op mijn voorhoofd. ”

Maandenlang hield Janmaat alles bij vande chimpansees die zij volgde. Welke fruit-bomen ze bezochten. Wie ze tegenkwa-men. Waar ze sliepen. Hoe laat ze wakkerwerden. „Ik kon natuurlijk niet precieszien wanneer ze hun ogen opendeden.Chimpansees slapen soms 18 meter hoog”,zegt Janmaat. „Maar elke chimpanseemoet ’s ochtends urineren. Als de urinenaar beneden kwam, dan wist ik zeker dateen chimpansee wakker was.”

Pas later, toen Janmaat thuis op het MaxPlanck Instituut in Leipzig de reisroutesdoorrekende, zag ze dat de chimpanseeshet regenwoud niet willekeurig afstruin-den. Voor populaire vruchten stondenchimpansees vroeger op, om concurren-ten voor te zijn. Voor taaie vruchten dielanger aan de boom blijven hangen doet deaap die moeite niet. Dan bleven ze langer inhun nest liggen. Janmaat publiceerde haaronderzoek in P NA S (online 27 oktober).

Het geploeter in de jungle levert daar-mee een belangrijk inzicht. De chimpan-see denkt van te voren na over zijn ontbijt.Met andere woorden: de aap heeft een be-sef van toekomst – net als de mens.

Nog niet zo lang geleden leek een besefvan toekomst en verleden voorbehoudenaan de mens. Maar net als eerdere eigen-schappen die uniek menselijk werden ver-klaard, zoals cultuur en gereedschapge-bruik, blijken dieren ook in dit geval meermet de mens te delen dan biologen dach-ten. „Dit is niet de eerste aanwijzing datmensapen plannen maken”, benadruktJanmaat. „Wilde chimpansees selecterengereedschappen voor later gebruik. En in

het lab kunnen ze leren om tokens uit tewisselen in ruil voor voedsel.”

Ruilhandel in het lab is leuk, maar Jan-maats onderzoek maakt ook meteen dui-delijk wat een vooruitziende blik oplevert:meer voedsel. Het leven in de jungle iszwaar. Een chimpansee die vooruit denkt,heeft een streepje voor op de rest. „Somsdenken mensen dat het regenwoud eensoort hemel op aarde is waar aan alle bo-men vruchten groeien”, zegt Janmaat.„Maar van april tot augustus is fruitschaars in het Ivoriaanse regenwoud. Eenchimpansee moet dan vijf kilometer lo-pen, voordat hij een goede fruitboom te-genkomt .”

Hoe kun je nu weten of een chimpanseeplannen maakt?„Het eerste dat me opviel was dat de chim-pansees soms voor zonsopgang hun nestal verlieten. Dat deden ze vooral als ze gin-gen ontbijten bij een vijgenboom.

„Als een chimpansee zo vroeg op staat,is er iets aan de hand. Normaal zijn ze ont-zettend bang in het donker. Dat zag je ookterug. Overdag keken ze niet op of om alsik struikelde en veel geluid maakte. Maarin de vroege ochtend keken ze gelijk omals ik een twijgje brak.

„Chimpansees hebben ook alle redenom op hun hoede te zijn. Eén vrouwtjehad recentelijk een jong verloren aan eenluipaard. Die chimpansees zijn dus bang,maar gaan tóch op pad om vijgen te eten.Dat vond ik ontroerend en fascinerend te-gelijker tijd.”

Waarom zoveel moeite voor wat vijgen?„Vijgen zijn niet zozeer voedzamer dan an-dere vruchten, maar ze zijn zacht en mak-kelijk om te eten. Ze zijn daarom gewild bijalle fruiteters van het regenwoud, van vo-gels tot eekhoorns. Als je als chimpanseevijgen wil eten, moet je er vroeg bij zijn.

„Vruchten met een harde schil waar jestevig op moet bijten zijn minder populair.Net zoals noten die je met gereedschapmoet openen. Die kan een chimpanseeook later op de dag nog verzamelen.”

Waarom maakt een chimpansee dievroeg opstaat per se plannen? Kon ze dievijgen niet gewoon ruiken?„Nee. De chimpansees stonden juist eer-der op als een vijgenboom ver weg stond.

Als de urinenaar benedenkwam, danwist ik zekerdat eenchimpanseewakker wasKarline Janmaat

Morgen ga ik vijgen etenBiologie Chimpansees staan eerder op als ze gewild fruit als ontbijt willen eten. Ze hebben een besefvan de toekomst, net als de mens, ontdekte de Nederlandse primatoloog Karline Janmaat. Weer blijkendieren meer met ons te delen dan biologen dachten.

BEWUSTZIJN STAAT MEESTAL BUITEN SPEL

Het brein is een reactiemachine

APEN ACHTERNA

In Ivoorkust

Hoe vinden dierenhun voedsel?Dat isde hoofdlijn in hetonderzoek van Kar-line Janmaat (197 5 ) .Ze studeerde biolo-gie in Amsterdam. In2007 promoveerdeze aan de universi-teit van St. Andrewsin Schotland, op hetgedrag van manga-bey apen in Ivoor-kust en Oeganda.Vanaf 2008 volgt zeIvoriaanse chimpan-sees als onderzoe-ker van het MaxPlanck Instituut voorEvolutionaire Antro-pologie in Leipzig.„Ik zou graag naarNederland terugke-ren, maar universi-teiten hebben devakgroepen prima-tologie wegbezui-nigd. Ik hoop dat erooit weer een groepko m t . ”

Als ze alleen op de geur van vijgen af zou-den gaan, zou je juist het omgekeerde ver-wachten. Een boom die dichtbij staat ruikje eerder. Uiteindelijk kwamen de chim-pansees ’s ochtends even laat aan bij eenverre vijgenboom als bij een dichtbijzijn-de. Chimpansees kunnen dus flexibelplannen. Ze houden rekening met tijd, lo-catie en het type ontbijt.

„Het bijzondere is dat chimpanseesplannen onderbreken met andere activi-teiten, zoals het klimmen in de boom, hetbouwen van het nest en het slapen. Zeplannen hun ontbijt voor de volgende dag,net zoals wij in een bepaald café afsprekenom te ontbijten terwijl we de avond ervooreerst nog een boek lezen of een film kijkenen daarna gaan slapen. Chimpansees plan-nen dus echt in de toekomst.

„We konden ook aantonen dat chimpan-sees ’s avonds al een nestboom kiezen dieop de route naar een vijgenboom ligt.Voor andere typen fruit deden ze dat min-de r. ”

Waarom sliepen de chimps dan nietdichterbij de vijgenbomen?„Chimpansees zijn zeer kieskeurig als hetop een nestboom aankomt. Ze inspecte-ren de boom uitgebreid voordat ze erinklimmen. De boom moet bijvoorbeeldhoog genoeg zijn. En er zijn aanwijzingendat ze bomen kiezen met bladeren die in-secten weren.”

Kan dit een aangeleerd trucje zijn? Dateen chimp weet dat in de buurt van eenbepaalde nestboom vijgen zijn te vin-de n?„Dat kan natuurlijk, maar het is niet waar-schijnlijk. Tijdens mijn onderzoek gingenchimpansees nooit twee keer van dezelfdeslaapboom naar dezelfde voedselboom.Nadenken en plannen lijken mij ook mak-kelijker dan overleven op 1001 associaties.

„Ik vergelijk het zoeken naar vijgen metschaken. Op basis van zijn ervaring metstukken en mogelijke zetten voert de scha-ker complexe plannen uit. Het verschil isdat een schaakbord altijd hetzelfde blijft.Maar een chimpansee plant zijn zetten ineen voortdurend veranderend bos.”

Is het vermogen om te plannen een be-wijs voor een hoge intelligentie?„Plannen an sich is natuurlijk geen bewijs

voor hogere cognitie. Dieren plannen opallerlei niveaus. Iets oppakken om hetnaar je mond te brengen is eigenlijk ook aleen vorm van planning.

„Maar sommige vormen van plannenvereisen wel meer denkvermogen dan an-dere. Mental time travel geldt als de hoog-ste vorm van planning. Dat is dat je eenbeeld van jezelf in het verleden en in detoekomst kan vormen. Maar dat begrip isdan weer op zo’n manier gedefinieerd, dathet voor ons als dierenonderzoekers bijnaonmogelijk is om aan te tonen dat het be-st aat .”

Wat denkt u?„Ik vermoed dat chimpansees wel men-taal kunnen tijdreizen, omdat het mij evo-lutionair zo nuttig lijkt. Neem het vrouwtjedat haar jong verloor. De herinnering aandie gebeurtenis kan haar wil om vroeg teontbijten doorbreken. Maar aantonen kanik dat niet, en dat is jammer.

„Sommige mensen zullen wel tegenwer-pen dat dit alleen observaties zijn, en datje eigenlijk experimenten in het lab moetdoen om het bestaan van toekomstbesefaan te tonen. Er zijn chimpansees die metsymbolen kunnen communiceren. Hetideale experiment voor het lab zou zijnom zo’n taalgetrainde chimp te vragen wathij morgen gaat doen. Aan zijn reactie zouje kunnen aflezen of hij inbeeldt wat ergaat gebeuren.”

Was het moeilijk om de chimpansees tevol ge n?„Ik volgde vijf volwassen chimpansee-vrouwtjes intensief. Af en toe raakte ik eenvrouwtje kwijt. Dan waren we soms tweeweken aan het zoeken voordat we haarweer terugvonden. Eén vrouwtje hebbenwe 44 dagen achter elkaar kunnen volgen.Dat is ons record.

„Als chimpansees dat wilden, kondenze ons zo afschudden. Een zwangervrouwtje dat niet gevolgd wilde worden,liep drie keer om een boom. Toen warenwe haar kwijt.

„Soms hoorde ik ’s nachts geweerscho-ten van stropers. In de periode dat ik inIvoorkust was zijn er chimpansees ver-dwenen. In het natuurpark is wel eenjacht- en kapverbod, maar de Ivoriaanseoverheid heeft geen geld voor de handha-ving daarvan.”

IN DE DIERENTUIN, IN HET WILD EN IN HET LAB

Meer mensapen met een vooruitziende blik

Een van de grote paradoxen van de we-tenschap is dat biologen hardnekkigzoeken naarparallellen van planning,vrije wil en bewustzijn bij d i e re n , terwijler in de menswetenschappen maar wei-nig onderwerpen zo omstreden zijn. Tochis ook bij de mens een duidelijke rolver-deling tussen het snelle onbewuste rea-geren en het trage bewuste vooruitden-ken te onderscheiden.

Het onbewuste kan niet vooruit plan-nen. Dat is gemaakt om snel en routineuste reageren. Het brein is onze reactiema-chine en ons bewustzijn heeft het nakij-ken. Het klassieke voorbeeld is autorij-den. Iedereen met een rijbewijs weet hoeje razendsnel verkeerssituaties inschaten hoe soepel je levensgevaarlijke situa-ties vermijdt, terwijl je met je aandacht er-gens anders bent. Ooit beschouwde Ho-mo sapiens zich als rationeel wezen,maar sinds hij kan autorijden is duidelijkdat dat niet klopt.

Veel taken verlopen slechter als je erbewust over nadenkt en veel coaches

verheerlijken daarom de toestand vanf l ow : zo verdiept zijn in een taak dat je detijd en jezelf vergeet.

Zijn wij mensen dan helemaal verloren,bewustzijnsgewijs? Nee, want het be-wustzijn mag dan in de dagelijkse routinebuitenspel staan, in het vooruit denkenen opdracht geven aan het onbewuste ishet van groot belang. De neuroloog An-tonio Damasio omschreef dat in dezekrant een tijd geleden zo: „Het bewustzijnspeelt een heel belangrijke rol door ‘t ra a gd e n ke n’. Dat is de overlegmodus vanhet brein. Daarmee wordt de basis ge-legd voor die latere snelle, vaak onbe-wuste reacties.”

In het dagelijks leven is dat goed te tes-ten als je je voorneemt om af te wijkenvan je routine, bijvoorbeeld met een an-dere weg naar huis om nog snel eenboodschap te doen. Negen van de tienkeer neem je gewoon de oude weg, maarvaak gaat er dan een traag signaal af.Nee, nee, fout: dit is niet de bedoeling.Terug maar weer. Hendrik Spiering

Primatologen vinden steeds meer aan-wijzingen dat mensapen vooruit kunnendenken en plannen maken. Dit zijn driemensapen met een vooruitziende blik.

1. Dierentuinchimpansee Santino hadde nare gewoonte om bezoekers tebekogelen met stenen.Het viel de ver-zorgers op dat Santino al voordat de die-rentuin openging stenen uit de grachtopviste en aan de waterkant verstopte.Als de bezoekers zich later voor zijn ver-blijf verzamelden, ontstak hij in woede enslingerde stenen richting de menigte.Omdat er tussen kalm verzamelen en drif-tig werpen uren verstreken, concludeer-de bioloog Mathias Osvath dat Santinozijn woede-uitbarstingen minutieus voor-bereidde. De munitievoorraad die hij ie-dere ochtend aanlegde, was voor latergebruik (Current Biology, 2009).

2. Orang-oetans maken hun reisplan-nen een dag van tevoren bekend.Voordat een dominant orang-oetanman-netje slapen gaat, roept hij door het re-

genwoud. De richting van die roep is be-langrijk: daarmee laat hij aan vrouwtjesweten in welke richting hij de volgendemorgen vertrekt. De Nederlandse prima-toloog Carel van Schaik beschreef dit vo-rig jaar. Samen met het chimpansee-on-derzoek van Karline Janmaat is dit eenvan de weinige voorbeelden dat mens-apen in het wild vooruitdenken. (P LO SONE, 2013)

3. De labchimpansee Panzee herinner-de zich lekkernijen die eerder verstoptwa re n terwijl ze met iets anders bezigwas. Panzee zag bijvoorbeeld hoe eenzakje M&M’s in een kist werd opgebor-gen. Als ze later bij een fototaak hetplaatje met het symbool voor ‘M&M’ te-genkwam, vroeg ze aan de onderzoekerom de verborgen M&M’s. Panzee waseen taalgetrainde chimp. Volgens prima-toloog Michael Beran is haar gedrag tevergelijken met iemand die zich op wegnaar huis herinnert dat hij een pak melkvan de supermarkt moest meenemen(Learning and Motivation, 2012).

ILLU

STRAT

IES IR

ENE GOEDE