Duurzaamheid in Noordoost Fryslân Visie

Mei inoar, mei betrouwen en kriich wurkje oan in duorsum Noardeast!

(vanuit volle overtuiging werken wij samen, met vertrouwen en lef aan een duurzaam Noordoost

Fryslân!)

Samenwerkende gemeenten in Noordoost Fryslân

September 2013

Document titel: Duurzaamheid in Noordoost Fryslân Soort document: Rapportage Projectnaam: Duurzaamheid in Noordoost Fryslân Projectnummer: 487 Opdrachtgever: ANNO-gemeenten, provinsje Fryslân, Wetterskip Fryslân Auteurs: KNN: E. Pijlman, C. Kamminga, Noordtij: D. Borjeson,

J. Jepma.

Agenda Netwerk Noordoost Vanuit de Agenda Netwerk Noordoost werken de gemeenten Achtkarspelen, Dantumadiel, Dongeradeel, Ferwerderadiel, Tytsjerksteradiel en Kollumerland c.a. samen met de provincie aan concrete projecten die een bijdrage leveren aan een gezonde sociaal-economische toekomst voor Noordoost Fryslân. In 2030 is het goed wonen in de regio, zijn er voldoende banen en is de omgeving op orde.

Samenvatting

Als regio Noordoost Fryslân onderkennen we het belang van een volhoudbare toekomst voor

mens en leefomgeving; in onze regio en daarbuiten. We voelen ons daar verantwoordelijk voor

en als regio zetten we ons naar vermogen in om bij te dragen aan deze omvangrijke opgave. We

beschouwen de ontwikkeling richting deze volhoudbare toekomst bovendien als een kans om

onze regio sociaaleconomisch verder te versterken.

We zien als gezamenlijke overheden (NOF-gemeenten, provinsje en Wetterskip) kansen om in

samenwerkend, regionaal verband krachtige stappen te zetten. Deze visie en het uitvoeringsplan

ondersteunen hierin en dragen bij aan het duurzame toekomstbeeld voor onze regio:

Vanuit dit overkoepelende beeld concentreren we ons in de regio op vier kernthema’s:

1 Duurzame energie, 2 Duurzame mobiliteit, 3 Duurzaam ondernemen en 4 Duurzame gebouwde

omgeving. Binnen de thema’s hebben we doelen gesteld en in samenwerking met onze omgeving

bijbehorende projecten ontwikkeld. Zo maken we werk van onze ambities en geven we concreet

en aantoonbaar invulling aan onze visie.

Duurzaamheid realiseren en laten slagen is bij uitstek iets dat ons allen aangaat en waar we

samen aan bij moeten dragen. We ontwikkelen duurzaamheid daarom niet alleen, maar met

maatschappelijke partners, bedrijfsleven en burgers op basis van wederzijds vertrouwen. Als

overheden streven we er naar een betrouwbare partner te zijn. Een partner met ‘lef’ die aansluit

bij bestaande ontwikkelingen (bv. regionale kennisinzet van afgestudeerden, grootschalige

productie van zonne-energie en/of de ontwikkeling van duurzaam recreatief varen), maar die ook

haar eigen koers vaart. Op die manier zetten we belangrijke stappen richting het duurzame

toekomstbeeld 2030.

Kortom, we maken in Noordoost Fryslân samen, met vertrouwen en lef werk van onze duurzame

toekomst!

In 2030 is Noordoost Fryslân een regio die volhoudbaar voorziet in haar behoefte qua

energie, voedsel, producten, diensten, werkgelegenheid en recreatie. Daarbij vindt

nadrukkelijk samenwerking met andere regio’s plaats.

1

Inhoudsopgave

Duurzaamheid in Noordoost Fryslân Visie .......................................................................... 1

Samenvatting ...................................................................................................................... 3

Inhoudsopgave .................................................................................................................... 1

MISSY FERKLEARRING ......................................................................................................... 2

1. Motivatie duurzaam Noordoost Fryslân ..................................................................... 4

1.1 Achtergrond en aanleiding ........................................................................................ 4

1.2 Wat betekent duurzaamheid in Noordoost Fryslân? ................................................ 5

1.3 Wie doet wat ............................................................................................................. 9

2. Visie op duurzaamheid in Noordoost Fryslân ........................................................... 12

2.1 Noordoost Fryslân: van nu naar 2030 ..................................................................... 12

2.2 Duurzame energie ................................................................................................... 17

2.3 Duurzame mobiliteit ............................................................................................... 25

2.4 Duurzaam ondernemen .......................................................................................... 32

2.5 Duurzame gebouwde omgeving ............................................................................. 35

2

MISSY FERKLEARRING

Yn de regio Noardeast Fryslân wurkje wy oan in folhâldbere en fitale takomst. Foar

ússels en foar de wrâld om ús hinne. In regio dêr it noflik wenjen, wurkjen en

ûndernimmen is en dêr it fansels sprekt dat dit op in duorsume wize bart.

Om dit te berikken wolle we de kommende jierren ynsette op de sosjaal-ekonomyske

fersterking fan ús regio. Dêrby hieltyd dwaande om it lykwicht te sykjen tusken minske,

miljeu en ekonomy, en safolle mooglik gebrûk meitsjend fan ús kearnkwaliteiten.

Gearwurkje is hjirby de kaai. Allinne mei-inoar (partikulieren, bedriuwen, maatskiplike

organisaasjes, it ûnderwiis en lokale oerheden) kinne wy in flinke slach slaan. De

gearwurking sa’t dy sûnt 2010 ûntstien is yn dizze regio makket dat wy mei-inoar de

skouders derûnder sette kinne.

Duorsumens is fan ús allegearre en dat is wêr't dizze fisy foar stiet!

Mei-inoar litte wy sjen dat Noardeast Fryslân sels de leie yn hannen hat. Mei konkrete

projekten, nijsgjirrige gearwurkingsfoarmen en mei frisse enerzjy wurkje wy oan ús

duorsume takomst. In takomst fol mei kânsen en selsbetrouwen. Wy ha kriich, litte sjen

wa't wy binne en wat wy dogge en berikke sa mei-inoar ùs doel! Fanút folle oertsjûging

wurkje wy:

mei inoar, mei betrouwen en kriich oan in duorsum Noardeast!

(Vanuit volle overtuiging werken wij werken samen, met vertrouwen en lef aan een duurzaam

Noordoost Fryslân!)

3

Deze rapportage bestaat uit drie onderdelen verdeeld over drie hoofdstukken:

4

1. Motivatie duurzaam Noordoost Fryslân

Waarom streven we naar verduurzaming van onze samenleving en wat betekent dat eigenlijk

voor Noordoost Fryslân? Dit hoofdstuk gaat in op de achtergronden en definities en geeft een

helder beeld van onze opgave.

1.1 Achtergrond en aanleiding

In 2010 is in samenwerking tussen de gemeenten Achtkarspelen, Dantumadiel, Dongeradeel,

Kollumerland c.a., Tytsjerksteradiel, de provincie Fryslân en het Wetterskip Fryslân het Sociaal

Economisch Masterplan (SEM) ‘Netwerk Noordoost – wonen en werken in netwerken’

ontwikkeld en gepresenteerd. In dit plan zijn ambities vastgelegd en keuzes gemaakt over wat de

komende tijd belangrijk is voor de regio Noordoost Fryslân. Uniek voor dit plan is dat het gaat om

een regionale visie die in samenwerking tussen de NOF-gemeenten, provinsje Fryslân, Wetterskip

Fryslân en bedrijfsleven is ontstaan.

Op 26 april 2012 zijn de afspraken naar aanleiding van dit plan formeel vastgelegd in de Agenda

Netwerk Noordoost (ANNO), het uitvoeringsprogramma van het SEM. In het najaar van 2012

heeft ook de gemeente Ferwerderadiel zich hierbij aangesloten.

Met het Sociaal Economisch Masterplan en de Agenda Netwerk Noordoost heeft de regio een

duidelijke visie gevormd, waarin zij anticipeert op de toekomst en een heldere koers uitzet op

sociaal economisch gebied. Het masterplan en de agenda zijn vervolgens doorvertaald naar het

‘Meerjarenprogramma ANNO’. Een programma dat bijdraagt aan de concretisering van de

gewenste ontwikkelingen en waarin duurzaamheid een belangrijk richtinggevend element is.

Met het voorliggende visiedocument en bijbehorend uitvoeringsplan maken we deze gewenste

duurzaamheid concreet voor onszelf en richting onze omgeving. De visie en het uitvoeringsplan

maken duidelijk hoe we gezamenlijk de volgende stap willen zetten richting het verduurzamen

van onze regio.

5

Figuur 1: overzichtskaart Noordoost Fryslân

1.2 Wat betekent duurzaamheid in Noordoost Fryslân?

Het begrip ‘duurzaamheid’ roept vaak een breed beeld op. Het wordt (terecht) een

containerbegrip genoemd en heeft meerdere betekenissen. We willen duurzaam zijn, al hebben

we niet altijd een gemeenschappelijk beeld van dat begrip. Dit laatste is echter wel een

voorwaarde om een gezamenlijke visie te hebben en daarmee aan de slag te gaan.

Definiëring duurzaamheid

Duurzaamheid in Noordoost Fryslân betekent balans tussen mens, milieu en economie, waarbij

een volhoudbare situatie ontstaat (nu en in de toekomst). Duurzame ontwikkeling is het proces

dat moet leiden tot die volhoudbare balans. Het gaat dus over de stappen die daartoe gezet

moeten worden. We spreken van duurzame ontwikkeling wanneer het gaat om een actief proces

waarin samenwerking een belangrijke voorwaarde is. We definiëren duurzame ontwikkeling in de

regio Noordoost Fryslân als volgt:

6

Wereldwijd wordt geconstateerd dat het beoogde duurzame evenwicht nog (lang) niet op alle

terreinen te vinden is. Denk bijvoorbeeld aan de negatieve gevolgen van economische

ontwikkeling op mens, dier en milieu zoals het broeikaseffect, het opraken van grondstoffen,

eutrofiëring (vermesting en overbemesting) en afvalstoffenophoping. Ook sociale misstanden als

kinderarbeid en uitbuiting maken hiervan onderdeel uit.

Op regionale en lokale schaal komen concrete gevolgen van dergelijke misstanden in beeld in de

vorm van klimaatverandering (bv. stijging van de zeespiegel en extreme weersomstandigheden),

stijging van energie- en grondstofprijzen en teruglopende biodiversiteit.

Ontwikkelrichtingen

In eerste instantie denken we bij verduurzaming aan het reduceren van de negatieve impact van

ons huidig handelen. Denk aan energie besparen, minder schadelijke gassen uitstoten, minder

auto rijden, etc. Een relatief eenvoudige en toch belangrijke eerste stap.

Een volgende stap is om met duurzame ontwikkeling te streven naar versterking van ons

maatschappelijk systeem door fundamentele veranderingen door te voeren. Veranderingen die

nieuwe inhoud geven aan bestaande maatschappelijke en economische activiteiten gericht op:

het duurzaam produceren van energie (Energietransitie),

het sluiten en verbeteren van kringlopen (grondstoffen, voedsel, eiwitten, nutriënten,

water e.d.) (ook wel Biobased Economy of circulaire economie genoemd),

het terugdringen (of zelfs laten verdwijnen) van schadelijke processen in bijvoorbeeld

productie, huisvesting en mobiliteit.

Met deze stappen zijn we niet alleen ‘minder slecht’, zoals bij besparing het geval is, maar

streven we naar een maatschappij die geen, of zelfs positieve impact op onze leefomgeving en

ons welzijn heeft.

Het streven naar duurzaamheid is een omvangrijke opgave. Het houdt vooral in dat er op een

andere, vernieuwende duurzame manier wordt omgegaan met bestaande opgaven en

ontwikkelingen. Denk bijvoorbeeld aan het gebiedsgericht werken vanuit gebiedscollectieven.

Hierdoor ontstaan nieuwe mogelijkheden. Een reeds bestaand collectief is de NFW. Voor

Noordoost Fryslân liggen deze mogelijkheden vooral in het duurzaam versterken van de

leefbaarheid en het toekomstbestendig maken van de sociaaleconomische, demografische en

fysieke ontwikkeling van de regio. D

De onderling afgewogen ontwikkeling van welzijn, welvaarten omgeving, met als doel

een volhoudbaar evenwicht in een sociaaleconomisch krachtige regio.

7

Deze abstracte benadering krijgt vorm wanneer een doorvertaling plaatsvindt naar regionale en

lokale schaal. Dán wordt concreet zichtbaar welke impact dit streven heeft op de leefomgeving

en welke thema’s daarin belangrijk zijn.

Binnen Noordoost Fryslân ligt het accent op de volgende kernthema’s:

• duurzame energie,

• duurzame mobiliteit,

• duurzaam ondernemen,

• duurzame gebouwde omgeving.

Met de keuze voor deze thema’s streven we naar een herkenbare richting die aansluit bij de

relevante vraagstukken in onze regio.

Onderdeel maken van…

Al meer dan 25 jaar geleden, in 1987, werd duurzame ontwikkeling door de Commissie

Brundtland gedefinieerd en op de kaart gezet. Sindsdien hebben diverse ontwikkelingen

plaatsgevonden, denk bijvoorbeeld aan het internationale Kyoto-verdrag en de daaruit afgeleide

doelstellingen op Europees, nationaal, regionaal en lokaal niveau. Ook in Noordoost Fryslân is dat

het geval. De NOF-overheden hebben allen eigen doelstellingen en beleid en geven daaraan

uitvoering door middel van projecten. Hieronder volgt een overzicht van de diverse vigerende

beleidsdocumenten. In hoofdstuk 2 worden ook de diverse lopende projecten benoemd.

Overheid: Beleidsdocument:

Achtkarspelen Duurzaamheidsvisie Duorsum yn de Wâlden

Achtkarspelen = Duorsum Dwaande

Dantumadiel Duurzaamheidsvisie en Plan van Aanpak

Dongeradeel Duurzaamheidsnotitie 2012-2015: Dongeradeel hat enerzjy!

Ferwerderadiel Omgevingsplan 2009-2013

Kollumerland c.a. Energievisie Kollumerland c.a. van visie naar actie (2010)

Milieuvisie 2011

Tytsjerksteradiel Beleidsplan Duurzaamheid 2008-2023, Duorsumens yn

Tytsjerksteradiel, It kin oars, it moat oars!

Wetterskip Fryslân Waterbeheerplan 2010-2015, ‘Wetter jout de romte kwaliteit’

Duurzaamheidstatement (2 juli vast te stellen door bestuur)

Provinsje Fryslân Economische beleidsvisie provincie Fryslân 2012, Groen, slim en

grensverleggend

Sinnestroom

Uitvoeringsprogramma Duurzame Energie (nog vast te stellen)

Friese Grondstoffenagenda (in ontwikkeling als opvolger van AAP)

Funs Skjinne Fryske Enerzjy

NOF Toekomstbeeld en strategische visie Waterrecreatie NO Fryslân

8

Bovenstaande (duurzame)ontwikkelingen hebben veel overeenkomsten, vooral op de terreinen

duurzame energie (pv-stimulering), mobiliteit (groengas, elektrisch rijden en varen), gebouwde

omgeving (energieloketten) en de eigen organisatie (duurzaam inkopen). Dat geldt minder voor

het thema duurzaam ondernemen. Daarnaast zijn de verschillende beleidsdocumenten opgesteld

op basis van het schaal- en abstractieniveau van de betreffende overheid. Doelstellingen zijn

hierdoor niet in alle gevallen één op één op te schalen naar een regionale (gezamenlijke) visie. In

deze visie is daarom zorgvuldig gezocht naar een gezamenlijke hernieuwde definitie op regionaal

niveau en is waar mogelijk voortgebouwd op het bestaande. Voor het overige is gezocht naar

zorgvuldige onderlinge afstemming, zodat doelstellingen niet conflicteren.

Het streven is telkens om de individuele doestellingen in beleid en uitvoering (nu en in de

toekomst) af te stemmen op de hier beschreven regionale ANNO-ambities. In deze visie

concentreren we ons op die onderdelen, die juist door middel van regionale samenwerking

meerwaarde bieden.

Duurzame ontwikkeling staat niet op zichzelf: het vormt een (nieuw) onderdeel in bestaande

ontwikkelingen. Waar mogelijk wordt daar in de regio op aangehaakt om zo duurzaamheid

verder in praktijk te brengen. Concreet kan gedacht worden aan projecten als:

• de aanleg van de Centrale As;

• verdubbeling van de spoorweg Leeuwarden-Groningen;

• verbreding en opwaardering van het Prinses Margrietkanaal;

• 2e fase van het Friese Merenproject;

• aanwijzing van de Waddenzee als werelderfgoed.

Deze duurzaamheidsvisie flankeert verder de ontwikkeling van overige beleidsterreinen. Met

deze visie streven we naar optimale integratie bij lopende thema’s en projecten. Voor de regio

Noordoost zijn dit de volgende:

A. Noordoost bereikbaar

B. Noordoost Digitaal

C. Wonen en leven in Noordoost

D. Sterke Kernen

E. Ruimtelijke infrastructuur voor bedrijven

F. Duurzame gebiedsontwikkeling

G. Recreatie en toerisme

H. Netwerk Noordoost bedrijven naar innovatie

I. Kansen voor wonen, zorg &zorgtoerisme

J. Van onderwijs naar baan

K. Duurzaam Noordoost

9

- Aanpak duurzaam Noordoost

- Kollumerland c.a. Energieneutraal

- Energie uit Hout in de NFW

- Duurzaam Burdaard en LEF

L. Samenwerking en organisatie

M. Programmafinanciering

N. Regiomarketing

We sluiten hierdoor optimaal aan op (duurzame) doelstellingen op verschillende niveaus. Waar

mogelijk op basis van kwantitatieve kerncijfers. Onderstaande tabel is hierbij gebruikt als basis

voor het doorvertalen van de verschillende doelstellingen voor de regio.

Uit de bovenstaande tabel blijkt dat de regio gemiddeld een hoge dichtheid heeft vanuit Fries

perspectief. Nederland heeft gemiddeld ruim 400 inwoners per vierkante kilometer en daarmee

kunnen we de regio als een gebied met relatief veel ruimte aanmerken. Verder valt het verschil in

dichtheden op tussen het noordelijke deel (Dongeradeel en Ferwerderadiel) en de overige

gemeenten. Dit verschil loopt gelijk op met de klei- en zandgronden en daaraan gekoppeld ook

het agrarisch grondgebruik akkerbouw en veeteelt.

1.3 Wie doet wat

Onze maatschappij ontwikkelt zich de laatste jaren steeds meer richting een zogenaamde

netwerkmaatschappij. De traditionele rolverdeling tussen overheid en maatschappij verandert en

(maatschappelijke) verantwoordelijkheden worden vaker maatschappelijk opgepakt en

gedragen. Dit betekent automatisch dat er meer verwacht en gevraagd wordt van particulieren,

bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en onderwijs.

Dit betekent ook dat deze groepen meer eigen sturing geven aan ontwikkelingen.

Het activeren van maatschappelijke netwerken is dan ook van doorslaggevend belang om de

Figuur 2: Karakteristieken ANNO, Bron: Demografische kerncijfers per gemeente 2011, CBS, bewerking KNN

10

duurzame doelstellingen te halen en vormt een belangrijk uitgangspunt in deze visie en het

uitvoeringsplan.

Duurzame technologie en overheidsbeleid

Omdat verduurzaming een maatschappelijk belang dient, hebben overheden hierin een

vooraanstaande rol. Verduurzaming is voor een (belangrijk) deel afhankelijk van technologische

ontwikkelingen. Met name marktpartijen zijn daarvoor aan zet. Een gelijk speelveld is van groot

belang. Sturing vanuit de overheid, bijvoorbeeld door te investeren in specifieke infrastructuur of

het (langdurig) verstrekken van subsidies op bepaalde technologieën, kan leiden tot ongewenste

marktverstoring.

Voor ons als ANNO-overheden is het de uitdaging een werkwijze te hanteren waarbij invloed

uitgeoefend kan worden om duurzame ontwikkeling optimaal te stimuleren, zonder daarbij de

markt (te veel) te sturen. De uitdaging ligt ook in het vertalen van dat overheidsbeleid naar inzet

van financiële middelen en expertise van die overheid. Daar waar de overeenstemming is

gevonden om dit beleid toe te passen, dan wel uit te werken, dienen partijen ook de hiervoor

benodigde capaciteit en budgetten beschikbaar te stellen.

Technologische ontwikkeling is vaak mondiaal en valt dus buiten de invloedsfeer van Noordoost

Fryslân. Voor de regio is het de uitdaging om markt en maatschappij te stimuleren om met

duurzame technologie aan de slag te gaan. Het creëren van een gelijk speelveld kan daarin

worden bereikt door te stimuleren op basis van doelen in plaats van middelen. Denk bijvoorbeeld

aan het belonen van CO2-reductie in plaats van subsidie te geven op een specifieke technologie.

Betrouwbare overheid en betrokkenheid partners

Duurzaamheid vergt langdurig breed gedragen, maatschappelijke samenwerking.

Wederzijds vertrouwen tussen overheid en maatschappij is daarin essentieel. Als overheden in

Noordoost Fryslân streven we er naar deze betrouwbare partner te zijn. We zetten in op

realistische (regiospecifieke) doelstellingen binnen haalbare termijnen. We realiseren ons dat

onze ambities vaak afhankelijk zijn van derden (ondernemers, maatschappelijke organisaties,

onderwijs- en kennisinstellingen, bewoners, etc.) en richten ons daarom nadrukkelijk op

samenwerking met deze partners.

Als overheden kunnen we op twee manieren werken aan duurzame ontwikkeling. Ten eerste, als

variant op de slogan uit begin jaren ‘90: ‘Duurzaamheid begint bij jezelf’, waarbij de eigen

persoon of organisatie een belangrijke rol speelt. Zo kunnen we als overheden fungeren als

zogenaamde launching customer1. Dat betekent dat wij als eersten duurzame producten en

diensten inkopen en daarmee een markt op gang helpen.

1 Met Launching Customer doelen we op een afnemer die voldoende middelen en massa heeft om een

nieuwe marktontwikkeling te genereren. Zo kunnen overheden bijvoorbeeld elektrische auto’s aanschaffen

11

Ten tweede door duurzame ontwikkeling bij maatschappelijke partners aan te jagen. Denk aan

informeren, faciliteren en te stimuleren.

Dialoog met de regio

Deze visie en het uitvoeringsplan zijn mede tot stand gekomen op basis van een brede dialoog

met de regio. Door middel van vier themasessies is de input van zo’n 160 personen op tafel

gekomen. De input uit deze sessies vormt nu mede de basis voor de lijnen die zijn opgenomen in

deze visie. De visie is daarmee niet alleen kaderstellend, maar ook ondersteunend aan een

proces dat al breder zichtbaar is in de regio. Ze dient als leidraad voor verdere ontwikkeling

vanuit de wens:

Alvorens we hierin echter stappen kunnen zetten, moeten we scherp hebben waar we als regio

naartoe willen. In het volgende hoofdstuk gaan we hier nader op in.

waardoor er voldoende afname ontstaat voor een oplaadpunt, waar ook anderen weer gebruik van kunnen maken.

Laten we zo snel mogelijk concreet en gedegen aan de slag gaan met elkaar!

12

2. Visie op duurzaamheid in Noordoost Fryslân

De regio Noordoost wil met duurzaamheid aan de slag. De geluiden in de themasessies

onderschrijven dit. Een richtinggevende breed gedragen visie is daarin noodzakelijk om

gezamenlijk op te trekken. In onderstaande beschrijven we daarom de gezamenlijk vastgestelde

duurzame ontwikkelrichtingen, gevolgd door een verdieping op de afzonderlijke thema’s. Deze

ontwikkelrichtingen vormen voor ons de stip op de horizon in 2030 en geven antwoord op de

vragen:

Wat is het verwachte toekomstbeeld voor de regio?

Hoe sluiten de regionale ambities daarbij aan?

Hoe kan duurzaamheid daar structureel in verweven worden?

De visie luidt:

In het Uitvoeringsplan (hoofdstuk 3, separaat document) beschrijven we hoe we de eerste

stappen richting de verwezenlijking van onze visie zetten.

2.1 Noordoost Fryslân: van nu naar 2030

Anno 2013

Anno 2013 wonen in de regio zo’n 130.000 mensen. De belangrijkste kernen zijn Dokkum,

Burgum, Damwâld, Kollum, Ferwert en Bûtenpost. De regio kent een sterke sociale cohesie en

een redelijk stabiele economie, vooral bestaande uit MKB en een stevige agrarische sector. De

regio wordt geroemd om zijn rust en ruimte. Kenmerkend zijn het coulisselandschap met

dykswallen, de veelheid aan waterschoon zoals de Dokkumer Ee, Waddenzee, Burgumer Mar en

de nationale parken Lauwersmeer en De âlde Feanen en nationaal landschap de Noardlike Fryske

Walden. Kortom Noordoost Fryslân is een aantrekkelijke regio met sociale, economische,

ecologische en recreatieve kwaliteit.

In 2030 is Noordoost Fryslân een regio die volhoudbaar voorziet in haar behoefte qua

energie, voedsel, producten, diensten, werkgelegenheid en recreatie. Daarbij vindt

nadrukkelijk samenwerking met andere regio’s plaats.

13

Actuele ontwikkelingen in de komende jaren

Op dit moment identificeren we twee belangrijke, tegengestelde, sociaaleconomische

ontwikkelingsrichtingen in de regio. Aan de ene kant de demografische ontwikkelingen. Actuele

thema’s als krimp, vergrijzing, braindrain en ook recessie hebben in toenemende mate invloed op

de leefbaarheid en bewonersaantallen in de regio. Aan de andere kant zien we dat wereldwijd

stormachtige technologische ontwikkelingen gaande zijn. In Noordoost Fryslân komen in dat

kader bijvoorbeeld geavanceerde telefoon- (3G en 4G) en glasvezelnetwerken (voor bv. internet,

elektronisch betalingsverkeer en zorg op afstand) beschikbaar. De sociaaleconomische nadelen

van een landelijke ligging worden daarmee verkleind. Technologische ontwikkelingen,

gecombineerd met de aantrekkelijke recreatieve waarden en strategische ligging in de driehoek

Leeuwarden-Drachten-Groningen dragen bij aan een aantrekkelijk (forensen) woon- en

recreatiegebied. De vraag voor de komende jaren is in hoeverre de tweede ontwikkeling de

eerste kan compenseren of zelfs keren.

Verder constateren we dat economische ontwikkelingen in onder andere de landbouwsector

leiden tot toenemende druk op het ecologisch systeem. Voortzetting van traditionele

schaalvergroting heeft significante gevolgen voor dat systeem. We zien dat de sector, al dan niet

afgedwongen, steeds beter in staat is deze druk niet verder op te laten lopen of zelfs te keren!

Gewenste ontwikkelingen

De regio NOF heeft een generiek toekomstbeeld beschreven als gezamenlijke leidraad. In het

ambitiestatement wordt dit als volgt beschreven2:

"In 2030 is de kwaliteit van leven in Noordoost Fryslân bijzonder goed. Mensen wonen en werken

hier met plezier. Noordoost Fryslân ontwikkelt zich als een dynamische plattelandsregio in het

noordelijk stedelijk netwerk. Door samen te werken op regionale schaal maken wij onze ambities

waar!".

Bovenstaande wordt nog eens extra aangezet in het volgende statement:

“In 2030 is Noordoost Fryslân niet meer dat deel van de provincie dat aan het uiteinde ligt. De

regio heeft haar deuren wijd open gegooid en is onderdeel van provinciale, landelijke en ook

internationale netwerken. Wonen en werken in netwerken heeft Noordoost Fryslân in 2030 verder

gebracht” 3.

Beide statements hebben een positief en ontwikkelingsgericht karakter, vooral gericht op

sociaaleconomische versterking en een trotse samenwerkende regio. In deze duurzaamheidvisie

2 Netwerk Noordoost is Dwaande: Regionale Afspraken Uitvoering Agenda Netwerk Noordoost,

streekagenda voor Noordoost Fryslân (p. 4) (oktober 2011) 3www.dwaande.nl/werken-en-ondernemen/netwerk-noordoost/

14

haken we aan op dit bestaande gedachtegoed en geven we dit verdere verdieping: waarin

resulteren de ambities als we duurzaamheid als uitgangspunt toevoegen?

“Mensen wonen en werken hier met plezier” vullen we aan met “in volhoudbaar evenwicht met

onze leefomgeving”. Daarmee bedienen we de drie P’s People, Planet en Profit. We constateren

namelijk dat er al veel ‘borrelt’ binnen de gemeenschap rond het thema duurzaamheid. Diverse

dorpen verenigen zich en ondernemen actie op lokaal niveau. In aansluiting daarop ontstaan ook

duurzaam economische kansen. Op korte termijn al in duurzame energie; bijvoorbeeld door de

installatie van pv-panelen door regionale installateurs op particuliere daken. Dus (nieuwe)

werkgelegenheid en duurzame productie.

Op langere termijn streven we naar nog meer integrale ontwikkeling. Een mooi voorbeeld

daarvan is het voorzien in openbaar vervoer op maat, duurzaam aangedreven op lokaal

geproduceerd groengas.

Richting 2030 zal zo het economisch profiel van de regio verder verduurzaamd zijn. Hier ligt

meteen een belangrijke kans voor de nu al sterk vertegenwoordigde primaire sector (landbouw).

Deze sector levert een regio-overstijgende bijdrage in de vorm van energie-, voedsel- en

biomassaproductie op basis van verduurzaamde bedrijfsvoering. De verwerkende industrie en

bouwsector (secundair) en de ondersteunende dienstensector zoals de detailhandel en

recreatiebranche (tertiair) gaan in dat kielzog mee. De landbouwsector blijft daarmee een

belangrijke economische en ook duurzame drager voor Noordoost Fryslân.

Streefbeeld 2030

In 2030 hebben we een aantal significante stappen gezet richting een duurzame maatschappij.

Concreet betekent dit dat de regio in 2030 voor een belangrijk deel zelfvoorzienend is waar het

gaat om voedsel, energie en materialen. Zelfvoorzienend betekent overigens niet dat we een

afgesloten, autarkische regio zijn. We streven naar kringlopen op een zo laag mogelijk, optimaal

schaalniveau. Voor energie kijken we naar bijvoorbeeld naar onze eigen mogelijkheden, voor

grondstofkringlopen kijken we meer naar Fries of nationaal niveau. We zijn daarmee sterk

verminderd afhankelijk van externe hulpbronnen zoals aardgas uit Rusland, kunstmest uit

Marokko(fosfaat) en veevoer uit Zuid-Amerika (soja). Deze ontwikkelingen hebben op hun beurt

nadrukkelijk een positieve weerslag op de economie, leefbaarheid en biodiversiteit in de regio

(en daarbuiten). Concreet staat de regio er rond 2030, dus over zo’n 17 jaar, als volgt voor:

Energietransitie: we zijn onafhankelijk van fossiele energiebronnen:

Woningen en gebouwen voorzien in eigen energiebehoefte,

Openbare infrastructuur zoals verlichting, sluizen, bruggen en gemalen worden

duurzaam aangedreven,

15

We produceren aan huis ook energie om ons vervoer aan te drijven en andersom

voorziet onze elektrische auto ons van stroom als we even zonder zon zitten, het slimme

energienet faciliteert ons daarin,

Ook bedrijven zijn zelfvoorzienend, vooral de agrarische sector wordt grootschalig

producent van duurzame energie;

Circulaire maatschappij: onze gebruiksgoederen zijn herbruikbaar:

We gebruiken ons afval weer nuttig als grondstof bijvoorbeeld door er (weer)

afbreekbare bioplastics van te maken, en als het echt niet anders meer kan worden

produceren we er energie mee;

We hebben sluitende regionale (nutriënten)kringlopen gerealiseerd door nauwe

samenwerking tussen veeteelt-, akkerbouw- en de afval/watersector;

De biodiversiteit in de regio en daarbuiten staat niet langer onder druk en floreert weer,

onder andere door herstel van bodemkwaliteit, het zorgvuldig omgaan met nutriënten,

het reduceren van de uitstoot van broeikasgassen en het uitbannen van overige

schadelijke stoffen in bodem, grond- en oppervlaktewater en atmosfeer.

Duurzame economie: onze economie is hervormd en dient de regionale gemeenschap:

Inwoners en horeca kopen veelal regionaal geproduceerd voedsel omdat dat

betrouwbaar, duurzaam en economisch aantrekkelijk is;

Ook van buiten de regio wordt de kwaliteit van onze regio gezien, waardoor de export

van regionale producten toeneemt en er in NOF volop duurzaam gerecreëerd wordt in

het aanwezige natuurschoon;

De informatievoorziening is goed ontwikkeld en we zijn sterk verminderd afhankelijk van

de omliggende stedelijke centra als Leeuwarden, Groningen en Drachten voor werk,

zorg en onderwijs;

We produceren duurzame energie voor onszelf en in toenemende mate voor de dichter

bevolkte gebieden om ons heen, daarmee is een bloeiende nieuwe economische drijver

voor de regio ontwikkeld.

Ontwikkelingsmogelijkheden

De regio heeft een uitstekende uitgangspositie om bovenstaande te realiseren, onder andere

vanwege de gunstige verhouding tussen ruimte en inwoners. Zo werd ook tijdens de vier

themasessies geconcludeerd. De regio kan verder bogen op de traditie van een landelijke cultuur

waarin duurzaamheid, zij het vaak nog impliciet, al een kerngedachte is.

16

Tot slot is de goed ontwikkelde sociale cohesie in Noordoost Fryslân een van de belangrijkste

pijlers onder duurzame ontwikkeling. Gezamenlijk vormen deze factoren een krachtige basis voor

verdere ontwikkeling.

Concretisering in 4 kernthema’s

Nu het globale duurzame beeld voor 2030 compleet is, zoomen we verder in op de vier

benoemde kernthema’s:

• duurzame energie,

• duurzame mobiliteit,

• duurzaam ondernemen,

• duurzame gebouwde omgeving.

De thema’s worden hieronder verder uitgediept. Daarin komen achtereenvolgens de

toekomstontwikkelingen voor de regio, regionale keuzes, aanpak, actoren en lopende

ontwikkelingen aan de orde.

17

2.2 Duurzame energie

Zo’n 64 PJ (PetaJoule4) was de energiebehoefte van de gehele provincie Fryslân in 2010

5. Daarvan

werd zo’n 2,5 PJ duurzaam ingevuld (een kleine 4 %). De energievraag doorvertaald naar

Noordoost betekent per jaar het volgende:

Vorm: Fryslân ANNO-regio m3 / kWh ANNO-regio

Aardgas 31 PJ 5.7 PJ (o.b.v. woningaantal) 180 mln. m3

Elektriciteit 13 PJ 2.6 PJ (o.b.v. inwoneraantal) 723 mln. kWh

Transportbrandstof 20 PJ 4.0 PJ (o.b.v. inwoneraantal) divers

De omschakeling naar duurzame energie (de energietransitie) vormt een belangrijke stap op weg

naar een duurzame samenleving. Deze omschakeling moet gezien worden als stap 2 in de Trias

Energetica, bestaande uit de stappen:

1. Energiebesparing

2. Duurzame opwekking

3. Schoon fossiel

Ook in Noordoost Fryslân geldt (als vanzelfsprekend) dat het reduceren van de energiebehoefte

voorop staat. Vooral binnen de thema’s mobiliteit en gebouwde omgeving komt het reduceren

van de energiebehoefte uitgebreider aan bod. Binnen dit thema ligt de focus vooral op de

mogelijkheden om in Noordoost Fryslân duurzame energie te produceren (stap 2). Stap 3, schoon

fossiel krijgt (beperkt) aandacht binnen het thema mobiliteit.

Wat betreft het produceren van energie liggen er op regionaal en lokaal niveau concrete kansen,

waaraan vaak een economisch voordeel te koppelen is. Bijvoorbeeld door de verkoop van

duurzame energie en het creëren van werkgelegenheid. Daardoor geldt dat het inzetten op de

regionale productie van duurzame energie bijdraagt aan de drie P’s: Planet: emissiereductie

(vermindering broeikasgas), Profit: verkoop energie, People: werkgelegenheid.

Een belangrijk verschil met energieproductie uit fossiele brandstoffen is dat duurzame energie

een groter ruimtegebruik kent6. Voor de gewenste energietransitie is dus veel ruimte nodig en

dat heeft Noordoost Fryslân! Deze ruimte kan bij de opwekking van duurzame energie in de

eerste plaats worden gebruikt voor de regio zelf en in tweede plaats voor de export van

4 1 PJ is 1.000.000.000.000.000 joules, is 31,6 miljoen m3 aardgas, is 277,8 miljoen kWh (CBS)

5Duorsume enerzjy yn Fryslân, 2010

6 Om 1 PJ elektriciteit te produceren is 333 ha. zonnecellen nodig,

1.000 ha. windturbines of 5.000 ha. biomassa. (bron: Duorsume enerzjy yn Fryslân, 2010)

18

duurzame energie richting een stad als Leeuwarden. Deze vorm van energie biedt de regio een

duurzame én economische impuls!

Ontwikkelrichtingen

Biomassa, zon en wind zijn de meest relevante alternatieven wat betreft duurzame energie in

Noordoost Fryslân. Ook geothermie (aardwarmte) kan een belangrijke duurzame bron vormen.

Dit laatste is vaak gekoppeld aan de grote warmtevraag in de industrie, kassenteelt of een

warmtenet voor woningen. Geothermie sluit daarmee minder aan op de situatie in Noordoost.

Vanuit bovenstaand perspectief zijn de drie meest relevante thema’s in Noordoost Fryslân:

• (Grootschalige) zon PV

• Biomassa voor energie

• Windenergie

Een technologie als Blue Energy is volop in ontwikkeling. Naast de bovengenoemde thema’s kan

deze ontwikkeling in de toekomst interessant worden voor Noordoost vanwege de zoet-zout

waterovergang bij het Lauwersmeer. In afwachting van de uitkomsten van deze ontwikkeling

blijft deze technologie in deze visie verder buiten beschouwing.

Productie van duurzame energie is één ding, het verwerken en afzetten ervan is een tweede. Om

in de toekomst de toenemende hoeveelheden duurzame elektriciteit te verwerken is een slim

elektriciteitsnetwerk nodig. Dat netwerk zorgt voor het actueel afstemmen van de energievraag

op het duurzame aanbod aan energie. Dit kan bijvoorbeeld door middel van fysiek bufferen en

ook door prijssturing. Bedrijven en burgers kunnen hier, afhankelijk van de ontwikkelingen, in

toenemende mate hun voordeel mee doen. Een concreet voorbeeld is het verkopen van

duurzame zonne-energie van het eigen dak aan de buren. Ook het tijdelijk opslaan van de stroom

(bijvoorbeeld in een elektrische auto) en deze verkopen zodra de zon ondergaat is een optie.

De mogelijkheden van duurzame energie zijn groot en sterk afhankelijk van de technologische

ontwikkeling die op dit moment volop in gang is. Netbeheerder Liander is al bezig met de

voorbereidingen op deze ontwikkeling.

(Grootschalige) zon PV

We concentreren ons binnen dit thema op grootschalige productie van PV-zonne-energie (Photo

Voltaic). Gedacht kan worden aan PV-panelen op loodsen, stallen (ook ter vervanging van

asbest), (mkb-)bedrijven, dorpshuizen, gemeenten en scholen (zonne-energie op particuliere

daken valt onder het thema Gebouwde omgeving). Een andere optie is het zogenaamde PV-park,

bijvoorbeeld op een braakliggende weide of een (nog) niet ontwikkelde woningbouwlocatie.

Het kabinetsbeleid (Rutte II) biedt ruimte voor de ontwikkeling van zonneparken (al dan niet op

daken) door middel van belastingverlaging voor coöperaties. Daarmee komt de ontwikkeling van

19

dergelijke grootschalige PV-projecten in een nieuw daglicht te staan. De gemeente Dongeradeel

is in dat kader al aan het inventariseren wat de mogelijkheden voor deze ontwikkeling in de

Dokkumer stadsrand zijn.

Concreet liggen er kansen op korte termijn. Voor stroomverbruikers met een hoog stroomtarief,

eventueel aangevuld met belastingvoordelen - dit zijn vooral particulieren, kleinere bedrijven,

scholen en dorpshuizen - is investeren in zonne-energie nu al interessant. Ook voor de agrarische

sector is het beleggen van loodsen en stallen met PV-panelen interessant, zeker wanneer dit

gecombineerd wordt met asbestverwijdering (onder voorwaarde dat er sprake is van

kleinverbruik, dan wel in combinatie met een coöperatiestructuur). Op beide onderdelen is

namelijk fiscaal voordeel te behalen. Het inzetten op grootschalige productie van PV-zonne-

energie biedt daarnaast ook een economische kans voor de installatiesector in de regio.

De Provinciale doelstellingen7 ten aanzien van zon zijn voor 2015 50 MW PV-vermogen met een

doorgroei naar 500 MW in 2020. Op basis van ons inwoneraantal betekent deze doelstelling voor

Noordoost Fryslân in 2015 een opgesteld vermogen van 10 MW aan zonnestroom. Richting 2020

groeit dat door naar zo’n 100 MW. Momenteel ligt in de provinsje Fryslân een vermogen van 21

MW aan zonnepanelen. Voor de regio Noordoost komen we uit op een kleine 4 MW opgesteld

vermogen8. Onze uitdaging is dan ook om dat aantal ruim te verdubbelen!

Interessante regeling:

De komende twee jaar gaan de provincies de agrarische sector stimuleren om daken met asbest

te vervangen door daken met zonnepanelen. Ze hebben hiervoor met het Rijk een convenant

afgesloten. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu stelt voor de regeling € 20 miljoen

beschikbaar. Naar verwachting start de regeling in juli 2013 en zal lopen tot en met december

2014. De regeling loopt vooruit op een mogelijk verbod op bezit van asbestdaken in 2024. Met de

regeling “Asbestdak eraf, zonnepanelen erop” verwachten de provincies de sanering van

asbestdaken een flinke impuls geven9.

Biomassa

Biomassa kan met gangbare marktrijpe technologie op twee manieren worden ingezet, namelijk

voor vergisting en verbranding. Mest-covergisting, GFT-vergisting, rioolslibvergisting en

houtkachels zijn hierbij de bekendere voorbeelden. De landelijke regio Noordoost Fryslân is rijk

aan biomassa, denk bijvoorbeeld aan mest, (snoei)afval, rioolslib, bermgras en hekelspecie.

Daarnaast zijn afvalproducten van particulieren en bedrijven zoals afgewerkt frituurvet (denk aan

7Provinsje Fryslân, Notitie Binnenstroom 2012-2015, vertienvoudiging van Friese megawatts

8 op basis van 18,4 % woningen in NOF ten opzichte van totaal in Fryslân, zie figuur 2.

9http://www.fryslan.nl/7307/regeling-asbestdak-eraf,-zonnepanelen-erop/

20

de diverse snackbars) en voedselrestanten (restaurants, supermarkten, verzorgingshuizen e.d.)

interessant. Deze producten hebben een hoge calorische waarde (energie-inhoud) en vormen in

potentie een waardevolle bron van/voor duurzame energie. We streven in Noordoost naar

optimaal hergebruik van dergelijke stromen. De uitdaging is om deze stromen te verzamelen en

waar mogelijk weer op regionale schaal in te zetten. Burgers en bedrijven hebben daarin een

belangrijke rol. Het project Energie uit Hout (E4) is daarvan al een goed voorbeeld in Noordoost

Fryslân. Temeer omdat daarmee ook het landschapsbeheer in stand gehouden wordt. Naast de

veelgebruikte technieken van vergisting en verbranding zijn ook torrefractie (groene steenkool),

pyrolyse (omzetten van biomassa in biobrandstof), vergassing en pelletisering (verdichten van

materiaal tot korrels)10

steeds beter toepasbaar voor de nuttige inzet van biomassa.

De volgende stap, die in de komende jaren gezet gaat worden is om, naast energietoepassingen

voor biomassa, door te ontwikkelen naar biomassa als grondstoffentoepassing. Dit is een

veelbelovende duurzame stap en de benodigde technologieën zijn dan ook volop in ontwikkeling.

Aangezien grondstoffen over het algemeen een hogere financiële en ook milieukundige waarde

hebben zetten we daar als regio, afhankelijk van technologische ontwikkeling, in toenemende

mate op in.

In de komende jaren zetten we ons daarom in om de regionaal beschikbare reststromen volop te

gaan benutten. Uiteindelijk doel is om gezamenlijk met lokale verwerkers in 2030 een optimum

te hebben bereikt waarmee we duurzame energie en zelfs onze eigen producten zoals board en

bioplastics produceren!

10

Dit zijn technieken waarbij biomassa verhit wordt en het in bruikbare componenten als olie, kolen en gas uiteen valt.

21

Figuur 3: Overzicht installaties biomassa naar energie, bron: www.b-i-o.nl

Windenergie

Het coalitieakkoord Nije Enerzjy foar Fryslân (2011-2015) is provinciaal het vigerende

beleidskader voor onder andere windenergie. Noordoost Fryslân is daarin geen zoekgebied voor

windturbines. De regio is in bepaalde gebieden vanwege het open (kust)landschap en relatief

dunbevolkte karakter echter wel uitermate geschikt voor windturbines. Het is een controversieel

onderwerp, voornamelijk vanwege de ervaren hinder in de vorm geluid en zicht en impact op het

landschap. Tijdens de themasessie Duurzame Energie is de wenselijkheid voor windenergie in

Noordoost wel door aanwezigen onderstreept.

Gezien de nationale zoektocht naar geschikte gebieden voor windenergie en de regionale

ambities ten aanzien van duurzame energieproductie stelt de regio zich positief op ten aanzien

van deze ontwikkeling. Een belangrijke overweging daarbij is dat de economische potentie van

windenergie ten opzichte van zonnepanelen gunstiger uitpakt.

22

Verspreidt in de regio draaien al tientallen turbines, zoals in de figuur aangegeven wordt met de

blauwe stippen.

Figuur 4: overzicht bestaande windturbines (oktober 2011), bron: Windenergie-nieuws

Deze turbines zijn veelal van de eerste generatie. Voor deze turbines geldt dat ze beperkt

vermogen hebben en een enigszins onrustig ogend draaibeeld (door twee rotorbladen met hoge

draaifrequentie). Vanwege de technologische optimalisaties ziet het hedendaagse

windmolenlandschap er anders uit en vormt de huidige situatie geen representatief beeld.

Een brede regionale maatschappelijke discussie zal de plaatsingsruimte voor wind in de regio

bloot moeten leggen. De balans tussen regionale kosten en baten van windenergie moet daarin

leidend zijn. Een mogelijkheid hierin is de ontwikkeling van participatiemodellen voor burgers,

waarbij de baten in de vorm van energie of geld (gedeeltelijk) bij de lokale gemeenschap terecht

komen. Het uitruilen van de bestaande turbines voor een nieuwe generatie, bijvoorbeeld

gegroepeerd in clusters, kan zowel qua duurzame energieproductie als qua landschappelijke

23

impact verbetering opleveren en kan daarmee binnen de te voeren discussie een

ontwikkelrichting zijn. Ook de inzet van kleine windturbines kan in de toekomst wellicht bijdragen

aan de productie. Deze hebben vanzelfsprekend minder impact op hun omgeving, maar blijven

vooralsnog achter qua rendement.

Slim netwerk

De verschillende duurzame energiebronnen (zon, biomassa en wind) hebben elk specifieke voor-

en nadelen wat betreft toepassingsmogelijkheden, ruimtegebruik, kostprijs en energieopbrengst.

Om onze energieambities te realiseren is een slimme mix van alle beschikbare duurzame energie

opties nodig. Bovendien zijn duurzame energiebronnen als zon en wind niet constant qua

productie. Indien we als regio de komende jaren op grotere schaal gaan produceren betekent dit

dat op regionale schaal gebufferd moet worden – bijvoorbeeld door gebruik te maken van accu’s,

de productie van waterstof uit elektriciteit en vraag en aanbod slim op elkaar af te stemmen. Dat

alles op basis van een slim elektriciteitsnetwerk en dus in samenwerking met de netbeheerder.

Concretisering

Als regio streven we naar concrete resultaten. In de komende jaren, tot en met 2016, stellen we

ons daarom ten doel om samen met het lokale initiatieven (project E3) en bedrijfsleven (project

E4) en onze eigen organisatie (project E5) 10 MW vermogen duurzame zonne-energie te

realiseren. Waar mogelijk maken we daarbij gebruik van fiscale regelingen, SDE+ en de

beschikbare revolverende fondsen.

Als overheden ondersteunen we, waar mogelijk, de borrelende lokale initiatieven. We doen dit

door middel van kennislevering, netwerkontwikkeling en organisatieondersteuning (project E3).

De ondersteuning bij ontwikkeling van lokale energiecoöperaties met als doel het produceren

van duurzame energie heeft daarbij nadrukkelijk onze aandacht. We doen dit waar mogelijk in

nauwe samenwerking met de Enerzjy Koöperaasje Fryslân en maken gebruik van het Fûns Skjinne

Fryske Enerzjy. Op basis van de bestaande sterk ontwikkelde sociale binding in Noordoost

Fryslân, de al lopende initiatieven zoals LEFeanwâlden en Groenkerk (Oentsjerk) én de ervaring

met coöperaties in de landbouwsector verwachten we stormachtige ontwikkelingen in de

komende 10 jaar rondom coöperatievorming.

Fûns Skjinne Fryske Enerzjy en Doefonds

Met het Fûns Skjinne Fryske Enerzjy wordt gedacht aan een revolverend, zichzelf in stand houdend

fonds. Dit is een initiatief van de provinsje Fryslân. Het fonds heeft tot doel om de productie van

duurzame en betaalbare energie te stimuleren.

Doel van het Doefonds is om innovatieve initiatieven te stimuleren en door te ontwikkelen

bijvoorbeeld door middel van leningen, garanties en deelnemingen. Het Doefonds is voornamelijk

24

gericht op initiatieven van het MKB en maatschappelijke organisaties die zich dicht tegen de

markt bevinden (ontwikkelfase).

Ten aanzien van biomassa ondersteunen we de lopende initiatieven waar mogelijk en bouwen

we in samenwerking met het bedrijfsleven gestaag verder aan benutting van het regionaal

potentieel. We starten in de komende jaren met innovatieve bermgrasbenutting voor energie en

eiwitwinning (project E1). Vanzelfsprekend gaan we ook verder met het ANNO-project Energie uit

Hout (E2) dat reeds op gang is.

Speelveld

Installateurs, energiebedrijven, netbeheerders Liander (elektriciteit) en Stedin (gas),

gemeenten/provincies, Enerzjy Koöperaasje Fryslân, agrarische sector, Groenkerk, burgers,

dorpsbelangen, Doarpswurk, LEfeanwâlden, grotere energieverbruikers, landschapsonderhoud,

terreinbeherende organisaties (TBO’s), Noardlike Fryske Wâlden (NFW), Friese Milieu Federatie

(Netwerk Duurzame Dorpen), energieadviseurs, investeerders (banken, maar ook

pensioenfondsen, bedrijven en particulieren).

Lopende ontwikkelingen en initiatieven in NOF

7 operationele agrarische co-vergistingsinstallaties, totaal vermogen bijna 6 MW elektrisch.

Verbrandingsinstallaties in de pluimveesector, totaal vermogen zo’n 2 MW thermisch.

Energie uit hout Noardlike Fryske Wâlden/

ANNO-gemeenten,

Wetterskip Fryslân

Algenkweek, in combinatie met covergisting Kelstein Hallum

Sinnegreide/Oprichting Lokaal Energiefonds Gemeente Dongeradeel

Fryske Enerzjy Koöperaasje Provincie Fryslân

PV voor MKB (nog vast te stellen) Provincie Fryslân

Agendaproject Lokale Enerzjy Ferwerderadiel (LEF) Gemeente Ferwerderadiel

Agendaproject: Duurzaam Burdaard Gemeente Ferwerderadiel

Project Wetterwâlden Bûtenfjild Gemeente Dantumadiel

25

2.3 Duurzame mobiliteit

Mobiliteit vormt een belangrijke factor bij verduurzaming. Mobiliteit is goed voor ruim 20% van

onze CO2-uitstoot en is bovendien de enige omvangrijke sector binnen de EU waarvan de CO2-

uitstoot gestaag blijft groeien.

Mobiliteit en leefbaarheid

Mobiliteit is in de regio Noordoost een bepalende factor voor de leefbaarheid. Door het

landelijke karakter zijn inwoners en bezoekers vaak genoodzaakt grotere afstanden af te leggen

om in behoeftes als werk, boodschappen, school, sport, zorg en recreatie te voorzien.

Bovendien constateren we dat het lokale voorzieningenniveau in de regio onder druk staat door

gebruikersafname (krimp) en een terugtredende overheid. Om leefbaarheid toch op een gewenst

niveau te houden moet worden voorzien in versterking van de regionale ontsluiting. De regio is

daar al druk mee aan de slag in projecten als de Centrale as en de verdubbeling van de spoorlijn

Leeuwarden – Groningen. Naast deze grotere infrastructurele projecten is het echter ook een

uitdaging om groepen te bedienen die minder zelfstandig mobiel zijn, zoals kinderen, scholieren,

ouderen en mensen met een lichamelijke of geestelijke beperking. Daartoe is een meer

fijnmazige openbaar-vervoer-ontsluiting noodzakelijk. Gezien de relatief grote spreiding van deze

doelgroepen in de regio, blijkt dit wel een kostbare zaak. Een alternatief is dan ook noodzakelijk.

Het provinciale project ‘De digitale duim’ is een mooi voorbeeld van zo’n alternatief: regionale

vraag en aanbod van mobiliteit komen bij elkaar op internet en worden gekoppeld. Daarmee

wordt sterk verhoogde efficiëntie bewerkstelligd en dat is financieel (profit), milieukundig (planet)

en sociaal (people) gezien interessant.

Mobiliteit en technologie

We zien dat duurzame technologische ontwikkeling in de mobiliteitbranche volop aanwezig is,

denk bijvoorbeeld aan het rijden op alternatieve brandstoffen als groengas, biodiesel, bio-

ethanol en het (hybride)elektrisch rijden. Gestimuleerd door fiscale mogelijkheden is deze

beweging primair bij ondernemers en leaserijders te zien. De ontwikkeling van duurzame

mobiliteit is zeer dynamisch door constante technologische ontwikkeling. Voor overheden is het

een uitdaging hier op de juiste manier mee om te gaan.

Aanpak

In lijn met de Trias Energetica wordt primair gezocht naar mogelijkheden tot het beperken van

het aantal vervoerskilometers. Wat daarin opvalt, is dat digitale technologie als internet mensen

momenteel al steeds beter in staat stelt om op afstand zaken te regelen. Denk bijvoorbeeld aan

meer mensen die thuiswerken of gebruik maken van telezorg. We verwachten richting 2030 een

behoorlijke vlucht in deze ontwikkelingen.

26

De eerste uitvoeringslijn is dan ook:

1. Efficiëntie:

A: reductie van noodzakelijk vervoersbewegingen door optimaal gebruik te maken van

digitale technologie.

B: door slimmer om te gaan met beschikbare vervoersmiddelen en het aantal

voertuigkilometers te reduceren. Denk aan autodelen, fietsen, carpoolen en uitgekiende

(openbaar)vervoers- en taxidiensten.

Vervolgens gaat het binnen de regio om de duurzame invulling van mobiliteit. Hoe gaat de

bestaande en toekomstige mobiliteitsvloot over op duurzame brandstoffen en energie en welke

rol hebben overheden daarin? We kijken primair naar de kenmerken van de regio. Dat betekent

dat er in de regio nadrukkelijk onderscheidende kansen liggen voor duurzame mobiliteit op het

gebied van:

2. duurzaam varen, vanwege de aantrekkelijkheid voor waterrecreatie en de combinatie

om de regio goed op de kaart te krijgen;

3. duurzaam zwaar transport, vanwege het grote aandeel landbouw, bouw en transport in

de regio en de mogelijkheid voor de overheidsdiensten. Ook de beroepsvaart valt in

deze categorie.

Duurzaam varen

Schoon en duurzaam varen past goed binnen de ambities in Noordoost Fryslân wat betreft

waterrecreatie, zoals verwoord in de Strategische visie Waterrecreatie Noordoost Fryslân 2025.

Daarin wordt bijvoorbeeld gesproken over E-only-vaarroutes. De kansen voor elektrisch varen

worden ook al concreet benoemd in het Masterplan Waterfront Dokkum (2011) en zijn tevens

onderdeel van Het Friese Meren Project.

De provincie Fryslân heeft de ambitie om proeftuin van het elektrisch varen te zijn en heeft

daarvoor een uitgebreid stimuleringsprogramma gestart. Samen met Friese bedrijven, de Stifting

Elektrysk Farre Fryslân en de onderwijsinstellingen wil de provincie Fryslân koploper zijn in

elektrisch varen. Momenteel varen er in Fryslân 875 elektrische boten en 160 laadpunten. Het

Friese streven is om in 2015 3000 elektrische boten op het water te hebben in Fryslân.

Hoeveel elektrische boten er al in Noordoost varen is niet exact bekend. Afgeleid van de het

totaal aantal in Fryslân11

ligt het aantal e-boten in Noordoost tussen 50 a 100. Op basis van

grondgebiedgrootte betekent een doorvertaling van de provinciale doelstelling naar de regio dat

er in 2015 zo’n 500 boten elektrisch aangedreven door onze wateren varen.

11

Rekening houdend met een grondoppervlakverhouding en uitgaande dat het zwaartepunt van de Friese recreatievaart (vooralsnog) buiten Noordoost Fryslân valt.

27

Als regio onderschrijven we het belang van de provinciale doelstelling en zetten we ons in daar

naar vermogen aan bij te dragen. We brengen in samenwerking met de Provinsje het huidig

aantal boten beter in kaart en op basis daarvan scherpen we onze kwantitatieve doelstelling aan.

Daarbij houden we wel nadrukkelijk rekening met het beperkte aandeel recreatievaart in

Noordoost.

We zien dat we in het behalen van de doelstelling sterk afhankelijk zijn van externe factoren zoals

de komst en wensen van consumenten en de actieve ontwikkeling bij recreatieondernemers. Als

overheden zetten we daarom in eerste instantie in op een stimulerende rol door het ontwikkelen

van een dekkende infrastructuur van laadpunten. De reeds aanwezige kunstwerken zoals

pompen en sluizen van het Wetterskip beiden een kans om oplaadpunten gemakkelijker te

realiseren. Daarnaast maken we enkele gebieden in onze ecologische hoofdstructuur exclusief

beschikbaar voor elektrisch varen. Daarmee wordt ook direct de milieudruk in onze EHS verlaagd!

In het kader van bovenstaande heeft de provincie subsidie beschikbaar voor oplaadpunten voor

elektrisch varen (Stimuleren elektrisch varen in Fryslân12

). Daarnaast kunnen bestaande of

toekomstige (huur)vloten voorzien worden van elektrische aandrijving (ook subsidiabel) en

kunnen speciale vaarroutes worden uitgezet enkel voor elektrische fluisterboten. De kaart op de

volgende pagina geeft een beeld van de bestaande elektrische oplaadinfrastructuur voor de

vaart.

12

www.friesemeren.nl/nl/natuur-en-economie/elektrisch-varen

28

Richting 2030 wordt op verdere emissiereductie in de watersector aangestuurd. Het uiteindelijke

doel is een volledig duurzaam aangedreven vloot in onze wateren. Niet alleen in de

recreatiesector, maar ook in de professionele vaart. Waar mogelijk op basis van een autonome

beweging door de aantrekkelijkheid van schone vaartuigen in de vorm van bijvoorbeeld lagere

kosten, stillere motoren, schonere (of geen) uitstoot van uitlaatgassen en dergelijke.

Figuur 5: Oplaadpunten Elektrisch varen in Noordoost, bron: www.elektrischvaren.info

Als de beoogde ontwikkeling niet voldoende autonoom op gang komt zal meer sturend

overheidsbeleid ontwikkeld worden. Een evaluatiemoment in 2015 zal hierin bepalend zijn.

Duurzaam zwaar transport

In de regio is het aandeel zwaar transport relatief groot, denk aan de landbouwsector,

bouwsector en de logistieke sector, inclusief scheepvaart. Voor zwaar transport is veel vermogen

benodigd. Een verbrandingsmotor is daartoe geschikt. Waar bij personenvervoer de nadruk op

elektrische aandrijving ligt, wordt voor het zwaardere transport daarom ingezet op 2e generatie

biobrandstoffen, zoals groengas, bio-lng, bio-ethanol of biodiesel. Dit sluit aan op de ontwikkeling

29

in de Energy Valley regio richting (Bio-)LNG voor de scheepvaart en zwaar transport, waar de

Taskforce LNG Noord Nederland zich voor inzet. Ook de provinsje zet nadrukkelijk in op dit spoor.

De ANNO-regio kan daarin een rol vervullen waar het gaat om regionale productie van

biobrandstoffen en faciliteren in infrastructuur. Dit is ook voor de (buitendijkse) scheepvaart,

zoals de passagiersdienst richting Ameland een interessante ontwikkeling waar in dit kader reeds

onderzoek naar gedaan wordt.

Onder andere door Europese bijmengverplichtingen heeft de inzet van biobrandstoffen de

afgelopen jaren een aardige vlucht genomen. Ook de stimulering van diverse overheden op dit

vlak, in Noordoost bijvoorbeeld de ondersteuning van biotankstations, heeft bijgedragen aan

verdere ontwikkeling. In de afgelopen jaren is een ethische discussie gevoerd over de toepassing

van biobrandstoffen. Deze discussie komt er in hoofdzaak op neer dat wanneer (potentieel)

voedsel zoals maïs, palmolie, koolzaad en suikerriet als brandstof worden ingezet de

wereldvoedselmarkt onder te hoge druk komt te staan, mogelijk met prijsopdrijving tot gevolg.

Dit neemt niet weg dat alternatieve brandstoffen in vooral de zwaardere categorieën zoals

transport en landbouw noodzakelijk zijn als alternatief voor fossiele brandstoffen. Dit geldt zeker

ook in Noordoost Fryslân, omdat deze sectoren hier relatief groot zijn. We zetten daarom ook als

regio in op het toepassen van zogenaamde 2e generatie biomassastromen voor brandstoffen op

basis van afvalstromen zoals afgewerkt frituurvet, slachtafval, snoeiafval, rioolslib en gft-afval.

Ook de zogenaamde 3e generatie omarmen we in Noordoost Fryslân. Daaronder valt de kweek

van algen, eendenkroos en ook bacteriën. In Hallum is een pionier op dit vlak gevestigd. We

zetten ons als regio in op verdere stimulering van dergelijke initiatieven.

Verscheidene gemeenten in Noordoost Fryslân en ook de Provinsje zijn inmiddels met

aardgasdienstauto’s uitgerust. Ook zijn verschillende particulieren en bedrijven op deze

brandstof overgestapt. Aardgas is een fossiele brandstof met relatief schone verbranding. Een

aardgasaandrijving is ook geschikt voor het niet-fossiele groengas. Omdat aardgas goed

beschikbaar is vormt het voor nu een geschikte transitiebrandstof. Momenteel is het al mogelijk

om aardgas te tanken in Dokkum, Burgum en Surhuisterveen. Net als bij elektrisch transport

geldt voor deze brandstof dat er een dekkend netwerk van geschikte tankstations essentieel is,

voordat het voor bedrijven en organisaties interessant wordt om hun wagenpark op een

dergelijke biobrandstof te laten rijden.

De volgende stap is dus om het aardgas te vervangen door (regionaal geproduceerd) groengas.

De bestaande vergisters in de regio kunnen hierin wellicht een belangrijke bijdrage leveren. In

het verlengde daarvan moet gedacht worden aan CNG (Compressed Natural Gas), LNG (Liquefied

Natural Gas) en de bio-varianten daarvan CBG en LBG (waarbij Natural wordt vervangen door

Bio). Beide zijn een vorm van gecomprimeerd gas met daardoor een kleiner opslagvolume. De

30

technologie is volop in ontwikkeling. In de Transportsector zien we dat de grotere merken zich

toeleggen op dit spoor.

De nationale overheid stimuleert schoon zwaar vervoer. Voor vrachtwagens en bussen van 5.001

kilogram of hoger is een subsidiebedrag van 4.500 euro mogelijk. Deze voertuigen moeten wel

voldoen aan de Europese emissiestandaard EuroVI-norm. Voor de klasse tussen 3.500 en 5.000

kilogram is 1.250 euro beschikbaar13

.

Elektrisch personenvervoer

Als regio zien we de duurzame waarde van elektrisch personenvervoer en willen dit waar

mogelijk ondersteunen. Het verkrijgen van een E-Award-eervolle-vermelding door de gemeente

Tytsjerksteradiel onderstreept dat we daarin al goed op weg zijn! Elektrische fietsen en scooters

zijn al onderdeel van het straatbeeld geworden en het aanbod van volledig elektrische auto’s

begint te groeien. Vanwege het toenemende aanbod van elektrische auto’s en de verbeterde

prestaties is de verkoop de laatste tijd al sterk gestegen. Eind 2011 reden er 1000 elektrische

personenauto’s rond in Nederland en in oktober 2012 waren dit er al 5000. Het aandeel ten

opzichte van het totale aantal personenauto’s blijft voorlopig echter klein. PwC14

constateert in

dat kader dat er in 2020 naar verwachting in Nederland 140.000 elektrische personenauto’s rond

rijden, waarmee het aandeel op 2% van het totaal komt. Voor Noordoost Fryslân zou dat een

totaal van zo’n 10.000 elektrische auto’s in 2020 betekenen.

De prijs van accu’s, de beschikbaarheid van een dekkende infrastructuur en het vergroten van de

actieradius zullen bepalende factoren zijn voor het uiteindelijke succes van deze vorm van

duurzame mobiliteit. Ook brandstofceltechnologie op basis van waterstof kan dienen als

vervanging van accu’s en daarmee een belangrijke bijdrage leveren. We zijn als regio afhankelijk

van dergelijke ontwikkelingen en stellen ons daarom faciliterend op. We hebben een

voorbeeldfunctie en stellen ons faciliterend op, het initiatief ligt echter bij de markt.

Concretisering in de regio en rol van de overheid

Het streven binnen de regio Noordoost Fryslân is om het aantal kilometers terug te dringen en

het gebruik van schoon transport te versnellen. Als gezamenlijke overheden:

- faciliteren we in openbaar vervoer, waar mogelijk duurzaam aangedreven;

- verduurzamen we onze eigen wagenparken verder (launching customer);

- stimuleren we gebruik van duurzame mobiliteit door te faciliteren in oplaad- en

brandstofinfrastructuur en informatieverstrekking.

13

www.agentschapnl.nl/actueel/nieuws/financieel-voordeel-bij-investeringen-schoon-transport#node-

531672 14

PwC, Charging forward, electric vehicle survey, 2012

31

- Stimuleren we minder vervoersbewegingen door inzet van slimme technologie.

Bijvoorbeeld door personenvervoer te koppelen aan een digitale applicatie.

De rol als launching customer heeft binnen de overheden reeds een plaats gekregen door

duurzaamheid als criterium in het inkoopbeleid op te nemen. Richting 2030 zullen deze criteria,

mede op basis van verder ontwikkeld aanbod in de markt, zwaarder worden aangezet. De

Provinsje Fryslân heeft het voornemen om in 2050 fossielvrij te zijn, daar sluiten wij ons als regio

bij aan.

Op Europees niveau is regelgeving in het leven geroepen om voor nieuwe voertuigen de

gemiddelde uitstoot per kilometer te verminderen. Voor gemeenten is het mogelijk om op

regionaal niveau de implementatie van duurzame mobiliteit te versnellen. Als regionale

overheden hebben we immers een goede positie om pioniers van alternatieve mobiliteit te

faciliteren en zo de overstap van het grote publiek makkelijker te maken.

Regionaal lopende ontwikkelingen

Elektrische auto’s Tytsjerksteradiel, Dantumadiel, Ferwerderadiel,

Dongeradeel, Wetterskip Fryslân

Aanleg oplaadpunten elektrische auto’s Achtkarspelen, Dongeradeel, Tytsjerksteradiel,

Ferwerderadiel, Kollumerland c.a., Wetterskip

Fryslân.

Elektrische sloepen Tytsjerksteradiel en Ferwerderadiel

Elektrische oplaadpunten voor boten Dongeradeel, Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel,

Ferwerderadiel

Wagenpark op groen gas Dantumadiel, Dongeradeel, Tytsjerksteradiel,

Provinsje, Wetterskip

Aardgasvulpunten Tytsjerksteradiel, Achtkarspelen, Dongeradeel

Speelveld

Organisaties met een groot wagenpark (taxicentrales, milieudiensten, transportondernemingen,

OV-maatschappijen Qbuzz/Connexxion/Arriva, loonbedrijven, leasemaatschappijen),

waterrecreatieondernemingen, (jacht)havenbeheerders, dorpsbelangen, Stichting e-laad15

(samenwerkende netwerkbeheerders), Fietsersbond, pomp- en garagehouders, LTO Noord en

NFW.

15

Deze stichting verzorgt aanleg en onderhoud van e-laadpunten. Op het moment van schrijven is er wegens een overschot aan aanvragen een aanvraagstop.

32

2.4 Duurzaam ondernemen

Inleiding

Onder duurzaam ondernemen wordt verstaan: het op bedrijfsniveau concretiseren van een

balans tussen de 3 P´s: people, planet en profit. Naast winstgevendheid, streven ondernemingen

naar het reduceren van milieu-impact en staat het welzijn van medewerkers in de hele keten

centraal. Ondernemingen handelen dus maatschappelijk betrokken waarbij dit ook de langere

termijn bedrijfsvoering ten goede komt.

Duurzaam ondernemen wordt al door vele ondernemers opgepakt. Ook in Noordoost Fryslân is al

een groep ondernemers actief, onder andere binnen het Koplopertraject in Achtkarspelen en

Tytsjerksteradiel. Ze zien mogelijkheden zichzelf als duurzaam bedrijf te profileren, hebben

betere kansen bij duurzame aanbestedingen of kunnen simpelweg kosten besparen. Dit kan

variëren van groene stroominkoop tot het zelf produceren van duurzaam-gecertificeerde

producten. Ook het betrekken van doelgroepen met een afstand tot de arbeidsmarkt door ze

weer aan het werk te helpen is een goed voorbeeld. Voor de doelgroep Veehouderij, heeft

Friesland Campina een energiescan ontwikkeld, om energiebesparing op het boerenbedrijf te

realiseren.

Ontwikkelrichtingen

We onderscheiden twee ontwikkelrichtingen binnen dit thema:

• Duurzaam ondernemen,

• Regionale ketens en kansen.

Duurzaam ondernemen

De ambities en kansen binnen duurzaam ondernemen liggen op het vlak van duurzaam inkopen

van bijvoorbeeld streekproducten voor de horeca, energiebesparing bij verlichting en

fabricageprocessen, een verbeterde efficiëntie in de productieketen en/of een sociale en

maatschappelijke aanpak.

Hoewel duurzaam ondernemen (DO) een veelgenoemd onderwerp is en bedrijven wel

mogelijkheden zien, blijft het intern bij organisaties vaak nog te veel liggen waardoor kansen

onbenut blijven. Op dit vlak is nog veel terrein te winnen. Ondernemers weten over het

algemeen goed wat ze willen. Ze zien ook dat overheden streven naar verduurzaming,

bijvoorbeeld door duurzaam in te kopen en ook consumenten kopen steeds bewuster. Dit

betekent dat er marktkansen ontstaan. DO is echter geen core-business voor veel bedrijven,

waardoor de kennis ontbreekt.

Ook aan het concretiseren en aantoonbaar maken van duurzaam ondernemen is behoefte.

Gevoelsmatig heeft DO meerwaarde, maar concretisering blijkt vaak nog lastig. Instrumenten om

te concretiseren zijn bijvoorbeeld de MVO-Prestatieladder (gebaseerd op ISO 26000), de CO2-

33

prestatieladder en ook certificering van producten en diensten. Dit maakt ook het duurzaam

inkopen en aanbesteden van overheden mogelijk.

Een belangrijke stap in de verdere ontwikkeling van duurzaam ondernemen in Noordoost Fryslân

is het actief ondersteunen van ondernemingen in het benoemen en uitwerken van ambities. Daar

ligt een taak voor de regionale overheden. We pakken dit als regio op door de succesvolle

koplopertrajecten in Achtkarspelen en Tytsjerksteradiel uit te rollen over de regio (project O2).

Daarnaast zetten we in op behoud van jonge kennis in de regio. We doen dit door afgestudeerd

regionaal talent in te zetten op duurzaamheidvraagstukken bij ondernemers (Project O1).

Regionale ketens: voedsel, nutriënten, biomassa, producten

Duurzaam ondernemen kan worden geconcretiseerd door het creëren van regionale ketens en

kringlopen. Denk bijvoorbeeld aan het produceren van streekproducten voor de (regionale)

consumentenmarkt. Ook het business-to-business leveren en afnemen van goederen en diensten

op regionale schaal kan een belangrijke bijdrage leveren aan verduurzaming van de regio (zeker

ook economisch!).

Naast de productie en levering van duurzame producten en diensten wordt het opwerken van afval tot grondstof richting 2030 in toenemende mate belangrijk. Afvalverwerkers zoals Omrin richten zich hier nu al op en kunnen daarin een waardevolle bijdrage leveren. Ook het creëren van regionale nutriëntkringlopen past binnen dit kader. Een te grote hoeveelheid nutriënten in het milieu heeft bijvoorbeeld een negatief effect op de biodiversiteit. Ook door opkomende wereldwijde fosfaatschaarste en druk op voedermarkt (bijvoorbeeld soja) neemt de noodzakelijkheid tot kringloopgebruik toe.

Mest en ook rioolslib vormen in potentie een belangrijke van nutriënten zoals fosfaat, stikstof en

kalium (NPK). Fosfaat is een delfstof en de bronnen zijn beperkt. Stikstof zit onbeperkt in de

lucht, maar kost zeer veel energie om vast te leggen in kunstmest. Het terugwinnen van deze

nutriënten uit mest en slib (raffinage) biedt daarom voordeel voor milieu (bijvoorbeeld

verminderde eutrofiëring en uitstoot van broeikasgassen als ammoniak, verminderde

energieverbruik op rioolwaterzuiveringsinstallaties) en economische voordelen, bijvoorbeeld

door het vervangen van kunstmest.

Een mooi en actueel voorbeeld van kringloopcreatie is het onttrekken van fosfaat uit rioolwater.

Verschillende waterschappen zijn daar al mee bezig. Dit teruggewonnen fosfaat kan in Duitsland

al worden ingezet in de landbouw. In Nederland is de wet – en regelgeving op dit front volop in

beweging en de verwachting is dat zo’n kringloop in de komende jaren wettelijk mogelijk wordt.

De technologische ontwikkeling rondom mestverwerking is ook in volle gang en wordt naar

verwachting al in de komende jaren toegepast.

Door de afschaffing van het melkquotum loopt de melk- en dus mestproductie in de

landbouwsector verder op. Ook omdat vanuit de Europese en nationale overheid de

34

mestwetgeving strenger wordt neemt de noodzaak tot kringloopsluiting in de agrarische sector

verder toe. Dus niet zozeer vanwege (fosfaat)schaarste in Nederland, maar vooral vanuit

milieuoogpunt. Een eerste aanzet hiertoe is reeds gegeven door de NFW.

In onderstaande tabel is een overzicht van aantallen bedrijven in verschillende sectoren in

Noordoost. Veeteelt is sterk vertegenwoordigd. Vooral op de kleigronden in de noordelijke helft

van de regio heeft ook de akkerbouw een significant aandeel.

Figuur 6 Aantallen bedrijven landbouwsector, 2012: gewassen, dieren en grondgebruik, bron: CBS/KNN

Zeker in Noordoost Fryslân, waar de agrarische sector een vooraanstaande economische rol

speelt is het hergebruik van regionaal beschikbare nutriënten in toenemende mate noodzakelijk.

Een concreet voorbeeld waar we in onze regio mee aan de slag gaan is dan ook het winnen van

eiwitten en energie uit bermgras (project E1).

Ook binnen de watersector is in toenemende mate aandacht voor het winnen van nutriënten als

fosfaat (en overige grondstoffen) uit rioolwater. Het Wetterskip Fryslân zet zich hier nadrukkelijk

voor in en ziet ook mogelijkheden om hierin gezamenlijk op te trekken in de regio.

In de regio streven we naar een gezamenlijke ontwikkeling tussen veeteelt, akkerbouwers,

waterschappen en overheden op dit vlak. In 2030 is optimalisering van nutriëntstromen in de

regio bereikt. De technologieën die dergelijke kringlopen mogelijk maken zijn volop in

ontwikkeling. Als ANNO-overheden ondersteunen we dit waar mogelijk. Afhankelijk van de mate

van autonome marktontwikkeling op de vlak gaan we na 2016 nadrukkelijker stimuleren om tot

de gewenste kringlopen te komen.

Regionaal lopende ontwikkelingen

Koploperproject en Gemeenten Achtkarspelen en Tytsjerksteradiel

Innovatiehuis Buitenpost

35

Algenkweek Hallum

Kringlooplandbouw NFW

Speelveld

MKB, ondernemingsverengingen, specifiek de overkoepelende Ondernemers Federatie

Noordoost Friesland (ONOF), Omrin, akkerbouwsector, veeteeltsector, LTO Noord, NFW,

Wetterskip Fryslân, Innovatiehuis Lauwersdelta, Dwaande, banken, maatschappelijke

organisaties, gemeenten & provincie, KVK/Syntens.

2.5 Duurzame gebouwde omgeving

Met het verduurzamen van de gebouwde omgeving valt veel te winnen. Denk bijvoorbeeld aan

energiebesparing in oude woningen. Op dit moment besteedt een gemiddeld huishouden nog

ruim € 2200,- per jaar aan energie. Met de huidige isolatietechnieken kan dit sterk worden

verminderd, waarbij de bewoner direct de voordelen ziet in de vorm van lagere maandlasten en

een comfortabelere woning, terwijl ook de CO2-uitstoot omlaag gebracht wordt. Het opwekken

van duurzame energie in de vorm van zonnepanelen op gebouwen sluit hier naadloos op aan.

Naast woningbouw geldt dit ook voor bedrijven en voorzieningen als scholen, zwembaden,

sportkantines en dorpshuizen. Deze verminderde afhankelijkheid van fossiele brandstoffen -

inclusief bijbehorende (prijs)risico’s – vergroot tevens de financiële toekomstbestendigheid van

de regio en haar inwoners.

Ook de openbare ruimte behoort tot de gebouwde omgeving. Energieverbruik in de openbare

ruimte is aanzienlijk, denk alleen al aan alle openbare verlichting, gemalen en sluizen! Als

overheden hebben we daarin een vooraanstaande rol. Het kiezen voor energiezuinige

technologie, zoals LED-verlichting en (bewegings)sensoren is een aspect dat de diverse

overheden nu al oppakken. Het valt daarmee wel buiten de scope van deze visie, al staan we hier

als regio vanzelfsprekend wel achter!

Behalve energetische maatregelen is ook het omgaan met demografische ontwikkelingen binnen

Noordoost Fryslân een belangrijke opgave in het kader van duurzaamheid. Daarbij gaat het om

aansluiting van vraag op aanbod in de woningmarkt, zowel kwalitatief (bijvoorbeeld

levensloopbestendig) als kwantitatief (bijvoorbeeld als gevolg van krimp).

Ontwikkelrichtingen

De gebouwde omgeving in Noordoost Fryslân bestaat uit koopwoningen (66%), huurwoningen

van woningcorporaties (27%), overige huurwoningen (7%), bedrijfsgebouwen en maatschappelijk

vastgoed. De markt voor nieuwbouw is beperkt, vooral door de huidige economische

36

omstandigheden en meer structureel door demografische ontwikkelingen zoals krimp en

vergrijzing. Voor het verduurzamen van de gebouwde omgeving richten we ons voornamelijk op

de bestaande woningen en gebouwen.

Een belangrijk uitgangspunt is dat de benodigde investeringen moeten worden bekostigd op

basis van de besparing op energie-inkoop van de gebruiker. De praktijk blijkt weerbarstig.

Investeerders (eigenaren) zijn vaak niet diegene die de vruchten plukken van de verlaagde

energierekening (denk bijvoorbeeld aan sociale huur en scholen). We streven als regio naar

projecten waarin de belangen met elkaar verenigd worden en we deze impasse doorbreken.

We richten ons in Noordoost Fryslân nadrukkelijk op de volgende onderdelen:

• Koop- en huurwoningen: energieprestatie (besparing en duurzame opwekking)

• Maatschappelijk vastgoed: energieprestatie (besparing en duurzame opwekking)

• Regionaal waardebehoud van vastgoed en omgeving (zowel financieel als intrinsiek)

Koop- en huurwoningen: energieprestatie

Met het isoleren van een woning verhoogt de energieprestatie. Dit betekent dat de kwaliteit en

betaalbaarheid van een woning toeneemt, zeker wanneer op de langere termijn energieprijzen

verder stijgen. Bovendien is het wenselijk om deze toegenomen kwaliteit te kwantificeren,

bijvoorbeeld op basis van totale maandlasten. Daardoor kan het worden doorberekend in de

woningwaarde bij verkoop.

Als regio gaan we gezamenlijk aan de slag om deze opgave te slechten. We streven naar een

beeld waardoor rond 2030 de totale woningmarkt energetisch verbeterd presteert.

Ruim een kwart van de woningvoorraad in Noordoost Fryslân bestaat uit huurwoningen. Doordat

hier sprake is van bezit bij corporaties is het beter mogelijk grotere stappen te maken. De

corporaties zijn zich bewust van hun maatschappelijke rol, maar kunnen deze uitdaging, mede

37

vanwege de toenemende financiële druk niet alleen aan. Vanzelfsprekend spelen de klanten

(huurders) een belangrijke rol en op een aantal fronten kunnen ook de financiële sector en de

bouwkolom een bijdrage leveren. Als gezamenlijke belanghebbenden gaan we deze uitdaging

aan. Daarbij streven we naar energetische aanpak van de woningen als onderdeel van de

Transitieatlas zoals beschreven in anticipeerregio Noordoost Fryslân (niet formeel vastgesteld)

waarin vooral inspelen op demografische aspecten aan de orde komt.

66 % procent van de woningen is particulier bezit. Als ANNO-overheden zien we dat deze groep

verder bediend moet worden. In samenwerking met en ondersteund door de provincie Fryslân

pakken we dit op.

We pakken energetische woningverbetering stapsgewijs op als regio. In aansluiting op de

provinciale doelstellingen zetten we ons de komende jaren in om grondige

‘energieverbouwingen’ te stimuleren. We doen dit door burgers te informeren en te

enthousiasmeren. De succesvolle bestaande energieloketten schalen we op naar regionaal

niveau (project G2). We zetten daarom nadrukkelijk in op het koppelingen met het revolverende

fonds en subsidies van de provincie Fryslân (project G1).

Na 2015 gaan we een stap verder: op basis van technologische en marktontwikkelingen

verwachten we dat energieneutraal-renovatie de norm is en zullen daar is samenwerking met de

provincie Fryslân volop op in zetten. Tot die tijd worden in Fryslân enkele pilots gedraaid. We

streven er naar om één of meerdere van deze pilots in samenwerking met regionale

ondernemers in Noordoost te laten plaatsvinden.

Figuur 7: Woningvoorraden 2011 in Noordoost, bron: CBS, bewerking KNN

Maatschappelijk vastgoed

Naast de bestaande (huur en koop) woningvoorraad verdient ook het maatschappelijk vastgoed

in de regio aandacht. Dorpshuizen, sportkantines, zwembaden, gemeentehuizen,

rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi’s) en scholen kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan

de duurzaamheiddoelstellingen. Bovendien worden de exploitatielasten van deze voorzieningen

met de juiste maatregelen verlaagd. Daarmee wordt tevens een belangrijke bijdrage geleverd aan

de toekomstbestendigheid van dergelijke voorzieningen (ook een vorm van duurzaamheid).

38

Ook hier geldt dat een slimme aanpak van de maatregelen inclusief financiering noodzakelijk is.

Hoe kunnen de voorinvesteringen worden verrekend met de lagere exploitatielasten? Om dit te

realiseren dienen eigenaren en gebruikers onderling afspraken te maken. Ook worden externe

investeerders betrokken en worden samen met het regionale bedrijfsleven zogenaamde ESCo’s

opgericht worden (project G4)

Wat is een ESCo?16

ESCo staat voor Energy Service Company. Hierbij besteedt een eigenaar/gebruiker van een

gebouw de energievoorziening en het management daarvan uit aan een externe partij met als

doel substantieel op energiekosten te besparen, meer kwaliteit te realiseren, minder

vermogensbeslag te hebben in installaties e.d. en de eigen organisatie te ontlasten. De

contractpartner die de installaties, het energiebeheer en -management, etc. overneemt is meestal

een consortium van partijen bestaande uit een technisch team en een financier die feitelijk een

concessie van de opdrachtgever krijgt en op basis van een prestatiecontract gedurende langere

tijd de integrale energie dienstverlening aan de opdrachtgever teruglevert.

Het maatschappelijk vastgoed dat onder de directe invloedsfeer van de betrokken overheden valt

is voor 2030 energetisch optimaal aangepakt. Voor het overige deel ondersteunen en stimuleren

we als overheden waar mogelijk zoals hierboven beschreven.

Energy Challenges is een wedstrijd onder scholen om energie te besparen van Energy Valley.

Deze challenge is al gestart bij PCBO Tytsjerksteradiel. We maken als regio werk van het uitrollen

naar alle basisscholen en mogelijk ook voortgezet onderwijs in NO Fryslân (als onderdeel van

project G4). De NME-centra vervullen daarin een belangrijke rol.

Regionaal waardebehoud

Naast energiebesparing en -productie speelt bij verduurzaming in de gebouwde omgeving

behoud van leefbaarheid en vastgoedwaarde een belangrijke rol. Vooral in het licht van de

demografische ontwikkelingen in de regio Noordoost, zoals krimp en vergrijzing, is dit een

belangrijk aspect voor de toekomst. Binnen de Noordoost Friese gemeenten is het aantal

inwoners de afgelopen jaren gelijk gebleven of kent al een lichte krimp. Voor de komende jaren

wordt een doorzetting van deze trend verwacht. Ook het toenemend aantal ouderen heeft

invloed op de woningvraag, vooral op het type huisvesting. Er schuilt een gevaar in dat vraag en

aanbod in de toekomst zowel kwantitatief als kwalitatief minder op elkaar aan sluiten. Naast

deze structurele demografische veranderingen speelt momenteel ook de huidige recessie een rol

in de waardeontwikkelingen. De ANNO-themagroep Sociaal houdt zich nadrukkelijk bezig met dit

16

Bron: http://www.esconetwerk.nl/

39

vraagstuk. We zien vanuit duurzaamheid belangrijke kansen bij de aanpak van dit vraagstuk en

streven daarom naar een integrale aanpak.

Op bepaalde plekken in dorpen/steden en wijken in Noordoost Fryslân resulteert het voorgaande

in woningen waar de particuliere bezitter of woningcorporatie niet meer in investeert. De

woningen zijn afgeschreven, ze voldoen niet meer aan de kwalitatieve of kwantitatieve vraag, of

er zijn simpelweg geen financiële middelen voorhanden. Verloedering van de woning en daarmee

de omgeving ligt op de loer. Ingrijpende fysieke ingrepen als renovatie,

herontwikkeling/herbestemmen of zelfs sloop komen meer in beeld. Het verminderen van het

woningaanbod door sloop geeft een antwoord op krimp en creëert gelijktijdig openbare ruimte

of zelfs uitbreidingsmogelijkheden voor de buren. Ook levensloopbestendig maken is van belang

(project G3). Hoewel dit proces geld kost, levert het behoud van buurtkwaliteit op waardoor ook

de totale vastgoedwaarde op beter peil blijft. Behoud van waarde is van belang voor de

buurtbewoners, de woningcorporatie, banken en de overheid. Deze partijen zijn hierin

gezamenlijk aan zet. Wel verdient dit vraagstuk regionale aandacht door middel van visievorming

en een plan van aanpak. Een integrale aanpak leidt tot het behalen van de doelstellingen voor

leefbaarheid én energieprestatie. We sluiten aan bij de ontwikkelingen binnen de ANNO-

themagroep Sociaal.

Interessante regelingen

Als onderdeel van het in 2013 afgesloten Woonakkoord stelt het rijk 150 miljoen euro

beschikbaar voor een energiebesparingsfonds. De invulling van het fonds wordt in de loop van

2013 duidelijk. Actief gebruik maken van dit nationale fonds en ook van provinciaal beleid zoals

eerder beschreven is doorslaggevend voor het behalen van de doelstellingen in de gebouwde

omgeving in Noordoost Fryslân.

Aanvalsplan herstructurering Friese woningvoorraad met daarin opgenomen de verdeling van ISV

III-gelden (Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing). Dit fonds dient onder andere ter

ondersteuning van stedelijke vernieuwing en herstructurering en loopt tot en met 2014. De

provincie is voornemens17

ook daarna langjarig middelen ter beschikking te stellen voor deze

opgave. In de uitvoering van deze visie wordt het gebruik maken van dergelijke fondsen als

uitgangspunt opgenomen.

17

Aanvalsplan herstructurering Friese woningvoorraad

40

Regionaal lopende ontwikkelingen

Energieloket Tytsjerksteradiel

Duorsum Dwaande mei wenjen – Gemeente Achtkarspelen

Energieconsortium ‘Goed Bezig’ – Gemeenten Dantumadiel en Dongeradeel

Plan van Aanpak Woningen Kollumerland c.a. (wordt 31 mei besproken met de provincie)

Energy Challenges, De wedstrijd onder scholen om energie te besparen van Energy

Valley. Start bij PCBO Tytsjerksteradiel. Uitrollen naar alle basisscholen en mogelijk ook

voortgezet onderwijs in NO Fryslân

Speelveld

Eigenaren, aannemers, huurders, bouwbedrijven, architecten, banken, installateurs,

energieadviseurs, makelaars, woningcorporaties Thús Wonen & WoonFriesland, gemeenten &

provincie, dorpsbelangen.

Uitvoeringsplan duurzaamheid in Noordoost Fryslân

Het uitvoeringsplan is de concretisering van deze visie. Hierin zijn de projecten voor de komende

jaren, tot en met 2016, beschreven. Ook wordt een vooruitblik gegeven op projecten die voor de

opvolgende periode, dus na 2016, in beeld zijn. Het uitvoeringsplan is als separaat document

beschikbaar.