Drinkwater in Vlaanderen · 2014. 11. 14. · 7.2.8 De introductie van bijkomende concurrentie ......

Drinkwater inVlaanderen:

Van drinkwatersectornaar watercluster ?

IDEA Consult nvCongresstraat 37-41, bus 3 Tel: (+32) 02 282 17 10B –1000 Brussel Fax: (+32) 02 282 17 15

Eindrapport

In opdracht van:Ministerie van de Vlaamse GemeenschapAminal, Afdeling Water

Uitgevoerd door:IDEA Consult: Dr. Geert Steurs

Veerle Minne

Dialogic (NL) Pim Den HertogHilde de Groot

Brussel, september 2002

Clusterstudie van de watersector in Vlaanderen

September 2002

Inhoudsopgave

p.

1 Inleiding _______________________________________________________ 11.1 Achtergrond en doel van de studie ......................................................................... 11.2 Inhoud van dit rapport ............................................................................................ 31.3 Globale aanpak....................................................................................................... 4

2 Water: een economisch perspectief _________________________________ 62.1 Inleiding ................................................................................................................. 62.2 Water als economisch goed.................................................................................... 6

2.2.1 De vraag naar water .............................................................................................62.2.2 Het aanbod van water ...........................................................................................7

2.3 Watersysteem, waterketen en watercluster ............................................................ 82.4 Het productieproces van drinkwater....................................................................... 9

2.4.1 Productie ...............................................................................................................92.4.2 Toevoer en distributie..........................................................................................112.4.3 Kwaliteitscontrole ...............................................................................................11

3 Profiel van de drinkwatersector in Vlaanderen ______________________ 133.1 Inleiding ............................................................................................................... 133.2 Globaal beeld ....................................................................................................... 15

3.2.1 Werkgelegenheid .................................................................................................153.2.2 De productie en distributie van water .................................................................163.2.3 Financiële kengetallen ........................................................................................19

3.3 Diversiteit binnen de drinkwatersector................................................................. 223.3.1 Historiek ..............................................................................................................223.3.2 Beheersstructuur .................................................................................................233.3.3 Eigen waterwinning versus aankopen .................................................................243.3.4 Klantenprofiel......................................................................................................263.3.5 Distributienetwerk ...............................................................................................283.3.6 Financiële en personeelsgegevens ......................................................................29

3.4 Conclusies ............................................................................................................ 31

4 De watercluster ________________________________________________ 334.1 De clusterbenadering............................................................................................ 334.2 Kwalitatieve analyse: sectororganisaties, overlegorganen en

samenwerkingsverbanden .................................................................................... 344.2.1 Inleiding ..............................................................................................................344.2.2 Sectororganisaties, overlegorganen en samenwerkingsverbanden.....................344.2.3 Aquavisie /Aquaccord .........................................................................................374.2.4 ISWa ....................................................................................................................384.2.5 Andere samenwerkingsverbanden .......................................................................394.2.6 Enkele bedenkingen.............................................................................................40

4.3 Waardeketenanalyse............................................................................................. 414.3.1 Inleiding ..............................................................................................................414.3.2 Resultaten waardeketenanalyse...........................................................................43

4.4 Clusterkaart en actorenportfolio........................................................................... 49

5 Strategische analyse_____________________________________________ 525.1 Inleiding ............................................................................................................... 525.2 Context : het Vlaamse drinkwaterdecreet ............................................................ 535.3 Vraag .................................................................................................................... 545.4 Aanbod ................................................................................................................. 555.5 Verwante bedrijfstakken....................................................................................... 575.6 Strategische reacties ............................................................................................. 58


September 2002

6 De Europese waterindustrie ______________________________________ 626.1 Inleiding ............................................................................................................... 626.2 Profiel van de Europese waterindustrie................................................................ 626.3 Trends................................................................................................................... 64

6.3.1 Schaalvergroting .................................................................................................646.3.2 Joint Ventures en partnerschappen .....................................................................676.3.3 Betrokkenheid private sector...............................................................................67

7 Case studies ___________________________________________________ 687.1 Inleiding ............................................................................................................... 687.2 Engeland en Wales ............................................................................................... 68

7.2.1 Inleiding ..............................................................................................................687.2.2 De hervorming van 1974.....................................................................................687.2.3 De hervormingen van 1989 .................................................................................697.2.4 De Engelse watersector: kengetallen ..................................................................707.2.5 Prijsregulering en maatstafconcurrentie.............................................................737.2.6 Andere regulering ...............................................................................................757.2.7 Prestaties van de engelse watermarkt .................................................................767.2.8 De introductie van bijkomende concurrentie ......................................................78

7.3 Nederland ............................................................................................................. 797.3.1 Inleiding ..............................................................................................................797.3.2 De structuur van het watercluster .......................................................................797.3.3 Presteren .............................................................................................................857.3.4 Functioneren .......................................................................................................90

7.4 Vijf conclusies voor Vlaanderen .......................................................................... 96

8 Aanzet voor clustermonitor en –agenda ____________________________ 988.1 Inleiding ............................................................................................................... 988.2 Aanzet voor opstellen van clustermonitor............................................................ 98

8.2.1 Doelstelling .........................................................................................................988.2.2 Raamwerk............................................................................................................998.2.3 Externe omgeving..............................................................................................1008.2.4 Drijvende krachten met impact op de vraag .....................................................1018.2.5 Drijvende krachten met impact op het aanbod..................................................1028.2.6 Structuur van de cluster ....................................................................................1038.2.7 Gedrag van de clusteractoren ...........................................................................1038.2.8 Resultaten..........................................................................................................1048.2.9 Overzicht ...........................................................................................................1058.2.10 Aandachtspunten ...............................................................................................107

8.3 Aanzet voor clusteragenda ................................................................................. 1098.3.1 Doelstellingen van een clusteragenda...............................................................1098.3.2 Een consistente visie met betrekking tot de toekomst van de cluster.................1108.3.3 De taken voor de regulator ...............................................................................1138.3.4 Randvoorwaarden .............................................................................................115

Geraadpleegde werken ______________________________________________ 117Lijst van tabellen ___________________________________________________ 123Lijst van figuren ___________________________________________________ 124

BIJLAGEN

Bijlage 1: Lijst van gecontacteerde personen _____________________________ iBijlage 2: Ondernemingsfiches_________________________________________ ii

1 Inhoud van de fiches (periode 1996-2000)............................................................. ii2 Ondernemingsfiches.............................................................................................. iii


September 2002 p. 1

1 Inleiding

1.1 Achtergrond en doel van de studie

De drinkwatersector met de betrokken actoren, zowel de bedrijven als de overheid, isin volle beweging, internationaal, maar ook in Vlaanderen. In verschillende landenwoedt de discussie over de introductie van marktwerking versus regulering, ofverdwijnen de klassieke schotten tussen productie, distributie, riolering en zuivering.Er worden initiatieven genomen om de private sector meer te betrekken bij dedrinkwatervoorziening, vooral omwille van de efficiëntie of financiële aspecten. Dedrinkwatersector is bovendien onderhevig aan een trend tot meer internationalisering.Een aantal grote nutsbedrijven neemt door fusies en overnames internationaal eensteeds sterkere positie in. Actieve spelers in de sector zijn onder meer Suez Lyonnaisedes Eaux, Vivendi, RWE of Severn Trent.

Ook in Vlaanderen is de sector volop in beweging. In de sector leeft de vraag of ernood is aan een verdere schaalvergroting, of de drinkwatermaatschappijen hunactiviteiten niet moeten uitbreiden om “integrale waterbedrijven”1 te worden en of deintegratie van drinkwater en afvalwater geen synergievoordelen zou opleveren. Deoverheid in Vlaanderen staat eveneens voor een aantal belangrijke uitdagingen inzakewaterbeleid. Zo is er de implementatie van de Europese Kaderrichtlijn met betrekkingtot het integraal waterbeleid en recent werd een nieuw Vlaams drinkwaterdecreetgestemd. Hierin worden de contouren geschetst voor de drinkwatervoorziening in detoekomst. De verdere invulling dient te gebeuren met uitvoeringsbesluiten. Dit isonder meer het geval voor de oprichting en inhoudelijke taakstelling van eenreguleringsinstantie, voorzien in het decreet.

Gegeven deze uitdagingen en evoluties heeft de Vlaamse overheid de vraag geuit naareen meer systematische beleidsondersteuning. De politieke en maatschappelijkediscussies die plaatsvinden in Vlaanderen en elders over hoe om te gaan met eennutsvoorziening zoals drinkwater laten nog verschillende ontwikkelingsperspectievenopen. Omwille van de grote impact die het beleid heeft op de evoluties in dedrinkwatersector en, ruimer, de watercluster, is het aangewezen dat de overheid overvoldoende informatie beschikt om de juiste beslissingen te nemen en vervolgens degevolgen van haar beleidskeuzen in te schatten. Daartoe wil dit rapport in de eersteplaats beschrijvende basisinformatie bieden (statische analyse) en vervolgens eenbeeld schetsen van de belangrijkste veranderingen die de drinkwatersector en dewatercluster beïnvloeden, alsook van de verschillende strategieën en opties van debelangrijkste spelers (dynamische analyse). Eén en ander moet uiteindelijk bijdragenaan het opstellen van een strategische agenda of discussie.

1 Een integraal waterbedrijf definiëren wij als een bedrijf dat zowel actief is in de drinkwaterketen (productie en/of

distributie van drinkwater) als in de afvalwaterketen (inzameling en zuivering van afvalwater).


September 2002 p. 2

Het doel van deze studie werd daarom als volgt omschreven.

Een economische analyse van de watercluster in Vlaanderen waarbij de actoren enhun onderlinge relaties in kaart worden gebracht, alsook de clusteromgevinggeanalyseerd, om te komen tot een clustermonitor als beleidsondersteunendinstrument.

Daarbij willen we vooreerst opmerken en beklemtonen dat de drinkwatervoorzieningeen gemeentelijke bevoegdheid is (zie ook paragraaf 3.1.1). De Vlaamse overheidhoudt enkel toezicht, bijvoorbeeld via de regeringscommissarissen in deintercommunales, en kan eventueel beslissingen blokkeren (post factum). De federaleoverheid is dan weer bevoegd voor de goedkeuring van de drinkwatertarieven. Debevoegdheden van de Vlaamse overheid met betrekking tot de drinkwatervoorzieningzijn dus beperkt. Niettemin lijkt er ons een belangrijke rol weggelegd voor deVlaamse overheid in het aanreiken van een beleidskader waarop de andere actorenzich kunen afstemmen.

Tevens dient voor ogen gehouden te worden dat water een aantal typische kenmerkenheeft. Het is een goed dat verspreid wordt via een netwerk met hogeinvesteringskosten. De transportmogelijkheden zijn beperkt omwille van hygiënischevoorwaarden. Drinkwater is bovendien een levensnoodzakelijk goed, waarvoor devoorziening en kwaliteit gewaarborgd moeten zijn. Bovendien is water een goed metbelangrijke maatschappelijke externaliteiten. Kortom, water is een goed waarvoor nietlouter commerciële belangen spelen, maar ook aspecten van volksgezondheid,continuïteit, duurzame ontwikkeling en bronnenbeheer. Vandaar dat dedrinkwatervoorziening niet geïsoleerd mag bekeken worden, maar dient gezien teworden in het kader van de ganse waterketen.

Daarom ook is geopteerd voor een clusterbenadering en niet voor een traditionelesectorstudie. In een sectorstudie zou enkel aandacht uitgaan naar dedrinkwatermaatschappijen. Gegeven de interacties tussen bijvoorbeelddrinkwatervoorziening en afvalwaterzuivering, is het evenwel aangewezen hetperspectief te verruimen en ook andere sectoren (bijvoorbeeld die van deafvalwaterzuivering), maar ook andere actoren (zoals bijvoorbeeld de overheid,toeleveranciers, klanten, kennisinstellingen,...) in de analyse te betrekken. Dit isprecies de doelstelling van een clusterbenadering.

Clusters worden in de literatuur op verschillende wijzen gedefinieerd maar in elkedefinitie komen toch een aantal gemeenschappelijke kenmerken terug die tegelijk declusterbenadering onderscheiden van een klassieke sectorstudie. Zo wordt vaakverwezen naar regionale concentraties van bedrijvigheid die de traditionelesectorindelingen overschrijdt, maar ook naar de wederzijdse afhankelijkheid, hetdelen van bepaalde resources (grondstoffen, arbeid, kennis) en het bestaan vanformele en informele relaties tussen de betrokken actoren (bedrijven maar ookoverheden, kennisinstellingen, belangengroepen,...).

Niettemin ligt de klemtoon op een analyse van de drinkwatersector in Vlaanderen. Defacto blijkt immers dat in Vlaanderen, in tegenstelling tot bijv. in Nederland of in hetVerenigd Koninkrijk, drink- en afvalwater anno 2002 nog als 2 afzonderlijke sectorenkunnen worden beschouwd. Bovendien, zo zal ook blijken, doen dedrinkwaterbedrijven maar in relatief beperkte mate een beroep op toeleveranciers die


September 2002 p. 3

vaak via aanbesteding worden geselecteerd. Van een watercluster lijkt er vooralsnoggeen sprake te zijn. Het beleid stuurt evenwel aan op het sluiten van de kringloop. Zowijst de Europese richtlijn in de richting van integratie van drink- en afvalwater. Ookde evoluties in de markt, zeker in het buitenland, wijzen op de ontwikkeling van eenwatercluster, waarin onder andere drink- en afvalwateractiviteiten geïntegreerd zitten.Vandaar de subtitel, “van drinkwatersector naar watercluster?”, mét een vraagtekenomdat vooralsnog onduidelijk is of we in Vlaanderen inderdaad die richting uitgaan.Een praktisch gevolg is dat in het rapport niet systematisch gesproken wordt van“sector” en evenmin altijd van “cluster”, maar dat de beide benamingen wordengehanteerd. Wanneer gesproken wordt van sector zal typisch worden gerefereerd aande drinkwatersector. Zo wordt bijvoorbeeld in hoofdstuk 3 enkel de drinkwatersectorstrictu sensu bekeken. Wanneer we het begrip (water)cluster hanteren, is dat omdathet expliciet de bedoeling is ook de andere actoren in de beschouwing mee te nemen.Dit is bijvoorbeeld het geval in hoofdstuk 5.

1.2 Inhoud van dit rapport

De studie werd aangepakt volgens een aantal stappen, zoals die voorzien waren in hetplan van aanpak (zie Figuur 1).

Figuur 1: Inhoudelijk stappenplan

1) Initiatie

6) Analyseclusteromgeving

5) Strategischeanalyse van de

cluster

4) Waardeketen-analyse

3) Analyse van deindividuele

actoren

2) Afbakening

7) Afronding

Bron: IDEA Consult

Het rapport vangt aan met een inleidend hoofdstuk dat een economisch perspectiefbiedt op het product water, met onder andere een beschrijving van het productieproces


September 2002 p. 4

van water. Dit economisch perspectief is complementair aan hydrologische ofmilieuwetenschappelijke onderzoeken binnen de sector.

De rest van het rapport valt uiteen in 3 delen.

In het eerste deel bekijken we de drinkwatersector in Vlaanderen. In hoofdstuk 3wordt een profiel geschetst van de drinkwatersector in Vlaanderen met zowel eenglobaal beeld als een illustratie van de diversiteit binnen de sector. In hoofdstuk 4wordt het perspectief verruimd en gaan we na wat de verbanden zijn tussen dedrinkwaterbedrijven onderling en met hun leveranciers. Dit laat ons toe een uitspraakte doen over de mate waarin er sprake is van een “watercluster”. Op een kwalitatievewijze analyseren we de netwerken die bestaan via het lidmaatschap vansectororganisaties, overlegorganen en samenwerkingsverbanden. De relaties met deleveranciers worden gekwantificeerd aan de hand van een waardeketenanalyse. Deanalyse van de individuele actoren (hoofdstuk 3) en de relaties tussen deze actoren(hoofdstuk 4) vormen een goed vertrekpunt voor een strategische analyse van desector/cluster als geheel, die aan bod komt in hoofdstuk 5.

Het tweede deel biedt een internationaal perspectief met vooreerst een schets van hetprofiel en de belangrijkste trends in de Europese drinkwaterindustrie. Hoofdstuk 7gaat dieper in op de organisatie van de drink- en afvalwatersector in Engeland en inNederland. Bij de bespreking van de Engelse gevalstudie ligt de klemtoon op deprivatisering van de sector in 1989 en de organisatie van het toezicht op de bedrijvendoor de regulator. In de Nederlandse gevalstudie gaan we vooral in op de organisatievan het waterketenbeheer en de mate waarin drinkwatervoorziening, rioolbeheer enafvalwaterbehandeling op elkaar afgestemd zijn binnen een watercluster.

Deze twee delen bieden vooreerst beschrijvende basisinformatie aan (statischperspectief) en schetsen daarnaast een beeld van de belangrijkste veranderingen die desector/cluster beïnvloeden en de verschillende strategieën en opties van debelangrijkste spelers (dynamische analyse).

Op basis van deze twee delen komen we in het laatste deel tot het formuleren vansuggesties voor een clustermonitor en een aanzet voor strategische agenda. Declustermonitor is bedoeld als een instrument voor het genereren van beleidsinformatie.Het geeft een systematisch beeld van de cluster en daarnaast een inzicht in welkekrachten de cluster van vorm doen veranderen. Een clustermonitor is dus een maniervan systematisch kijken, een hulpmiddel waarmee de kracht en zwakten van eencluster systematisch in kaart worden gebracht. De strategische agenda omvat eeninventarisatie van uitdagingen en mogelijke oplossingsrichtingen. Op die manierwordt het eindrapport beleidsinformerend en moet het de discussie en het overleg overde veranderingen in de cluster faciliteren.

1.3 Globale aanpak

De inhoud van dit rapport is het resultaat van enerzijds deskresearch waarbij een grootaantal documenten en het nodige cijfermateriaal werd doorgenomen en verwerkt, enanderzijds “veldwerk” met 22 interviews met betrokkenen uit de drinkwatersector enaanverwante sectoren. De lijst van geïnterviewde personen is opgenomen in Bijlage 1.Bij deze houden we eraan onze gesprekspartners nog eens expliciet te danken voorhun medewerking.


September 2002 p. 5

Een woord van dank ook voor de medewerkers van het SVW die de coördinatie opzich namen van de verzameling van de gegevens voor de bedrijfsfiches.

Wat de data betreft moet wel worden opgemerkt dat de periode waarop ditcijfermateriaal betrekking heeft loopt tot en met 2000. Op het ogenblik dat dezegegevens werden verzameld, namelijk in het voorjaar van 2002, waren dejaarverslagen van de meeste drinkwatermaatschappijen immers nog niet beschikbaar.Tegelijk geldt dat de sector de laatste jaren sterk evolueerde. Zo heeft bijvoorbeeld deTMVW in de periode 2000-2002 haar distributie-activiteit met meer dan de helftuitgebreid en pasten een aantal drinkwatermaatschappijen hun tarieven aan. Gegevendeze dynamiek, moeten de gegevens dus met de nodige voorzichtigheid wordengeïnterpreteerd.

De interim-rapporten werden zorgvuldig nagelezen door de leden van de stuurgroepalsook door het sub-comité Watergebruik van het VIWC. Ook van een aantalindividuele drinkwatermaatschappijen kregen we commentaren en suggesties. Al dezemensen willen we graag nogmaals danken voor hun interesse, suggesties enopmerkingen.


September 2002 p. 6

2 Water: een economisch perspectief

2.1 Inleiding

Bij wijze van inleiding staan we in dit hoofdstuk vooreerst kort stil bij water als eeneconomisch goed, waarbij zowel een aantal typische kenmerken van de vraag als vanhet aanbod aan bod komen. Vervolgens beschrijven we, in grote lijnen, hetproductieproces van drinkwater. Dit productieproces wordt ingedeeld in een aantalstappen: het feitelijk produceren van drinkwater, de toevoer en distributie van hetgeproduceerde drinkwater tot bij de klant en het kwaliteitstoezicht op het afgeleverdedrinkwater. Het is niet de bedoeling om dit productieproces in detail te beschrijven,maar de lezer die minder vertrouwd is met de sector voldoende achtergrondinformatiemee te geven voor de verdere lectuur van dit rapport.

2.2 Water als economisch goed

2.2.1 De vraag naar water

� Water heeft verschillende functies voor de consument (functiedifferentiatie):water wordt gebruikt voor irrigatie, als koelwater, als drinkwater, om schoon temaken… Elk van deze functies vraagt minimale kwaliteitseisen. Er bestaat dusniet één soort water. De vereiste waterkwaliteit en de prijs die de consumentbereid is te betalen, hangt af van deze functie.

� Voor drinkwater bestemd voor menselijke consumptie is er geen perfect substituutvoorhanden. Drinkwater kan ook in flessen gekocht worden, of consumentenkunnen een eigen waterput laten graven, maar het gebruikscomfort hiervan is nietvergelijkbaar met leidingwater. Er bestaan wel imperfecte substituten zoalshemelwater of gezuiverd afvalwater, die bruikbaar zijn voor dezelfde functies diemomenteel vaak worden ingevuld door drinkwater (bijv. het sproeien van de tuinof het koelen van industriële installaties).

� Ondanks voortdurende waarschuwingen voor dreigende watertekorten, blijkenverbruikers, in het bijzonder huishoudens, weinig gevoelig voor de prijs vandrinkwater. De meeste studies vinden een lage prijselasticiteit van de watervraag(Dalhuisen en Nijkamp, 2000). Er zijn weinig alternatieven op korte termijn, zodatde vraag nauwelijks wijzigt bij prijswijzigingen (Jordan, 1998)2.

� De consumptie van drinkwater gaat gepaard met externe effecten op het verbruikdoor anderen. Deze externe effecten zijn typisch ver verwijderd in de tijd. Zo leidthet oppompen van grondwater om aan de drinkwatervraag van vandaag tevoldoen, misschien tot verdroging waardoor de toekomstige drinkwatervraagmisschien niet kan worden voldaan. Verdroging heeft eveneens negatievegevolgen voor de landbouw, het milieu etc.

2 Omdat industriële gebruikers meer alternatieven hebben (zie infra), zijn zij gevoeliger voor prijswijzigingen.


September 2002 p. 7

2.2.2 Het aanbod van water

� De productie van water gaat gepaard met belangrijke vaste kosten waaronder inhet bijzonder de aanleg en het onderhoud van het toevoer- en distributienet en depersoneelskosten voor bijvoorbeeld de bestaffing van wachtdiensten die nietvolumegebonden zijn.

� Omwille van de monofunctionaliteit van het leidingnet wordt overwegenddrinkwater van de hoogste kwaliteit aangeboden voor alle verbruik, en wordt ookbij de prijsbepaling geen rekening gehouden met de gebruiksfunctie (Dalhuizen enNijkamp, 2000).

� Het delen van het netwerk tussen verschillende producenten is moeilijk omdat deoorsprong van het goed anders niet gekend is, en omdat kwaliteit van cruciaalbelang is voor volksgezondheid.

� De watersector staat in voor een ruimer gamma aan producten en diensten danenkel de drinkwatervoorziening. Het duurzaam beheer van de waterbronnen, hetmonitoren van het waterpeil en inschatten overstromingsgevaar,… behoreneveneens tot het takenpakket van de watersector.

� Hoewel drinkwater als dusdanig een privaat goed is3, en door private partijen kanaangeboden worden, is er in de sector ook een rol voor de overheid weggelegd,omwille van volgende redenen:

- Zuiver drinkwater is van groot belang voor de volksgezondheid. De overheidmoet de kwaliteit van het drinkwater waarborgen door normering en toezicht;

- Water is een levensnoodzakelijk goed, en de overheid dient erover te wakendat de toegang tot water voor iedereen financieel haalbaar is. Net als anderenutssectoren zijn universele levering en leveringszekerheid belangrijkeaspecten van het aanbod;

- Het beheer van het waterdistributienetwerk is een natuurlijk monopolie. Denetwerkkosten zijn te hoog om concurrentie tussen verschillende netwerkenmogelijk te maken. Opdat geen misbruik zou worden gemaakt van ditmonopolie is overheidstoezicht op de aanbieders noodzakelijk;

- De vraag naar afvalwaterzuivering heeft een collectief aspect omdat de vraagvia wetgeving wordt afgedwongen (Dijkgraaf et al., 1997).

� Het aanbod moet niet enkel voldoende zijn om de gemiddelde dagvraag tevoldoen, maar ook om in piekmomenten voldoende water te kunnen verdelen.Piekmomenten kunnen onverwachts komen, en worden beïnvloed door het weer.Ook tijdens de dag kan het verbruik sterk schommelen naargelang het tijdstip. Alsgevolg hiervan wordt een groot deel van de beschikbare capaciteit vaak nietgebruikt.

3 De economische wetenschap definieert een privaat goed als een goed waarvan de consumptie door één persoon

consumptie door een andere persoon uitsluit (meer gebruikers impliceert dus meer productie) en waarbij niet-betalerskunnen uitgesloten worden. Ongeacht daarvan kan de overheid beslissen dat iedereen het recht heeft op zuiver dirnkwateren dat drinkwater moet geproduceerd worden door publieke bedrijven.


September 2002 p. 8

2.3 Watersysteem, waterketen en watercluster

Wanneer men spreekt over het watersysteem, dan doelt men op het fysieke systeemdat rond water opgebouwd is (Kuit, 1999). Het is een samenhangend en functioneelgeheel van oppervlaktewater, grondwater, onderwaterbodems, oevers en technischeinfrastructuur, met inbegrip van de daarin voorkomende levensgemeenschappen enalle bijhorende fysische, chemische en biologische kenmerken en processen (VIWC,Brochure Kaderrichtlijn water).

Het watersysteem kent diverse gebruiksfuncties: irrigatie, vissen, recreatie,scheepvaart, drinkwater, koelwater… Rond sommige gebruiksfuncties vanwatersystemen zijn waterketens opgebouwd (Kuit, 1999). De drink- enafvalwaterketen is er één van.

De drink- en afvalwaterketen wordt gekenmerkt door een opeenvolging vanactiviteiten, in het bijzonder: het oppompen van water (grondwater ofoppervlaktewater), het transport van water van de bron naar de productie-installatie,de zuivering van het opgepompte water tot drinkbaar water, de opslag en distributievan drinkwater, het verbruik door huishoudens en industrie, het inzamelen van hetafvalwater, het zuiveren van afvalwater, en de lozing ervan (zie Figuur 2).

Figuur 2: De waterketen

Winning oppervlakte- ofgrondwater Zuivering tot drinkwater Distributie

Inzameling afvalwaterZuivering afvalwaterLozing

Bron: IDEA Consult

Deze activiteiten zijn echter samen te brengen onder twee grote deelketens:

� de drinkwaterketen: deze omvat de winning, productie en distributie vandrinkwater naar huishoudens en industrie;

� de afvalwaterketen: omvat de (openbare) inzameling van afvalwater via riolering,alsook de zuivering en lozing.

Naast deze bestaan er nog andere waterketens, die andere gebruiksfuncties van wateromvatten, zoals bijv. recreatie of scheepvaart. De verschillende waterketens kunnenconcurrent van elkaar zijn bij het gebruik van het watersysteem (Kuit, 1999))


September 2002 p. 9

2.4 Het productieproces van drinkwater4

2.4.1 Productie

2.4.1.1 Grondwater versus oppervlaktewater

Drinkwater wordt voornamelijk gewonnen uit grondwater of oppervlaktewater5. Waardit onderscheid in de verdere productiefasen weinig of geen verschil uitmaakt, is hetwel van groot belang in de eigenlijke productiefase.

Grondwater is water dat in de ondergrond is doorgedrongen. Het Vlaamsgrondgebied beschikt in de ondergrond over aanzienlijke reserves grondwater, maarde aard en de spreiding ervan zijn zeer verscheiden en onregelmatig. Zo kan grossomodo worden gesteld dat de provincies Limburg (de Maasvallei en de LimburgseKempen) en Antwerpen (de Antwerpse Kempen) wel over grondwaterreservesbeschikken, de provincie Vlaams-Brabant eveneens maar wel in beperktere mate (hetDijlebekken), terwijl in Oost- en West-Vlaanderen de mogelijkheden voorgrondwaterwinning zeer beperkt zijn.

Het gebruik van grondwater als grondstof biedt een aantal voordelen in vergelijkingmet oppervlaktewater, zeker wanneer het uit diepe grondlagen kan worden gewonnen.Zo heeft het een constante kwaliteit (welke die ook moge zijn), is de invloed vanmens en dier minimaal en is er een natuurlijke zuivering gebeurd door debodemfiltratie (hoewel die ook kan resulteren in een nieuwe verontreiniging). Voorondiep grondwater geldt wel dat de kans dat er scheikundige stoffen of bacteriën indoordringen groter is. Toch kan in het algemeen worden gesteld dat de productie vandrinkwater uit grondwater goedkoper is dan wanneer oppervlaktewater moet wordengebruikt. Grondwater, als eerste bron van ruwwater, vergt doorgaans een minderdoorgedreven behandeling dan oppervlaktewater, de tweede bron van ruwwater.

De grondwatervoorraden zijn evenwel niet onuitputtelijk en in sommige regio’s is hetgrondwaterpeil gedaald door de intensieve exploitatie. Tevens gaat door detoenemende milieuverontreiniging ook de kwaliteit van het grondwater achteruit.Daarom wordt bij de productie meer en meer gebruik gemaakt vanoppervlaktewater. Oppervlaktewater wordt onttrokken aan kanalen of rivieren ofwordt opgeslagen in spaarbekkens. Naar verwachting zal de oppervlaktewaterwinningin de toekomst belangrijker worden, o.a. als gevolg van de invoering van degrondwaterheffing en het vergunningenbeleid van de overheid. Daarbij kan evenwelworden opgemerkt dat ook de voorraad oppervlaktewater in Vlaanderen nieteindeloos is en dat bijvoorbeeld in periodes van (langdurige) droogte de aanvoerbeperkt is. Daarom denkt bijvoorbeeld AWZ dat de sector zich grondig moet beradenover de problematiek van het tekort aan oppervlaktewater.

4 Deze paragraaf is voornamelijk gebaseerd op informatie die is terug te vinden op de websites van de VMW en van PIDPA

en die verder werd aangevuld met gespreksinformatie, in het bijzonder met productieverantwoordelijken in dedrinkwatersector.

5 De mogelijkheid om drinkwater te winnen uit afvalwater laten we hier buiten beschouwing.


September 2002 p. 10

2.4.1.2 De productie van drinkwater uit grondwater

Grondwater wordt voor de drinkwaterproductie gewonnen op meerdere wijzen:

� soms brengen bronnen het op een natuurlijke wijze aan de oppervlakte;� ook kan het uit grondwaterlagen langs galerijen worden opgevangen;� putten worden soms tot op grote diepte geboord vanwaar het wordt opgepompt;� oppomping kan tenslotte ook gebeuren vanuit een oude mijnschacht.

Het grondwater kan zowel zuurstofarm als zuurstofrijk zijn. Aan zuurstofrijkgrondwater hoeft doorgaans slechts een kleine dosis chloor toegevoegd te worden omde microbiologische drinkbaarheid van het water tijdens het watertransport in detoevoer- en distributieleidingen te handhaven.

Maar meestal bevat grondwater geen opgeloste zuurstof. Het is ook mogelijk dat erstoffen inzitten die we er liever niet in hebben zoals koolzuurgas, ijzer, mangaan,ammonium of humuszuren en in zeldzame gevallen ook te veel nitraat ofgewasbeschermingsmiddelen (pesticiden). Bij de behandeling van zuurstofarmgrondwater komt er dan ook wat meer om de hoek kijken. Vooreerst wordt het waterbelucht. Daartoe wordt het opgepompte water door buizen gestuurd waarin kleinegaatjes zijn gemaakt. Het ruwwater ontsnapt via deze gaatjes en komt terecht op eenplaatje. Daar wordt het tot kleine druppeltjes gebroken zodat de zuurstof in de luchtgemakkelijker in contact kan komen met het water. Door de toevoeging van zuurstofkunnen ook ongewenste opgeloste gassen ontsnappen. Het beluchte water komt opeen betonnen vloer terecht en wordt via een verzamelgeul afgevoerd naar eendecantor.

Tijdens de decantatie worden kalk en hulpvlokvormers aan het water toegevoegd omde zuurtegraad van het water te verlagen. Op die manier ontstaan er ijzervlokken. Diewegen meer dan water en zakken dan ook naar de bodem van de decantor waar ze alsspuiwater worden afgevoerd naar de slibverwerking.

Het ontijzerde water stroomt voor verdere zuivering door naar de filters. Deze zijngevuld met een laag kwartszand die functioneert als een natuurlijke filter. De vastestoffen die zich nog in het water bevinden, hechten zich aan de filterkorrels en blijvenzo achter in het zand. De zandlaag zelf ligt op een betonnen vloer met filterdoppenwaarin dunne spleetjes zitten waarlangs het gefilterde water wegvloeit. Wanneer hetwater de onderkant van de filters bereikt is het kristalhelder.

Na de filtratie wordt het water gedesinfecteerd door het toevoegen van chloor of metbehulp van een UV-behandeling. Hierdoor worden de aanwezige micro-organismenvernietigd en wordt het water bacteriologisch gezuiverd. Tot voor enkele jaren waschlorering de enig toegepaste desinfectiemethode. Nadeel van chloor is echter haartypische geur. Vandaag kan desinfectie ook gebeuren door een behandeling met ultra-violetstralen. UV-bestraling heeft het voordeel dat er geen product wordt toegevoegdaan het water waardoor haar samenstelling onveranderd blijft. Het gebruik van UV-stralen is bovendien milieuvriendelijker. Het gefilterde en gedesinfecteerde waterkomt via verzamelkelders in ondergrondse reservoirs terecht. In deze reinwaterkelderswordt een watervoorraad opgebouwd waaruit kan geput worden wanneer de vraag inhet net groter is dan de capaciteit van de waterzuivering.



2.4.1.3 De productie van drinkwater uit oppervlaktewater

De behandeling van oppervlaktewater is complexer door de aanwezigheid van allerleiorganische en anorganische stoffen. In oppervlaktewater zit altijd opgeloste zuurstofmaar de samenstelling van het water verandert voortdurend. Het is vervuild door sliben algen, door organische stoffen die reuk- en smaakproblemen geven en doorbacteriën.

Veelal wordt het oppervlaktewater eerst in spaarbekkens gestockeerd waar de natuureen tijdje haar zelfzuiverend werk kan doen. Het oppervlaktewater stroomt binnenover speciale roosters waar de vaste stoffen uit het water verwijderd worden. Demicroscopisch kleine vaste bestanddelen worden in de daaropvolgende fase viamicrozeven tegengehouden. In het water bevinden zich evenwel ook kleine opgelosteorganische deeltjes, die niet door filters of microzeven tegengehouden kunnenworden. Deze worden door toevoeging van vlokmiddelen vastgelegd. De gevormdevlokken, waaraan de onzuiverheden zijn vastgehecht, worden van het watergescheiden door bezinking of flotatie. De nog resterende vlokjes en, eventueel,ammonium, worden door zandfiltratie uit het water gehaald. Dan volgt typisch eenfiltratie over actieve kool waarmee de resten van bestrijdingsmiddelen, detergenten enandere ongewenste organische stoffen worden verwijderd. Ook de door deze stoffenveroorzaakte reuk- en smaakbezwaren worden hiermee volledig tegengegaan.Tenslotte wordt het water nog eens ontsmet om de resterende bacteriën te doden enhet te beschermen in de leidingen.

2.4.2 Toevoer en distributie

Via hogedrukpompen van de waterproductiecentra wordt het drinkwater vanuit dereinwaterkelders naar de watertorens, opjaagstations en in het distributienet gepompt,via het toevoernet. De leidingen van het toevoernet, meestal van grote diameter,vertrekken vanaf het productiecentrum in de richting van de aangesloten watertorensen reservoirs van het verzorgingsgebied. Watertorens en reservoirs worden meestal ophet hoogste punt van het leidingennet ingeplant. Zij vangen de piekverbruiken opgedurende de dag maar spelen ook een belangrijke rol als drukregelaar.

Vanuit de toevoerleidingen of vanuit de watertorens of reservoirs, vertrekt hetdistributienet met een diameter die naargelang het nodige debiet varieert van 90 tot300 mm. Op de leidingen van het distributienet worden huisaansluitingen aangeboordwaarlangs het drinkwater in de woning bij de klant-verbruiker wordt gebracht.Hydroforen zorgen in het geval van plaatselijke druktekorten voor een continue engelijkmatige watervoorziening, bijvoorbeeld in hoger gelegen woningen of inappartementswoningen.

2.4.3 Kwaliteitscontrole

De kwaliteit van het water wordt door de drinkwatermaatschappijen dagelijksgecontroleerd. Dit gebeurt onder meer door staalnames over het geheleverzorgingsgebied, zowel van het ruwwater als van het eindproduct. Om eenhoogstaande kwaliteit te kunnen garanderen, wordt het water onderzocht op drie grotegroepen van parameters:



� chemisch-toxicologische en microbiologische parameters die verband houden metde gezondheid en de hygiëne (bijv. de aanwezigheid van zware metalen of hetaantal kiemen)

� comfortparameters die inspelen op een aantal criteria voorgedragen door deverbruikers (bijv. de hardheid van het water)

� operationele parameters die verwijzen naar en verband houden met de technischebedrijfsvoering, productie en distributie (bijv. het ijzergehalte)

De specifieke voorwaarden en normen zijn vastgelegd in verschillende Europese,nationale en regionale richtlijnen.



3 Profiel van de drinkwatersector in Vlaanderen

3.1 Inleiding

Bij deze clusterstudie vertrekken we vanuit de drinkwatersector. Vooraleer deverbanden tussen de drinkwatermaatschappijen onderling, of met andere sectoren ofactoren weer te geven, willen we eerst de drinkwatersector in beeld brengen.

Hiertoe hanteren we een dubbel perspectief. Vooreerst schetsen we de Vlaamsedrinkwatersector in zijn totaliteit. We duiden enkele kenmerken en evoluties binnende sector, o.m. op het gebied van werkgelegenheid, productie, investeringen,kostprijs… Een dergelijk globaal beeld verbergt echter de diversiteit binnen desector. In tweede instantie focussen we op de bedrijven binnen de sector, en deverschillen onderling. Doel hiervan is niet de bedrijven te benchmarken tegenoverelkaar – de studie geeft dan ook geen waardeoordeel over de individuele bedrijven –maar wel de verscheidenheid binnen de sector te illustreren.

De bronnen die voor dit hoofdstuk gebruikt werden, zijn:

- officiële statistieken, afkomstig van NIS (BTW-statistieken), Ministerie vanTewerkstelling en Arbeid (tewerkstellingsstatistieken), RSZ (inrichtingen enloontrekkenden);

- gegevens over de individuele ondernemingen, opgevraagd door middel vanfiches via SVW;

- en voor de ondernemingen die een jaarrekening dienen te publiceren,aangevuld met financiële kengetallen uit de Balanscentrale.

Wij vermelden nog enkele aandachtspunten bij het interpreteren van de hiernavolgende cijfers:

- Officiële statistieken relateren naar de bedrijven, met maatschappelijke zetel inVlaanderen, en geklasseerd onder Nace-Bel code 41 (of Nace-70 code 17). Desectoromschrijving hiervoor luidt: “winning, zuivering en distributie vanwater”. Dit is ruimer dan de bedrijven die drinkwater leveren in Vlaanderen.Niet-drinkwaterbedrijven die ook in de statistieken meegeteld worden, zijnbijvoorbeeld BWT, Eurowater,… Aangezien het aantal en de omvang vandeze bedrijven (nog) beperkt is, is de vertekening relatief beperkt. Destatistieken op sectorniveau geven dan ook een voldoende inzicht in deevoluties in de Vlaamse drinkwatersector.

- Aanvullende gegevens werden zoals gezegd bekomen via SVW, waarbijgevraagd werd een gestandaardiseerde fiche in te vullen. Hierbij dientopgemerkt te worden dat de bedrijven niet noodzakelijk dezelfde definitieshanteren voor het bepalen van sommige variabelen. Het onderscheid tussenhuishoudelijk en industrieel verbruik bijvoorbeeld, of de kostprijs van deproductie, worden door de Vlaamse drinkwatermaatschappijen verschillendgeïnterpreteerd (zie box). Waar deze variabelen in de tekst worden besproken,wordt dit nader toegelicht.



- De gegevens hebben betrekking op de periode tot en met 2000. Sindsdienevolueerde de sector vrij snel zodat de gegevens al in zekere mate gedateerdzijn en dus met de nodige voorzichtigheid moeten worden gïnterpreteerd.

Box 1: Definitieverschillen

De bedrijven in de drinkwatersector hanteren nogal wat uiteenlopende definities wanneercijfers worden aangeleverd.

➧ Huishoudelijk versus industrieel verbruik

Een aantal ondernemingen splitst hun klanten op in huishoudens en industrie alnaargelang hun jaarlijks verbruik. Bij VMW of Knokke-Heist wordt een verbruik vanmeer dan 1.000 m³ als industrieel beschouwd. Een kleiner verbruik wordt aanhuishoudelijk verbruik gelijkgesteld. Bij TMVW en IMWV wordt ook het verbruik alsbasis voor de opdeling gebruikt, maar de grens ligt hier op 500 m³.

Een andere manier om de opsplitsing tussen huishoudelijk en industrieel verbruik temaken, is via de geïnstalleerde watermeter. Bij AWW worden leveringen aan klanten meteen watermeter van maximaal 20 mm diameter als huishoudelijk bestempeld.

De juridische structuur van de afnemer kan een derde mogelijk classificatiecriterium zijn.Leveringen aan vennootschappen (NV, BVBA…) worden door de Waterdienst van Ieperals industrieel verbruik beschouwd, andere leveringen worden huishoudelijk genoemd.

➧ Kosten en prijzen

Ook prijsvergelijkingen tussen maatschappijen zijn niet eenvoudig (tenzij wanneergewerkt wordt met type-gevallen, zie paragraaf 3.3.6. en Figuur 16), al is er de laatstejaren reeds enige convergentie waar te nemen in de manier waarop het waterverbruikaangerekend wordt. Daar waar vroeger maatschappijen per gemeente een apart tariefaanrekenden, kunnen klanten van eenzelfde maatschappij nu meestal van dezelfdeaankoopvoorwaarden genieten. Deze omschakeling is nog niet volledig rond. Zohanteren bij de VMW alle gewestelijke directies al wel een identieke prijsstructuur, maaris de prijs per kubieke meter verschillend. De tariefstructuur zelf bestaat overal uitenerzijds een vast bedrag per jaar (abonnementsgeld, huur watermeter)- dat bij sommigemaatschappijen kan variëren al naargelang het type klant, of het type watermeter. Datvast tarief wordt aangevuld met een bedrag dat afhangt van de verbruikshoeveelheid.Dat variabel tarief kan eventueel variëren volgens de afgenomen hoeveelheid. De limietwaarop overgeschakeld wordt naar een ander verbruikstarief verschilt per maatschappij(zie fiches in bijlage). Ook de hoogte van het abonnementsgeld en variabel tarief looptsterk uiteen.

Kostenvergelijkingen zijn geen sinecure. Bij afwezigheid van nauwkeurige definities valtniet op te maken of bedrijven de kost van distributie al dan niet verrekenen in de kostprijsvan het aangekochte water bijvoorbeeld, of dat zij enkel de aankoopprijs opgeven. Debedrijfskosten, zoals vermeld in de jaarrekeningen, vormen een goed alternatief, zij hetenkel voor de jaarrekeningplichtige maatschappijen, te meer omdat een individuelebenchmark van bedrijven niet het onderwerp van deze studie uitmaakt.

➧ Netwerk

Ook cijfers over het netwerk dat gebruikt wordt om het water tot bij de klant te krijgenzijn niet steeds uniform interpreteerbaar. Sommige maatschappijen maken expliciet eenonderscheid tussen het toevoer- en distributienetwerk, terwijl dat elders niet gebeurt.



➧ Klanten

Tenslotte wijzen we er op dat het aantal klanten vaak niet gekend is, en nog minder eenopdeling van die klanten in huishoudelijke en industriële klanten. Bij het opvolgen van deleveringen kan het nochtans van belang zijn te weten of – wanneer het industrieelverbruik stijgt- dit komt doordat het aantal industriële klanten gestegen is, het verbruikvan bestaande industriële klanten gestegen is, of door een combinatie van beide.

Deze voorbeelden geven aan dat er zeer uiteenlopende definities gehanteerd worden en datniet steeds dezelfde statistieken verzameld worden. Deze gegevens hebben elk hun waarde,maar wanneer het de bedoeling is om de sector op te volgen, zouden geharmoniseerde enmeer gedetailleerde gegevens de meerwaarde van een clustermonitor als analyse-instrumentaanzienlijk doen toenemen.

3.2 Globaal beeld

Hieronder schetsen we een globaal beeld van de drinkwatersector in Vlaanderen. Webespreken vooreerst het belang van de sector in termen van werkgelegenheid, waarnawe ingaan op de structuur van het aanbod (aantal vestigingen, schaal). Daarnaworden enkele kenmerken aangegeven van het geproduceerde en gedistribueerdedrinkwater, om te eindigen met enkele financiële kengetallen van de bedrijven.

Dergelijke analyse laat toe specifieke kenmerken van de sector, of bepaalde evoluties,te onderkennen.

3.2.1 Werkgelegenheid

Op 30 juni 1999 telde de watersector in Vlaanderen (Nace-Bel code 41) 3.036loontrekkenden, wat neerkomt op 0,17% van de totale loontrekkendewerkgelegenheid in Vlaanderen.

Figuur 3: Evolutie van de loontrekkende werkgelegenheid in de watersector inVlaanderen (1993-1999)

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

1993 1994 1995 1996 1997 1998 19990,00%

0,05%

0,10%

0,15%

0,20%

0,25%

0,30%

0,35%

Aantal

in % totale loontrwerkgelegenheid

Bron: IDEA Consult op basis van cijfers MTA



De laatste drie jaren situeert de werkgelegenheid in de drinkwatersector zich op eenstabiel niveau, zij het bijna 9% lager dan in 1993.

Het aantal inrichtingen6 daalde in de periode 1993-2000 met 37%, van 108 naar 68.Dit ging gepaard met een stijging van het gemiddeld aantal arbeidsplaatsen perinrichting. Dit wijst op een concentratiebeweging in de Vlaamse drinkwatersector.Zo werd de waterdienst van de gemeente Beersel overgenomen door de IWVB.IWOV werd ontbonden in juni 2000 en de aangesloten gemeenten werden vennoot bijTMVW. Sinds 1990 hebben ook de gemeentebedrijven van o.m. Vilvoorde,Leopoldsburg, Turnhout, Dendermonde, Sint-Truiden,… hun activiteiten stopgezet,en hebben de gemeenten zich aangesloten bij een andere drinkwatermaatschappij.Van de 25 gemeentebedrijven in 1990 restten er nu nog 7.

Figuur 4: Evolutie van het aantal en dimensie van de inrichtingen

68

46

136

2631

108

83

37

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1986 1993 1998 2000 1986 1993 1998 2000 Aantal inrichtingen Arbeidsplaatsen per inrichting

Bron: IDEA Consult op basis van cijfers RSZ

3.2.2 De productie en distributie van water

De Vlaamse drinkwatermaatschappijen7 wonnen in 2000 372 miljoen m³ aan water.53% hiervan is grondwater, de rest oppervlaktewater. De Vlaamse waterproductiewordt aangevuld met water aangekocht bij andere drinkwaterbedrijven. Tegelijkwordt een deel van het water geproduceerd door de Vlaamse bedrijven verkocht aandrinkwatermaatschappijen buiten Vlaanderen.

6 Een inrichting is gelijk aan de werkgever in geval de werkgever één uitbatingzetel heeft en één enkele activiteit. Indien de

werkgever minstens twee afzonderlijke uitbatingzetels heeft en/of verschillende activiteiten uitoefent, wordt elke zetel ofactiviteit een inrichting.

7 Gebaseerd op door de ondernemingen verstrekte gegevens. Volgende ondernemingen werden in de analyse opgenomen:VMW, TMVW, AWW, PIDPA, IWVA, IWVB, IMWV, IWM, Ieper, Knokke-Heist, Heusden-Zolder, Hoeilaart, Sint-Niklaas, Oudenaarde en Tongeren.



Figuur 5: Productie en leveringen van drinkwater (2000)

77 mio m³

Leveringen in VLA405 mio m³

Productie Vlaamse bedrijven:

372 mio m³

44 mio m³

0 mio m³

50 mio m³

100 mio m³

150 mio m³

200 mio m³

250 mio m³

300 mio m³

350 mio m³

400 mio m³

450 mio m³

500 mio m³ Netto-aankopen bij bedrijven, niet in VLA

Niet-geregistreerd verbruik

Bron: IDEA Consult op basis van ondernemingsgegevens

Netto levert dit een bijkomend beschikbaar volume van 77 mio m³ drinkwater op8,afkomstig van Brusselse, Waalse of buitenlandse drinkwatermaatschappijen.

In totaal was er in 2000 bijgevolg 449 mio m³ water beschikbaar voor distributie inVlaanderen. De effectieve leveringen bedroegen 405 mio m³, de overige 44 mio m³omvatten het niet-geregistreerd verbruik, en bestaat onder meer uit spoelwater voor dedistributieleidingen, bluswater voor brandbestrijding, lekverliezen…

Uit Figuur 6 blijkt dat de waterleveringen in Vlaanderen de laatste vijf jaren op eenvrij constant peil bleven. Wel steeg het aantal aansluitingen in die periode. Degemiddelde hoeveelheid water geleverd per aansluiting daalde hierdoor van 207 tot193 m³, wat een vermindering van 7% betekent.

8 De totale wateraankopen van de Vlaamse drinkwatermaatschappijen bedroegen 139 mio m³. Een deel hiervan wordt

aangekocht bij andere Vlaamse drinkwatermaatschappijen, en is in de figuur reeds meegerekend via de productie. Eendeel wordt echter ook aangekocht bij Brusselse, Waalse of buitenlandse maatschappijen. Omgekeerd wordt niet devolledige waterproductie van de Vlaamse maatschappijen in Vlaanderen geleverd: een deel wordt ook geleverd aandrinkwatermaatschappijen buiten Vlaanderen. Het netto-resultaat van transacties met andere drinkwatermaatschappijenmoet nog toegevoegd worden. De onderlinge leveringen tussen Vlaamse maatschappijen heffen elkaar op.



Figuur 6: Evolutie van de waterleveringen in Vlaanderen (1996-2000)

0 mio m³

50 mio m³

100 mio m³

150 mio m³

200 mio m³

250 mio m³

300 mio m³

350 mio m³

400 mio m³

450 mio m³

1996 1997 1998 1999 20000 m³

25 m³

50 m³

75 m³

100 m³

125 m³

150 m³

175 m³

200 m³

225 m³

Leveringen

Leveringen peraansluiting


Het stabiele verbruik camoufleert echter twee tegengestelde ontwikkelingen in hetindustrieel versus huishoudelijk verbruik van drinkwater.

Figuur 7: Evolutie van het huishoudelijk en industrieel verbruik van drinkwater

80

85

90

95

100

105

110

1996 1997 1998 1999 20000%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

aandeel industrieindustrieelhuishoudelijk


De waterleveringen bestaan voor circa 37% uit industrieel verbruik, en voor 63% uithuishoudelijk verbruik9. Grote industriële afnemers komen o.m. uit de chemischeindustrie die water voornamelijk gebruikt als koelmiddel, als oplosmiddel of alsreactiemedium. Sectoren als textiel of landbouw zijn eveneens grote verbruikers vanwater, maar doen hiervoor niet noodzakelijk beroep op drinkwater. Tussen 1996 en

9 Enige omzichtigheid bij het interpreteren van deze cijfers is gewenst: de opsplitsing leveringen aan huishoudens/industrie

wordt niet door alle ondernemingen gemaakt. Zie hiervoor de fiches in bijlage.



2000 nam het industrieel verbruik toe met 6%, terwijl over diezelfde periode hethuishoudelijk verbruik daalde met 3%.

Voor de toevoer en distributie wordt gebruik gemaakt van een leidingnetwerk van intotaal 55.951 km (97% distributieleiding).

3.2.3 Financiële kengetallen

De drinkwatermaatschappijen waarvoor de balans beschikbaar was via deBalanscentrale10 realiseerden in 2000 samen bedrijfsopbrengsten ter waarde van €1,04 per m³ geleverd water. De bedrijfskosten bedroegen in 2000 1,02 euro per m³geleverd water. De winst voor belastingen, zoals genoteerd in de neergelegdebalansen, was gelijk aan 0,02 euro per m³. Drie jaar voordien, in 1997 was dat nog0,04 euro per m³ (zie Figuur 8). Op vier jaar tijd is de winst per kubieke metergeleverd water dus gehalveerd. Deze daling maakt deel uit van een zaagtandbewegingop langere termijn, die het gevolg is van de prijsreglementering. Op een bepaaldmoment vragen de maatschappijen een prijsverhoging aan, waarbij enige reservewordt ingebouwd voor de volgende jaren, wat tot uiting komt in positieve winstcijfersop dat moment. Naarmate de tijd verstrijkt, nemen de bedrijfskosten toe, terwijl deprijs ongewijzigd blijft. Dit leidt tot dalende winstcijfers. Wanneer het onevenwichtte groot geworden is, vraagt de drinkwatermaatschappij een prijsverhoging aan, die –indien deze goedgekeurd wordt – leidt tot een plotse opwaartse beweging van debedrijfsresultaten.

Figuur 8: Bedrijfsopbrengsten en winst per geleverde hoeveelheid water

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1,2

1997 1998 1999 2000

EUR

/m³ x

x

0,00

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

0,06

EUR

/m³ x

x Bedrijfsopbrengsten /leveringen (links)Winst voor belast /leveringen (rechts)

Bron: IDEA Consult op basis van ondernemingsgegevens en Balanscentrale

Volgens statistieken van het NIS bedraagt de omzet van de Vlaamsedrinkwaterbedrijven11 0,18% van de omzet van alle Vlaamse ondernemingen. Ditaandeel ligt lichtjes hoger dan het aandeel in de werkgelegenheid. De

10 Het betreft VMW, TMVW, AWW, PIDPA, IWVA, IWVB, IMWV en IWM.11 Ondernemingen met nace-70 code gelijk aan 17:waterleidingsbedrijven.



drinkwatersector behaalt m.a.w. een iets hogere omzet per werknemer dan gemiddeldin Vlaanderen (zie Figuur 9).

De drinkwatersector wordt gekenmerkt door een hoge investeringsintensiteit. Deinvesteringen bedroegen in 2001 2,42% van het totaal der Vlaamse ondernemingen.Dit is dubbel zoveel als in de voorgaande jaren. De sector lijkt hiermee aan eeninhaalbeweging begonnen, want tussen 1993 en 2000 stegen de investeringen in dedrinkwatersector minder snel dan gemiddeld in Vlaanderen (zie Figuur 10). Deinvesteringen per werknemer liggen in de drinkwatersector heel wat hoger dan in demeeste andere sectoren. In de periode 1993-99 stegen de investeringen perwerknemer van 71.000 tot ruim 87.000 euro, terwijl deze gemiddeld varieerden tussen7.500 en 9.600 euro (Figuur 9). Ook ten opzichte van de omzet vertegenwoordigen deinvesteringen een hoog percentage, namelijk 30 tot 59% tegenover 4 à 5% gemiddeldover alle sectoren (Figuur 11).

Hoge investeringen wijzen onder meer op een hoge indirecte tewerkstelling. Dedrinkwatersector creëert door haar aankopen en investeringen tewerkstelling in eenaantal andere sectoren, zoals o.m. de bouwsector (zie 4.3).



Figuur 9: Evolutie van de omzet en investeringen per werknemer

0

40.000

80.000

120.000

160.000

200.000

240.000in

EUR

1993 1999 1993 1999 1993 1999 1993 1999 water alle sectoren water alle sectoren

Omzet per werknemer Investeringen per werknemer

Bron: IDEA Consult op basis van cijfers NIS

Figuur 10: Evolutie van de omzet en investeringen (1993-2001)

0

50

100

150

200

250

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Omzet, water

Invest, water

Omzet, totaal

Invest, totaal




Figuur 11: Evolutie van de investeringsintensiteit (investeringen/omzet) (1993-2001)

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

water

totaal


3.3 Diversiteit binnen de drinkwatersector

Deze globale gegevens verbergen echter de grote diversiteit binnen dedrinkwatersector. De bedrijven die instaan voor de distributie van drinkwater tonenonderling uiteenlopende kenmerken, op het gebied van beheersstructuur,waterwinning, klantenprofiel,... Deze verscheidenheid is historisch gegroeid en wordthierna in kaart gebracht. Er wordt hiervoor gebruik gemaakt vanondernemingsgegevens die werden verkregen via:

- balanscentrale- jaarverslagen- fiches, ingevuld door de ondernemingen (via SVW)

3.3.1 Historiek12

De zorg voor de drinkwatervoorziening werd al ten tijde van de Franse Revolutie aande gemeenten toevertrouwd. Dit was in de eerste plaats ingegeven vanuit bezorgdheidvoor de volksgezondheid. De gemeentelijke taken inzake drinkwatervoorzieningmoesten helpen ziekten en epidemieën te voorkomen. Een aanhoudendgezondheidsprobleem aan het einde van de 19e eeuw versterkte de roep om eenduidelijk gereglementeerd overheidsoptreden in de drinkwatersector. Tal vangemeenten richtten een samenwerkingsverband op met het oog op de verdeling vandrinkwater. Maar de wet van 1907 liet hen vrij om al dan niet deel te nemen aan eenintergemeentelijk samenwerkingsverband en velen verkozen de ontwikkeling van eendrinkwaternet binnen de eigen grenzen te houden. Gegeven dat België toen 2.660gemeenten telde, leidde dit tot een versnippering van de netwerken. Om eenantwoord te bieden op deze versnippering, zonder evenwel aan de gemeentelijkeautonomie te raken, werd in 1913 de NMDW13 opgericht, waartoe individuelegemeenten, die al dan niet beschikten over een eigen waterdistributienet, konden 12 Deze paragraaf is vooral gebaseerd op de “Haalbaarheidsstudie voor de instelling van een deskundig reguleringsorgaan

voor de nutssectoren in Vlaanderen, toegespitst op de milieusector” van het Interdisciplinair Centrum voor Recht enInformatica (ICRI) en het Instituut voor Milieu- en Energierecht (IMER), K.U.Leuven, 2001

13 Nationale Maatschappij der Waterleidingen. Als gevolg van de staatshervorming werd in 1980 de VMW opgericht alsopvolger van de NMDW voor het Vlaamse Gewest.



aansluiten. Gemeenten behielden echter het recht zelf hun drinkwaterverdeling teorganiseren. Doordat elke gemeente diverse mogelijkheden heeft om haardrinkwatervoorziening te organiseren, is er een grote diversiteit ontstaan op het vlakvan beheer van het drinkwaternet, investeringsplannen, en dienstverlening.

3.3.2 Beheersstructuur

De productie en distributie van drinkwater wordt in Vlaanderen verzorgd door eentwintigtal maatschappijen met uiteenlopende organisatievormen, juridische structuren,financieringswijzen, en tariefstructuren.

Vooreerst is er de Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening (VMW), eenVlaamse openbare instelling (VOI). Deze maatschappij staat rechtstreeks onder decontrolebevoegdheid van de Vlaamse overheid. Dit houdt onder meer in dat de helftvan de leden van de Raad van Bestuur en de Voorzitter, alsook de leidende ambtenaar(directeur-generaal) en adjuncten rechtstreeks benoemd worden door de Vlaamseregering (Belgaqua, 2001).

Daarnaast zijn er 7 Vlaamse intercommunales, waarvan 5 zuivere en 2 gemengde. Dezuivere intercommunales zijn

- Antwerpse Waterwerken (AWW),- Provinciale en Intercommunale Drinkwatermaatschappij van de Provincie

Antwerpen (PIDPA),- Tussengemeentelijke Maatschappij van Vlaanderen voor Watervoorziening

(TMVW),- Intercommunale Waterleidingsmaatschappij van Veurne Ambacht (IWVA), en- Intercommunale Watermaatschappij (IWM),

de gemengde zijn

- Intercommunale Maatschappij voor Watervoorziening in Vlaanderen(IMWV), met als aandeelhouder 16 gemeenten en Electrabel

- Intercommunale voor Waterbedeling in Vlaams-Brabant (IWVB), opgerichtdoor 5 gemeenten, de BIWM en Aquinter14.

Bij de gemengde intercommunales wordt gewoonlijk de exploitatie waargenomendoor de privé-partner, op basis van een contract.

In drie Vlaamse gemeenten gebeurt de drinkwaterdistributie door een Brusselseintercommunale, de BIWM.

Verder zijn er nog 7 gemeentelijke regies of gemeentebedrijven, namelijk hetStedelijk Waterbedrijf van Sint-Niklaas, Waterbedrijf Hoeilaart, Waterbedrijf vanTongeren, Waterleidingsbedrijf Heusden-Zolder, Stedelijke Waterdienst Ieper,Waterbedrijf van Knokke-Heist, Waterdienst van Oudenaarde.

Sommige gemeenten hebben zelf een distributienet maar hebben met eenintercommunale een overeenkomst gesloten voor de aankoop van drinkwater en voorde feitelijke distributie op hun grondgebied. De intercommunale (bijv. IWVB)

14 Aquinter werd opgericht door Tractebel en het Franse Lyonnaise des Eaux.



verzorgt dan de exploitatie van de distributie in opdracht van en voor rekening van debetrokken gemeente (Belgaqua, 2001).

In de gemeenten van de IMWV en de TMVW werken Electrabel en TMVW samenom klanten één service te bieden inzake elektriciteit, gas, teledistributie enwaterbedeling. De bedrijven blijven juridisch wel volledig zelfstandig. Het komthierop neer dat in de TMVW gemeenten Electrabel de opmetingen verricht, defacturen opmaakt en de contacten met de klanten verzorgt. Alle werken, het beheervan de materialen, het toezicht op de aansluitingen en de verantwoordelijkheid overde kwaliteit van het water vallen onder beheer van de TMVW (Trends, 1993). Binnenhet gebied van de IMWV staat Electrabel in voor de distributie (in opdracht vanIMWV), maar de TMVW voert de technische werken uit, en behoudt de controle enhet toezicht over de kwaliteit van het drinkwater.

Deze verschillende beheersstructuren impliceren ook dat sommige maatschappijenonderworpen zijn aan de wet op de boekhouding, terwijl andere dat niet zijn.Hierdoor verschillen ook de waarderingsregels zodat kosten anders worden geboekt(Vlaams Parlement, Stuk 669, 2001)

Tenslotte vermelden we ook nog dat sommige drinkwatermaatschappijen eigenaarzijn van hun distributienet, zoals bijvoorbeeld AWW en VMW, terwijl anderen enkelhet gebruiksrecht hebben, zoals bijvoorbeeld bij TMVW. Naast de verschillen inbeheersstructuur hebben ook deze verschillen in eigendomsstructuur implicaties opo.a. de interpretatie van boekhoudkundige gegevens.

Belangrijker nog is echter dat deze diversiteit aan structuren een beslissende invloeduitoefent op de mogelijkheden voor strategische positionering voor elk van deactoren. Zo beperkt bijvoorbeeld het statuut van intercommunale de mogelijkhedenom commerciële nevenactiviteiten te ontwikkelen of de opgebouwde know how tevaloriseren.

3.3.3 Eigen waterwinning versus aankopen

In Figuur 12 wordt het volume waterwinning van de Vlaamsedrinkwatermaatschappijen en de BIWM weergegeven15. AWW, BIWM en VMWstaan in voor bijna 83% van het gewonnen volume, dat 513 mio m³ bedraagt (inclusiefBIWM). Het oppervlaktewater wordt voor een groot deel gewonnen door AWW, enin mindere mate door BIWM, VMW en de Stedelijke Waterdienst Ieper. De anderedrinkwatermaatschappijen winnen enkel grondwater.

15 We nemen ook de BIWM mee in de figuur op, vermits deze intercommunale ook instaat voor de distributie in een klein

aantal Vlaamse gemeenten, en omdat zij ook (een deel van) het drinkwater aanlevert voor TMVW en IWVB.



Figuur 12: De productie van drinkwater per drinkwatermaatschappij (2000 )

0 mio m³

30 mio m³

60 mio m³

90 mio m³

120 mio m³

150 mio m³

AWWBIW

MVMW

PIDPA

TMVWIW

MIW

VAIep

erIW

VB

Tonge

ren

Heusde

n-Zold

er

Knokk

e

Oudena

arde

Hoeila

art

drin

kwat

erpr

oduc

tie

xxxx

oppervlaktewatergrondwater

0 mio m³2 mio m³4 mio m³6 mio m³8 mio m³

10 mio m³12 mio m³

TMVWIW

MIW

VAIep

erIW

VB

Tonge

ren

Heusde

n-Zold

er

Knokk

e

Oudena

arde

Hoeila

art


Een aantal drinkwatermaatschappijen vullen hun eigen winning aan door bij anderemaatschappijen water aan te kopen. Dit wordt geïllustreerd in Figuur 13. TMVWkocht in 2000 ruim 71 mio m³ water aan, 7 keer meer dan haar eigen productie. 56%van het totale beschikbare volume bij TMVW wordt aangekocht bij BIWM. Degrootste volumes die tussen drinkwatermaatschappijen onderling verhandeld worden,zijn weergegeven in Tabel 1.

Figuur 13: Eigen winning versus aankoop van drinkwater (2000)

0 mio m³

20 mio m³

40 mio m³

60 mio m³

80 mio m³

100 mio m³

120 mio m³

140 mio m³

160 mio m³

VMWAW

WBIW

MTMVW

PIDPA

IWVB

IMW

VIW

MIW

VAIep

er

Knokk

e

StNikl

.

Tongr.

Heusd-

ZOud

en.

Hoeil.

besc

hikb

are

hoev

eelh

eid

drin

kwat

er x

xxxx

xxxx

aankopenproductie

0 mio m³2 mio m³4 mio m³6 mio m³8 mio m³

10 mio m³12 mio m³14 mio m³

IWVB

IMW

VIW

MIW

VAIep

er

Knokk

e

StNikl

.

Tongr.

Heusd-

ZOud

en.

Hoeil.


Twee maatschappijen kopen relatief grotere hoeveelheden aan uit het buitenland: hetbetreft TMVW (koopt 3,2 mio m³ (4% van het beschikbare volume water bij TMVW)aan van Delta in Nederland) en IWVA (koopt 1,7 mio m³ (70% van de aankopen,31% van beschikbaar volume) aan bij SESEA in Noord-Frankrijk). PIDPA koopt ookkleinere hoeveelheden water bij de waterbedrijven van NoordWest Brabant en Tilburg(samen 0,01 mio m³)



Tabel 1: Waterleveringen tussen watermaatschappijen (2000)

Verkoper Aankoper Volume (mio m³)BIWM TMVW 45,71AWW TMVW 21,88

SWDE (Verviers) VMW 9,01AWW PIDPA 8,04PIDPA AWW 7,45VMW SWDE (Verviers) 5,80VMW PIDPA 5,00(1)

AWW VMW 3,94Delta (NL) TMVW 3,21

SESEA (ex-Siden) (FR) IWVA 1,70VMW Ieper 1,16VMW TMVW 0,42VMW IWVA (Koksijde) 0,41(2)

TMVW VMW 0,35TMVW IWVA 0,32

(1) 4,97 volgens jaarverslag VMW / 5,04 volgens jaarverslag PIDPA(2) 0,40 volgens jaarverslag VMW / 0,42 volgens jaarverslag IWVABron: Jaarverslagen 2000

3.3.4 Klantenprofiel

De drinkwatermaatschappijen leveren aan drie types klanten. Vooreerst verkopensommigen een deel van het beschikbare water aan andere drinkwaterbedrijven. Derest van de leveringen gaat naar het eigen verzorgingsgebied, waar geleverd wordt aanindustriële klanten en huishoudens.

Deze drie types klanten zijn niet even sterk vertegenwoordigd bij alledrinkwatermaatschappijen. Sommigen onder hen leveren significante hoeveelhedenwater aan andere drinkwaterbedrijven. In absolute aantallen, zijn het vooral deBIWM en AWW die water leveren aan andere drinkwatermaatschappijen. Samenleveren zijn bijna 80 mio m³ aan andere bedrijven binnen de sector. Voor BIWMbetekenen deze leveringen 32% van het totaal volume geleverde water, eenpercentage dat eveneens geldt voor de Waterdienst van Ieper, waar dewaterleveringen aan andere maatschappijen evenwel slechts een volume van 1 mio m³vertegenwoordigen (zie Figuur 14).



Figuur 14: Aandeel van de leveringen aan drinkwaterbedrijven in het totaal van dewaterleveringen (2000)

0 mio m³5 mio m³

10 mio m³15 mio m³20 mio m³25 mio m³30 mio m³35 mio m³40 mio m³45 mio m³50 mio m³

Ieper BIWM AWW PIDPA VMW TMVW Overige0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

volumein %


Bij de leveringen binnen het eigen verzorgingsgebied kan het onderscheid gemaaktworden tussen grote (industrie) en kleine klanten (huishoudens). Bij demaatschappijen waarvoor we over de indeling beschikken, varieert het aandeel vanindustrieel verbruik van minder dan 15% (Hoeilaart, Heusden-Zolder, Knokke-Heist)tot 55% (AWW) en zelfs 71% (Ieper). Merk wel op dat Ieper het industrieel verbruikzeer ruim definieert: alle vennootschappen worden tot de industriële klanten gerekend.Omdat de bedrijven echter verschillende criteria hanteren om deze opsplitsing temaken, en omdat deze opdeling niet voor alle bedrijven beschikbaar is, gebruiken wijeen andere indicator om een beeld te krijgen van welke bedrijven vooral grotevolumes leveren tegenover welke eerder kleine klanten bedienen.

We berekenen hiervoor de leveringen (in het eigen verzorgingsgebied) peraansluiting16 (zie Tabel 2). Hierbij valt op dat AWW zeer grote volumes peraansluiting levert. De verklaring ligt in het feit dat AWW relatief veel water aanindustriële klanten (55%, tegenover bijv. 30% Pidpa, 24% VMW). De aanwezigheidvan industriële activiteit in het gebied die veel water verbruikt (bijv. als koelwater)zorgt voor een groot verbruik per aansluiting. Daarnaast levert AWW echter ookwater in een sterk verstedelijkt gebied, waar in appartementsgebouwen vaak veelklanten zijn voor één aansluiting.

16 Omwille van het beperkt aantal ondernemingen waarvoor het aantal klanten gekend is, werd niet het volume geleverd per

klant als indicator gebruikt.



Tabel 2: Leveringen per aansluiting

Leveringen(eigen distributie) Aansluitingen Leveringen per

aansluitingAWW 119,0 mio m³ 146.279 813 m³Ieper 2,4 mio m³ 8.489 280 m³IWVA 4,5 mio m³ 27.366 163 m³PIDPA 60,6 mio m³ 403.024 150 m³IWVB 10,7 mio m³ 76.928 140 m³Heusden-Zolder 0,8 mio m³ 6.145 135 m³TMVW 31,2 mio m³ (1) 254.009 123 m³Sint-Niklaas 2,3 mio m³ 19.068 119 m³IMWV 7,9 mio m³ 66.941 118 m³Knokke 2,5 mio m³ 21.407 116 m³VMW 113,6 mio m³ 1.015.838 112 m³IWM 4,5 mio m³ 42.009 107 m³Hoeilaart 0,4 mio m³ 4.185 102 m³Tongeren 0,8 mio m³ 8.435 98 m³Oudenaarde 0,6 mio m³ 5.907 96 m³(1) De eigen leveringen van TMVW stemmen niet overeen met het cijfer voor “leveringen in eigen distributiegebied” zoalsingevuld in de fiche, omdat TMVW voor sommige gemeenten wel de toevoer, maar niet de distributie verzorgt.


3.3.5 Distributienetwerk

Bij sommige drinkwaterbedrijven zijn de klanten ruimtelijk zeer sterk geconcentreerd.Dit is bijv. het geval in sterk verstedelijkte regio’s. Dan worden grote volumes peroppervlakte geleverd. In andere regio’s liggen de klanten veel verder van elkaarverspreid. Omdat het aantal klanten voor onvoldoende ondernemingen gekend was,geeft Tabel 3 het aantal aansluitingen per km distributieleiding. De stedelijkewaterdiensten van o.m. Tongeren, Sint-Niklaas en Knokke tellen een hoog aantalaansluitingen per km distributieleiding, evenals AWW dat eveneens een sterkverstedelijkt verzorgingsgebied heeft. IWVA, IMWV en PIDPA zijn dedrinkwatermaatschappijen waar de aansluitingen gemiddeld het verst uiteen liggen.



Tabel 3: Dichtheid van het netwerk

Aansluitingen km distributieleiding Aansluitingen per kmdistributieleiding

Tongeren 8.435 74 114Sint-Niklaas 19.068 200 95Knokke 21.407 280 76AWW 146.279 2.328 63Oudenaarde 5.907 117 50IWVB 76.928 1.562 49Ieper 8.489 179 47Heusden-Zolder 6.145 139 44TMVW 254.009 5.859 43IWM 42.009 1.075 39VMW 1.015.838 28.611 36Hoeilaart 4.185 122 34PIDPA 403.024 11.829 34IMWV 66.941 2.035 33IWVA 27.366 946 29Bron: IDEA Consult op basis van ondernemingsgegevens

3.3.6 Financiële en personeelsgegevens

De bedrijven deelden ook informatie mee over de kostprijs van de eigen productie, envan de aangekochte hoeveelheden water. Omwille van de grote verschillen ingehanteerde definities echter, zijn deze data niet vergelijkbaar tussen deondernemingen. Als kostprijsindicator hanteren wij daarom de totale bedrijfskosten(zoals gepubliceerd in de jaarrekening) gedeeld door het totaal geleverde volumewater. Deze ratio varieert van 0,54 euro per m³ tot 1,86 euro per m³ (zie Figuur 15).

Figuur 15: Bedrijfskosten (gemiddelde over de periode 1997-2000)

IMWVIWM

IWVA

IWVB

PIPDATMVW

AWW

VMW

0,00,20,40,60,81,01,21,41,61,82,0

0 20 40 60 80 100 120 140 160

gemiddelde leveringen 1997-2000 (mio m³)

bedr

ijfsk

oste

n / v

olum

e xxx

(EU

R/m

³) xxx

oppervlaktewatergrondwateroppervlakte- en grondwater

Bron: IDEA Consult op basis van ondernemingsgegevens en balanscentrale



Ondernemingen die grotere hoeveelheden water distribueren, hebben doorgaanslagere gemiddelde bedrijfskosten, hetgeen kan wijzen op schaalvoordelen. Omdat deinformatie niet toelaat om de bedrijfskosten op te splitsen in productie- en anderekosten, kunnen we niet met zekerheid vaststellen of het om schaalvoordelen inproductie dan wel in andere activiteiten gaat17.

Vervolgens vergelijken we de prijzen die de maatschappijen aanrekenen aan dehuishoudens voor het geleverde water. Twee opmerkingen hierbij:

- Zelfs binnen één maatschappij wordt niet voor alle klanten eenzelfde tariefgehanteerd. Klanten uit verschillende gemeenten werd tot voor kort verschillendeprijzen aangerekend. Niettemin is er door verschillende maatschappijen de laatstejaren naar gestreefd om binnen het eigen leveringsgebied de prijzen teharmoniseren. De VMW hanteert nog verschillende tarieven per gewestelijkedirectie. Voor de vergelijking hierna werd het gemiddelde van deze vier tarievengebruikt.

- Het opstellen van een historische vergelijking van de verkoopprijzen is nieteenvoudig, want in 1997 werd de tariefstructuur van drinkwater grondiggewijzigd. Door het decreet van 20 december 1996 werd per persoon 15 m³ gratiswater gegarandeerd. Het resterende waterverbruik werd als gevolg hiervanduurder gefactureerd. Een historische vergelijking is dan ook maar zinvol via eentypegezin. Wij definieerden een modaal huishouden als bestaande uit 2,6personen, en met een jaarlijks verbruik van 120 m³ per jaar. We berekenden detotale factuur (bestaande uit abonnementsgeld en eventuele huur van dewatermeter (diameter 20 mm) verhoogd met het variabel gedeelte), rekeninghoudend met de 39 m³ gratis geleverd water (2,6 personen) en deelden dit door hettotaal geleverde water. De aldus bekomen gemiddelde waterprijs wordtweergegeven in Figuur 1618.

Figuur 16: Gemiddelde waterprijs aangerekend aan een type huishouden

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

IWVB

IMW

V

TMVW

Ouden

aarde

Ieper

VMWStN

Ikl

Knokk

eIW

VA

Tonge

ren IWM

Hoeil

PIDPA

AWW

Heusd

EUR

/ m

³ gel

ever

d w

ater

xxx 1997

2000

gemiddelde prijs berekend voor een huishouden bestaande uit 2,6 personen en een verbruik van 120 m³ per jaar


17 Op te merken valt dat de kostprijs voor bedrijven die veel water inkopen, ook afhankelijk is van de efficiëntie van hun

leveranciers.18 We merken opnieuw op dat de cijfers betrekking hebben op de periode tot en met 2000 en dat er in de periode 2001-2002

prijsaanpassingen zijn geweest bij meerdere bedrijven.



In 1997 betaalde dit modaal gezin tussen 87 en 198 euro op jaarbasis, of 0,73 à 1,65euro per m³ water19. Drie jaar later hebben de maatschappijen met de laagste prijzenhun tarieven verhoogd. De totale factuur bedroeg dan 112 tot 198 euro.Tariefaanpassingen moeten worden voorgelegd aan de prijzencommissie van hetMinisterie van Economische Zaken20. Prijsstijgingen moeten gemotiveerd wordendoor het bewijzen van toegenomen kosten. Zo zijn er bijv. de hogere kosten voorwaterzuivering. De daling van de waterkwaliteit (i.c. vervuiling met pesticiden ennitraten) drijft de kostprijs van sanering (door actieve koolfiltratie) op.

Figuur 17: Vast versus variabel gedeelte van de verkoopprijzen aan huishoudens

St.Nikl.Hoeilaart

Knokke IeperIWM

IMWV

IWVA

Heusd &Tongeren

PIDPAAWW

TMVW

VMW

IWVB

O udenaarde

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

0 5 10 15 20 25 30 35 40

Abonnementsgeld + huur watermeter (EUR/jaar)

vari

abel

tari

ef: E

UR

/m³ xx

xxx

(15

tot 2

50 m

³) xx

x


Ondernemingen die een lager vast tarief hanteren, compenseren dit doorgaans doorhet verbruik hoger aan te rekenen. Op één uitzondering na, blijkt duidelijk eenomgekeerd verband tussen de hoogte van het vast recht en het variabel prijsgedeelte(Figuur 17).

3.4 Conclusies

Als resultaat van voorgaande analyse komt globaal een beeld naar voor van een sectordie aan de aanbodzijde wordt gekenmerkt door een toenemende concentratie (de “big4” en de overige maatschappijen) terwijl aan de vraagzijde de ondernemingen temaken krijgen met een stagnerend verbruik. Een globaal beeld verbergt evenwel degrote diversiteit in de sector inzake bijvoorbeeld beheerstructuren, klantenprofiel ofdistributienetwerk. Die grote diversiteit is vooral het resultaat van een historischeontwikkeling waarin het gemeentelijk initiatief centraal staat. Een nadelig gevolgervan is dat de verschillende drinkwatermaatschappijen niet altijd op dezelfdegolflengte zitten met betrekking tot de aanpak van de uitdagingen die zich naar detoekomst toe stellen (zie infra).

19 Alle hiernavermelde tarieven zijn exclusief 6% BTW.20 Op te merken valt dat de drinkwatermaatschappijen met sommige van hun industriële klanten individuele contracten

afsluiten. Er wordt onderhandeld over de leveringsvoorwaarden zoals minimum afname, debiet, dag- versus nachtafname,leveringsgarantie enz. De resulterende prijs moet niet worden voorgelegd aan de prijzencommissie.



Waar in dit hoofdstuk een beeld werd geschetst van enkel en alleen dedrinkwatersector, wordt in volgend hoofdstuk het perspectief verruimd om de(samenwerkings)relaties te bekijken tussen de maatschappijen onderling alsook tussende maatschappijen en hun toeleveranciers.



4 De watercluster

4.1 De clusterbenadering

Het clusterbegrip wordt in de literatuur op verschillende wijzen ingevuld en er bestaanverschillende definities. Zo spreekt de Scottish Enterprise (1999) van “a group oforganisations in related industries that have common links”. Porter (1990, 1998)definieert een cluster als “geographic concentrations of interconnected companiesand institutions in a particular field”. Daarbij onderscheidt Porter 2 types vanclusters: tot verticale clusters behoren industrieën die onderling verbonden zijn doorleverancier-klant relaties, terwijl industrieën die tot een horizontale cluster behorendezelfde finale markt bedienen, gebruik maken van dezelfde technologie ofgelijkaardige grondstoffen. Nog een andere omschrijving is die van het UKDepartment of Trade and Industry: “concentrations of competing, collaborating andinterdependent companies and institutions in a particular field”.

Toch komen in elke clusterdefinitie een aantal gemeenschappelijke kenmerken terugdie tegelijk de clusterbenadering onderscheiden van een klassieke sectorstudie. Zoworden clusters beschouwd als een dynamisch fenomeen waarbij de interactie en defunctionele relaties tussen de ondernemingen een cluster karakteriseren. Ten tweedeverwijzen vele clusterdefinities naar het belang van geografische nabijheid zonder dater evenwel een uniforme definitie bestaat van het aangewezen geografisch bereik.Vervolgens wordt steeds het belang onderstreept om verder te kijken dan detraditionele sectorafbakeningen. Clusters zijn dus ruimer dan sectoren. Horizontale enverticale relaties, formeel en informeel, worden in de analyse betrokken. Een vierdegezamenlijk kenmerk is de aandacht voor de informatienetwerken en de aanwezigheidvan een gedragen visie om te kunnen spreken van en effectieve cluster.

Wanneer een groep van actoren samenwerkt om bepaalde doelstellingen te realiseren,heeft men niet langer te maken met een sector (een groep van bedrijven die dezelfdeactiviteit uitvoeren), maar een cluster (een groep van bedrijven die onderlinginterageren). In wat volgt worden eerst de horizontale relaties tussen dedrinkwaterbedrijven in strikte zin beschreven. Daartoe wordt de deelname aansamenwerkingsverbanden op een meer kwalitatieve manier in de analyse betrokken(zie 4.2). Deze analyse geeft aan in welke mate er binnen de drinkwatersector sprakevan een cluster is.

Daarna wordt het clusterbegrip opengetrokken naar andere sectoren, en via dewaardeketenanalyse worden de leverancier-klant relaties gekwantificeerd. Dezelaatste invulling van het clusterbegrip sluit het dichtst aan bij het verticaleclusterconcept van Porter. Deze waardeketenanalyse illustreert met andere woordende mate waarin de drinkwaterbedrijven een cluster vormen met actoren buiten dedrinkwatersector.

Op basis van deze twee analyses komen we tenslotte tot een clusterschets, die deactoren aanduidt die banden hebben met de drinkwatersector, en waarbij deze actoreningedeeld worden in vier categorieën (kernspelers, wisselspelers, kritieke spelers enpubliek) naargelang hun interactie met de drinkwatersector.



Belangrijk hierbij is dat zowel handelsrelaties (aankopen) als niet-handelsrelatiesworden beschouwd, en dat de actoren niet beperkt blijven tot de economische actoren(de ondernemingen), maar dat ook de overheid expliciet wordt meegenomen in deanalyse.

4.2 Kwalitatieve analyse: sectororganisaties, overlegorganen ensamenwerkingsverbanden

4.2.1 Inleiding

In deze sectie ligt, zoals hiervoor aangegeven, de klemtoon op de horizontale relatiesbinnen de (drink)watersector. Via een kwalitatieve analyse brengen we de deelnamevan in het bijzonder de drinkwatermaatschappijen in sectororganisaties,overlegorganen en samenwerkingsverbanden in kaart. Zo beschrijven we de historieken doelstellingen en het lidmaatschap en de organisatie van Belgaqua, SVW,Aquaccord en ISWa. Deze analyse geeft ook een beeld van de samenwerkingscultuuren de thema’s waarover overleg wordt gepleegd. Een aantal anderesamenwerkingsverbanden worden kort gesitueerd. We sluiten af met een aantalbedenkingen.

4.2.2 Sectororganisaties, overlegorganen en samenwerkingsverbanden

4.2.2.1 Belgaqua

Als beroepsvereniging op Belgisch niveau groepeert Belgaqua de bedrijven dieinstaan voor de productie en distributie van drinkwater en de zuivering vanhuishoudelijk afvalwater in het Vlaams, het Waals en het Brussels hoofdstedelijkGewest. De leden van Belgaqua vertegenwoordigen in totaal 95 % van het in Belgiëverdeelde water en de totaliteit van de afvalwaterzuiveringssector.

De leden zijn de 3 sectororganisaties SVW (voor het Vlaamse Gewest), AQUAWALvoor het Waals Gewest en AQUABRU voor het Brussels hoofdstedelijk Gewest. OokAquafin is, via het SVW, lid van Belgaqua, als enige afvalwaterzuiveraar vanuit hetVlaams Gewest.

Belgaqua verdedigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden op het federale,het Europese en het internationale vlak. Daarom is Belgaqua actief lid vaninternationale water-gerelateerde organisaties als IWA (International WaterAssociation) of Eureau (European Union of Water Services Associations).

Omdat met de opeenvolgende staatshervormingen belangrijke bevoegdheden inzakedrink- en afvalwater zijn doorgeschoven naar de Gewesten, is er een verschuivinggeweest van de taakstelling van Belgaqua naar de sectororganisaties op gewestniveau.Belangrijke activiteiten van Belgaqua vandaag zijn vooral de deelname aannormalisatiewerkzaamheden, zowel op nationaal als op internationaal vlak en deopstelling van technische voorschriften voor de aansluiting van apparaten op hetwaterleidingnet. Belgaqua onderzoekt ook de conformiteit van de materialen die doorde Belgische drinkwaterbedrijven worden gebruikt met de eisen van het Hydrocheck-systeem. De testen die daartoe worden uitgevoerd gebeuren (meestal) in de labo’s vande drinkwatermaatschappijen, overeenkomstig hun specialisatie. Die labo’s ontvangen



daarvoor een vergoeding. De goedgekeurde materialen worden opgenomen in eenjaarlijks repertorium uitgegeven door Belgaqua. Zelf voert Belgaqua geen onderzoekuit.

4.2.2.2 SVW

� Historiek en doelstellingen

De historiek van het SVW vangt aan in 1974 met de oprichting van het“Studiesyndicaat voor Waterontzilting” met als eerste doel een samenwerking totstand te brengen tussen instellingen in België die nauw betrokken waren bij deproblematiek van de waterontzilting. Latere statutenwijzigingen maakten het mogelijkhet hele vakgebied van de drinkwaterproductie, de afvalwaterzuivering en deslibbehandeling te omvatten.

Tot 1996 bleef het SVW evenwel uitsluitend een samenwerkingsverband op het vlakvan onderzoek, onder de naam “Studiecentrum voor Water”. In 1996 volgde eennieuwe statutenwijziging met de opname van de professionele vertegenwoordigingvan de leden in de doelstellingen van SVW. De naam werd gewijzigd in “Studie- enSamenwerkingsverband Vlaams Water”. Daartoe werd in 1998 een 2-ledige structuuropgezet die zowel gestalte gaf aan de onderzoeksopdracht als aan hetsamenwerkingsverband (koepel waterbedrijven in Vlaanderen). In 2002 wordt SVWop de eerste plaats de koepel van de watersector in Vlaanderen. Haar missie luidtvandaag als volgt: “Het SVW is de koepel van de Vlaamse drink- enafvalwaterbedrijven. Ze biedt aan de sector een overlegplatform aan dat fungeert alsgesprekspartner voor de overheid en het publiek, dat de professionelevertegenwoordiging organiseert en dat sectorspecifiek onderzoek initieert”. In denieuwe structuur krijgen de overlegtak en de onderzoekstak een eigen opdracht enfinanciering. De benaming wordt “Samenwerking Vlaams Water”.

Sinds haar oprichting is SVW dus geëvolueerd van een zuiver opdrinkwateronderzoek gericht samenwerkingverband naar een organisatie waarin debelangenvertegenwoordiging van de leden, actief in drink- of afvalwater, centraal iskomen te staan. De opeenvolgende invullingen van de afkorting SVW zijn daar eenmooie illustratie van.

� Leden en organisatie

Alle drinkwatermaatschappijen zijn lid van SVW. De gemeentelijke bedrijven alsookde Intercommunale Watermaatschappij (IWM) zijn lid via ISWa, het IntercommunaalSamenwerkingscomité van Waterbedrijven. Ook Aquafin is volwaardig lid van SVWsinds 1996 hetgeen de toenadering illustreert tussen de drinkwater- en deafvalwatersector. Naast deze gewone leden zijn er 2 geassocieerde leden, OVAM enVITO, die ook financieel bijdragen aan SVW, in het bijzonder voor de onderzoekstaken aldus ook de beschikking krijgen over alle onderzoeksresultaten. Het VlaamsGewest is waarnemend lid. Verder zijn er nog een aantal buitengewone ledenwaaronder vooral gespecialiseerde laboratoria aan de universiteiten van Leuven, Genten Brussel. Deze nemen soms deel aan de vergaderingen binnen de onderzoekstak enzijn soms ook betrokken bij het onderzoek omwille van hun gespecialiseerdeexpertise.



De vereniging bestaat uit een overlegtak en een onderzoekstak, elk geleid door eendirectiecomité. Binnen de overlegtak zijn een aantal werkgroepen actief rondbijvoorbeeld watergebruik, statistiek & distributie, waterkwantiteit, winning &productie, waterkwaliteit, materialen, enz.

Zoals eerder aangeduid, is de aandacht voor de overlegtak binnen SVW de afgelopenjaren sterk toegenomen. De organisatie werd in die zin geherstructureerd om depolitieke slagkracht te versterken. Zo bestaat sinds 2002 de Raad van Beheer uit devoorzitters of bestuurders van de individuele ledenbedrijven, vaak politiekverantwoordelijken, en niet langer uit de directeur-generaals. De dynamiek binnen enbuiten de sector maakt evenwel dat dit overleg niet altijd even vlot verloopt omdat elkvan de drinkwaterbedrijven zijn eigen positie wil verdedigen.

Onder de onderzoekstak vallen een aantal programmagroepen die het onderzoekcoördineren rond thema’s als waterbeheer, fysisch-chemische waterbehandeling,biotechnologische waterbehandeling, enz. Zo liepen er de afgelopen jarenbijvoorbeeld projecten rond de optimalisatie van actieve koolfilters, huishoudelijkewaterbehandeling en membraantechnieken. De onderzoeksprogramma’s worden totop heden gefinancierd uit de gemeenschappelijke (onderzoeks-)middelen. De aanonderzoek bestede middelen bereikten een piek in 1993 met een bedrag van bijna800.000 euro. In de jaren daarna nam dit bedrag sterk af. Sinds 1997 wordt elk jaarongeveer 450.000 euro besteed aan onderzoek (SVW, jaarverslag 2001).

2002 is een overgangsjaar voor de onderzoekstak. Er worden geen nieuwe projectenopgestart. Wel zullen een nieuwe strategie, een meerjarenprogramma en hetprogramma 2003 worden vastgelegd. Een discussiepunt daarbij is de financiering vanhet onderzoek. Niet alle maatschappijen halen altijd even veel voordeel uit hetonderzoek. Daarom zou het onderzoek niet langer collectief worden gefinancierdmaar enkel door de geïnteresseerde bedrijven die dan exclusief toegang zoudenkrijgen tot de resultaten. Overigens hebben een aantal maatschappijen nog hun eigen,gespecialiseerde onderzoeksprogramma’s.

Inzake haar onderzoeksactiviteiten werkt SVW in Vlaanderen vooral samen met hetVITO. Internationaal wordt samengewerkt met buitenlandse onderzoekscentra enlaboratoria, o.a. in het kader van Europese onderzoeksprogramma’s. Met het KIWA inNederland bijvoorbeeld worden op regelmatige basis de onderzoeksprogramma’s enresultaten overlegd.

Momenteel loopt binnen SVW een benchmarkoefening waarin dedrinkwatermaatschappijen onderling worden vergeleken. De studie is ingedeeld instappen zodat iedereen vrij kan bepalen hoe ver men wil meewerken (ISWa,jaarverslag 1999). De resultaten zouden in het najaar 2002 beschikbaar moeten zijn enzullen extern worden gecommuniceerd. Deze oefening is gelijkaardig met die van deNederlandse zusterorganisatie VEWIN waar deze benchmark al 2 keer werduitgevoerd. De hoofddoelstelling is om te onderzoeken hoe de drinkwaterbedrijvenzich onderling verhouden en na te gaan wat verbeterd kan worden.



4.2.3 Aquavisie /Aquaccord


Via het project Aquavisie willen de Vlaamse publieke drinkwaterbedrijvenoperationeel samenwerken voor een klantgerichte watervoorziening tegen eenoptimale prijs. Deze missie wordt gerealiseerd door een concreet programma metzeven actiedomeinen. Dit samenwerkingsproject krijgt gestalte in hetcoördinatiecentrum Aquaccord.

Aquavisie en Aquaccord werden geïnitieerd in 2000. De initiatiefnemers en latereleden wilden een signaal geven vanuit de publieke drinkwatermaatschappijen. Tevenswensten ze complementair te handelen met de overleg- en onderzoeksactiviteiten vanhet SVW door zich op operationele aspecten toe te leggen.


De leden van Aquaccord zijn de 6 Vlaamse waterbedrijven uit de publieke sector:AWW, ISWa, IWVA, PIDPA, TMVW en VMW. In de Coördinatieraad zitten devoorzitters van de Raden van Bestuur van de leden, terwijl in het Coördinatiecomitéde directeurs-generaal vertegenwoordigd zijn. Voor elk van de zeven actiedomeinenzijn één of meerdere projectgroepen samengesteld, 14 in het totaal (zie ook Tabel 4).

Tabel 4: Actiedomeinen en projectgroepen Aquaccord

Actiedomein Projectgroepengezamenlijk noodplan - noodplan Vlaanderen

- noodverbindingenduurzaam watergebruik - bewust drinkwatergebruik

- distributie van ander water- bescherming van de drinkwaterbronnen

gemeenschappelijk communicatiebeleid - naam- en productbekendheid van drinkwater- technische informatie voor de klanten

rationalisatie - standaardisatie, gemeenschappelijk aankoop-en voorraadbeheer

- afstemmingsbeleid laboratoria- afstemmingsbeleid integrale kwaliteitszorg- juridische ondersteuning- afstemming milieu- en veiligheidsbeheer

klantenbeheer en service - servicegaranties en gemeenschappelijkegedragscode

- uniforme tariefstructureninvesteringsbeleidinternationale valorisatie van kennis en expertiseBron: IDEA Consult op basis van www.aquaccord.be

Eén van de projecten houdt verband met de servicegaranties ten aanzien van deklanten. Anticiperend op het nieuwe Vlaamse Drinkwaterdecreet waarin dedienstverplichtingen worden gereguleerd, hebben de leden van Aquaccord

http://www.aquaccord.be/



overeenstemming bereikt over de invoering van servicegaranties sinds 1 februari2002. Deze hebben o.a. betrekking op de klantenservice, de aansluiting op hetdrinkwaternet en maatregelen om de ongemakken te beperken bij een eventueleonderbreking van de watertoevoer.

Een ander project betreft de gemeenschappelijke aankoop van materialen. Door eenstandaardisering en bundeling van de aankopen verwacht Aquaccord enerzijds datleveranciers sneller zullen inspelen op de gespecialiseerde behoeften van dedrinkwatermaatschappijen, terwijl ze anderzijds rekenen op een volumekorting. In depraktijk blijken de maatschappijen slechts moeizaam tot akkoorden te komen omtrentde samenaankopen.

4.2.4 ISWa


ISWa is een samenwerkingsverband tussen een aantal gemeentelijke drinkwaterregiesen de Intercommunale Watermaatschappij (IWM). De oorsprong van ISWa ligt in eenovereenkomst die in 1992 werd afgesloten tussen de Vereniging van LimburgseWaterbedrijven (VLW) en de IWVA om op regionaal niveau te kunnen betrokkenworden bij de beleidsvoorziening en de beleidsbeslissingen betreffende dedrinkwatervoorziening in Vlaanderen (het Vlaams wateroverleg). In dat overlegwerden enkel de 4 grote drinkwatermaatschappijen gehoord. De samenwerking tussende kleinere bedrijven was nodig omdat ze enkel op die manier de kritische drempeloverschreden om uitgenodigd te worden als partner.

In 1993 leidde de initiële overeenkomst tot de oprichting van een “IntercommunaalSamenwerkingscomité van Waterbedrijven” (ISW). In 1995 werd de vzw ISWaopgericht waarbij nog meer gemeentelijke bedrijven aansloten. In 1997 werd dan dezuivere intercommunale ISWa opgericht.


Deze intercommunale telt momenteel 8 leden: zeven gemeentelijke bedrijven21 en éénintercommunale22. IWVA trad in 2000 uit omwille van meningsverschillen over de tevaren koers. ISWa participeert volwaardig in het SVW met uitzondering van deonderzoeksactiviteiten. Zo neemt ISWa deel aan de benchmarkoefening diemomenteel loopt binnen het SVW. De kengetallen voor ISWa worden daarbijberekend als een (gewogen) gemiddelde van de 8 leden. Omdat de leden van ISWAgeen eigen laboratoria hebben zien ze geen meerwaarde in de deelname aan de takonderzoek daar deze projecten zich vaak situeren in de laboratoria van dedeelnemende drinkwatermaatschappijen. Tot de activiteiten van ISWa behoort ook hetgemeenschappelijk aanbesteden van de aankoop van materialen (PVC buizen, PEbuizen, watermeters, afsluiters,...) waardoor de deelnemende bedrijven beterevoorwaarden kunnen afdwingen.

21 Heusden-Zolder, Hoeilaart, Ieper, Knokke Heist, Oudenaarde, Sint-Niklaas en Tongeren.22 Intercommunale Watermaatschappij: Zoutleeuw, Linter, Tienen, Kortenaken, Landen, Hasselt en Leopoldsburg



4.2.5 Andere samenwerkingsverbanden

� Aqualink

Aqualink is een samenwerkingsovereenkomst tussen AWW en TMVW voor degemeenschappelijke bouw van nieuwe productie-eenheden te Oelegem. TMVWneemt traditioneel veel water af bij de Brusselse Intercommunale Watermaatschappij(BIWM). Omdat dit leveringscontract afloopt werd TMVW voor de keuze gesteld omeen eigen winning te ontwikkelen dan wel een nieuw leveringscontract af te sluiten.Het project Aqualink kan beschouwd worden als een combinatie van beiden omdat de2 productiemodules elk gezamenlijk eigendom zijn van TMVW en AWW. Voor detoevoer van deze bijkomende hoeveelheden water vanuit Oelegem naar hetverzorgingsgebied van de TMVW wordt een nieuwe oost-west toevoerinfrastructuuraangelegd.

� VLW

De Vereniging van Limburgse Waterbedrijven is een samenwerkingsverband tussende Limburgse drinkwaterbedrijven: de Intercommunale Watermaatschappij en degemeentelijke regies van Heusden-zolder en Tongeren. Het samenwerkingsverbandleidt de facto een sluimerend bestaan sinds de oprichting van ISWa.

� VIWC

Het Vlaams Integraal Wateroverlegcomité (VIWC) werd in 1996 opgericht als eenambtelijk overlegorgaan inzake waterbeleid en -beheer. Alle beheerders inzakeaspecten van waterkwaliteit, waterkwantiteit en het aquatisch of watergebondenmilieu zijn bij dit overleg betrokken: de Administratie Waterwegen en Zeewezen(AWZ), de Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer (AMINAL), deVlaamse Milieumaatschappij (VMM), de drinkwatermaatschappijen, de Verenigingvan Vlaamse Steden en Gemeenten, de Vereniging van Vlaamse Provinciën, deVereniging van de Vlaamse Polders en Wateringen en de administratie RuimtelijkeOrdening, Huisvesting en Monumenten & Landschappen (AROHM).

Vragen inzake beleid komen aan bod in één van de vier subcomités (SC), meerbepaald het SC Waterkwaliteit, SC Waterkwantiteit, SC Natuurlijk Milieu en het SCWatergebruik. Deze subcomités waren vooral actief in de aanloop naar hetuitschrijven van het (ontwerp) Waterbeleidsplan23. De coördinatie van de 11bekkencomités die het Vlaamse Gewest telt, gebeurt in de stuurgroep Bekkencomités.In 2001 werd het SC Watersysteemkennis opnieuw opgestart, als schakel tussen deoverheid en kenniscentra, teneinde onderzoeksprojecten beter op elkaar af testemmen, dit in relatie tot de hiaten in de kennis. Afspraken van inhoudelijke enorganisatorische aard worden voorbereid in de “Permanente Projectgroep” vanambtenaren, die de vergaderingen van het VIWC voorbereidt. Soms staanwetenschappelijke deskundigen deze projectgroep bij. Intussen bestaat er ook eenVIWC-werkgroep “Kaderrichtlijn Water", die zorgt voor de inhoudelijkeimplementatie van de Kaderrichtlijn in Vlaanderen.

23 Dit plan is ondertussen afgerond, maar heeft geen officieel statuut gekregen.



� Overige

Naast de vermelde, formeel georganiseerde samenwerkingsverbanden, bestaat er ookminder formeel of informeel overleg. Zo bestaan er samenwerkingsverbanden tussendrinkwaterbedrijven, diverse overheidsinstanties, waterbeheerders en milieu- enlandbouworganisaties om de grondstof voor drinkwaterbereiding te beschermen enwinning mogelijk te maken. In bepaalde regio’s waar de grondwaterlagen overbelastzijn en waar grote waterbehoevende bedrijven zijn gesitueerd, bestaanoverlegplatforms met afgevaardigden van de diverse overheden, drinkwaterbedrijvenen industrie. Zo plegen in West-Vlaanderen, de VMW, de sectororganisaties van detextiel- en de voedingsnijverheid, de GOM en het streekplatform overleg over deproblematiek van het sokkelwater24. Er wordt onderzocht op welke wijze ervoldoende water en aan economische en aanvaardbare prijzen kan ter beschikkinggesteld worden aan de textiel- en diepvriesbedrijven in de regio. Daartoe werd ookeen studie uitgevoerd, gefinancierd door het Vlaamse Gewest en de provincie, waarino.a. de mogelijkheden worden geïnventariseerd om rationeler om te gaan met hetwater in de industrie en de landbouw.

4.2.6 Enkele bedenkingen

Bij voorgaande beschrijving kunnen een aantal bedenkingen worden gemaakt. Tabel 5geeft een overzicht van het lidmaatschap van de verschillende sectororganisaties enoverlegorganen. Daaruit blijkt de grote overlap in het lidmaatschap van SVW enAquaccord. Hun activiteiten zijn complementair: het SVW met zijn overleg enonderzoekstak, Aquaccord met zijn operationele doelstellingen. Voor eenbuitenstaander lijkt het logischer om die drie activiteiten in één en dezelfdeorganisatie te verenigen.

Uit Tabel 5 blijkt ook dat Aquafin lid is van SVW. Als sectororganisatievertegenwoordigt SVW dus de watersector in zijn geheel en niet alleen dedrinkwatersector. Waar op het terrein de drink- en afvalwatersector in Vlaanderen nog(in grote mate) gescheiden zijn, is dat dus niet (of minder) het geval wat hunsectororganisatie betreft (zie ook hoofdstuk 4).

Tenslotte bleek uit diverse gesprekken dat binnen de samenwerkingsorganisaties deverschillende leden niet altijd op dezelfde golflengte zitten, o.a. omwille van eenverschillende houding ten aanzien van de uitdagingen die zich naar de toekomst toestellen voor de drinkwatersector. De rol van samenwerkingsverbanden is evenwelbelangrijk bij clustervorming zodat een representatieve sectororganisatie met eenuitgesproken en door de leden gedragen visie van groot belang is voor de toekomstigeontwikkeling van de sector/cluster (zie ook de aanzet voor een clusteragenda).

24 In Zuid-West-Vlaanderen blijkt uit metingen dat door overexploitatie van de diepere grondwaterlagen (Sokkel) de

watertafel reeds enkele jaren sterk aan het dalen is. Niet alleen is de Sokkel met uitputting bedreigd, tevens laat dekwaliteit van het sokkelwater veel te wensen over. Het sokkelwater is voor de textielsector en de groenteverwerkendeindustrie een belangrijke productiefactor. Immers, voor sommige technologische processen zijn sectoren op een specifiekwatertype aangewezen. De textielindustrie in West-Vlaanderen beschouwt het water uit diepere grondwaterlagen (Sokkel)als hoogwaardig omdat de productieprocessen zijn aangepast aan de specifieke eigenschappen van dat type water.



Tabel 5: Lidmaatschap sectororganisaties en overlegorganen*

Bel

gaqu

a

SVW

Aqu

avis

ie/

Aqu

acco

rd

ISW

a

Aqu

alin

k

VLW

SVW xVMW – Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening x xAWW – Intercommunale Antwerpse Waterwerken x x xPIDPA - Prov. en Intercomm. Drinkwatermij der Prov. A'pen x xTMVW – Tussengemeentelijke Mij der VL. voor watervoorziening x x xIWVA - Intercomm. Waterleidingmij van Veurne-Ambacht x x IWVB - Intercomm. voor waterbedeling in Vlaams Brabant xIMWV - Intercomm.Mij voor Watervoorziening in Vlaanderen xBIWM - Brusselse Intercommunale Watermaatschappij xISWA - Intercommunaal Samenwerkingscomité van Waterbedrijven x xIWM - Intercommunale Watermaatschappij (Limburg) x xRegie Waterdienst Stad Oudenaarde xWaterdienst Gemeente Hoeilaart xGemeentelijk Waterleidingbedrijf Heusden-Zolder x xWaterregie Tongeren x xRegie Waterdienst van Oudenaarde xStedelijk Waterbedrijf van Sint-Niklaas xRegie Stedelijke waterdienst van de stad Ieper xGemeentelijk Waterbedrijf van Knokke-Heist xAquafin x

* Om de tabel overzichtelijk te houden worden enkel de “rechtstreekse” lidmaatschappen aangeduid. Zo zijn bijvoorbeeld dekleinere, veelal gemeentelijke bedrijven, ook lid van SVW of Aquaccord/ Aquavisie, maar dan “onrechtstreeks”, namelijkvia ISWA. Voor SVW (en Belgaqua) wordt ook geen melding gemaakt van de “bijzondere” lidmaatschappen alsgeassocieerd lid, waarnemend lid of buitengewoon lid.

Bron: IDEA Consult

4.3 Waardeketenanalyse

4.3.1 Inleiding

Een cluster blijft niet beperkt tot ondernemingen van een bepaalde sector, maaroverstijgt de traditionele sectorafbakeningen. Bedrijven interageren niet enkel metbedrijven uit dezelfde sector, maar ook met andere actoren, bijv. hun leveranciers. Ditvormt het uitgangspunt voor de hiernavolgende waardeketenanalyse, die een analysevan de goederenstromen is, zoals blijkt uit de leverancier-klant relaties.

De klantzijde werd hiervoor reeds enigszins toegelicht. Naast de anderedrinkwatermaatschappijen, wordt het klantenbestand gevormd door industriëleklanten en huishoudens.

In wat volgt ligt de klemtoon veeleer op de leverancierszijde. Algemeen geldt dat dedrinkwatersector door een hoge graad van verticale integratie gekenmerkt wordt. Detoegevoegde waarde in de drinkwatersector bedraagt gemiddeld 54% van de omzet.Dit is hoog in vergelijking met het gemiddelde over alle bedrijven (22%) of hetgemiddelde voor de verwerkende industrie (27%). Dit hoge percentage wijst erop dat



de sector weinig uitbesteedt, maar vrij veel activiteiten in het productieproces zelfuitvoert25. Hiervoor kunnen minstens de volgende 3 redenen worden aangegeven.

Zo wil de sector de kwaliteitscontrole maximaal in eigen beheer houden. Men wil ookde nodige knowhow in huis hebben om te controleren door ook zelf de activiteiten uitte voeren die men (gedeeltelijk) uitbesteedt. Een derde en misschien wel debelangrijkste reden is de verplichting omwille van hun juridische vorm om voor degrotere aankopen van goederen en diensten steeds de procedure van openbareaanbesteding te volgen, hetgeen verhindert dat partnerschappen met leveranciersontstaan naar wie een vast onderdeel van de productie wordt uitbesteed (zgn.“dedicated partnerships”). Dit illustreert duidelijk hoe de institutionele vormgevingeconomische processen beïnvloedt. In het algemeen is de band tussen leverancier ende drinkwatersector dus eerder beperkt, en vormen de leveranciers niet meteen dekernspelers binnen de cluster. Niettemin hebben bepaalde sectoren of bedrijven tocheen vrij grote impact op, of zijn ze enigszins afhankelijk van de drinkwatersector.

Voor het identificeren van de leveranciers, en het bepalen van de intensiteit waarmeezij betrokken zijn bij de drinkwatersector werd de medewerking gevraagd van dedrinkwaterbedrijven26. Aan vijf bedrijven27 werd gevraagd een lijst op te stellen vanal hun leveranciers, en het jaarlijks aankoopbedrag bij die leverancier. 2000 was hetenige jaar waarvoor alle vijf de bedrijven deze gegevens konden leveren. Idealiterwordt deze analyse voor meerdere jaren herhaald, omdat grote investeringswerken deresultaten van deze waardeketenanalyse kunnen beïnvloeden, en de resultaten kunnenuiteenlopen van jaar tot jaar.

Doel van deze waardeketenanalyse is om de impact en afhankelijkheid van bepaaldeleveranciers of sectoren te bepalen. Bedrijven of sectoren met een grote impact zijndiegene die jaarlijks voor een groot bedrag aan de drinkwatersector factureren. Deaankopen bij deze leveranciers vertegenwoordigen een relatief groot percentage vande totale aankopen van de drinkwatermaatschappijen. Om de impact te beschouwenis dus het aandeel in de totale aankopen van de drinkwatersector het referentiepunt.

Om de afhankelijkheid te bepalen kijken we naar het relatief belang van de facturenaan de drinkwatersector in de eigen omzet van de leveranciers. Voor devennootschappen onder de leveranciers werd de totale omzet van de betrokkenleverancier opgezocht via de Balanscentrale. Voor zelfstandigen kon deze oefeningniet gemaakt worden. Wanneer het aandeel van de facturen aan de drinkwatersectorhoog is bij bepaalde leveranciers of sectoren, dan betekent dit dat hun resultaten sterkafhankelijk van de drinkwatersector zijn.

Leveranciers werden waar mogelijk ook toegewezen aan een sector. Dit gebeurdehoofdzakelijk via de Balanscentrale op basis van hun BTW-nummer.

25 Deze vaststelling is niet in tegenspraak met de hoge investeringsintensiteit die de drinkwatersector kenmerkt (cfr.

paragraaf 3.2.3) omdat het bij de activiteiten die wel worden uitbesteed vooral gaat om investeringsprojecten, namelijkbouwprojecten.

26 Ook aan Aquafin werd gevraagd haar aankoopgegevens ter beschikking te stellen. Dit zou ons hebben toegelaten om na tegaan in welke mate er een overlap is tussen de toeleveranciers van de drinkwatermaatschappijen en die van Aquafin.Aquafin was evenwel niet bereid op onze vraag in te gaan.

27 Het betreft VMW, TMVW, AWW, PIDPA en IWVA. Deze vijf ondernemingen staan in voor 92% van het in eigengebied geleverde watervolume van alle Vlaamse drinkwaterbedrijven, en 98% van het geproduceerd volume.



4.3.2 Resultaten waardeketenanalyse

De vijf drinkwaterbedrijven kochten samen voor bijna 177 miljoen euro aan bij hunleveranciers. 2% hiervan wordt aangekocht in het buitenland, en dan vooral in drielanden: Nederland, Duitsland en Frankrijk. De buitenlandse aankopen omvattenvooral de aankopen bij Nederlandse en Franse waterbedrijven, alsook de aankoop vanchemische producten bij vooral Duitse, en in mindere mate Nederlandse bedrijven.

Van de aankopen in België wordt 22% aangeleverd door een officieel organisme28,vooral bestaande uit nutsbedrijven (water, elektriciteit) en de VlaamseMilieumaatschappij.

De overige leveranciers zijn vennootschappen, verenigingen of zelfstandigen.Tijdelijke verenigingen (van bouwbedrijven) zijn goed voor minstens 9% van detotale aankoopfactuur29.

4.3.2.1 Impact

De drinkwatermaatschappijen zijn slechts in beperkte mate afhankelijk van huntoelevereranciers. De bouwsector is veruit de grootste toeleverende sector, goed voor45% van het totale aankoopbedrag30. De waterleveringen tussendrinkwatermaatschappijen onderling vertegenwoordigen 8% van de totale aankopen.

28 BTW nummer beginnend met 229 Dit % ligt in werkelijkheid waarschijnlijk nog hoger. Het feit of een leverancier al dan niet een tijdelijke vereniging is,

kan niet uit het BTW-nummer alleen afgeleid worden. Wij gingen hiervoor op de naam af.30 Er werd nagegaan of dit resultaat niet sterk afhankelijk is van het Aqualink project met TMVW en AWW als partners. Dit

bleek evenwel niet het geval te zijn.



Tabel 6: Aandeel van sectoren in de aankopen door de drinkwatersector (2000)

Sector (2 digits van Nace-Bel classif.) AandeelBouwnijverheid (Aquavia, Canalco, VAG, Cordeel …) 45,5%Groothandel en handelsbemiddeling, excl. de handel in auto's (AVK, …) 9,7%Winning, zuivering en distributie van water (AWW, PIDPA, SWDE …) 8,0%Productie en distributie van elektriciteit, gas, stoom en water (Electrabel) 7,6%Overige zakelijke dienstverlening (Sodexho Pass, Technum…) 4,2%Openbaar bestuur (VMM)a 4,2%Post en telecommunicatie (De Post, Belgacom) 2,1%Verkoop en reparatie van auto's en motorrijwielen, kleinhandel in motorbrandstoffen 2,0%Chemische nijverheid (Chemviron Carbon, Sachtleben Chemie, …) 1,8%Niet gekend 1,8%Vervaardiging van medische apparatuur, van precisie-instrumenten (ABB Metering, …) 1,6%Informatica en aanverwante activiteiten (Real Software, Cap Gemini Ernst & Young,…) 1,5%Speur- en ontwikkelingswerk (Centrum voor Overheidsinformatiek, …) 1,0%Vervoerondersteunende activiteiten (Dienst voor de Scheepvaart, …) 0,9%Rubber- en kunststofnijverheid (Dyka Plastics, …) 0,8%Financiële instellingen (Omob, …) 0,8%Vervaardiging van machines, apparaten en werktuigen (No Leak, Econosto, …) 0,7%Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale producten (Lhoist, …) 0,7%Vervaardiging van cokes, geraffineerde aardolieproducten en splijt- en kweekstoffen 0,5%Landbouw, jacht en aanverwante diensten 0,4%Uitgeverijen, drukkerijen en reproductie van opgenomen media 0,4%Metallurgie 0,4%Kleinhandel, exclusief auto's en motorrijwielen, reparatie van consumentenartikelen 0,4%Vervoer te land 0,4%Diverse verenigingen 0,3%Overige diensten 0,3%Overige 2,0%Totaal 100,0%a Het gaat hier niet om aankopen strictu sensu maar om de betaling van de grondwaterheffingen door dedrinkwatermaatschappijen aan VMM


Het grote belang van de bouwsector als leverancier kan het best begrepen wordenvanuit een beschrijving van de verschillende projectfasen voor de bouw van eennieuwe waterwinning, uitmondend in de ingebruikname en de toevoer en distributievan het geproduceerde drinkwater.

- Het voorbereidend studiewerk voor een nieuwe waterwinning gebeurt typisch doorde drinkwatermaatschappijen zelf. Er wordt vooreerst nagegaan waar denoodzakelijke waterkwantiteit beschikbaar is en of het bijvoorbeeld gaat om eencontinue of een discontinue stroom31. Vervolgens stelt zich de vraag of het water

31 Dit bepaalt bijvoorbeeld de noodzakelijke omvang van een spaarbekken.



ook kwalitatief voldoet om er drinkwater van te produceren. Daartoe wordt hethydrologisch bekken onderzocht, de bezoedeling opgemeten en bekeken wat erzou kunnen mislopen en hoe er dan gereageerd kan worden. Dan volgt de conceptontwikkeling voor de bouw van het waterproductiecentrum. Sommigedeelaspecten worden daarbij uitbesteed, bijvoorbeeld het bouwkundig onderzoek.Het overgrote deel van de voorbereidende werkzaamheden blijkt evenwel binnende drinkwatermaatschappijen zelf te worden uitgevoerd zonder dat daarbij eenberoep wordt gedaan op externe studiebureaus.

- De voorbereidingen resulteren in de opmaak van bestekken. Daarbij wordtgebruikelijk een onderscheid gemaakt tussen de bouwkundige werken, deelectromechanische werken en de feitelijke productie van drinkwater.

De bouwkundige werken (bouw van spaarbekken, toevoer naar productiecentrum,bouw van het productiecentrum,…) worden omwille van de bedragen die ermeegemoeid zijn steeds openbaar aanbesteed, soms zelfs op Europees niveau. Deaannemers moeten daarbij over bepaalde kwalificaties (klasse) beschikken maarhet is typisch niet zo dat de specialisatiegraad van die aard is dat aannemers zichop dit soort werken specifiek dienen toe te leggen. Soms zijn er wel bijzondereeisen inzake waterdichtheid, de vorm of de nauwkeurigheid van de bouwwerken.Zo is bijvoorbeeld het onderboren van een kanaaloever specialistenwerk.

Tot de elektromechanische uitrusting behoort alles wat er toe dient het water inbeweging te krijgen: pompen, kleppen, drukregelaars, dieselgroepen,afsluitkranen, … Ook deze materialen zijn weinig of niet drinkwaterspecifiek of,preciezer, drinkwatersectorspecifiek. Zo worden bijvoorbeeld vergelijkbarepompen en klepsystemen ingezet in de industrie (de chemische nijverheid, devoedingsnijverheid,…) of door Aquafin. En Coca-Cola gebruikt bijvoorbeeldvergelijkbare afsluitkranen.

Gegeven de aanbestedingsprocedures is er niet echt sprake van eenpartnerschaprelatie tussen de drinkwatermaatschappijen en de bouwfirma’s of deleveranciers van electromechanische uitrusting. De bestekken schrijven alles indetail voor, inclusief de materiaalkeuze. Detailbestekken laten in de regel minderruimte voor innovatie toe, en zijn in die zin kenmerkend voor meerbehoudsgezinde clusters.

- Het productieproces wordt slechts drinkwaterspecifiek in de eindfase met deopeenvolgende zuiveringstappen met o.a. zandfilters en actieve koolfilters. Het isook in deze fase dat de belangrijkste innovaties gebeuren en dat de relaties met detoeleveranciers ook elementen van samenwerking inhouden en het niet louter omconcurrentiële aanbestedingsrelaties gaat. Zo stellen de drinkwatermaatschappijensoms problemen vast waarvoor in samenwerking met de leveranciers naar eenoplossing wordt gezocht. Er wordt getest in pilootinstallaties, niet alleen bij deleverancier maar ook bij de drinkwatermaatschappijen.

Wat de toevoer en distributie betreft gaat het opnieuw om materialen (entoeleveranciers) die niet, of slechts in beperkte mate, drinkwaterspecifiek zijn. Zokrijgen “standaard”buizen bijvoorbeeld soms een specifieke coating die ze geschiktmaken voor het transport van water. Wel zijn de vereisten voor toevoerleidingenstrenger dan voor distributieleidingen. De gevolgen van bijv. een lek in een



toevoerleiding zijn dan ook veel groter dan wanneer zich een distributieleiding lekt.Dit impliceert dat er relatief ook minder aanbieders zijn van toevoerbuizen. Deaannemingswerken die gepaard gaan met de aanleg van het distributienet worden doorsommige drinkwatermaatschappijen zelf gedaan, terwijl ze door anderen wordenuitbesteed.

Tabel 7: De grootste leveranciers uit de bouwsector, 2000

Onderneming AandeelAquavia 3,7%Canalco 2,8%VAG 2,2%Lambrechts Onderneming 2,0%Cordeel Gebroeders 1,8%Baert & Zonen 1,6%Rens Grondwerken 1,5%Tijd. vereniging Danheux&Mar.-Denys nv 1,5%Strukton De Meyer 1,3%Tijd. vereniging Roegiers-Drooghmans 1,2%Swennen 1,2%Denys 1,1%Tijd. vereniging A.I.S.D.R. 1,0%Socabelge 1,0%Bron: IDEA Consult op basis van ondernemingsgegevens

4.3.2.2 Afhankelijkheid

Naast de impact bepaalt ook de afhankelijkheid van een aanbieder in hoeverre deleverancier banden met de watercluster heeft.

Geen enkele sector levert specifiek aan de drinkwatersector, en is dus voor haarvoortbestaan afhankelijk van de drinkwatersector. Dit heeft opnieuw te maken met dehoge graad van verticale integratie van de drinkwatersector, die het grootste deel vanhaar activiteiten zelf verzorgt, en weinig uitbesteedt. Dit wijst erop dat de clustereerder in zichzelf gekeerd is. Op ondernemingsniveau zijn er echter wel een aantalondernemingen die zich sterk naar de drinkwatersector hebben georiënteerd en danook een hoog percentage van hun omzet via deze sector realiseren. Ondernemingendie minstens 10% van hun omzet behalen via facturatie aan de drinkwaterbedrijvenzijn opgesomd in Tabel 8. Ook hier is er een duidelijk overwicht van bedrijven uit debouwsector.



Tabel 8: Bedrijven die minstens 10% van hun omzet bij de Vlaamsedrinkwatersector realiseren

Naam onderneming Nace Sector Afhanke-lijkheid

Lambrechts 451 Het bouwrijp maken van terreinen 66,7%Canalco 452 Burgerlijke en utiliteitsbouw, weg- waterbouw 47,2%A.W.O. 452 Burgerlijke en utiliteitsbouw, weg- waterbouw 41,3%Aquavia 452 Burgerlijke en utiliteitsbouw, weg- waterbouw 31,6%AVK Belgium 516 Groothandel in machines, apparaten en toebehoren 30,8%Sodexho Pass Belgium 748 Diverse dienstverlening hoofdzakelijk aan bedrijven 30,1%Biotim 731 Natuurwetensch. speur- en ontwikkelingswerk 29,8%ABB Metering 516 Groothandel in machines, apparaten en toebehoren 28,9%Rens 452 Burgerlijke en utiliteitsbouw, weg- waterbouw 24,8%Inter Pipe Tool 515 Groothandel in intermed producten, afval en schroot 23,7%Fonderies E. Desbeck 275 Gieten van metalen 23,0%Cpm 741 Advies en bijstand aan de bedrijfswereld 21,2%Baert En Zonen 452 Burgerlijke en utiliteitsbouw, weg- waterbouw 20,1%Gazonia 452 Burgerlijke en utiliteitsbouw, weg- waterbouw 17,6%VlaeminckBouwwerken 452 Burgerlijke en utiliteitsbouw, weg- waterbouw 17,1%J. Drooghmans &Zn 452 Burgerlijke en utiliteitsbouw, weg- waterbouw 16,6%Bagrat Belgium 452 Burgerlijke en utiliteitsbouw, weg- waterbouw 16,0%Mertens Luc 014 Diensten verwant aan de landbouw en de veeteelt 15,2%N. Vindevogel 452 Burgerlijke en utiliteitsbouw, weg- waterbouw 14,6%Deckx Werkhuizen 502 Onderhoud en reparatie van auto's 14,5%Aquador 747 Industriele reiniging 14,3%Electro Industrielle 453 Bouwinstallatie 13,7%Ross Systems Europe 722 Realisatie van programma's en systemen 13,6%Buteco 515 Groothandel in intermed producten, afval en schroot 13,3%No-Leak 291 Vervaardiging van motoren en mech.drijfwerk 13,0%Charites 524 Overige gespecialiseerde kleinhandel 12,0%Centre f/ Ind.Techn.Engin. 722 Realisatie van programma's en systemen 12,0%Aquapro 515 Groothandel in intermed producten, afval en schroot 10,9%Soc. devp. d'ouvr. sout. 452 Burgerlijke en utiliteitsbouw, weg- waterbouw 10,5%Van Os 285 Oppervlaktebehandeling en bekleding van metaal 10,1%Bron: IDEA Consult op basis van ondernemingsgegevens

Figuur 18 toont voor de leveranciers van de drinkwatersector hun impact enafhankelijkheid. De meeste van hen situeren zich links onder in de figuur: zowel hunimpact als afhankelijkheid is beperkt.



Figuur 18: Impact en afhankelijkheid van leveranciers

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

0,0% 0,5% 1,0% 1,5% 2,0% 2,5% 3,0% 3,5% 4,0%

% van de aankopen door drinkwatersector

% v

an e

igen

om

zet

Lambrechts

Aquavia

Canalco

A.W.O.

Sodexho Pass

AVK Belgium

BiotimABB Metering

Rens grondwerkenInter Pipe ToolFonderiesDesbeck

SWDEElectrabel (*)

PIDPA AWWVAG

Baert & Zn

CordeelDenysVMW

Deckx

Drooghmans

V R

HoubenSmet GWT

Vereecke

VindevogelNo

leak

Electro ind.




4.4 Clusterkaart en actorenportfolio

De voorgaande analyse wordt schematisch samengevat in onderstaande clusterkaart.De kernspelers van de cluster worden er aangeduid in het blauw, en staan centraal inde figuur. De kern wordt gevormd door actoren met een hoge impact op en een sterkeafhankelijkheid van de cluster.

Figuur 19: Clusterkaart van de drinkwatersector in Vlaanderen

Bron: IDEA Consult

Op basis van de voorgaande analyse nemen wij in de clusterkern alle actoren op dieinstaan voor de winning en zuivering van water (productie), de toevoer en dedistributie van het drinkwater. Alle drinkwaterbedrijven zijn namelijk sterkafhankelijk van de cluster (hun activiteiten naast distributie van drinkwater zijnbeperkt) en hebben (lokaal) een sterke impact op de cluster. Er werden geen andereactoren geïdentificeerd die zowel een grote impact als grote afhankelijkheidvertoonden. De kern van de cluster wordt bijgevolg gevormd door een afgebakendesector, de drinkwatersector. De vaststelling dat geen andere bedrijven of actorenvertegenwoordigd zijn in de clusterkern is te wijten aan het feit dat de eigenlijkedrinkwatersector– in vergelijking met andere sectoren- veel zelf doet, en minderuitbesteedt aan andere sectoren. De cluster is met andere woorden sterk op zichzelfgericht. Ook zijn de kernspelers relatief beperkt tot niet aanwezig in anderesectoren/activiteiten, zodat de overlap beperkt is, en de afbakening tussen kernspelersen andere spelers zeer scherp kan gesteld worden.

De clusterkern onderhoudt wel banden met andere actoren, die hetzij een impact(kernspelers) hetzij afhankelijk zijn (wisselspelers) van de cluster. Actoren die geenvan beide kenmerken vertonen noemen we het publiek van de cluster.



Via de waardeketenanalyse werd de impact en afhankelijkheid van de toeleveranciersberekend. Interviews leverden de inzichten over de andere relaties, ook de niet-handelsrelaties.

De toegeleverde materialen en goederen (chemische producten, buizen, elektriciteit,auto’s, afsluitkranen…) zijn over het algemeen niet drinkwaterspecifiek. Deaanbieders ervan zijn bijgevolg slechts gedeeltelijk afhankelijk van de waterbedrijven,en hun invloed op de cluster is beperkt. Omwille van de grote bedragen bij sommigebouwkundige werken kan het al dan niet winnen van een aanbesteding voor deleverancier een groot verschil uitmaken. De verschillende leveranciers zijn echteronderling inwisselbaar: een individuele onderneming is doorgaans niet onmisbaar.We beschouwen de leveranciers uit deze sector dan ook vooral als wisselspelers, enop de clusterkaart bevindt deze sector zich iets dichter bij de clusterkern. Hier en daarzijn er wel enkele toeleveranciers die een grotere impact op de drinkwatersectoruitoefenen. Ze zijn niet inwisselbaar, maar het zijn kritieke spelers (de rode stippen inde figuur).

Ondernemingen als uitgeverijen, banken, post, zakelijke dienstverlening … leverendiensten die nog minder drinkwaterspecifiek zijn dan de hiervoor vermeldeleveranciers van materialen voor het productie- en distributieproces. Het zijn over hetalgemeen geen ondernemingen met een significante impact op of een sterkeafhankelijkheid van de drinkwatersector. Zij vormen het publiek van dedrinkwatersector.

Kennisinstellingen, onderzoeksbureaus en universiteiten zijn onderling mindergemakkelijk inwisselbaar dan leveranciers van andere diensten. Elke kennisinstellingheeft specifieke expertise opgebouwd, of specialiseert zich in een bepaald domein.De drinkwatermaatschappijen doen daarnaast echter veel studiewerk enonderzoekswerk zelf. We brengen de kennisinstellingen daarom onder bij de publiekespelers, zij het wat dichter bij de clusterkern dan de andere dienstverleners.

De overheid werd als kritieke speler geïdentificeerd. Belangrijke veranderingen diede drinkwatersector de laatste jaren doormaakte, zijn het rechtstreeks gevolg vanoverheidsbepalingen, en dit op diverse niveaus. Denk bijvoorbeeld aan deverplichting om 15 m³ gratis water per inwoner te leveren, of de noodzaak omaankopen vanaf een bepaald bedrag openbaar aan te besteden. Ook de rol van degemeenten mag niet over het hoofd gezien worden. Zij beslissen namelijk hoe dedrinkwatervoorziening op hun grondgebied gebeurt. Europese milieurichtlijnendragen eveneens bij tot het kader waarbinnen de cluster dient te opereren.

Tenslotte komen we bij de klanten. De grootste klantengroep bestaat uit dehuishoudens. Een doorsnee huishouden heeft individueel geen grote impact op desector. Het huishoudelijk verbruik daalt daarenboven. Anderzijds zijn dehuishoudens voor hun drinkwater afhankelijk van de drinkwatersector. Er bestaanweinig alternatieven. De industriële klanten, waarvan het belang de laatste jarentoeneemt, hebben elk een grotere impact op de sector, als is ook deze, uitgezonderdvoor een tiental ondernemingen die zeer grote hoeveelheden water afnemen, relatiefbeperkt te noemen. Industriële klanten hebben ook meer substitutiemogelijkheden.Voor grote verbruikers loont het sneller de moeite om alternatieve bronnen voor bijv.spoelwater te zoeken. Dit verklaart meteen ook waarom de ondernemingen die water



zuiveren en ander water leveren aan de industrie enige impact hebben op dedrinkwatersector.

Al bij al lijkt er van een cluster in de drinkwatersector nog geen of nauwelijks sprakete zijn. Vandaar dat enkel de drinkwatermaatschappijen tot de clusterkern behoren inFiguur 19. Vanuit een economisch perspectief opereert de sector sterk onafhankelijk,zonder nauwe en op partnerships gebaseerde relaties met bijvoorbeeld toeleveranciersof kennisinstellingen. De sector is wel in beweging. De drinkwaterbedrijven, ofalthans sommige onder hen, willen uitgroeien tot waterbedrijven. Een vergelijkbaretrend tekent zich af bij de afvalwaterbedrijven die eveneens hun activiteiten uitbreidenen tot integrale waterbedrijven32 willen uitgroeien. Zij richten zich daarbij vooral totde industrie als klant. Er lijkt dus een watercluster in de maak.

Figuur 20: Actorenportfolio

Bron: IDEA Consult

32 Een integraal waterbedrijf definiëren wij als een bedrijf dat zowel actief is in de drinkwaterketen (productie en/of

distributie van drinkwater) als in de afvalwaterketen (inzameling en zuivering van afvalwater).



5 Strategische analyse

5.1 Inleiding

De analyse van de individuele actoren (hoofdstuk 3) en de relaties tussen deze actoren(hoofdstuk 4) vormen het vertrekpunt voor een strategische analyse. De resultaten vande individuele actoren kunnen maar begrepen worden vanuit een aantal vaststellingenmet betrekking tot de evolutie van de vraag, (technologische) ontwikkelingen aan deaanbodzijde, het bestaande juridische en beleidskader en trends in verwantebedrijfstakken. Deze vaststellingen worden in hetgeen volgt gestructureerd,gebruikmakend van een schema dat geïnspireerd is door de zogenaamde “Porter-ruit”(zie ook Figuur 21).

We besteden vooreerst aandacht aan het Vlaams drinkwaterdecreet als een belangrijkcontextgegeven voor de drinkwatervoorziening in de toekomst33. Vervolgens gaat deaandacht uit naar de ontwikkelingen die zich afspelen aan respectievelijk de vraag- ende aanbodzijde. Deze kunnen worden samengevat als een krimpende markt waarin deaanbieders met stijgende kosten worden geconfronteerd. We schetsen ook kort eenaantal ontwikkelingen in de afvalwatersector als belangrijke verwante bedrijfstak.

Tenslotte bespreken we de wijze waarop door de drinkwaterbedrijven wordtingespeeld op deze ontwikkelingen. Daarbij worden niet de individuele strategieënvan de ondernemingen besproken, maar wel de globale houding in de cluster tenaanzien van deze ontwikkelingen. Toch moet hier al worden opgemerkt dat dedrinkwatermaatschappijen niet allemaal op dezelfde golflengte zitten met betrekkingtot hun houding ten aanzien van deze uitdagingen.

Deze strategische analyse is enerzijds gebaseerd op geschreven bronnen, anderzijds(en vooral) op interviews die werden gevoerd, in het bijzonder met de Voorzitters vande Raad van Bestuur en/of de Directeur-Generaals van de 5 grootstedrinkwatermaatschappijen (AWW, IWVA, PIPPA, TMVW en VMW).

33 Als contextgegeven is ook de internationalisering een belangrijk strategisch aspect. Hieraan wordt afzonderlijk aandacht

besteedt in hoofdstuk 6.



Figuur 21: De Porter-ruit

Context voorbedrijfsstrategie

en -rivaliteit

Factor-omstandigheden Marktvraag

Verwante enondersteunendebedrijfstakken

Bron: Porter (1999)

5.2 Context : het Vlaamse drinkwaterdecreet

Het Vlaams Decreet betreffende water bestemd voor menselijke aanwending,waarnaar in wat volgt verder zal worden verwezen als het drinkwaterdecreet, werd op8 mei door het Vlaams parlement goedgekeurd. Met dit decreet wordt door deVlaamse regering in de eerste plaats gevolg gegeven aan de omzetting van de EGrichtlijn 98/83/EG betreffende de kwaliteit van voor menselijke consumptie bestemdwater. Deze beoogt de bescherming van de volksgezondheid tegen de schadelijkegevolgen van verontreiniging. Het Vlaamse drinkwaterdecreet gaat evenwel verder enis uitgegroeid tot een belangrijk contextgegeven voor de drinkwatervoorziening in detoekomst.

De centrale elementen in het Vlaamse drinkwaterdecreet zijn een uitgebreide controleop de kwaliteit van het drinkwater, meer impulsen voor een duurzaam gebruik vanwater en een duidelijke band tussen verbruik van water en afvalwaterheffing.Belangrijkste leidraad is een duurzame watervoorziening en een duurzaamwatergebruik.

De inhoud van het decreet heeft belangrijke consequenties voor dedrinkwatervoorziening en de betrokken actoren. Voor wat betreft de controle op dewaterkwaliteit komt er een strengere norm voor lood. In de praktijk betekent dit datloden aansluitingen en leidingen zullen moeten worden vervangen. Een anderbelangrijk punt met betrekking tot de kwaliteit van het water is dat deze voortaanmoet worden gemeten aan de kraan en niet langer aan het aansluitingspunt op hethuishoudelijk net.

Het decreet legt de waterleveranciers ook openbare dienstverplichtingen op. Diekunnen gaan over duurzaam watergebruik, klantvriendelijkheid, milieuzorg,aansluitrecht of een eenvormige waterfactuur. De gratis levering van 15 m3 per



gedomicilieerde wordt bevestigd. De afvalwaterheffing op het verbruik vandrinkwater zal vermeld worden op de factuur van de drinkwatermaatschappij.

Een belangrijk gegeven is tenslotte ook de oprichting, binnen het jaar, van eenonafhankelijke reguleringsinstantie die de overheid moet bijstaan in de controle vande waterleveranciers. Deze instantie zal inventariseren, evalueren, adviseren enrapporteren over o.a. de transparantie van de sector, de dienstverplichtingen, deinvesteringen en het waterverkoopreglement. Deze instantie zal ook toezicht houdenop de kosten en maatstafconcurrentie organiseren.

5.3 Vraag

� Een stagnerende markt voor de levering van drinkwater

De vraag naar drinkwater stabiliseert, zoals geïllustreerd in hoofdstuk 3, en zal naarverwachting in de toekomst gaan dalen. De redenen daarvoor zijn verscheiden enverschillen tussen de huishoudelijke en de industriële vraag. Voor wat de huishoudensbetreft spelen zeker de volgende drie factoren een rol. Er zijn de huishoudapparatendie in vergelijking met vroeger zuiniger zijn geworden in het waterverbruik. Dit geldtbijvoorbeeld voor was- en afwasmachines of douchekranen. Verder zijn er decampagnes die aanzetten tot een groter milieubewustzijn en een rationelerwaterverbruik. Tenslotte moedigt de overheid het gebruik van hemelwater aan doorbijvoorbeeld het subsidiëren van regenwaterputten. In nieuwbouwwoningen wordtsteeds vaker een dubbel watercircuit aangelegd met naast het drinkwatercircuit ookeen circuit voor huishoudwater, meestal hemelwater, dat kan gebruikt worden voorhet toilet, de wasmachine, de buitenkraan die gebruikt wordt voor het wassen van deauto of het sproeien van de tuin, enz.

Langs de kant van de industrie geldt dat meer en meer bedrijven overgaan tot hethergebruik van water. Voor sommige bedrijfsprocessen hoeft het benodigde water nietvan drinkwaterkwaliteit te zijn. In die gevallen zijn er mogelijkheden om water tehergebruiken of water te gebruiken dat minder gefilterd is (grijs water). Deze trendhoudt ook verband met de strenger wordende vereisten inzake het geloosdeafvalwater. Wanneer de bedrijven hun afvalwater moeten zuiveren, gaan zij als eenlogische volgende stap steeds vaker onderzoeken of, mits eventueel bijkomendeinvesteringen, het niet rendabel is om dit water opnieuw te gebruiken.

Deze ontwikkeling van een stagnerende en naar de toekomst toe mogelijk krimpendemarkt, heeft zeker 3 belangrijke gevolgen voor de drinkwaterbedrijven. Vooreerstimpliceert deze ontwikkeling een dreigende overcapaciteit, in het bijzonder bij demaatschappijen die water toeleveren aan andere maatschappijen. Immers, dedrinkwatermaatschappijen die naast hun eigen productie ook water afnemen vanandere maatschappijen, zullen bij een teruglopende vraag eerst hun aankopenverminderen.

Een tweede effect is dat de problematiek van de piekbelasting zal wordengeaccentueerd. Wanneer bijvoorbeeld na een periode van droogte de regenwaterputkomt droog te staan, zullen de huishoudens terug al hun water afnemen van hetleidingnet. Een derde effect is dat wanneer de industrie minder water gaat afnemen, devaste kosten die gepaard gaan met de aanleg en het onderhoud van een toevoer- endistributienet moeten afgerekend worden op een kleiner verbruik. Dit kan belangrijke



implicaties hebben omdat de industriële klanten per aansluiting veel meer waterafnemen en zij bepalend zijn voor de dimensionering van het net.

� Uitbesteding van het waterbeheer

Een tweede trend, specifiek bij de industriële klanten, is de uitbesteding van het“waterbeheer”. Het zuiveren van het afvalwater, het eventueel hergebruik ervan ofonderzoek naar de mogelijkheden voor het gebruik van grijs water behoren typischniet tot de kernactiviteiten van een bedrijf. Vandaar dat er een toenemende vraag isnaar “facility management” waarop de drinkwatermaatschappijen maar ook andereactoren, kunnen inspelen.

De strenger wordende milieunormen zijn mee de aanleiding voor de ontwikkeling vandeze nieuwe “markt”. Om aan de normen te voldoen moeten de bedrijvenzuiveringsinstallaties laten bouwen hetgeen aanleiding geeft om de ganse organisatiemet betrekking tot het waterbeheer in het bedrijf in overweging te nemen. Deontwikkeling van deze nieuwe markt leidt ook tot de oprichting van nieuweondernemingen in de sector “winning, zuivering en distributie van water”. Zo werdenin de periode 1998-2000 in het Vlaamse Gewest 8 ondernemingen, meer in hetbijzondering (afval)waterzuiveringsbedrijven, opgericht in die sector34.

� Groter klantenbewustzijn

De klanten, huishoudelijke maar vooral industriële, worden veeleisender enverwachten een optimale dienstverlening tegen een minimale prijs: een duidelijkefactuur, snelle interventies en een klantendienst die ook bereikbaar is buiten dekantooruren. Voor de aansluiting van de verschillende nutsvoorzieningen zou hijliever terecht kunnen bij één enkele aanbieder dan bij verschillende aanbieders. Eengelijktijdige meteropname en één enkele factuur zijn andere voordelen voor de klantvan een geïntegreerde nutsvoorziening35.

5.4 Aanbod

� Stijgende kosten

Terwijl de prijzen gereguleerd zijn en slechts na goedkeuring van een dossier kunnenworden aangepast, worden de drinkwatermaatschappijen geconfronteerd met stijgendekosten. Hiervoor kunnen verschillende oorzaken worden aangehaald. Zo is er deoverschakeling van grondwater naar oppervlaktewaterwinning, hoewel deze uit decijfers in hoofdstuk 3 nog niet echt blijkt. Om de drinkwaterbedrijven ertoe aan tezetten minder grondwater te gebruiken en zo de verdroging tegen te gaan werd eengrondwaterheffing ingevoerd. Tevens zullen bestaande grondwaterwinningen in detoekomst mogelijk niet meer gebruikt kunnen worden omdat de vergunningen voordrinkwaterproductie niet automatisch meer vernieuwd worden (bijv. in natuur- oflandbouwgebieden). Daar oppervlaktewater meer zuivering vergt dan grondwatervoordat het voldoet aan de eisen van drinkwater, brengt dit extra kosten met zich mee.

34 Bron: www.ecodata.mineco.fgov.be35 Een mogelijk nadeel van een geïntegreerde nutsvoorziening is het gevaar op “lock in” van de consument die voor al zijn

nutsvoorzieningen afhankelijk wordt va één en dezelfde leverancier.



Die kosten moeten afgerekend worden op een kleiner wordend verbruik, ook omwillevan de invoering van de gratis levering van 15 m3 per gedomicilieerde.

De stijging van de kosten van de drinkwatermaatschappijen wordt ook veroorzaaktdoor de duurdere kostprijs voor de zuivering van het water, zowel grondwater alsoppervlaktewater, door de toenemende vervuiling van het water met pesticiden ennitraten.

De strengere milieunormen impliceren ook stijgende uitgaven voor de uitrusting encertificering van labo’s.

� Technologische ontwikkelingen

De laatste jaren hebben er zich belangrijke evoluties voorgedaan op technologischvlak met in het bijzonder de introductie van membraanfiltertechnieken. Dezetechnieken zijn beter te gebruiken voor kleinschaligere, decentrale projecten. Dit kanbelangrijke gevolgen hebben. Tot op heden zijn zuiveringsinstallaties immers zokapitaalsintensief dat ze alleen centraal geplaatst kunnen worden. Kan men straksdeze installaties decentraal plaatsen, dan krijgen de drinkwatermaatschappijen meermogelijkheden.

Dit brengt zowel voor- als nadelen mee. Aan de ene kant kunnen dedrinkwatermaatschappijen op een kleinschaligere manier werken zodat er minder snelsprake van overcapaciteit zal zijn. Aan de andere kant kunnen (industriële) afnemersin enkele gevallen nu ook zelf hun waterexploitatie verzorgen (of laten verzorgendoor private bedrijven). Dit betekent voor de waterleidingbedrijven eventueel minderafnemers, waardoor de overcapaciteit weer kan toenemen.

Als deze technieken nog verder ontwikkeld worden, zou het zelfs mogelijk zijn datmensen aan de eigen kraan het water filteren. Dit zou verschillende voordelen metzich mee kunnen brengen. Water kan dan over een grotere afstand vervoerd worden.Dit betekent dan ook dat “common carriage” mogelijk zou worden, hetgeen wilzeggen dat meerdere leveranciers kunnen gebruik maken van één en hetzelfdenetwerk36.

Een belangrijk nadeel van deze behandelingstechniek is evenwel de sterkeconcentratie van de uit het water verwijderde stoffen in het effluent waarvan de lozingin het oppervlaktewater vergunningsplichtig is. De meeste voorbeelden in België enNederland van installaties bevinden zich in de kustzone met effluentlozing in zee of ineen brakke waterloop.

� Meer aandacht voor de klant

Traditioneel namen de drinkwatermaatschappijen hun product, drinkwater, alsuitgangspunt bij de bedrijfsvoering. Mede omwille van het groter klantenbewustzijnen in navolging van wat in andere nutssectoren al eerder gebeurde, wordt echter meeren meer de klant als uitgangspunt genomen. Zo worden er bijvoorbeeld service-

36 Het gemeenschappelijk gebruik van het leidingnetwerk stoot vooralsnog op belangrijke bezwaren, in het bijzonder

omwille van het mogelijke kwaliteitsverlies. Het mengen van 2 soorten water die op zich voldoen aan alle kwaliteitseisenkan resulteren in een water dat niet langen voldoet. Dit probleem, dat zich bijvoorbeeld niet stelt in de electriciteitssector,beperkt de mogelijkheden voor de introductie van marktwerking in de drinkwatersector.



garanties opgesteld, kan de meteropname via de telefoon of het web verlopen en/ofwordt de klantendienst langer bereikbaar door het opzetten van een customer carecenter. De ruimere aandacht voor de klant maakt van de drinkwatermaatschappijendan ook steeds meer een leverancier van diensten dan wel van een product.

5.5 Verwante bedrijfstakken

� Afvalwaterbedrijven worden waterbedrijven

Bedrijven actief in de afvalwatersector verruimen hun diensten en wordenwaterbedrijven. Aan de bedrijven bieden zij de mogelijkheid aan hun afvalwaterverder te zuiveren zodat het opnieuw bruikbaar wordt als proceswater, of suggererenzij alternatieve bronnen die toelaten het gebruik van drinkwater te reduceren.

Zo loopt er bijvoorbeeld een pilootproject bij een chemisch bedrijf in het Antwerpshavengebied om water, dat uit de dokken wordt gepompt, te zuiveren en bruikbaar temaken voor de stoomproductie. Het project wordt uitgevoerd door een consortiumvan bedrijven waaronder o.a. een afvalwaterbedrijf, een technologische partner en eenfinancier, die het project ontwikkelen, realiseren en exploiteren met eigen mensen.Het chemisch bedrijf investeert niet zelf en moet ook geen mensen ter beschikkingstellen, maar betaalt een overeengekomen bedrag per m3 dat wordt afgenomen. Naverloop van tijd, typisch 10 tot 20 jaar, wordt de installatie overgedragen. Het gaatm.a.w. om een zogenaamd BOOT-project (Build, Own, Operate en Transfer).

Dit pilootproject wordt met veel aandacht gevolgd in de sector. Wanneer deuitkomsten succesvol zijn, zal het worden opgeschaald en verliest dedrinkwaterleverancier mogelijks een belangrijke klant. Maar ook andere bedrijven inde buurt en de sector wachten met interesse de resultaten af, om eventueel zelf eengelijkaardig project op te starten.

Een ander voorbeeld is Aquafin. Op 13 september 2001 werden de statuten vanAquafin NV gewijzigd waardoor zij commerciële activiteiten kunnen ontwikkelen. Zowil Aquafin haar kennis en ervaring ten dienste stellen van o.a. de gemeenten om bijte dragen tot de uitbouw en het beheer van het gemeentelijke fijnmazig rioleringsneten de overgang naar een gescheiden rioolstelsel37. Met hun ervaring met deoptimalisatie van waterzuiveringsprocessen en de proefprojecten rondmembraantechnologie willen ze gaan samenwerken met de industrie en dedrinkwatersector.

Belangrijk om hierbij te vermelden is dat het hier niet alleen gaat om Belgischeafvalwaterbedrijven, maar dat ook buitenlandse bedrijven, waaronder de Fransereuzen Vivendi en Suez en hun respectievelijke dochterondernemingen, actief zijn inBelgië en bedrijven benaderen met dit soort projecten (zie ook hoofdstuk 5).

� Interesse vanwege multi-utility bedrijven ?

In sommige andere landen ontwikkelen er zich multi-utility bedrijven in het zog vande liberalisering en privatisering van de drinkwatersector. Bedrijven actief in

37 Op te merken valt dat ook de drinkwaterbedrijven initiatieven nemen om het beheer van het fijnmazig rioleringsnetwerk

als een dienst aan te bieden aan de gemeenten, weliswaar in samenwerking en gelijktijdig met Aquafin.



nutssectoren zoals electriciteit, gas en/of telecommunicatie, gaan ook drinkwaterproduceren en distribueren. Zij zijn vooral geïnteresseerd in het verkopen van nieuwediensten aan hun bestaande klanten, bijvoorbeeld water aan hun electriciteitsklanten,want vooral in het klantencontact spelen er belangrijke schaal- en synergievoordelen(facturatie, meteropname, klantenkantoren, ...) (zie ook hoofdstuk 6).

Het is vooralsnog onduidelijk in welke mate er vanwege deze (buitenlandse)nutsbedrijven ook (nog) interesse is voor (de distrubutie van) het Vlaamse drinkwater.De trend naar drinkwaterleveringen door private (multi-utility) bedrijven lijkt immersgekeerd. Zo won de TMVW de afgelopen jaren een aantal gemeentes terug op degemengde intercommunales. Anderzijds is er het samenwerkingsverband tussen depublieke drinkwatermaatschappijen, Aquavisie, dat toch ook als bedoeling heeft deprivatisering en liberalisering voor te zijn.

5.6 Strategische reacties

� Kostenbesparingen

De stagnerende vraag en de stijgende kosten die niet eenvoudig kunnen wordendoorgerekend aan de klant omwille van de prijsregulering, dwingen dedrinkwatermaatschappijen tot een groter kostenbewustzijn en kostenbesparingen.Daartoe wordt door sommige drinkwaterbedrijven overgegaan tot uitbestedingen.Andere geven toe dat de (in het verleden) onbedreigde positie als monopolist totinefficiënties heeft geleid in de organisatie. Het wegwerken ervan levert dan ookkostenbesparingen op.

� Schaalvoordelen?

De cijfers in hoofdstuk 3 gaven een indicatie voor het bestaan van schaalvoordelen.Evenwel, de mogelijkheden om kostenbesparingen te realiseren door schaalvergrotingzijn afhankelijk van de fase in het productieproces. De schaalvoordelen situeren zichvermoedelijk niet zozeer in de feitelijke productie van drinkwater. Er is in tegendeelde technologische evolutie die in de toekomst waarschijnlijk meer kleinschaligezuiveringsinstallaties toelaat. De aanleg en het onderhoud van een toevoer- endistributienet impliceert belangrijke vaste kosten die de activiteit een natuurlijkmonopoliekarakter geven. Wanneer meer klanten kunnen worden aangesloten op hetnet dalen de gemiddelde kosten en zijn er dus schaalvoordelen. Die zijn ook terealiseren in de ondersteunende activiteiten. Zo vergt het opzetten van call centersbelangrijke investeringen in informatica. Ook de steeds duurder wordende uitrustingvan laboratoria impliceert een toename van de vaste kosten.

� Schaalvergroting door integratie: fusies en overnames

Om de schaalvoordelen te realiseren zijn er in principe 2 mogelijkheden:schaalvergroting door integratie waarbij meerdere drinkwatermaatschappijensamengaan door een fusie of overname, en schaalvergroting door diversificatiewaarbij drinkwatermaatschappijen hun dienstverlening uitbreiden en ook andereactiviteiten gaan ontwikkelen.

Het aantal drinkwaterbedrijven is de afgelopen decennia al sterk teruggelopen doorfusies en overnames. Momenteel staan de 5 grootste bedrijven in voor ongeveer 92 %



van het geleverde water. Toch achten een aantal drinkwatermaatschappijen eenverdere schaalvergroting wenselijk en zijn er fusiegesprekken aan de gang in desector. Niemand spreekt zich uit over een optimaal aantal maatschappijen, hoewelniemand voorstander is van één grote drinkwatermaatschappij. De gemeentelijkeregies verenigd in ISWa zijn evenwel niet overtuigd van de noodzaak totschaalvergroting die volgens hen belangrijke nadelen zou kunnen meebrengen,bijvoorbeeld voor de service naar de klanten toe. Omwille van hun beperktverzorgingsgebied slagen zij erin om op korte tijd bij hun klanten te zijn, hetgeen nietlanger mogelijk zou zijn wanneer het verzorgingsgebied zich uitbreidt.

� Schaalvergroting door diversificatie: de evolutie naar integralewaterbedrijven

Schaalvoordelen kunnen ook worden gerealiseerd door diversificatie naar andere,gerelateerde, activiteiten die toelaten de vaste kosten te spreiden (synergievoordelen).Meerdere drinkwatermaatschappijen hebben in hun statuten de verwijzingen naardrinkwaterbedrijf vervangen door waterbedrijf. Ze zien zichzelf ook niet langer als deverkopers van een product maar van een dienst.

Sommige drinkwatermaatschappijen zien voor zichzelf een rol weggelegd bij deaanleg en exploitatie van het fijnmazig rioleringsnet op gemeentelijk niveau. Kuks(2000) spreekt in dit verband van ketengerichte samenwerking en/of integratie enonderscheidt drie categorieën van synergievoordelen. Ten eerste zijn er voordelenvoor het watersysteem te behalen, gebaseerd op de interactie tussen waterketen enwatersysteem (de publieke prestatie). Zo kan bijvoorbeeld zowel bij de locatiekeuzevoor waterwinningen als bij de locatiekeuze voor effluentlozingen gezocht wordennaar plaatsen waar deze voor het watersysteem om redenen vanwaterkwantiteitsbeheer of waterkwaliteitsbeheer het minst problematisch zijn. Viaketengerichte samenwerking en/of integratie kunnen ook meer innovatieveoplossingen voor waterbeheer en kringloopsluiting worden bedacht.

Een tweede categorie voordelen betreft synergie in de bedrijfsvoering (debedrijfsprestatie). Zo kunnen bijvoorbeeld de aanleg van drinkwaterleidingen enriolering worden afgestemd en huizen gelijktijdig worden aangesloten op hetdrinkwater- en rioleringsnet. Ook op het vlak van netbeheer, materiaalbeheer enklantenbeheer zijn er synergie-effecten mogelijk.

Ten derde zijn er synergievoordelen op het gebied van klantgerichtheid (decommerciële prestatie). Met name daar waar marktwerking ten aanzien vanongebonden klanten wordt toegelaten is het cruciaal voor commercieel denkendebedrijven dat een sterke marktpositie en klantenbinding wordt opgebouwd.

Naast een integratie van drink- en afvalwateractiviteiten ontwikkelen sommigebedrijven ook initiatieven, in het bijzonder naar de bedrijven toe, die vooral eenverruiming van hun dienstenpakket inhouden. Gegeven de concurrentiële druk, in hetbijzonder vanuit de afvalwatersector, kunnen ze het zich niet langer veroorloven omde industriële klanten te beschouwen als gewone klanten.

De TMVW heeft in dat verband het AQUADOMO-project voorgesteld met als doel hetaanbieden van gespecialiseerde dienstverlening met betrekking tot het beheer vanbinneninstallaties in de ruime zin van het woord. Meer concreet zou het gaan omactiviteiten zoals bijvoorbeeld legionella preventiebeleid, lekzoeken, de keuring en het



beheer van binneninstallaties of het totaalbeheer van de waterhuishouding vanbedrijven. De TMVW heeft alle Vlaamse waterbedrijven, inclusief Aquafin,uitgenodigd om te participeren in dit project.

Een ander voorbeeld is de samenwerking tussen de Antwerpse waterbedrijven AWWen PIDPA. Zij treden gezamenlijk naar buiten met aanbiedingen van contracten voorwateranalyses en met beheerplannen voor legionellapreventie en –bestrijding.

� Van afwachtend naar pro-actief

De drinkwatersector kan vooralsnog beschreven worden als een eerder traditionele enbehoudsgezinde sector. Gegeven hun regionale monopolieposities in hetverzorgingsgebied en zolang de markt groeide, was er geen sprake van concurrentiëleverhoudingen en was er een goede samenwerkingscultuur waarbij bijvoorbeeldinformatie over de productieprocessen onderling werd uitgewisseld. Deontwikkelingen zoals die eerder werden beschreven zetten die samenwerkingscultuurevenwel onder druk. De verschillende drinkwatermaatschappijen zitten niet allemaalop dezelfde golflengte wat hun houding betreft ten aanzien van die ontwikkelingen.Hun houding varieert van afwachtend naar pro-actief wat mede verklaard kan wordendoor het feit dat niet alle maatschappijen even sterk geconfronteerd worden met dezeontwikkelingen. De volgende voorbeelden kunnen dit illustreren, zonder dat wedaarbij een uitspraak willen doen over de “optimale” houding.

Inzake de aanleg van het fijnmazig rioleringsnetwerk op gemeentelijk niveau, nemensommige drinkwatermaatschappijen een afwachtende houding aan. Ze zijn geenvragende partij, maar wanneer de gemeenten hen zouden vragen hiervoor in te staan,zouden ze dit wel in overweging nemen. Andere drinkwatermaatschappijen benaderende gemeentes pro-actief en sluiten de noodzakelijke akkoorden met partners om deexpertise die ze zelf missen aan te vullen.

Andere voorbeelden zijn de lauwe reacties vanuit de anderedrinkwatermaatschappijen op het AQUADOMO-project voorgesteld door de TMVW ende moeizame samenwerking binnen Aquaccord. Zo blijkt het niet evident om tot eenafstemming te komen over de technische specificaties om te kunnen overgaan tot eensamenaankoop van bepaalde goederen en diensten zoals bijvoorbeeld watermeters ofafsluitkranen.

Het behoudsgezinde karakter heeft mogelijk ook consequenties op de innovativiteit inde sector. Het Torreele-project van IWVA (zie Box 2) waarbij effluent dat wordtafgenomen bij Aquafin met membranen wordt gezuiverd om het vervolgens teinfiltreren in de duinen en terug op te pompen als drinkwater, wordt in de sectorargwanend bekeken. Daarbij wordt vooral verwezen naar de risico’s die met de inzetvan deze nieuwe technologie gepaard gaan. Ook het gebruik van plastiek buizen inPVC of PE breekt moeilijk door in de sector, hoewel deze hun deugdelijkheid alhebben bewezen in andere vergelijkbare toepassingen. Omwille van devolksgezondheid kunnen er absoluut geen risico’s worden genomen met drinkwater,maar dit argument wordt misschien ook wel eens gebruikt vanuit een conservatievereflex38.

38 Omgekeerd wordt de vraag gesteld of de nieuwe winning van IWVA echt noodzakelijk was en geen uiting is van het

conservatisme om absoluut een winning te hebben in het eigen verzorgingsgebied.



Box 2: Het pompstation “Torreele”

Het pompstation Torreele dat werd ingehuldigd op 23 mei 2002, zal infiltratiewaterproduceren uitgaande van rioolwatereffluent. Dit is naar analogie met Orange County, eenstedelijk gebied gelegen ten zuiden van Los Angeles, waar men sinds 1976 effluent behandeltvoor injectie.

Het pompstation werd gebouwd op de terreinen van de RWZI Wulpen. De behandeling vanhet effluent bestaat uit 2 stappen. De voorbehandeling bestaat uit een micro-filtratie. Bij ditmembraanproces worden de bacteriën en de zwevende stoffen uit het water gefilterd.Vervolgens wordt het water verder behandeld met omgekeerde osmose. Zo worden ionen,virussen en zelfs de kleinste organische componenten voor 99 % uit het water verwijderd.Omdat omgekeerde osmose bijna alle zouten uit het water verwijdert, zal 10 % door micro-filtratie geproduceerd water opnieuw worden bijgemengd. Op die manier krijgt meninfiltratiewater dat de kwaliteit van natuurlijk duinwater benadert. Het infiltratiewater wordtnog eens extra behandeld door middel van UV ontsmetting vooraleer het via een 2500 mlange persleiding naar de duinen wordt gepompt. Daar wordt het water geïnfiltreerd in eeninfiltratiepand van circa 2 ha. Na een verblijfstijd wordt het water integraal teruggewonnenvia klassieke pompputten. De bestaande behandeling, zijnde beluchting en zandfiltratie,volstaat als nabehandeling voor het teruggewonnen infiltratiewater. Er dienen geenchemische stoffen te worden toegevoegd. De bodempassage zorgt ervoor dat het opgepomptewater bacteriologisch zuiver is. De keuze voor dit productieproces kwam er nadat gedurendeenkele jaren pilootproeven werden uitgevoerd met verschillende membraanprocessen en –systemen.

Met dit project wordt de kringloop van het water gesloten. Het water opgepompt uit de duinenkomt na consumptie in de riool terecht, wordt gezuiverd en het effluent keert na behandelingnaar de duinen terug. IWVA plant met dit proces 40 % van zijn jaarlijkse drinkwaterbehoeftein te vullen. Voor de technische installaties tekenden Seghers Better Technology, een Belgischbedrijf gespecialiseerd in waterbehandeling, en ZENON, een Canadees bedrijf datmembraansystemen produceert.



6 De Europese waterindustrie

6.1 Inleiding

In de voorgaande hoofdstukken werd een beeld geschetst van de uitdagingen enevoluties in de drinkwatersector. De klemtoon lag daarbij steeds op de Vlaamsedrinkwaterbedrijven. Tegelijk bieden ook tal van internationale ontwikkelingen stofvoor reflectie. In verschillende landen woedt de discussie over de introductie vanmarktwerking versus regulering, of verdwijnen de klassieke schotten tussen productie,distributie, riolering en zuivering. Er worden initiatieven genomen om de privatesector meer te betrekken bij de drinkwatervoorziening, vooral omwille van deefficiëntie of financiële aspecten. De watercluster is bovendien onderhevig aan eentrend tot meer internationalisering. Een aantal grote nutsbedrijven neemt door fusiesen overnames internationaal een steeds sterkere positie in. Een clustermonitor die debewegingen binnen de sector opvolgt, kan dan ook niet voorbijgaan aan dezebuitenlandse evoluties. In dit hoofdstuk bespreken we daarom eerst enkele algemenetendensen in de Europese watersector, waarna we specifiek dieper ingaan opNederland en het Verenigd Koninkrijk.

6.2 Profiel van de Europese waterindustrie

Het grootste deel van de Europese bevolking krijgt zijn drinkwater via een publiekemaatschappij bedeeld. Uitzonderingen hierop zijn het Verenigd Koninkrijk (88%privaat), Frankrijk (75% privaat) en in mindere mate Spanje (37%) en Duitsland(18%) (zie Figuur 22).

Figuur 22 % van de bevolking dat drinkwater geleverd krijgt via private sector

1% 2%10%0%0%0%4%0%0%75%37%18%0%5% 88%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

BE DK DE ES FR EL IR IT LU NL AT PT SF SE UK

privaatpubliek

Bron: Eureau, geciteerd in Hall (1999).

In andere werelddelen is de rol van de private sector echter nog veel beperkter. Naarschatting 10% van het watermanagement was in 2000 in particuliere handen (FET21/11/2000). Wel wordt een gevoelige toename verwacht in de nabije toekomst (zie



6.3.3). In Tabel 9 wordt per regio het aandeel van de private sector in 1997 alsook eenschatting voor 2010 weergegeven.

Tabel 9: Aandeel van de private sector in water en zuiveringRegion % privaat, 1997 % privaat, 2010

(inschatting)Waarde van de privatemarkt (miljard US$)

Western Europe* 20 35 10Central & east Europe 4 20 4North America 5 15 9Latin America 4 60 9Africa 3 33 3Asia 1 20 10* exclusief Frankrijk en UK

Bron: Earle (2001) op basis van Vivendi (1999)

Wereldwijd domineren een klein aantal private ondernemingen - vooral uit Frankrijk,het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten - de watermarkt. Voor deze grootstespelers worden in Tabel 10 een aantal kerncijfers opgesomd.

Deze ondernemingen kunnen in twee grote groepen ingedeeld worden:

- grote, multi-utility ondernemingen, zoals Vivendi Environment (omvat Généraledes Eaux), en Suez Lyonnaise des Eaux;

- geïntegreerde waterbedrijven (drinkwater en afvalwaterzuivering), zoals ThamesWater en Severn Trent (UK) of American Water Works.

Vivendi is de grootste waterdistributeur ter wereld met in 2000 eenwereldmarktaandeel van ongeveer 30%. De groep behaalt 48,5% van zijn omzet viade watergebonden activiteiten, waarbij de industriële klanten steeds belangrijkerworden. In 1995 werd de wateromzet bijna volledig (95%) gerealiseerd viaoverheidsopdrachten, terwijl in 2000 de industrie reeds 23% van de omzetvertegenwoordigde.

Suez Lyonnaise realiseerde in 2000 een grotere totale omzet dan Vivendi, maar komtwat wateractiviteiten betreft op de tweede plaats. De internationale expertise vanSuez is niettemin hoger dan Vivendi, wat ook hogere winstmarges bij internationalecontracten impliceert (FET 21/11/2000).



Tabel 10: Kerncijfers 2000

Naam Omzetin mio €

Omzet waterin mio €

Omzet waterin %

Vivendi Environnement(FR) 26.481 12.856 48,5%Suez Lyonnaise (Ondeo)(FR) 34.617 9.063 26,2%RWE (Thames Water)(D) 62.878 ±5.000 ± 8%AWG (Anglian Water) (UK) 2.110 1.141 54,1%Severn Trent (UK) 2.755 2.102 76,3%United Utilities (UK) 2.909 1.969 67,7%Aguas de Barcelona (ES) 2.249 ± 70%Bouygues (FR) 19.060 1.493 7,8%

Saur 2.388 1.493 62,2%Kelda (Yorkshire Water) (UK) 1.269 1.015 80,0Scottish Power (UK) 10.401 691 6,7%Pennon Group (UK) 713 410 57,5%(1) Severnt Trent: Omzet water omvat water én afvalwater(2) United Utilities: Omzet water omvat water, afvalwater én elektriciteit

Bron: IDEA Consult op basis van jaarverslagen

In België is Vivendi Environnement vertegenwoordigd via dochterondernemingenDalkia (beheer van energie-installaties) en IBTV, dat kleinere zuiveringsstationsuitbaat, en ook proceswater levert aan de farmaceutische industrie. De groep is inBelgië niet actief op het vlak van drinkwatervoorziening, wel met milieu-activiteiten.

Ook de waterpoot van Suez, Ondeo, is in België actief in de sector van dewaterzuivering via dochteronderneming Dégrémont en kleindochter Biotim.

6.3 Trends

6.3.1 Schaalvergroting

Omdat bij internationale aanbestedingen een grote schaal vaak in het voordeel speelt,streven de grotere waterspelers naar een grotere schaal. De schaalvergroting binnen dewaterindustrie wordt ook mee verklaard doordat de groeimogelijkheden via dedrinkwaterdistributie alleen beperkt zijn. Het verbruik vertoont integendeel eenstagnerende tot dalende trend. Enkel door de activiteiten uit te breiden kunnenwaterbedrijven blijven groeien. Ze doen dit door hun activiteiten geografisch teverruimen, maar ook door een uitbreiding van hun scope.

� Internationale verruiming van de activiteiten

De grote spelers in de waterindustrie worden alle meer en meer internationaleaanbieders, en ze trachten om hun internationale aanwezigheid nog uit te breiden.Vivendi bijv. is in meer dan 90 landen actief. Suez Lyonnaise des Eaux in 120 landen.Enkel de Britse ondernemingen uit de top van de waterbedrijven hebben hier enigevertraging opgelopen omwille van nationale regulering. Sinds 1989 zijn ook zij echterbeginnen zoeken naar groeimogelijkheden in nieuwe markten. Sindsdien dingen ook



Britse groepen als United Utilities en Severn Trent nu vaker mee in openbareaanbestedingen van internationale contracten. Zo is Severn Trent naast het VK ookactief in de VS en Europa, en heeft de Kelda Group activiteiten in Nederland, China,Duitsland en Canada.

In Tabel 11 wordt voor de grootste bedrijven op het gebied van drink- en afvalwateraangegeven in welke regio’s ze – naast hun thuisland- sterk actief zijn.

Tabel 11: Internationale aanwezigheid van waterbedrijven

Europa Azië MOost. N-Afrika

LatijnsAmerika

NoordAmerika Australië Midd &

Zuid.AfrONDEO (Suez) x x x x x x xVivendi x x x x x x xThames Water (RWE) x x xSAUR x x x xAWG x x

AGBAR x x

American Water x x

United Water xAzurix xAquarion xBron: Earle (2001)

Suez en Vivendi zijn duidelijk wereldwijd aanwezig. SAUR is vooral actief in Afrika(Mali, Senegal …), en ook in Latijns Amerika, maar mist een sterke aanwezigheid inNoord-Amerika. RWE is via Thames Water actief in het watersegment. De focus opde internationale uitbreiding ligt op de VS, de werelds grootste watermarkt. Via deovername van E’town werd hier een begin gezet. RWE is verder vooral aanwezig inOost-Europa en Azië. Azië is ook een belangrijke markt voor AWG met locaties inThailand en China.

� Verruiming van de scope

Naast een ruimere internationale aanwezigheid, zoeken deze ondernemingen ook naareen verruiming van hun activiteiten. Binnen de wateractiviteiten kan men vierdomeinen onderscheiden, waarin de grote waterondernemingen actief willen zijn:- distributie van water en inzameling afvalwater- waterbehandeling- watergerelateerde bouw en engineering- innovatieve technologieën (bijv. ontzilting)

Maar de verruiming van de activiteiten gaat verder dan watergerelateerde sectoren. Degrote waterbedrijven zijn ook actief in andere sectoren, zoals elektriciteit, transport,bouw en telecommunicatie. Hierdoor maakt bij sommige bedrijven water nog slechtsde helft of minder van de omzet uit (zie Tabel 10).



Niettemin biedt binnen de nutssectoren water de grootste groeimogelijkheden alsgevolg van de strengere milieunormen, die zware investeringen inhoogtechnologische waterbehandelingssystemen opdringen.

Deze brede diversiteit kan echter ook conflicten creëren. Investeerders worden somsaangetrokken door één segment (bijv. telecommunicatie), en zij kunnen weigerachtigstaan tegenover het feit dat inkomsten uit die sector gebruikt worden voor overnamesin de watersector. Vandaar dat Vivendi in de loop van 2002 zijn wateractiviteiten ineen aparte onderneming onderbrengt.

� Hoe?

Voor deze expansie, zowel geografisch als wat scope betreft, worden verschillendestrategieën gevolgd:

In vele gevallen vindt de expansie plaats via publiek-private samenwerking metinstellingen of overheden van de betreffende regio. In 1999 werd bijvoorbeeld hetDuitse Berliner Wasser Betriebe (BWB) deels geprivatiseerd. Sindsdien bleef 50,1%in handen van Land Berlin, de overige 49,9% van een consortium gevormd doorVivendi, RWE en de verzekeringsfirma Allianz.

Ten tweede wordt soms ook een deelname in een andere onderneming gekocht, diegeleidelijk aan opgevoerd wordt totdat men een meerderheidsparticipatie heeft, of erzelfs een 100% dochteronderneming van kan maken. Suez Lyonnaise des Eauxverwierf bijv. in 1994 een 30,1% deelname in United Water Resources (US), en in1999 werd de resterende 70% gekocht.

Meer en meer voeren de grote waterondernemingen een derde type expansiestrategie,namelijk het opkopen van kleinere bedrijven. Deze kleinere ondernemingen hebbenvaak een sterke aanwezigheid in een specifieke regio, of hebben een nieuwetechnologie ontwikkeld. De overnames van Nalco Chemical (door Suez Lyonnaisedes Eaux) en US Filter (door Vivendi) zijn hier voorbeelden van. De overnames vanE’town door Thames Water en van Aquarion door de Kelda Group tonen aan hoedeze waterbedrijven hun eerste stappen op de VS markt zetten.

Deze derde expansiestrategie is ruim verspreid in de watersector. Tussen 1994 en1998 waren er wereldwijd niet minder dan 139 watergerelateerde fusies en overnames(zie Tabel 12).

Tabel 12: Fusies en overnames in de watersector, 1994-1998

1994 1995 1996 1997 1998

# deals 25 27 31 27 24

Waarde van de deals (mio $) 877,51 690,13 921,70 669,52 699,80

In % van globale markt 8,91 7,23 9,80 6,82 7,20

Bron: Yaron (2000)

Ook sindsdien vonden nog heel wat fusies van of door watergerelateerde bedrijvenplaats. Recente overnames zijn onder meer die van Calgon (Suez Lyonnaise), Aqua



Alliance (Vivendi), Precision Laboratories (Severn Trent), het Italiaanse Crea(Saur)…

Grote overnames van drinkwaterbedrijven zijn bijvoorbeeld de overname van UnitedWater Resources door de Suez groep, of Thames Water dat in 2000 onderdeel van deDuitse energieproducent RWE werd.

6.3.2 Joint Ventures en partnerschappen

De waterondernemingen zetten ook vaker internationale joint ventures ofpartnerschappen op om aan nationale vereisten te voldoen, om lokale kennis teverwerven, of plaatselijke connecties te ontwikkelen. In 1999 vormde Suez bijv. eenconsortium (Arabtech Jardanech) met het Jordaanse Montgomery Watson en won metdeze combinatie het eerste waterbeheerscontract in Jordanië. Ook stappen de grotewaterbedrijven onderling steeds meer in samenwerkingsakkoorden om contractenbinnen te halen. Suez en een dochter van RWE (RWE Aqua) sloten een akkoord omsamen voor de private inbreng te zorgen bij Budapest Waterworks. Samen metAnglian Water (53%) nam Suez (45%) een deelname in SMVAK, de tweede grootsteaanbieder van water in Tsjechië. Zelfs Suez en Vivendi, de twee grootstewaterondernemingen, brachten een gezamenlijk bod uit voor het leveren vanwaterdiensten in Rio de Janeiro.

6.3.3 Betrokkenheid private sector

De huidige expansiebeweging binnen de waterindustrie is mee mogelijk gemaakt doorde privatisering en deregulering van de waterindustrie. In steeds meer landen wordtde private sector ingeschakeld voor de drinkwatervoorziening. Dit is niet alleen hetgeval in sommige Europese landen (Frankrijk, Verenigd Koninkrijk), maar ook invele ontwikkelingslanden. Vaak gebeurt dit dan via publiek-private samenwerking,waarbij een private onderneming de operationele activiteiten in concessie uitvoert(Trends, 1999). Deze private betrokkenheid wordt in toenemende mate nodigomwille van de nieuwe hoogtechnologische waterbehandelingssystemen die hogeinvesteringen vereisen, die de lokale overheden vaak niet alleen kunnen financieren.In 2000 was wereldwijd slechts 10% van het watermanagement in particulierehanden, maar verwacht wordt dat dit percentage de komende jaren sterk zal toenemen.Volgens Thames Water kent de markt van concessieaanvragen een jaarlijkse groei van20% en hebben de contracten die door de lokale autoriteiten aan privé-ondernemingenworden toegewezen een duur van 10 tot 30 jaar. (FET 21/11/2000).

Daarnaast stellen we ook vast dat industriële ondernemingen, o.m. uit de voedings- enfarmaceutische industrie, die nood hebben aan zuiver water, dit werk uitbesteden aangespecialiseerde bedrijven, die bijv. water demineraliseren voor de industrie. Decontracten zijn typisch korter van duur (3-5 jaar). Ook in dit segment worden delaatste jaren heel wat private ondernemingen opgericht om aan deze behoeftetegemoet te komen. Ook in België zijn trouwens private ondernemingen op dat vlakactief (zie 6.2).



7 Case studies

7.1 Inleiding

Als onderdeel van de clusterstudie water in Vlaanderen is eveneens gekeken naar dewatercluster in enkele omringende landen, in het bijzonder Engeland en Wales enNederland. Deze case studies hebben het karakter van quick scans waarin op basis vanbestaande studies en literatuur en beperkte aanvullende informatieverzamelinggetracht is een inzicht te geven in structuur, presteren en functioneren van dezebuitenlandse clusters.

Het zijn geen op zichzelf staande studies. Wel is getracht ook op het vlak vanaansturing van en marktwerking in de betreffende clusters informatie op te nemen. Bijde bespreking van de Engelse gevalstudie ligt de klemtoon op de privatisering van desector in 1989 en de organisatie van het toezicht op de bedrijven door de regulator. Inde Nederlandse gevalstudie gaan we uitvoerig in op de organisatie van hetwaterketenbeheer en de mate waarin drinkwatervoorziening, rioolbeheer enafvalwaterbehandeling op elkaar afgestemd zijn binnen een watercluster. We rondenaf met enkele conclusies voor Vlaanderen.

7.2 Engeland en Wales

7.2.1 Inleiding

De huidige structuur van de watersector in Engeland en Wales is sterk beïnvloedgeweest door twee grote hervormingen, één in 1973 en één in 1989. Daarom komendeze hervormingen eerst aan bod. Vervolgens wordt ingegaan op de huidige structuurvan de watersector in Engeland met een aantal kengetallen. Omwille van het bestaanvan private regionale monopolies is er een regulator die o.a. de prijzen bepaalt enmaatstafconcurrentie organiseert. Daarop wordt eveneens ingegaan alsook op deprestaties van de Engelse watermarkt sinds de privatisering. Afsluiten doen we meteen bespreking van een aantal geplande maatregelen om in de watersector ook actueleconcurrentie, en niet alleen maatstafconcurrentie, tot stand te laten komen.

7.2.2 De hervorming van 1974

In het begin van de jaren '70 oordeelde de Britse overheid dat de watersector tefragmentarisch en te weinig efficiënt was. Immers, de waterdiensten werden geleverddoor meer dan duizend publieke (meestal gemeentelijke) instanties en enkeleparticuliere bedrijven (Jones, 2000).

Daarom werd tot een drastische hervorming besloten, gebaseerd op het idee van“integrated river basin management”, geregeld in de Water Act van 1973. In 1974werd overgegaan tot de oprichting van 10 publieke watermaatschappijen (“WaterAuthorities”), die elk het beheer kregen over een rivierbekken. De publiekewatermaatschappijen kochten de gemeentelijke waterdiensten over. In gebieden waargeen private waterondernemingen werkzaam waren, waren de publiekewatermaatschappijen zowel verantwoordelijk voor de drinkwaterproductie en -



distributie, als voor de afvalwaterinzameling en -zuivering. Beide sectoren,drinkwater en afvalwater, werden dus institutioneel geïntegreerd.

In de overige gebieden verzorgden de private maatschappijen, de zogenaamde“statutory Water Authorities” of “water only companies”, (een deel van) dewaterdistributie terwijl de waterproductie en afvalwaterbehandeling door de publiekewatermaatschappijen gebeurde. Ook kregen deze laatste regulerende taken toebedeeldop het vlak van milieu, overstromingsgevaar… Met uitzondering van die gebiedenwaar reeds private waterbedrijven actief waren39, kregen de publiekewatermaatschappijen aldus een positie die neerkomt op een regionaal monopolie.

De reorganisatie van 1974 werd dus gekenmerkt door schaalvergroting en eenintegratie van het takenpakket. De private maatschappijen hielden zich enkel bezigmet waterdistributie, en werden gereguleerd via een "cap" op hun winsten, zodat hunwinstmarge maximaal 5% bedroeg.

De hervorming van 1974 bleek echter geen groot succes. Zowel de publieke als deprivate watermaatschappijen hadden te kampen met geldproblemen (Dijkgraaf et al,1997). De overheidsbedrijven waren voor hun kapitaal afhankelijk van de overheid,en de mogelijkheden voor externe financiering waren beperkt. De “Water Authorities”bleken in staat te zijn rond te komen met de beschikbare financiële middelen, maar,zoals na verloop van tijd bleek, ten koste van de service en door het uitstellen vanvaak essentiële investeringen. De particuliere drinkwaterbedrijven werdengereguleerd, maar ook bij hen werd sterk bezuinigd ten koste van de service en deinvesteringen.

Halverwege de jaren '80 werd het duidelijk dat dringend bijkomende investeringen inde watersector vereist waren. De overheid was echter niet bereid deze investeringenzelf te financieren. En in 1989 werd, in overeenstemming met het beleid van deConservatieve regering die reeds in diverse sectoren privatiseringen had doorgevoerd,ook in de watersector overgegaan tot privatisering, zodat de bedrijven in staat zoudenzijn via de kapitaalmarkt voldoende financiële middelen te genereren.

7.2.3 De hervormingen van 1989

Reeds in 1984 waren er plannen voor een privatisering van de waterbedrijven, maaromwille van hevig publiek protest werden deze plannen opgeborgen in het licht vande verkiezingen van 1987 (Lobina and Hall, 2001). Nadat de conservatieven deverkiezingen hadden gewonnen, werden met de Water Act van 1989 de publieke,regionale watermaatschappijen dan toch geprivatiseerd40. De publieke waterbedrijvenwerden vrijwel geheel in de vorm die er in de jaren ’70 aan was gegeven, dus inclusiefalle activa, aangeboden op de beurs. Alleen de regulerende taken werdenovergeheveld naar andere instanties. Om de verkoop van de bedrijven te stimuleren,werden de £ 4,5 miljard aan schulden van de bedrijven kwijtgescholden, werd er

39 Op het moment van de hervormingen van 1974 telde men in Engeland en Wales 29 private watermaatschappijen.40 In tegenstelling tot Engeland en Wales, ging Schotland niet over tot de privatisering van zijn waterbedrijven.

Waterdiensten worden er geleverd door drie publieke dienstverleners (Jones, 2000). De idee hierachter is dat een grootdeel van de bevolking in een beperkt aantal steden woont, terwijl daarbuiten uitgestrekte gebieden zijn, met een lagebevolkingsdichtheid. Opdat iedereen aan een haalbare prijs water zou kunnen krijgen, wordt de waterdistributie als eenoverheidstaak beschouwd. In vergelijking met de watersector in Engeland en Wales wordt de Schotse watersector dan ookgekenmerkt door lagere prijzen, maar ook met lagere kwaliteitsstandaarden.



bijkomend £ 1 miljard vanwege de overheid ter beschikking gesteld, en werden zevoor de duur van 10 jaar vrijgesteld van vennootschapsbelasting (Jones, 2000 enDijkgraaf et al, 1997). De statutory Water Authorities, die al particulier waren,werden onder dezelfde regulering gesteld als de geprivatiseerde Water Authorities.Hun schulden werden evenwel niet kwijtgescholden, ze kregen geen financiële steunen ook geen vrijstelling van belasting. Alle waterbedrijven kregen een concessie voor25 jaar voor de waterproductie in hun regio met daarbij nog eens een opzegperiodevan 10 jaar.

De regulerende taken werden overgeheveld naar vier overheidsinstanties.

� De 'Office of Water Services' (Ofwat ) staat in voor de economische regulering: dedienst ziet er op toe dat de particuliere watermaatschappijen geen al te hogeprijzen voor hun diensten vragen, via het bepalen van een maximumveranderingspercentage van de prijzen. Dit percentage wordt bepaald op basis vande meest efficiënte bedrijven binnen de sector (zie infra). Verder houdt deOFWAT de investeringen, het onderhoud en de service in de gaten.

� De 'Environment Agency” heeft onder andere milieutaken zoals de planning vande waterbronnen, de controle op de kwaliteit van het oppervlaktewater en hetbeheer van het oppervlakte- en grondwater.

� De 'Drinking Water Inspectorate' is een afdeling van het Department of theEnvironment en controleert de milieu- en kwaliteitseisen van het leidingwater.

� De 'Monopolies and Mergers Commission' ziet toe op fusies en overnames in desector. Een nadeel van een fusie of overname is immers dat het aantal bedrijvenafneemt, wat de onderlinge vergelijking tussen de bedrijven, maatstafconcurrentie,bemoeilijkt. Dit nadeel moet worden afgewogen tegen de eventuele voordelen vanefficiëntere productie na de fusie.

7.2.4 De Engelse watersector: kengetallen

Momenteel zijn er nog steeds 10 geïntegreerde drink- en afvalwaterbedrijven actief.Een geplande overname binnen deze sector werd tegengehouden door demededingingsautoriteiten omdat er anders onvoldoende ondernemingen zoudenoverblijven voor de maatstafconcurrentie (zie infra). Tot in 1994 konden dezeondernemingen niet worden overgenomen door buitenlandse bedrijven omdat deStaatssecretaris voor Milieu een zogenaamd “gouden aandeel” bezat in de 10 drink-en afvalwaterbedrijven die hem de ultieme beslissingsmacht gaf over de eigendomvan de bedrijven. Sinds deze regel is opgeheven zijn 5 van deze bedrijvenovergenomen door buitenlandse ondernemingen waaronder Suez uit Frankrijk, RWEuit Duitsland en Azurix, behorend tot de ENRON groep, uit de VS (Lobina en Hall,2001). In bijna alle gevallen waren de overnemers energiebedrijven die hunactiviteiten wensten uit te breiden naar andere nutssectoren.

Het aantal drinkwaterbedrijven (“water only companies”), is evenwel sterkteruggelopen van 29 op het tijdstip van privatisering tot 13 in 2001 (zie ook Figuur23). Sommige van deze bedrijven werden overgenomen door Engelse drink- enafvalwaterbedrijven, anderen door buitenlandse ondernemingen waarbij (opnieuw) deFranse reuzen Suez, Vivendi en SUAR.



Figuur 23: Evolutie van het aantal waterbedrijven in Engeland en Wales

0

5

10

15

20

25

30

35

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

# be

drijv

en

Waterproductie

Waterproductie en-distributie

Bron: Ofwat

Globaal gesproken kunnen we stellen dat de omvang van de markt, zowel drinkwaterals afvalwater, stagneert en zelfs krimpt (zie Figuur 24). Terwijl in de beginjaren ’90het volume geleverd drinkwater en afgevoerd afvalwater nog trendmatig stegen, lijkter zich in de tweede helft van de jaren ’90 een trendmatige daling (voor drinkwater) ofstagnatie (voor afvalwater) af te tekenen. Ook de Engelse markt is dus zeker geengroeimarkt.

Figuur 24: Evolutie leveringen drink- en afvalwater (index, in mio liters per dag)

94

96

98

100

102

104

106

108

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

afgevoerddrinkwater

geleverddrinkwater

Bron: OFWAT

Dat blijkt ook uit de omzetevolutie van de drink- en afvalwatersector (zie Figuur 25).De omzet in het drinkwatersegment bleef in de beschouwde jaren ongeveer constantmaar daalde met ongeveer 9 procentpunten in 2000. De omzet in hetafvalwatersegment steeg tot in 1999 om dan met maar liefst 16 procentpunten af tenemen. Deze scherpe omzetdalingen in 2000 kunnen waarschijnlijk verklaard wordendoor de lagere prijzen die werden opgelegd in dat jaar (zie infra). Deze prijsherziening



in 1999 deed overigens de aandelenkoersen van de beursgenoteerde waterbedrijvenmet 40 tot 60 % dalen in dat jaar41.

Figuur 25: Omzetevolutie drink- en afvalwatersector (index)

85

90

95

100

105

110

1996 1997 1998 1999 2000

afvalwater

drinkwater

Bron: OFWAT

Zoals blijkt uit Figuur 26 gingen er ongeveer 10.000 jobs verloren in de watersectorsinds 1993. Dit verlies stemt overeen met ongeveer 1 job op 5. Van de ongeveer35.000 werknemers die in de sector zijn tewerkgesteld in 1999, is 85 % aan de slag inde geïntegreerde drink- en afvalwaterbedrijven. Relatief beschouwd was het verliesaan jobs in beide type bedrijven vergelijkbaar. Het jobverlies dient evenwel te wordengenuanceerd. Een belangrijke verklarende factor is immers de uitbesteding vanactiviteiten om op die manier de efficiëntie te verhogen (Water UK, 2000)

Figuur 26: Evolutie werkgelegenheid in de watersector

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

(in d

uize

nden

) drinkwaterbedrijven

drink- enafvalwaterbedrijven

Bron: Water UK (2000)

41 “European Water: the trickle turns to a flow” in Infrastructure Journal, Jan/Feb 2000, www.infrastructurejournal.com



Een specifiek kenmerk van de Engelse drinkwaterindustrie tenslotte is het feit dat hetpercentage aansluitingen dat bemeterd is, relatief laag is, zeker wanneer we ditvergelijken met bijvoorbeeld België. Dit is natuurlijk een belangrijke handicap wilmen de mensen aanzetten tot een rationeler waterverbruik. Net na de privatiseringbedroeg het percentage bemeterde woningen nauwelijks 2 %. Ondertussen is datopgelopen tot ruim 20 % (zie Figuur 27). Voor huizen die geen watermeter hebbenwordt het te betalen tarief bepaald in functie van de waarde van het huis.

Figuur 27: Percentage bemeterde woningen

0%

5%

10%

15%

20%

25%

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Bron: OFWAT

7.2.5 Prijsregulering en maatstafconcurrentie

De waterbedrijven werden in 1989 weliswaar geprivatiseerd, maar daarbij is hunmonopoliepositie wel in stand gehouden. De overweging was dat waterbedrijven eennatuurlijk monopolie karakter hebben. Dit geldt met name voor het leidingnet. Het zalimmers veelal erg duur zijn om twee of meer concurrerende netwerken in één gebiedte hebben. Bovendien zijn de pomp/transportkosten van water en afvalwater hoog,waardoor de sector altijd regiogebonden zal zijn.

Om te voorkomen dat de particuliere bedrijven misbruik zouden maken van hunmonopoliepositie werd een vorm van economische regulering noodzakelijk geacht.Globaal gesproken zijn er daarbij 2 opties: winstregulering of prijsregulering. In Box3 worden beide met elkaar vergeleken. In Engeland en Wales is gekozen voor eenvorm van prijsregulering, die bekend staat als het 'price-cap'-model en ook in anderenutssectoren toegepast wordt. Het is een systeem van maatstafconcurrentie ('yardstickcompetition').

Box 3: Winstregulering versus prijsregulering

Bij winstregulering (“rate of return regulation”) wordt een maximaal rendement bepaald ophet kapitaal waarbij extra winsten moeten worden afgestaan aan de overheid. Bijprijsregulering (price-cap regulation) worden de prijzen gereguleerd door een maximumveranderingspercentage te bepalen. In Engeland werd voor prijsregulering gekozen en welom twee redenen (Dijkgraaf et al., 1997).



Vooreerst was men van oordeel dat prijsregulering eenvoudiger zou zijn omdat de waardevan de activa niet moet worden geschat. Voor de watersector is het moeilijk die waarde goedin te schatten omwille van de lange levensduur van de infrastructuur waardoor het verschiltussen de historische kostprijs en de vervangingswaarde bijzonder groot is. Voorprijsregulering is het voldoende de kosten van de bedrijven te kennen. Daarbij valt evenwelop te merken dat de gereguleerde ondernemingen mogelijks een prikkel hebben om hunkosten verkeerd voor te stellen.

Prijsregulering heeft ook als voordeel dat er een grotere prikkel vanuit gaat om efficiënt tewerken. Bij winstregulering wordt de rate of return elk jaar aangepast waardoorefficiëntiewinsten direct worden afgeroomd. Bovendien moeten de bedrijven de extra winstafstaan aan de overheid. De prijsregulering zoals geïmplementeerd in Engeland, bepaalt eenmaximumprijs aan de hand van de geschatte toekomstige kosten. Als het bedrijf erin slaagtminder kosten te maken genereert het een extra winst die het niet hoeft af te staan. Bij eendaling van de kosten zal de toekomstige prijs wel zakken, zodat de winsten worden afgeknot.Voor de regulator is er dus sprake van een afruil: hoe langer de periode tussen 2prijsherzieningen, hoe groter de efficiëntieprikkels maar hoe kleiner de mogelijkheden om dewinsten in bedwang te houden.

De essentie ervan is dat de kosten van de meest efficiënte bedrijven worden genomenals maatstaf voor de prijsstijging die per bedrijf voor de toekomstige periode wordtgeaccepteerd. Dit veranderingspercentage wordt bepaald als RPI + K, waarbij RPIstaat voor de consumentenprijsindex, terwijl K een factor is die door Ofwat wordtbepaald. K kan zowel positief als negatief zijn, maar in de praktijk was K tot en met1999 steeds een positief percentage, omdat de waterindustrie volop investeerde om deachterstand uit het verleden in te halen, en gegeven de strenger wordende Europesenormen op het vlak van milieu en kwaliteit. Met de laatste herziening voor de periode2000-2004 werden evenwel ook negatieve K’s bepaald om verdere prijsstijgingen inte perken.

De K-factor wordt voor ieder bedrijf individueel en voor ieder jaar afzonderlijkbepaald. De K geeft de maximale prijsstijging weer voor een korf van producten(drinkwater, afvalwater,…). Het waterbedrijf mag zelf bepalen hoeveel het voorwelke diensten vraagt, zolang de gewogen prijs maar met maximaal K stijgt. Eenkorting voor de prijs van het water aan de industrie zal dus moeten wordengecompenseerd door een prijsstijging van het water voor de huishoudens42. Inprincipe beslaat een serie K’s 10 jaar, die dus voor de eerste keer in 1989 werdenvastgelegd. De waarde kan ieder jaar anders zijn, maar ze ligt dus wel vooraf vast.Zowel OFWAT als de waterbedrijven zelf hebben het recht na 5 jaar een veranderingvan de serie K’s aan te vragen. OFWAT heeft daarvan in 1994/1995 gebruik gemaakt.

De K’s worden gebaseerd op de verwachte onvermijdelijke kostenstijgingen bij demeest efficiënte bedrijven, waardoor bedrijven die minder presteren gedwongenworden om efficiënter te gaan werken43. Naast deze negatieve prikkel is er ook eenpositieve prikkel om de kosten extra omlaag te brengen omdat de waterbedrijven deresulterende hogere winst mogen houden. Tenslotte wordt voor ieder jaar eenbepaalde stijging van de productiviteit verondersteld die van K wordt afgetrokken

42 Kortingen aan de industrie mogen alleen wanneer kan worden aangetoond dat de prijsverschillen voortvloeien uit

kostenverschillen.43 Er wordt wel rekening gehouden met exogene factoren.



zodat ook de meest efficiënte bedrijven worden gedwongen tot een minimaleefficiëntieverbetering.

Waar “price cap”-regulering theoretisch een aantal aantrekkelijke eigenschappenheeft, is de toepassing ervan in de praktijk geenszins voor de hand liggend. Zo isbijvoorbeeld de bepaling van de K om meerdere redenen gecompliceerd. In Box 4geven we hiervan een aantal voorbeelden. Voor het goed functioneren vanmaatstafconcurrentie is er tevens een minimum aantal bedrijven noodzakelijk.

Box 4: Complicaties bij de bepaling van K

De bepaling van K is om diverse redenen gecompliceerd. Zonder ver in detail te gaan, gevenwe in wat volgt enkele voorbeelden hiervan (Dijkgraaf et al. (1997)).

De K’s moeten zo worden bepaald dat wordt voorkomen dat bedrijven failliet gaan en ookmoet ervoor worden gezorgd dat bedrijven de nodige investeringen doen. Dit houdt in dat errekening moet worden gehouden met de kosten van kapitaal, de waarde van de bestaandeactiva, het toekomstige investeringsprogramma, de verwachte toekomstige veranderingen inde productiviteit, een schatting van de groei van de vraag en het effect van K op deconcurrentie. Dit alles is geenszins evident. Zo kleven aan het bepalen van de waarde van deactiva bijvoorbeeld grote problemen omdat de activa in de watersector extreem langmeegaan.

Een ander probleem zijn de omstandigheden van de verschillende bedrijven die sterk vanelkaar kunnen afwijken wat een grote invloed kan hebben op de kosten. Dit houdt in dat deredenen voor de kostenverschillen moeten bekend zijn. Geografie en geologie bijvoorbeeldzijn belangrijk voor de kosten, maar hoe belangrijk is tevens afhankelijk van de gebruiktetechnologie. Een probleem is ook dat de waterdistributie in Engeland slechts in beperkte matebemeterd is waardoor de output niet nauwkeurig te bepalen is.

Een derde probleem is dat er zich tussentijds onvoorziene wijzigingen kunnen voordoenbuiten de invloed van het bedrijf, bijv. een verstrenging van de kwaliteitsnormen. Hettussentijds aanpassen van de K aan dergelijke veranderingen wordt “cost pass through”genoemd of ook “interim adjustment of K”. Indien de periode tussen de prijsherzieningen ergkort wordt, beperkt dit evenwel de prikkels voor efficiënt gedrag.

7.2.6 Andere regulering

Naast de prijzen, controleert OFWAT ook de investeringen. De bedrijven moetenjaarlijks een rapport uitbrengen over de voortgang van hun investeringsprogramma.OFWAT onderzoekt ook regelmatig de staat van de activa, waarbij onafhankelijkeingenieurs worden ingeschakeld.

In samenwerking met de Environment Agency en de Drinking Water Inspectoratecontroleert OFWAT ook de milieu- en kwaliteitseisen van het water. Als de bedrijvenniet voldoen aan de gestelde normen, zal hun K lager worden gesteld.. De managersvan de waterbedrijven zijn persoonlijk verantwoordelijk voor de kwaliteit van hetdrinkwater en van het afvalwater dat wordt geloosd.

Tenslotte ziet OFWAT ook toe op de kwaliteit van de service, zoals de waterdruk,onderbrekingen van het aanbod, overstromingen van rioleringen maar ook de snelheidwaarmee consumenten antwoorden krijgen op hun vragen. Daartoe zijn indicatoren



ontwikkeld waarvoor op regelmatige basis de informatie wordt verzameld,geanalyseerd en gepubliceerd. Bovendien zijn er onafhankelijke Customer ServiceCommittees die de klachten onderzoeken van consumenten en aanbevelingen kunnendoen voor compensaties door het waterbedrijf.

Elk jaar brengt OFWAT rapporten uit waarin de resultaten worden bekendgemaakt,globaal maar ook voor elk van de ondernemingen in de sector, voor zaken zoals definanciële performantie van de bedrijven, hun kosten en relatieve efficiëntie en dekwaliteit van de dienstverlening die ze leveren. Al deze rapporten zijn beschikbaar,o.a. via het internet.

7.2.7 Prestaties van de engelse watermarkt

Over de prestaties van de engelse watermarkt zijn de meningen verdeeld enafhankelijk van de bronnen die je raadpleegt. Het is alsof er sprake is van “believers”en “non-believers”.

Zo namen de investeringen sterk toe. In de 6 jaar na de privatisering werd door dewaterbedrijven geïnvesteerd voor een bedrag van 17 miljard pond, terwijl in de 6 jaarvoor de privatisering 9,3 miljard pond werd geïnvesteerd (Van den Berg, 1997). Eenaanzienlijk deel van de investeringsachterstand is ingehaald maar er blijft nog veel tedoen. De investeringen stegen overigens vooral in de eerste jaren na de privatiseringterwijl ze daarna zelfs terugliepen terwijl de ondernemingen in huninvesteringsplannen een verdere toename hadden geprojecteerd. Maar het is in hetbelang van de ondernemingen om hogere kapitaalsuitgaven in het vooruitzicht testellen, waarop de prijsverhogingen worden gebaseerd, dan de feitelijke investeringenomdat ze daarmee hun winsten kunnen opdrijven zolang de prijsformules niet wordenherzien.

Tevens wordt de vraag gesteld of al deze investeringen altijd even efficiënt waren,bijvoorbeeld vanuit milieustandpunt. Zo is er nog maar een beperkte vooruitganggeboekt inzake bemetering, hoewel de plaatsing van watermeters een belangrijkebijdrage zou kunnen leveren aan de doelstelling van rationeel waterverbruik. Maaromdat OFWAT bij het beoordelen van de investeringsplannen alleen gemandateerd isom de financiële leefbaarheid van de bedrijven te vrijwaren, en de installatiekostenvan watermeters hoog oplopen, wordt er niet voluit in bemetering geïnvesteerd.

Een andere verklaring voor de geringe bemetering in Engeland is het feit dat velegezinnen nu een tarief betalen dat gebaseerd is op de waarde van hun huis. Deinstallatie van meer watermeters zou impliceren dat mensen met een klein huis en,waarschijnlijk, een laag inkomen, meer zouden moeten gaan betalen terwijl mensenmet een groot huis en, waarschijnlijk, een groot inkomen, minder zouden moeten gaanbetalen.

De privatisering heeft ook een positieve invloed gehad op de naleving van demilieunormen. Waar vroeger de waterbedrijven zelf zorg droegen voor de nalevingvan de milieunormen, wordt er nu op toegezien door de Environment Agency en deDrinking Water Inspectorate. Maar OFWAT zou anderzijds té weinig oog hebbenvoor de milieuconsequenties van zijn regulerend optreden.



Ook over de service zijn de meningen verdeeld. Volgens Dijkgraaf et al (1997) is deservice sterk verbeterd sinds de privatisering. Uit de jaarlijkse rapporten van OFWAT(OFWAT,” Levels of service for the water industry in England and Wales”, 2001)blijkt bijvoorbeeld dat het aantal vragen m.b.t. de facturering dat binnen de 5 dagenwerd beantwoord in 2000 bijna 100 % bedroeg, terwijl dit in 1992 nog maar 80 %was. Een ander voorbeeld uit hetzelfde rapport: Het aantal huizen met onvoldoendedruk op het water daalde van 1,24 % in 1992 tot 0,11 % in 2000. Maar Lobina en Hall(2001) maken melding van een sterke toename van het aantal huishoudens waarvanhet water werd afgesloten met de gezondheidsrisico’s die daaraan verbonden zijn.

De prijzen zijn sterk gestegen (zie Figuur 28). De gemiddelde stijging van dejaarlijkse factuur voor de levering van drinkwater en de afvoer van afvalwater in deperiode 1989/90 tot 1998/99 bedroeg 102 % in nominale termen, 46 % in reële termen(Lobina and Hall, 2001 en House of Commons, 1998).

Figuur 28: Evolutie gemiddelde jaarlijkse drink- en afvalwaterfactuur (index)

0

50

100

150

200

250

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998

nominaal

reëel

Bron: Lobina en Hall (2001)

Omdat de productiekosten daalden en de kapitaalskosten in beperkte mate stegen,resulteerden deze hogere prijzen vooral in een toename van de winsten, zelfs bovenhet gemiddelde van de beursgenoteerde bedrijven (zie Figuur 29). De winsten voorbelasting stegen in de periode 1989/90 tot 1997/98 met 227 % in nominale termen enmet 142 % in reële termen. De winstmarges liggen ook veel hoger dan die vanvergelijkbare buitenlandse bedrijven zoals Vivendi of Suez. Gegeven die hogewinsten kan men zich afvragen of de regulator de mogelijke efficiëntieverbeteringenniet heeft onderschat bij het vaststellen van de toegelaten prijsstijgingen. Dezehypothese wordt ondersteund door het feit dat de bedrijven veel meerkostenbesparingen hebben gerealiseerd dan ze zelf hadden vooropgesteld.



Figuur 29: Evolutie winsten voor belasting (index)

0

50

100

150

200

250

300

350

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997

nominaal

reëel

Bron: Lobina en Hall (2001)

Wat door sommigen als wellicht het grootste voordeel van de Engelse watersectorwordt gezien is de openheid. Tot 1989 was de watersector bijzonder gesloten. Depublikaties van cijfers over slechte service of vervuiling door rioolwater leggen sindsde privatisering een sterke druk op de bedrijven om beter te presteren.

7.2.8 De introductie van bijkomende concurrentie

Tot nu toe is er zeer weinig directe concurrentie in de dienstverlening op het gebiedvan water en riolering in Engeland en Wales (Jones, 2000). Van OFWAT wordtverwacht dat zij de concurrentie bevordert en in specifieke omstandighedenconcurrentie mogelijk maakt. Zo is het mogelijk voor bedrijven om een“instroombeschikking” aan te vragen (“inset appointment”) om een klant van water tevoorzien die tenminste 250.000 m3 water afneemt44, of een locatie van water tevoorzien die op dat ogenblik geen bestaande leverancier heeft. De eersteinstroombeschikking is evenwel pas in 1997 toegekend en sindsdien zijn er niet veelmeer bijgekomen.

Met de recente verandering in de mededingingswet, die nu op Europese leestgeschoeid is, heeft de toezichthouder evenwel meer mogelijkheden om een pro-actieve houding aan te nemen en de concurrentie effectief te bevorderen. Zo maakt hetverbod om misbruik te maken van een dominante positie het moeilijker voor reedsactieve dienstverleners op het gebied van watervoorziening en riolering om mitsredelijke voorwaarden de toegang tot hun netwerken te weigeren. Hierdoor krijgenwater- en rioolwaterzuiveringsbedrijven meer kansen om klanten te winnen. OFWATbevordert dit proces door bedrijven te vragen de voorwaarden op te stellen waaronderze bereid zijn concurrenten toegang te verschaffen tot hun netwerk. Tevens wordt ergediscussieerd over de manier waarop de kosten voor toegang in rekening moetenworden gebracht. Er dienen evenwel nog belangrijke problemen te worden opgelostzoals een duidelijke verdeling van de verantwoordelijkheden voor de kwaliteit en debeschikbaarheid van water of de mate waarin kruiselingse subsidies tussenverschillende consumentengroepen behouden zouden moeten blijven door regionaal 44 Sinds augustus 2000 is dit minimumvolume herleid tot 100.000 m3



gemiddelde prijzen. Niettemin, waar “common carriage” tot voor kort absoluutonmogelijk werd geacht in de watersector, worden de problemen met de toepassingervan door de engelse regering niet langer als onoverkomelijk beschouwd.

7.3 Nederland

7.3.1 Inleiding

Economische clusters kunnen worden gedefinieerd als ketens van onderling sterk vanelkaar afhankelijke toeleveranciers, afnemers en kennisdragers (universiteiten,onderzoeksinstituten, kennisintensieve diensten, intermediaire organisaties) diebeschikken over complementaire competenties (1), met elkaar verbonden zijn doorvoortbrengings- of waardeketens (2), gezamenlijke bedrijfsprocessen eneindproducten verbeteren (3) en (eventueel) participeren in netwerken die gericht zijnop innovatie en technologieontwikkeling (4). Partijen in een cluster kennen enherkennen elkaar aan een gedeelde kennisbasis, instituties, technologieën etc.Daarnaast delen spelers uit eenzelfde cluster in meer of mindere mate een cultuur en‘innovatiestijl’ en kan sprake zijn van ruimtelijke concentratie (zie den Hertog et al.,2001, p.2). In deze quick scan ligt de nadruk op de waterketen in Nederland en dedaarmee samenhangende economische activiteiten. De kern van het watercluster is dewaterketen.

Het watercluster is een gevestigd en sterk ontwikkeld cluster dat ruim isgedocumenteerd en een hele reeks van organisaties kent. In de volgende paragrafengaan we - noodgedwongen enigszins staccato – achtereenvolgens in op structuur,presteren en functioneren ervan. We zullen daarbij relatief meer aandacht bestedenaan de drinkwaterbedrijven45. We maken daarbij gebruik van enkelesleuteldocumenten en hebben daarnaast telefonisch aanvullende informatieingewonnen bij vertegenwoordigers van VEWIN, VEMW, NWP en de Ministeriesvan Economische Zaken alsmede Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu.

7.3.2 De structuur van het watercluster

Gezien de ligging van Nederland, kent Nederland van oudsher een groot aantalorganisaties en structuren die op de een of andere wijze bijdragen aan NederlandWaterland. De verdeling van taken en bevoegdheden over de verschillende overhedenis daarbij in belangrijke mate historisch gegroeid. Om inzicht te krijgen in de structuurvan de watercluster wordt daarom allereerst het institutionele kader geschetst.Vervolgens gaan we in op wetgeving en beleid, vooral in verband met de nog altijdactuele discussie rond marktwerking in en privatisering van nutssectoren. Inmiddelslijken belangrijke stappen gezet om de drinkwatervoorziening niet te privatiseren. Totslot wordt een overzicht gegeven van de verschillende partijen in de watercluster, opbasis waarvan een eenvoudige clusterkaart wordt geschetst.

45 Er is een groot aantal studies beschikbaar. Twee dienen expliciet te worden genoemd, te weten de benchmarkstudie van

VEWIN alsmede het rapport Strategic watercards in opdracht van het Nederlands Water Platform. Vooral uit de tweedestudie blijkt dat het watercluster ruimer wordt geïnterpreteerd.



➧ Institutioneel kader

Voor de organisatie van de waterhuishouding in Nederland werden waterschappenopgericht en deze waterschappen vormen de oudste overheidslaag. In de loop derjaren ontstonden steeds grotere regionale samenwerkingsverbanden. Eerst ging het omduizenden waterschappen, in 1950 waren het er nog circa 2500 en nu zijn het er nog53. Eens in de vier jaar worden de leden van het algemeen bestuur van elk waterschapgekozen. Het algemeen bestuur benoemt het dagelijks bestuur dat de dagelijkse gangvan zaken van het waterschap bestuurt (Unie van Waterschappen, 1999).

Rijkswaterstaat is in de 19e eeuw opgericht met de taak als oppertoezichthouder overde waterschappen en de zorg voor de grote rivieren en zeeën. Het grondwater isformeel een zorg voor de provincies en heeft de laatste decennia meer erkenninggekregen. De drinkwatervoorziening werd lange tijd overgelaten aan het particulierinitiatief en werd pas in de loop van de twintigste eeuw door de overheidovergenomen. Waar particuliere initiatieven uit waren gebleven werdenwaterleidingbedrijven door overheden opgericht.

Als gevolg van de ernstige waterverontreiniging in de 19e eeuw braken er op groteschaal epidemieën uit en dit is voor de gemeenten een reden geweest voor de aanlegvan rioolstelsels. De zorg voor afvalwater was net als die voor de riolering in handenvan gemeenten. Doordat wel rioleringen werden aangelegd, maar er niet voldoende inwaterzuivering werd geïnvesteerd nam de kwaliteit van het oppervlaktewater verderaf. Massale algengroei en vissterfte waren aanleiding voor het instellen van de Wetverontreiniging oppervlaktewater in 1970. Met die wet werden provinciesverantwoordelijk voor de afhandeling van het afvalwater. Alle provincies hebben deuitvoering van deze taak opgedragen aan de waterschappen. De waterschappenhebben gezorgd voor de aanleg van rioolwaterzuiveringsinrichtingen (rwzi’s),waardoor de kwaliteit van het oppervlaktewater in Nederland enorm vooruit isgegaan. Deze historische ontwikkeling is bepalend geweest voor de organisatie vanhet beheer en beleid in de watersector (Van Rooy & Sterrenberg, 2000). In detekstbox is een overzicht gegeven van de verschillende overheden en hun taken metbetrekking tot het waterbeheer.

Box 5: Formele verdeling van taken voor waterbeheer

Ministerie van Verkeer en Waterstaat: beleid voor waterhuishouding en beleid voorzuivering van afval- en rioolwater

Ministerie van VolkshuisvestingRuimtelijke Ordening en Milieu:

beleid voor drinkwater en beleid voor riolering

Ministerie van LandbouwNatuurbeheer en Visserij:

beleid voor natte natuur

Provincies (12): beleid voor oppervlaktewater en voor grondwater enbeheer van grondwater.

Beheersdirecties Rijkswaterstaat (10): beheer van hoofdwatersystemenWaterschappen (56): beheer van regionale watersystemen en zuivering

van afval- en rioolwater (rwzi’s).Gemeenten (537): beheer van rioleringWaterleidingbedrijven (24): winning, productie en distributie van drinkwaterBron: P. van Rooy en L. Sterrenberg (2000)



➧ Wetgeving en beleid

Momenteel vindt er een herziening van de waterleidingwet plaats. Op 13 juli 2001heeft de ministerraad ingestemd met het wetsvoorstel drinkwaterbedrijven. Hetwetsvoorstel is een uitwerking van het kabinetsstandpunt over marktwerking enprivatisering in de drinkwatervoorziening (brief juni 1999). Hierin laat het kabinetweten geen voorstander te zijn van privatisering van drinkwaterbedrijven omdat ditzou leiden tot de ongewenste situatie van private monopolies. Vanuit de zorgplichtvan de overheid voor de openbare drinkwatervoorziening worden nu maatregelengenomen om privatisering te voorkomen. Het is de bedoeling dat de overdracht vanaandelen of zeggenschap in waterleidingbedrijven aan private partijen metterugwerkende kracht na 1 september 2000 niet meer mogelijk is. Als deze wet wordtaangenomen heeft dit tot gevolg dat buitenlandse partijen niet actief kunnen zijn in deNederlandse watersector. Het wetvoorstel heeft dus tot gevolg dat dewaterleidingbedrijven die drinkwater produceren en daarna via het leidingnetdistribueren in handen blijven van de overheid. De tekst van het wetsvoorstel en hetadvies van de Raad van State worden pas openbaar bij indiening bij de TweedeKamer bij de herziening van de waterleidingwet 2e tranche. De Tweede Kamer moetdus nog instemmen met dit wetsvoorstel en dit zal waarschijnlijk pas in 2003gebeuren. In 2001 was er nog een parlementaire meerderheid voor de plannen om heteigendom van waterbedrijven publiek te houden, maar onlangs gehouden landelijkeverkiezingen en de veranderende samenstelling van het kabinet kunnen hierin wellichtverandering brengen.

➧ Toezicht en regulering

Het toezicht op de drinkwaterkwaliteit en de watertarieven wordt uitgevoerd doorverschillende partijen. Aangezien de drinkwatersector niet is geprivatiseerd, is er geensprake van een markt voor drinkwater waarop geconcurreerd wordt door aanbieders.Grootverbruikers (100.000 m³/jaar) mogen daarentegen wel onderhandelen metdrinkwaterbedrijven over de kwaliteit van de dienstverlening en de prijzen diedaarvoor gerekend worden, aangezien de markt voor grootverbruikers (100.000m³/jaar) is vrijgegeven. De grootzakelijke markt kan onderhandelen met verschillendedrinkwaterbedrijven over de kwaliteit van de dienstverlening en de prijzen diedaarvoor gerekend worden en kunnen het water elders betrekken als de prijs –kwaliteitsverhouding niet naar wens is.

Momenteel is er geen reguleringsinstantie voor de drinkwatersector in Nederland. Erzijn wel decentrale instanties die de watertarieven controleren. Dit zijn deaandeelhouders van de drinkwaterbedrijven (gemeenten en provincies). Het Kabinetwil dit decentrale toezicht gaan veranderen in een centraal toezicht. In dit plan wordteen instantie (“De Toezichthouder Waterleidingsector”) voorzien die landelijk dewatertarieven controleert en bevoegdheden krijgt om waterbedrijven te straffen als detarieven te sterk stijgen. Dit plan is onderdeel van de herziening Waterleidingwet diemomenteel gaande is.

De controle van de kwaliteit van het water wordt uitgevoerd door het Rijksinstituutvoor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Jaarlijks meet het RIVM aan depompstations en in de leidingen de kwaliteit van het water. De meetgegevens wordenaan de wettelijke normen en meetverplichtingen getoetst en door het RIVM insamenwerking met de Inspectie bewerkt. Bovendien moeten de meetgegevens



jaarlijks op grond van de Waterleidingwet aan de inspectie milieuhygiene van hetministerie van VROM (onder andere verantwoordelijk voor milieubeheer) wordengerapporteerd. Sinds 1992 zijn deze resultaten ieder jaar weergegeven in derapportenreeks: “De Kwaliteit van het Drinkwater in Nederland”.

De regering kijkt over de schouder van VEWIN (de Vereniging van Waterbedrijvenin Nederland) mee naar de benchmark studies die in de drinkwatersector herhaaldelijkworden uitgevoerd en wil in de herziening (3e tranche) van de Waterleidingwetregelen dat alle waterleidingbedrijven verplicht zijn aan de benchmark deel te nemen.In 2001 was er een parlementaire meerderheid voor dit voorstel. Tevens wil deregering wettelijk vastleggen dat er consequenties verbonden kunnen worden aan deresultaten van de benchmark. Bedrijven die structureel underperformen of te hogetarieven hanteren op basis van hun kostenstructuur kunnen dan gesanctioneerdworden met bijvoorbeeld price caps. Het is momenteel onduidelijk of er eenkamermeerderheid is voor dit voorstel. Ondanks het feit dat er geen sprake is van eenreguliere concurrentie, is met het invoeren van de benchmarking van de gehelewaterketen wel een vorm van maatstafconcurrentie ingevoerd. Volgens VEWIN werkthet ‘name and shame’ principe. Na de eerste benchmark is er meer transparantie in desector ontstaan. Veel bedrijven zijn daarop grootscheeps gaan reorganiseren omdat ergrote verschillen in efficiëntie bleken te zijn. 46

➧ Actoren in het watercluster

De kern van het cluster wordt gevormd door de waterbedrijven. Deze bedrijvenvormen een onderdeel in de gehele waterketen. Deze keten is opgebouwd uit debedrijven die direct verantwoordelijk zijn voor de winning, productie, distributie enzuivering van het water, zoals in het onderstaande schema is weergegeven.

Figuur 30: De waterketen

Drinkwater Riolering Rioolgemalen en-persleiding

Afvalwater-zuivering Effluentleiding

Overstort

Drainage

neerslag lokaal oppervlaktewater

grondwaterWatersysteemregionale gebiedssamenhang

lokale (bestuurlijke)gebiedssamenhang

DRINKWATERBEDRIJF

GEMEENTE WATERSCHAP

regi

onaa

l opp

ervl

akte

wat

er

Waterketen

Bron: VROM Nederland

46 Een deel van de informatie is gebaseerd op het gesprek met Dhr. R. van Lawick, VEWIN.



➧ Waterbedrijven

De zorg voor het proces van drinkwatervoorziening ligt bij de drinkwaterbedrijven.Zij regelen de winning, de opslag, de zuivering en de distributie van water. Bijna allewaterbedrijven in Nederland zijn naamloze vennootschappen met de gemeenten enprovincies als aandeelhouders47 (VEWIN statistiek, 2002). In Nederland zijnmomenteel 22 waterbedrijven die verantwoordelijk zijn voor dedrinkwatervoorziening en drinkwaterkwaliteit. De activiteiten van dedrinkwaterbedrijven zijn gericht op het beheer van de ruwwaterbron tot en met delevering van het drinkwater aan de eindgebruiker (VEWIN, 2001).

➧ Zuivering

Naast het verzorgen van de waterkering en het beheer van het oppervlaktewaterbehoort daarnaast het zuiveren van afvalwater van huishoudens en bedrijven tot deverantwoordelijkheid van de waterschappen48. De waterschappen hebben dezorgplicht om al het afvalwater van huishoudens en (kleine) bedrijven dat via deriolering wordt aangevoerd te zuiveren. Grote bedrijven die veel afvalwaterproduceren hebben de mogelijkheid om zelf afvalwater te zuiveren. Derioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi’s) worden beheerd door dewaterzuiveringsschappen. In het totaal zijn er iets meer dan 400afvalwaterzuiveringsinstallaties (Unie van waterschappen, 1999).

➧ Riolering

Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het inzamelen en afvoeren van het afvalwatervan huishoudens en bedrijven via de riolering. De gemeenten dragen het afvalwaterop een bepaald moment over aan het waterschap. Vanaf dit zogenaamdeovernamepunt zijn de waterschappen verantwoordelijk voor het zuiveren van hetafvalwater. Een deel van het transportstelsel en de gemalen is in beheer van degemeenten. Indien deze gemalen onvoldoende capaciteit hebben kan er ook vanuit hetgemeentelijk rioleringsstelsel overstort op het oppervlaktewater plaatsvinden. Hetoplossen van de overstortproblematiek is een verantwoordelijkheid vanwaterschappen en gemeenten (Unie van Waterschappen, 1999).

➧ Kenniscentra

Er zijn honderden organisaties die onderzoek en advies geven in de watersector inNederland. Over het algemeen kan een tweedeling worden gemaakt in organisaties diezich richten op de gehele watersector en kennisinstellingen en onderzoeksinstitutendie zich specifiek richten op (delen van) de waterketen. Bij de eerst genoemdecategorie behoren niet alleen onderzoeksinstituten, zoals universiteiten, onderzoeks-en adviesbureaus, maar ook beleidsvoerende en waterbeherende instanties alsgebruikers van kennis en onderzoeksprogrammerende instellingen, zoalsrijksinstituten en waterschappen (Wisserhof, 2000). Naast de grote kennisinstitutenbestaan er diverse kenniscentra waarbij de focus ligt op (delen) van de waterketen, debelangrijkste zijn KIWA, RIONED en STOWA.

47 Uitzonderingen hierop zijn Gemeentewaterleidingen Amsterdam, een gemeentelijk bedrijf, en de besloten vennootschap

BV Waterwinningsmaatschappij Oost-Veluwezoom, met als aandeelhouders de waterbedrijven NUON Water Gelderlanden Waterbedrijf Gelderland.

48 Daarnaast heeft een beperkt aantal waterschappen een taak op het gebied van (vaar)wegenbeheer.



Kiwa is opgericht door de Nederlandse waterleidingbedrijven en hun beideverenigingen, de VEWIN en de Vereniging Waterbelangen Nederland (VWN). Naastonderzoek en advies aan met name waterleidingbedrijven is het uitvoeren vankeuringen en inspecties en certificering een van de hoofdtaken. KIWA is met 400medewerkers en vestigingen in Nederland, België, Duitsland, Engeland en Italië eenomvangrijk onderzoeks- en adviesbureau in de watersector (www.kiwa.nl).

De stichting Rioned is een specifieke netwerkorganisatie voor rioolbeheer. DeStichting rioned heeft een beperkt budget, waarin naast kenniscentra ook overhedenen marktpartijen participeren. De stichting Rioned fungeert als informatiebron op hetgebied van buitenriolering. Naast het verzamelen en verspreiden van aanwezigekennis, ontwikkelt Rioned kostenbesparende technieken en methoden (www.rioned.org).

De kerntaak van De Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA) is hetondersteunen van waterbeherende instellingen met het (doen) verrichten van toegepastonderzoek. Alle waterbeheerders - provincies, waterschappen en het ministerie vanVerkeer en Waterstaat - werken in de stichting samen. Op dit moment telt STOWA 75deelnemers (http://www.waterland.net/stowa/).

Naast de genoemde instellingen voor onderzoek en advies kent de watersector eenspecifieke organisatie voor opleidingen in de waterketen en het watersysteem. DeStichting Wateropleidingen verzorgt cursussen specifiek gericht op kennis in dewaterketen en de thema’s van de opleidingen zijn met en door de bedrijfstak opgezet(www.wateropleidingen.nl).

➧ Afnemers

De afnemers van water kunnen worden ingedeeld naar de mate van gebruik. Tot hetkleinverbruik behoren de afnemers die minder dan 300m3 water afnemen. Dezakelijke markt bestaat uit afnemers die tussen de 300- 10.000 m3 water afnemen entot slot de grootzakelijke markt die meer dan 10.000m3 water per jaar afneemt(VEWIN statistiek, 2002). VEMW behartigt de belangen van de zakelijkewatergebruikers (www.vemw.nl).

➧ Toeleveranciers

De toeleveranciers in de watercluster bestaat uit een gemêleerde groep van advies- eningenieursbureaus (inclusief milieuadvies), bouwbedrijven (vooral de nattewaterbouw wordt gezien als een internationale sterkte), groothandels en fabrikantenvan producten zoals pompsystemen, afsluiters, buizen en leidingen. Daarnaast zijn erkleine hoogwaardige producenten en leveranciers van technieken en apparatuur voorwaterzuivering (denk aan de opkomende membraantechnologie). Opmerkelijk is ookdat voor sommige dienstenfuncties als financiële dienstverlening en ICT op dewatercluster toegesneden constructies zijn ontstaan. Zo bestaat er de NederlandseWaterschapsbank die kredieten verstrekt aan waterschappen, gemeenten, provinciesen waterbedrijven. De NWB behaalde in 2001 een nettowinst van € 117,5 miljoen. Deinkomsten van de NWB bestaan hoofdzakelijk uit rentebaten (www.nwb.nl). Voor deICT-dienstverlening bestaat bijvoorbeeld het Computercentrum Waterbedrijven(CCW), de grootste ICT-leverancier van de waterbedrijven in Nederland,oorspronkelijk voortgekomen uit de afdeling automatisering van deWaterleidingmaatschappij Overijssel. Recentelijk heeft het bedrijf aansluiting gezochtbij een van de grootste algemene computer service bureaus Pink Roccade. Dit wordt

http://www.kiwa.nl/

http://www.rioned.org/

http://www.waterland.net/stowa/

http://www.wateropleidingen.nl/

http://www.vemw.nl/



als opmerkelijk gezien omdat de watercluster gewend is allerhande voorzieningen enfuncties in eigen beheer te organiseren49 (zie verder:http://www.computable.nl/artikels/archief1/d08oz106.htm).

Figuur 31 Overzicht van de Nederlandse watercluster

WaterzuiveringRZWI’s

RioleringGemeente

ToeleveranciersGespecialiseerde ir. BureausWaterbouw en reguliere bouwProducenten en leveranciers vanpompsystemen en buizenLeveranciers zuiveringstechn.Ned. Waterschapsbank

KenniscentraKIWA, VWN, RIONED,STOWA, stichtingwateropleidingen

Drinkwaterwinning, -productie en -distributieWaterbedrijven(VEWIN)

AfnemersHuishoudensKleinzakelijk gebruikGrootzakelijk gebruik

7.3.3 Presteren

In de twee voorgaande paragrafen is de clusterkaart geschetst en zijn de verdeling vantaken in het waterbeheer en de stand van zaken op het gebied wet en regelgeving,waaronder de waterleidingwet behandeld. In deze paragraaf ligt de nadruk op heteconomisch presteren van de cluster en in het bijzonder de waterbedrijven. In devolgende subparagraaf wordt een aantal kerncijfers die betrekking heeft op de geheledrinkwatervoorziening alsook cijfers over het presteren van de afzonderlijkewaterbedrijven gepresenteerd. Vervolgens wordt kort stilgestaan bij de riolering enzuivering. De paragraaf wordt afgesloten met een aantal conclusies.

7.3.3.1 De waterbedrijven

Het watercluster kan op verschillende wijzen worden ingedeeld. De onderstaandegegevens zijn afkomstig uit de studie Strategic Watercards (NWP, 2002) en in ditonderzoek zijn de volgende definities van de begrippen watersector en (drink)watervoorziening gehanteerd. De Nederlandse watersector bestaat uit de volgendemarktsegmenten; watervoorziening, afvalwater, waterbeheer, irrigatie en drainage,waterkracht en waterbouw. De totale omzet van de Nederlandse watersector bedraagt11,5 miljard euro, waarvan 66% op de thuismarkt wordt gerealiseerd en 34% wordtgeëxporteerd. Het marktsegment watervoorziening kan eveneens worden opgedeeld ineen aantal subsegmenten. De watervoorziening bestaat uit de drinkwatervoorzieningen behandeling, drinkwatertransport en distributie, industriële watervoorziening enbehandeling, industrieel watertransport en distributie. Met een omzet van 3,1 miljard

49 Dit is overigens zeker niet altijd een teken van sterkte voor een cluster. Wanneer allerhande generieke functies in eigen

beheer worden gehouden kan ook betekenen dat impulsen van buiten het cluster beperkt blijven en daarmee een erg op deeigen achterban gerichte cultuur kan ontstaan.

http://www.computable.nl/artikels/archief1/d08oz106.htm



euro is de watervoorziening, na de waterbouw de grootste deelsector in de watersector(27%) (NWP, 2002, p. 5). In de tekstbox zijn de belangrijkste kerncijfers voor zowelde drinkwatervoorziening als de gehele watersector weergegeven.

Box 6: Waterbedrijven

Het grootste gedeelte wordt van de omzet in de watervoorziening wordt gerealiseerd op de thuismarkt(84%), 16% wordt geëxporteerd.

Er zijn ongeveer 820 bedrijven actief in de totale watersector, waarvan 19% in de watervoorziening(ongeveer 150 bedrijven). Deze bedrijven zorgen voor 27% van de totale omzet in de watersector.

De bedrijven in de watervoorziening zijn in een belangrijke mate gericht op internationale activiteiten(70% van de bedrijven is zowel op nationaal als internationaal actief) maar dit resulteert niet in eenhoge omzet op de exportmarkt (slechts 16% van de totale omzet).

Het aandeel van de watervoorziening op de wereldmarkt bedraagt ongeveer 2%. Dit aandeel isvergelijkbaar met andere marktsegmenten in de watersector.

De totale omzet in ‘consulting’ in de watervoorziening bedraagt 74 miljoen euro. Het grootste gedeeltevan deze omzet wordt gerealiseerd op de thuismarkt. Totale omzet in ‘realisation’ (verwerven encontracteren van opdrachten) in de watervoorziening bedraagt 1.198 miljoen euro. Totale omzet voorde ‘uitvoering’ bedraagt 1.825 miljoen euro ook hiervoor geldt dat het merendeel wordt gerealiseerdop de thuismarkt.

Bron: NWP, Strategic Watercards, febr 2002

Om de prestaties van de Nederlandse bedrijven te interpreteren is het zinvol om dezete vergelijken met de buitenlandse concurrenten in de watersector. In de onderstaandetabel zijn de resultaten weergegeven. Uit de tabel blijkt dat bij de Nederlandsebedrijven weliswaar zowel de omzet als werkgelegenheid zijn gestegen, maar dezegroei is minder hoog in vergelijking met de buitenlandse bedrijven.

Tabel 13: Nederlandse bedrijven in de watervoorziening vergeleken metbuitenlandse concurrenten

1996 1997 1998Omzet Nederlandse bedrijven

Buitenlandse bedrijven100100

109109

117128

Werkgelegenheid Nederlandse bedrijvenBuitenlandse bedrijven

100100

105106

114126

Gross margin Nederlandse bedrijvenBuitenlandse bedrijven

10,15,1

10,48,8

10,67,9

Current ratio Nederlandse bedrijvenBuitenlandse bedrijven

1,51,9

1,51,9

1,61,9

Quick ratio Nederlandse bedrijvenBuitenlandse bedrijven

1,21,3

1,21,4

1,21,4

Bron: NWP, Strategic Watercards, febr 2002



➧ Kerncijfers waterbedrijven

In het voorgaande is een beeld geschetst van de relatieve omvang van de watersectoren drinkwatervoorziening en zijn de bedrijven vergeleken met de buitenlandseconcurrenten. In de onderstaande tabel zijn enkele specifieke cijfers met betrekkingtot de productie, levering en opbrengsten van de Nederlandse waterbedrijvenweergegeven.

Tabel 14: Overzicht belangrijkste kengetallen Nederlandse waterbedrijven

1990 1995 1999 2000AlgemeenAantal waterleiding bedrijven 55 36 25 24Werknemers in vte 8.422 7.893 7.052 6.803Aansluitingen drinkwater (x1000) 5.674 6.060 6.656 7.042% bemeterd 91 92 91 96Productie (mln m3)DrinkwaterEigen productie 1.227 1.219 1.186 1.183Importsaldo en inkoop bij derden 10 8 4 4Ander waterEigen productie 51 52 68 78Importsaldo en inkoop bij derden 6 11 6 7Levering (mln m3)DrinkwaterEindafnemers totaal 1167 1171 1135 1127w.v. Kleinverbruik 713 726 737 741 Zakelijke markt 237 259 236 214 Groot zakelijke markt 217 186 162 172Niet in rekening gebracht 70 56 56 54Opbrengst levering (mln Euro)DrinkwaterEindafnemers totaal 743 1205 1380 1418w.v. Kleinverbruik 540 898 976 997 Zakelijke markt 133 178 249 251 Groot zakelijke markt 70 129 155 170

Financiële aspectenInvesteringen (mln Euro) 263 484 504 397Bron: VEWIN waterleidingstatistiek 2002

Wat betreft de drinkwaterproductie en levering kan worden geconcludeerd dat in deperiode 1995-2000 de productie is afgenomen. Die daling komt vooral voor rekeningvan de zakelijke markt, het kleinwaterverbruik is toegenomen. In plaats vandrinkwater wordt steeds vaker ander water geproduceerd. Dit water is geschikt voortoepassingen waarvoor een minder hoge kwaliteit nodig is dan drinkwater of juist eenhogere kwaliteit (demiwater) (VEWIN statistiek, 2002). De opbrengsten zijn echter in



deze periode toegenomen. Gezien de daling in de productie moet dit toegeschrevenworden aan gestegen prijzen50. De prijsstijging is onder meer te verklaren uit eenstijging in de kosten. Door de daling van de afzet per aansluiting (onder andere doorwaterbesparende acties) worden de totale kosten omgeslagen over een minder aantalkubieke meters drinkwater. Hierdoor stijgen de tarieven per kubieke meter drinkwater(VEWIN, 2001). De tarieven die de waterleidingbedrijven hun klanten rekenenverschillen in sommige gevallen een factor 2. Volgens VEWIN kunnen de verschillenin tarieven tussen bedrijven worden verklaard door naar de onderliggende kosten tekijken. De totale kosten bestaan voor bijna de helft uit operationele kosten, voor circa20% uit afschrijvingen, voor circa 20% uit vermogenskosten en voor ongeveer 10%uit belastingen. In de benchmark van VEWIN wordt een aantal factoren genoemd diedeze tariefverschillen kunnen verklaren:

- Bedrijfstype. Oppervlaktewater vereist andere zuiveringstechnieken dangrondwater en de zuiveringsinspanning is bij oppervlaktewaterbedrijven groterdan bij grondwaterbedrijven. Deze factoren leiden tot verschillen in de hoogtevan belastingen, vermogenskosten, afschrijvingen en operationele kosten.

- Personeelsintensiteit. Het aantal werknemers en ingehuurde krachten dat eenbedrijf inzet voor haar activiteiten, afgezet tegen het aantal aansluitingen, bepaalteen aanzienlijk deel van de operationele kosten.

- Type aandeelhouder. Bedrijven hebben verschillende aandeelhouders en voereneen verschillend beleid ten aanzien van dividend, winstuitkeringen en solvabiliteit.Deze verschillen komen tot uitdrukking in verschillen in de hoogte van devermogenskosten.

- Klantgrootte van het bedrijf. Deze is bepalend voor een deel van de operationelekosten. Bij bedrijven met een relatief groot aantal grote klanten zijn deoperationele kosten per aansluiting aanzienlijk lager dan bij bedrijven met relatiefveel kleinverbruikers (VEWIN, 2001).

De Vereniging van belangenbehartigers van de zakelijke markt (VEMW) geeft echteraan dat er een kostenbesparing van 25% door de waterbedrijven kan wordengerealiseerd. Volgens deze vereniging is de infrastructuur inefficiënt en is deorganisatie teveel versnipperd waardoor de consument onnodig veel betaalt(Dijkgraaf, 2002).

Box 7: Milieubelasting

In de bedrijfsvergelijking in de drinkwatersector 2000 is naast een economische vergelijking demilieubelasting onderzocht. Hierbij is er gebruik gemaakt van een generiek toepasbare methodiek dienader is gespecificeerd voor toepassing in de drinkwatersector. 1 Aan de hand van deze methodiek isvastgesteld dat in vergelijking met andere nutsvoorzieningen de milieubelasting als gevolg van deproductie en distributie van drinkwater zeer gering is. Voor de toekomst zijn vooral de inzet vanduurzame energie en maatregelen ter voorkoming van de verdroging de belangrijkste uitdagingen

Bron: VEWIN, 2001.

50 De gemiddelde prijs voor eindafnemers is 1,26 euro/m³ (VEWIN statistiek, 2002).



7.3.3.2 Zuivering en riolering

In het voorgaande is een overzicht gegeven van de belangrijkste kerncijfers van dewaterbedrijven. Naast de waterbedrijven is de zuivering en riolering een onderdeelvan de waterketen. Het zuiveringsbeheer is financieel gezien de omvangrijkste taakvan de waterschappen. Het totale jaarbudget van de sector is ongeveer 1,7 miljardeuro waarvan ongeveer 0,9 miljard euro wordt besteed aan de waterkwaliteitstaak. Hetgrootste gedeelte wordt gefinancierd door eigen belastingen (Unie van Waterschappenet al, s.d.). Ieder Nederlands huishouden betaalt de verontreinigingsheffing die hetwaterschap in het betreffende gebied oplegt. In 1999 bedroeg het gemiddelde tariefvan de verontreinigingsheffing (WVO tarief) 42 euro per vervuilingseenheid. Er zijnechter tariefverschillen tussen de waterschappen. Het laagste tarief in 1999 pervervuilingseenheid was 32 euro, het hoogste tarief was in dat jaar 50 euro51. In hettotaal vielen 17 waterschappen binnen de bandbreedte van ongeveer 10% van hetgemiddelde en slechts twee waterschappen waren aanzienlijk goedkoper. Uit debenchmarkstudie blijkt dat het merendeel van de kosten wordt bepaald door hetzuiveren van afvalwater (55%). Daarnaast worden de kosten bepaald door hettransporteren van afvalwater (17% ) en het verwerken en afzetten van slib (28%)(Unie van Waterschappen et al., s.d.).

Box 8: Milieu en zuiveringsprestatie

In de benchmarkstudie (bedrijfsvergelijking zuiveringsbeheer) zijn de verschillendezuiveringsinstallaties vergeleken op de zuiveringsprestatie en milieubewust werken. Uit deze evaluatieblijkt dat:

� de zuiveringsprestatie van de verschillende installaties varieert tussen de 60 en 100%. Hetlandelijk gemiddelde ligt op 87%.1 Verschillen worden onder meer veroorzaakt doordatzuiveringsinstallaties worden overbelast (de absolute hoeveelheid vervuiling is meer dan deinstallatie aankan). Waterschappen met een lage belasting van de rwzi’s realiseren in hetalgemeen een hogere zuiveringsprestatie. De prestaties worden ook beïnvloed door desamenstelling van het afvalwater;

� Aan de hand van een milieu-index is het milieubewust werken in kaart gebracht. Hierbij is gekekenonder andere gekeken naar het energieverbruik, het verbruik van milieubelastende stoffen enbestrijdingsmiddelen, ongezuiverde lozingen en het aantal overtredingen van milieuvergunningen.Uit de evaluatie blijkt dat met een gemiddeld rapportcijfer van 5,3 op dit gebied veel valt teverbeteren. Met name het energieverbruik laat behoorlijke verschillen zien. Overigens moetworden opgemerkt dat ongeveer tweederde van de zuiveringsbeheerders bezig is met deontwikkeling van milieuzorgsystemen voor hun zuiveringsinstallaties. De meesten bevinden zichechter nog in het beginstadium

Bron: Unie van Waterschappen et al., s.d.

51 De vervuilingswaarde wordt uitgedrukt in vervuilingseenheden. De vervuilingswaarde is de gemiddelde belasting van

verontreinigde stoffen door een inwoner per dag. Wettelijk is vastgelegd dat voor woonruimten die worden bewoond dooréén persoon de vervuilingswaarde 1 v.e. bedraagt. Drie vervuilingseenheden is gebaseerd op de gemiddelde woonbezettingin Nederland.Hoofdregel voor bedrijven is dat de vervuilingswaarde wordt bepaald door meting en bemonstering of voor kleinebedrijven door afvalwatercoefficienten vastgelegd in tabellen, waarin de vervuilingswaarde is gerelateerd aan dehoeveelheid water dat wordt verbruikt.



➧ Riolering

Nederland heeft in vergelijking met andere Europese landen met 97% het hoogstepercentage rioolaansluitingen per huishouden. 80% van het totaal aantal aangeslotenhuishoudens kent echter een gemengd stelsel. De totale rioollasten zijn hoger dan deinkomsten uit rioolrechten. In 2000 waren de totale lasten 886 miljoen euro, terwijl deinkomsten 645 miljoen euro bedroegen. Het grootste gedeelte van de kosten wordtbepaald door vervanging en renovatie (www.rioned.org/cijf2000.htm).

7.3.3.3 Conclusie

De Nederlandse bedrijven in de watervoorziening presteren goed en halen een hogeomzet. Export is relatief gezien onderbenut, vergeleken met de binnenlandse omzet.Uit het onderzoeksrapport Strategic Watercards (NWP, 2002) blijkt dat 80% van debedrijven mogelijkheden of kansen ziet voor groei, met name in bestaande markten enbestaande producten.

Met betrekking tot de prijs-kwaliteitverhouding van de geleverde diensten vanwaterschappen en waterbedrijven kan worden opgemerkt dat critici aangeven dat dezekan worden verbeterd. Met name voor de zuiveringsprestaties van de waterschappenblijkt uit de bedrijfsvergelijking dat duurder niet altijd beter is. De belangrijksteverklaringen voor de verschillen zijn het ‘ groot bouwen’ (grotere installaties zijngoedkoper) en energiekosten. Dit betekent echter niet dat grote waterschappen hetbeduidend beter doen dan de kleinere waterschappen (Unie van Waterschappen et al.,s.d.).

7.3.4 Functioneren

Uit de voorgaande paragraaf blijkt dat de waterbedrijven over het algemeen goedpresteren. Om inzicht te krijgen in de dynamiek van het cluster wordt in dezeparagraaf stilgestaan bij de sterkten en zwakten van de bedrijven in dedrinkwatervoorziening van waaruit de kansen en bedreigingen voor deze bedrijvenkunnen worden afgeleid. De mogelijkheden en toekomstperspectieven zijn naastinterne sterkten en zwakten ook afhankelijk van de context waarin deze bedrijvenopereren. In de tweede subparagraaf wordt daarom ingegaan op de trends endynamiek waarmee de waterbedrijven worden geconfronteerd.

7.3.4.1 Sterkten en zwakten van bedrijven in de drinkwatervoorziening.

Recent is een studie uitgevoerd waarin de sterke en zwakke punten in internationaalperspectief van de brede Nederlandse watercluster in kaart zijn gebracht (NWP,2002). In de onderstaande box geven we de belangrijkste uitkomsten voor debedrijven in de drinkwatervoorziening weer.

Box 9: Resultaten swot-analyse

Als grootste zwakte wordt aangemerkt het ontbreken van private partijen of combinaties, waardoorgrote projecten kunnen worden aangegaan. Gezien het publieke karakter van de sector is er geenontwikkeling van de buitenlandse markt waar zulke combinaties kunnen worden ontwikkeld. Detoenemende schaal van projecten vormt een bedreiging voor de Nederlandse waterbedrijven.

http://www.rioned.org/cijf2000.htm



De bedrijven die werkzaam zijn in de drinkwatervoorziening (waterbedrijven en kennisinstellingen ophet gebied van watervoorziening) hebben de volgende sterkten aangegeven:

45% productkarakteristieken (technologie, kennis, expertise, producten) 25% diensten (betrouwbaarheid, klantgerichtheid, prijs/ kwaliteitverhouding) 25% lokaal netwerk 5% marktkennis

Deze sterkten worden ook gezien als de belangrijkste succesfactoren. Over het algemeen zijn debedrijven tevreden over hun eigen presteren en de internationale prestaties. Naast de genoemdesuccesfactoren zijn ook genoemd; een probleemoplossende houding, partnerships, faciliteiten op hetgebied buitenlandse producten.

Bedreigingen die door de bedrijven in de drinkwatervoorziening zijn genoemd:

62% internationale concurrentie 24% complexiteit van de markt en contracten 5% ontbreken van ondersteuning van de overheid 10% geen bedreigingen

Tot slot noemt het merendeel van de ondervraagden het tekort aan personeel (25%) en de onzekerheidof gebrek aan kennis omtrent exportmarkten (25%) als belangrijke bottlenecks

Bron: NWP, 2002

7.3.4.2 De dynamiek van de Nederlandse watercluster

Onderstaand staan we kort stil bij enkele aspecten die enig inzicht bieden in dedynamiek van het Nederlandse watercluster. Hierbij wordt gekeken naar processen alsschaalvergroting en de rol van de overheid hierbij, de samenwerking binnen dewatercluster en innovaties binnen het cluster. In de praktijk hangen deze vier uiteraardsamen. Schaalvergroting zou het draagvlak voor innovatie kunnen vergroten.Samenwerking in kennisontwikkeling kan ook conserverend werken. Nieuwetechnologieën, bijvoorbeeld de nieuwe membraantechnologieën kunnen juist demogelijkheden voor afvalwaterzuivering op kleinere schaal faciliteren en ook eenimpuls voor concurrentie inhouden.

7.3.4.3 Processen van schaalvergroting

Zoals hiervoor is weergegeven is het aantal waterleidingbedrijven de laatste jarenteruggelopen.52 Deze afname is enkel toe te schrijven aan fusies en overnames gerichtop schaalvergroting. Er is een drietal redenen te noemen waarom het proces vanschaalvergroting, dat overigens nog steeds plaatsvindt, de laatste jaren in gang isgezet. Ten eerste speelt het vergroten van de doelmatigheid van de bedrijven een rol.De overheid stimuleerde processen van schaalvergroting en fusies en overnameswerden zelfs afdwingbaar via de rechter. Het laatste en enige private waterbedrijfDoorn heeft zich lange tijd kunnen verzetten tegen een overname door HydronMidden Nederland, maar heeft uiteindelijk voor de rechter moeten capituleren. Er iseen ontwikkeling geweest waarin gemeentebedrijven fuseerden tot provinciebedrijvendie vervolgens supra-provinciale bedrijven werden. Dit gebeurde op aanwijzing van

52 Een gemiddeld Nederlands waterleidingbedrijf heeft bijna 467.000 klanten. De spreiding rond het gemiddelde is groot.

(VEWIN statistiek, 2002).



provincies en gemeenten, die als aandeelhouders alle zeggenschap in dewaterleidingbedrijven hebben.

De noodzaak tot schaalvergroting wordt ook ingegeven door een dalend verbruik enstijgende kosten. Overigens speelt ook een rol dat de industrie zelf meer water is gaanpompen (dit geldt met name voor industriële en landbouw bedrijven). Echter, tot voorkort hoefden deze zelfpompers geen grondwaterbelasting te betalen en was het dus alsnel rendabel. Tegenwoordig moeten de zelfpompers evenveel grondwaterbelastingals waterleidingbedrijven betalen en is zelfpompen minder aantrekkelijk. Overigensbetekent zelfpompen niet dat de banden met het waterleidingbedrijf doorgesnedenworden. Zelfpompers hebben altijd een noodvoorziening nodig en voorzien met hetzelfpompen meestal in een specifieke waterbehoefte. Daardoor is hetwaterleidingbedrijf nog altijd nodig.

Tot slot wordt schaalvergroting vaak noodzakelijk geacht om internationalisatiemogelijk te maken en mee te kunnen dingen naar grote opdrachten in het buitenland.Drinkwaterbedrijven die in publieke handen zijn kunnen wellicht minder goed in mee,terwijl bijvoorbeeld de private partijen juist wel die internationaliseringsslag willenmaken. De kans dat de watervoorziening overigens opgaat in grote multi-utilitybedrijven is klein doordat de aandelen van waterleidingbedrijven in de toekomst (enmet terugwerkende kracht tot 1 januari 2000) niet in handen mogen zijn van privatepartijen. In de gas en elektriciteitssector is dit wel toegestaan. Hier zijn enkele multi-utilities ontstaan, zoals Nuon en Essent. Nuon heeft ook waterleidingbedrijvengekocht. Deze bedrijven zullen afgestoten moeten worden op het moment dat deaandelen Nuon door de aandeelhouders (provincies en enkele gemeenten) verkochtworden of naar de beurs worden gebracht.

7.3.4.4 Samenwerking binnen de keten

Uit verschillende onderzoeksrapporten blijkt dat de samenwerking en afstemmingbinnen de keten te wensen overlaat.53 In het rapport: Het blauwe goud wordt desamenwerking als volgt beschreven: “De regie in het waterbeheer is in de praktijk niethelder. Overheden werken met elkaar samen alsof elke overheid een deel van depuzzel in handen heeft, zonder dat er sprake is van een gelaagdheid inverantwoordelijkheden Daar komt bij dat de cultuur in de watersector binnenorganisaties tamelijk hiërarchisch is en als geheel nog weinig op de buitenwereldgericht.” (Rooy et al., 2000). Ook vanuit het perspectief van de afvalwaterzuiveringwordt samenwerking binnen de waterketen als gefragmenteerd beschouwd. Uit debedrijfsvergelijking zuiveringsbeheer blijkt dat in 1999 een kwart van de zuiverendewaterschappen niet participeert in samenwerkingsprojecten in de keten . Deverschillen in het aantal samenwerkingsprojecten is groot (variërend van geensamenwerking tot 17 samenwerkingsprojecten) (Unie van Waterschappen et al., s.d.).Deze conclusies worden niet bevestigd door de onderzoeksresultaten die in de studiestrategische waterkaarten zijn verwoord. Hieruit blijkt dat de mate van samenwerkingbij bedrijven in de watervoorziening juist hoog is (87%). In vergelijking met degehele watersector behoren de bedrijven in de watervoorziening tot het segment metde hoogste mate van samenwerking. Hierbij gaat het met name om samenwerking metandere bedrijven (rond de 70%). Rond 22% van samenwerkingsactiviteiten is

53 Zie hiervoor: Het blauwe goud verzilveren (2000), Rijksvisie waterketen op hooflijnen (2002) en Borging van publieke

belangen in de waterketen. (2001).



gezamenlijk met onderzoeksinstituten en 11% met onderwijsinstituten. Opvallend isdat de mate van tevredenheid over de samenwerking over het algemeen als matig totvoldoende is gekwalificeerd (NWP, 2002). Mogelijk is de samenwerking tussen dewaterbedrijven onderling hoger, wat een verklaring (afgezien van verschillen inonderzoeksmethodiek) kan zijn voor de genoemde verschillen.

7.3.4.5 Samenwerking buiten de keten

In het voorgaande is de samenwerking tussen de organisaties in de waterketenbeschreven. Daarnaast is interessant hoe de overige partijen in het watercluster (zieschets clusterkaart) samenwerken met de drinkwaterbedrijven. Uit het rapport OverStromen (Wisserhof, 2000) blijkt dat binnen de drinkwatersector weinigsamenwerkingsrelaties tussen kenniscentra zijn getraceerd. Het KIWA (zie vorigeparagraaf) kende tot 1 januari 2000 een monopoliepositie in drinkwatersector, doordatde collectieve programmering en financiering van het KIWA onderzoek en adviesdoor de waterleidingbedrijven via de VEWIN was gekoppeld aan het lidmaatschapvan de VEWIN. Momenteel hebben waterleidingbedrijven de mogelijkheid ombilateraal een 5-jarig onderzoekscontract af te sluiten met het KIWA maar zijn ze vrijom met een concurrerend instituut in zee te gaan. Er komt dus geleidelijk meermarktwerking in de kennisontwikkeling op drinkwatergebied54. Ook buiten dekennisinfrastructuur in strikte zin kent de drinkwatersector een intensievesamenwerking tussen de waterleidingbedrijven in de VEWIN en tussen personen diewerkzaam zijn in de sector in de Vereniging voor Waterleidingbelangen in Nederland(VWN)55.

In de branches van het rioolbeheer en de afvalwaterbehandeling werd eveneens vrijweinig samenwerking tussen de kenniscentra geconstateerd. Dit valt onder meer teverklaren uit bestuurlijke barrières tussen waterleidingbedrijven, waterschappen engemeenten. Deze barrières liggen voor een deel in de uiteenlopende werk- endenkniveaus van de regionaal opererende waterleidingbedrijven en waterschappen ende lokaal werkende en denkende (kleinere) gemeenten. Verder is de concurrentietussen de kenniscentra hier heviger dan in het (publieke) watersysteembeheer en de(semi-publieke) drinkwatervoorziening. De (private) adviesbureaus zijn namelijkoverwegend gericht op rioolbeheer en afwaterbehandeling en op stedelijk waterbeheerin de bredere zin. Voor rioolbeheer bestaat wel een specifieke netwerkorganisatie; deStichting RIONED, waarin naast kenniscentra ook overheden en marktpartijenparticiperen. Vanuit de Stichting RIONED vindt samenwerking plaats metwatersysteembeheerders. Voor afvalwaterbehandeling bestaat geen afzonderlijkenetwerkorganisatie, maar er zijn wel enkele kennisnetwerken die zich richten opafvalwaterbehandeling als op het watersysteembeheer.56 (Wisserhof, 2000).

Concluderend kan worden vastgesteld dat de kennisinfrastructuur in de watersectoreen sterke verkokering laat zien. De samenwerking tussen de verschillende branchesop het gebied van kennisontwikkeling is nog nauwelijks structureel maar afhankelijkvan contacten op individuele basis. Een belangrijke vereiste voor meer structurelesamenwerking is doorbreking van de bestuurlijke verkokering van de watersector, die

54 VEWIN heeft een sterke band met TU Delft en deze laatste partij speelt een steeds belangrijkere onderzoeksrol.55 Gebaseerd op informatie van Dhr. R. van Lawick, VEWIN.56 Zoals bijvoorbeeld de Commissie Integraal waterbeheer (CIW) , de Nederlandse Vereniging voor Waterbeheer (NVA) en

STOWA



via de aansturing van onderzoek doorwerkt in de kennisinfrastructuur (deafzonderlijke programmering en financiering vanuit het ministerie van Verkeer&Waterstaat, VEWIN/KIWA, Stichting RIONED en STOWA). Er is ondermeergeconstateerd dat nauwere bestuurlijke samenwerking ook uit een oogpunt vankennisontwikkeling van belang is. Tot slot wordt integrale aansturing vankennisontwikkeling ook bemoeilijkt door de eigen dynamiek van dekennisinfrastructuur en de beleidsarena. Beleidsvoerders zijn vaak moeilijk tebetrekken bij kennisontwikkeling. Het specificeren van de kennisvraag zeker op delangere termijn, vergt een intensieve dialoog tussen kennisvragers enkennisaanbieders, tussen de wetenschappelijke kenniscentra en de praktijk(Wisserhof, 2000).

7.3.4.6 Innovatieprocessen

Innovaties zijn een goede maatstaf voor de sterkte van de cluster en de mate waaropde waterbedrijven, afnemers en toeleveranciers inspelen op nieuwe ontwikkelingen.Zoals eerder in dit rapport naar voren is gekomen is een interessante technologischeontwikkeling de biomembraantechnologie, een techniek waardoor bedrijven demogelijkheid hebben zelf hun afvalwater te zuiveren. Op dit moment wordt dezetechnologie al toegepast en in de toekomst wordt hier veel van verwacht. Aangeziener sprake is van een monopoliepositie van de waterbedrijven en afnemers hierdoorslechts geringe mate invloed kunnen uitoefenen op de waterbedrijven, zien bedrijvenhier mogelijkheden om zelf het afvalwater te zuiveren en daardoor de afhankelijkheidvan de waterschappen te verkleinen.57

Productinnovaties staan daardoor minder hoog op de agenda. Er worden wel nieuweproducten ontwikkeld (grijs water, huishoudwater, water in flessen) maar dit heeft noggeen noemenswaardige schaal bereikt. Mogelijkheden voor nieuwe producten zijn ervooral in de zakelijke markt, waarbij kostenreductie centraal staat.

Naast technologische innovaties bij producten en toepassing vanmembraantechnologie in de zuivering, moet vooral ook gedacht worden aan hetaanbieden van meer gespecialiseerde diensten en het gezamenlijk aanbieden vandiensten met andere schakels in de waterketen. Vooral het distributieproces is ergduur en kleine verbeteringen hierin kunnen grote besparingen opleveren. In hetonderstaande kader geeft twee voorbeelden van innovaties in het watercluster.

Box 10: Voorbeelden van innovaties

Een voorbeeld waarbij ingespeeld wordt op het aanbieden van producten op maat en daarnaast ookeen integrale waterbenadering nastreeft is de e-watergroup. De e-watergroup biedt Total WaterManagement voor afzonderlijke bedrijven, maar ook voor bedrijvenclusters bereidt en distribueert ditbedrijf verschillende kwaliteiten water; variërend van laagwaardig koelen spoelwater tothoogwaardig demi-water. Daarnaast zorgt dit bedrijf de zuivering, lozing en hergebruik vanafvalwater. Ook ontwerp, bouw en beheer van zowel installaties als apparatuur maken deel uit het e-Water pakket (www.e-watergoup.nl).

57 Informatie afkomstig uit gesprek met de VEMW, de belangenbehartiger van de zakelijke energiemarkt en water.

http://www.e-watergoup.nl/



Een voorbeeld hoe innovatie ook van invloed is op processen van concurrentie is een kaasfabriek inHoogeveen die momenteel bezig is met de bouw van een nieuwe kaasfabriek waarbij het water uit melkwordt gehaald en als proceswater wordt gebruikt. Het wordt de eerste kaasfabriek in de wereld diegeen water inneemt. Het afvalwater (dagelijks 1100m3) zal zelf worden gezuiverd(www.waterforum.net).

7.3.4.7 Conclusie

In deze paragraaf is ingegaan op processen van schaalvergroting, samenwerking eninnovatie. Hieruit kan worden geconcludeerd dat er in de loop der jaren eenschaalvergrotingsproces heeft plaatsgevonden, waarbij het aantal waterbedrijven in delaatste jaren sterk is afgenomen. Deze schaalvergroting geeft waterbedrijven demogelijkheid slagvaardiger te opereren in zowel nationale als internationale projectenen samenwerkingsverbanden en bovendien een meer vraaggerichte benadering tehanteren. Het antwoord op de vraag of dit proces daadwerkelijk plaatsvindt istweeledig. Enerzijds kan worden vastgesteld dat de waterbedrijven een veranderingdoormaken waarbij de vaak introverte en technische oriëntatie plaatsmaakt voor eenmeer open organisatie. Er wordt meer ingespeeld op de behoeften van degrootzakelijke markt, maar dit geldt niet voor de ‘kleinere’ afnemers, waar nog steedseen sterk aanbodsgerichte benadering centraal staat. Tevens blijkt dat desamenwerking binnen de waterketen toeneemt, maar dat deze sterk verbeterd kanworden. Wat betreft de samenwerking met kenniscentra en onderzoeksscholen kanworden vastgesteld dat de watersector een hoge organisatiegraad kent, maar dat dit detransparantie in de sector niet ten goede komt en bovendien verstarrend kan werken.Tot slot kan wat betreft het innovatief vermogen van de watercluster wordengeconcludeerd dat de nadruk ligt op procesinnovatie en in mindere mate opproductinnovaties.

Gezien de mate van integratie tussen bedrijven en organisaties in en om de waterketenlijkt daadwerkelijk gesproken te kunnen worden van een watercluster. De afgelopenjaren is een aantal processen waarneembaar, waarbij de kern van het cluster, dewaterketen wordt versterkt58. Daarnaast zijn ook voorzichtige stappen gezet naarkennisbundeling en samenwerking tussen grootzakelijke afnemers en waterbedrijven.Om de daadwerkelijke sterkte van het cluster te kunnen beoordelen is een uitgebreideranalyse nodig, maar er zijn indicaties dat het functioneren, inclusief hetinnovatievermogen, en presteren van het cluster nog aanzienlijk verbeterd zou kunnenworden. Voor de ontwikkeling van het watercluster is het verder van cruciaal belanghoe het institutioneel kader en vooral de regulering van de marktwerking in hetdrinkwatercluster zijn definitieve beslag gaat krijgen. Vooralsnog lijkt er ruimte omdoor middel van publieke sturing en zelfregulering voldoende prikkels in te bouwenom het bedrijfseconomisch presteren en het vernieuwingsvermogen (processen,producten en wijze van interacteren met de klant) van het cluster verder te verbeteren.Maar de eerlijkheid gebied ook te zeggen dat juist een verbod op privatisering dekansen op internationale expansie aanzienlijk kan belemmeren.

58 Een goede indicator is het aantal studie die worden verricht naar de integratie binnen de waterketen, zoals de recent

verschenen studie; Rijksvisie waterketen. Daarnaast zijn er steeds meer voorbeelden te vinden vansamenwerkingsverbanden tussen riolering, zuivering en waterbedrijven.

http://www.waterforum.net/



7.4 Vijf conclusies voor Vlaanderen

Wanneer we uit deze gevalstudies conclusies willen trekken voor Vlaanderen, moetenwe opletten voor de sterk verschillende institutionele context. Zo is dedrinkwatersector in Engeland en Wales geprivatiseerd wat een gans andere omgevingimpliceert dan deze waarin de drinkwatersector in Vlaanderen opereert. MetNederland zijn de institutionele verschillen misschien minder groot, maar is eranderzijds de historische en geografische context waarin (de strijd tegen) water eenbelangrijke rol speelt. Deze inleidende opmerking moeten in het achterhoofd wordengehouden bij de lectuur van de volgende conclusies en/of bedenkingen. Tevens willenwe beklemtonen dat de verschillen die we vaststellen tussen Vlaanderen enerzijds ende in de gevalstudies beschouwde landen anderzijds, geen uitspraak inhoudt over degewenste situatie.

Een eerste conclusie betreft het publiek versus privaat karakter van dedrinkwatermaatschappijen. In Engeland en Wales is gekozen voor een privatiseringvan de sector. De meningen over de resultaten lopen nogal uiteen. In Nederland ligteen wetsvoorstel klaar om de sector in publieke handen te houden. Het goedfunctioneren van de sector vandaag, de negatieve ervaringen met privatisering inFrankrijk en Engeland en Wales en de bijzondere karakteristieken van het goed waterzijn de belangrijkste argumenten die in het debat worden gehanteerd. De bedenkingdie we hieraan voor Vlaanderen kunnen vastknopen is dat in deze beide landen duseen duidelijke keuze is gemaakt, terwijl er in Vlaanderen nog discussie is over denoodzaak om de drinkwaterinfrastructuur in openbare handen te houden.

Een tweede conclusie betreft de relatie tussen privatisering en concurrentie.Privatiseren kan geenszins gelijk worden gesteld met het introduceren vanconcurrentie en marktwerking. In Engeland en Wales bijvoorbeeld is er sprake vanprivate regionale monopolies die onderling nauwelijks in concurrentie staan.Omgekeerd sluit de publieke eigendom van drinkwatermaatschappijen demogelijkheid niet uit dat er wordt geconcurreerd. Zo geldt voor Nederland dat hoewelde (meeste) drinkwatermaatschappijen in publieke handen zijn, er toch enigeconcurrentie is, met name in de markt van het grootverbruik. Deze grootverbruikershebben zich overigens verenigd in een belangenorganisatie. De bedenking voorVlaanderen is dat er in beide landen sprake is van een wettelijk geregeldemarktwerking op het segment van de grote (industriële) verbruikers. In Vlaanderen iser misschien de facto een (aanzet tot) liberalisering van dit segment, maar ontbreekteen wettelijke basis.

Een derde conclusie houdt verband met de schaalvergroting die zich in beide landenheeft voltrokken. In vergelijking met Engeland en Wales en Nederland, zijn er inVlaanderen erg veel drinkwatermaatschappijen. In Nederland heeft de overheid zelfaangestuurd op deze schaalvergroting en ze wettelijk afdwingbaar gemaakt.

Een vierde bedenking betreft het bestaan en de rol van een regulator. In Engeland enWales is er een regulator die toeziet op het gedrag van de private monopolisten. Eenbelangrijke bevoegdheid is de prijsregulering mede op basis van een benchmarkingtussen de bedrijven. In Nederland is er geen regulator en is de prijszetting vrij omdatgeargumenteerd wordt dat de aandeelhouders van de publiekedrinkwatermaatschappijen wel zullen toezien op een correcte prijszetting. Wel plantmen ook in Nederland de oprichting van een toezichtsorgaan. De uitvoering van een



benchmarking, nu georganiseerd door de sectororganisatie en waaraan door debedrijven op vrijwillige basis wordt deelgenomen, zou tot de taakstelling van dattoezichtsorgaan behoren en een verplichtend karakter krijgen. Doen we in Vlaanderenhetzelfde ? Ook bij ons is er een benchmarkinitiatief dat uitgaat van de sector zelfwaaraan op vrijwillige basis wordt deelgenomen. Van het publiceren van de resultatenkan een belangrijke prikkel uitgaan om (nog) efficiënter te gaan werken en/of dekwaliteit van de dienstverlening (nog) te verbeteren (“name-and-shame” principe). InEngeland en Wales vormt de benchmarking tevens de basis voor de prijsregulering.Vlaanderen is evenwel niet bevoegd voor de prijsregulering. Wel leert hetfunctioneren van de OFWAT, de Britse regulator, dat de kwaliteit van haar optredensterk afhankelijk is van de informatie waarover ze kan beschikken, hetgeen ook voorVlaanderen een belangrijk aandachtspunt is.

Tenslotte een conclusie met betrekking tot het “cluster”-karakter van de watersector inEngeland en Wales en, vooral, in Nederland. In Engeland en Wales werden de drink-en afvalwatersector met de privatisering als het ware institutioneel geïntegreerd. InNederland lijkt er daadwerkelijk gesproken te kunen worden van een waterclustergezien de mate van integratie tussen bedrijven en organisaties in en om de waterketen.Er zijn steeds meer voorbeelden te vinden van samenwerkingsverbanden tussenriolerings-, zuiverings- en drinkwaterbedrijven. De overheid stuurt daar ook op aanmet publicaties zoals “Rijksvisie waterketen”. Daarnaast zijn ook voorzichtigestappen gezet naar kennisbundeling en samenwerking tussen de grote industriëleverbruikers en de waterbedrijven. In Vlaanderen is daarvan nog maar in beperkte matesprake.

Samenvattend blijkt dat in Vlaanderen, in vergelijking met de twee besprokengevalstudies, een duidelijke visie ontbreekt waar men met de sector/cluster naar toewil. Zo ontbreekt een duidelijk standpunt met betrekking tot bijvoorbeeld het publiekversus privaat karakter van de drinkwatermaatschappijen, de introductie vanmarktwerking, de gewenste schaal of de integratie van de drink- en afvalwatersector.Bij de bespreking van de aanzet voor een clusteragenda komen we hierop nog terug.



8 Aanzet voor clustermonitor en –agenda

8.1 Inleiding

In de voorgaande hoofdstukken werd een clusterstudie van de drinkwatersectorgepresenteerd. Uit de clusterschets kwam onder meer naar voor dat de overheid eenkritieke speler is voor de ontwikkelingen binnen de drinkwatersector.

Gegeven de grote impact die het beleid heeft op de evoluties van de betrokken cluster,is het aangewezen dat de overheid in voldoende mate de gevolgen van haarbeleidskeuzes inschat. Dit kan maar indien de nodige kennis over de cluster aanwezigis. Opdat informatie over een cluster ook werkelijk beleidsondersteunend zou zijn, ishet van belang dat in de toekomst vooral de bewegingen binnen de cluster opgevolgdworden. Een continu monitoreren van de cluster kan een integraal beleidsperspectiefondersteunen. In 8.2 bieden we een raamwerk voor het opstellen van zo’nclustermonitor.

Daarbij dient opgemerkt dat het – zoals ook aangegeven in het bestek van dezeopdracht- in het kader van dit pilootproject slechts om een aanzet gaat. Deze aanzetdient verder uitgewerkt en ingevuld te worden. Zo beogen we bijvoorbeeld geenexhaustiviteit wat de mogelijke indicatoren betreft en worden die nog niet altijd evenconcreet omschreven. Overigens zal bij een verdere uitwerking van de clustermonitorde beschikbare informatie (onmiddellijk of op termijn) een belangrijk criterium zijnvoor de selectie van indicatoren.

De grote impact die de overheid op de drinkwatersector heeft, betekent eveneens dater een meerwaarde kan gecreëerd worden via een strategische convergentie van deactoren. Door een overlegplatform kan het engagement van de betrokkenclusteractoren beoogd worden, om zo te komen tot samenwerking rond gezamenlijkeuitdagingen. De feitelijke uitwerking van dergelijk actieprogramma valt buiten hetbestek van deze opdracht, maar in 8.3 bieden wij reeds enkele suggesties voor eengemeenschappelijke clusteragenda.

Op te merken valt dat ook in hetgeen volgt, de klemtoon in eerste instantie ligt op dedrinkwatersector, zowel bij de bespreking van de monitor als de agenda. In hetalgemeen hebben we immers nog maar een beperkt zicht op andere (toekomstige ?)clusteractoren zoals de (private) watersector, ruim gedefinieerd, of dekennisinstellingen. We spreken niettemin van een clustermonitor en een clusteragendaomdat zowel de monitor als de agenda een aantal verwijzingen inhouden naar deevolutie naar een cluster.

8.2 Aanzet voor opstellen van clustermonitor

8.2.1 Doelstelling

Zoals hiervoor reeds aangegeven is de clustermonitor bedoeld als een instrument voorhet genereren van beleidsinformatie. Het geeft een systematisch beeld van de clusteren biedt tevens een inzicht in de drijvende krachten die de cluster beïnvloeden. Een



clustermonitor is met andere woorden een hulpmiddel waarmee de sterkten enzwakten van de cluster systematisch in kaart worden gebracht. Daarenboven kan meteen clustermonitor ook de concurrentiepositie en het aanpassingsvermogen aan eenveranderende omgeving worden opgevolgd, en de belangrijkste knelpunten kunnenworden geagendeerd.

8.2.2 Raamwerk

Opdat de clustermonitor een coherent en veelzijdig beeld van de cluster zouweergeven, stellen wij voor het raamwerk, zoals geïllustreerd in Figuur 32, tehanteren bij het selecteren van de op te volgen indicatoren. De externe omgeving(bijv. reglementering, internationale ontwikkellingen) en factoren die inspelen opvraag en aanbod scheppen de structuur waarbinnen de clusteractoren handelen.Wijzigingen in de determinanten van vraag en aanbod, of in de externe omgevingkunnen tot een ander gedrag leiden (bijv. op vlak van aangeboden dienstverlening).Dit wordt gereflecteerd in de resultaten van de cluster. Ook omgekeerd gelden eenaantal terugkoppelingen: het gedrag van de clusteractoren kan inwerken op de vraagof op het aanbod, of kan gericht zijn op het wijzigen van de externe omgeving(lobbyen).

Figuur 32: Raamwerk voor clustermonitor

1) Externeomgeving

4) Structuur

5) Gedrag

6) Resultaten

2) Vraag-factoren

3) Aanbod-factoren

Bron: IDEA Consult



Doel van de monitor is om voor elk van deze onderdelen een aantal indicatoren tebepalen die op regelmatige wijze opgevolgd worden. Het hanteren van dit raamwerkvermijdt dat de monitor een onsamenhangend geheel van statistische reeksen wordt,maar laat integendeel toe de samenhang tussen de diverse aspecten beter te begrijpen.

Wanneer ondernemingen bijv. beslissen andere diensten aan te bieden, dan kan dat hetgevolg zijn van wijzigingen in de vraag (bijv. daling van het gemiddeld verbruik), vanaanbodaspecten (bijv. gestegen kosten), die zich al dan niet voordoen omwille vanevoluties in de externe omgeving (bijv. toegenomen milieueisen).

Opdat de monitor als beleidsondersteunend instrument kan gehanteerd worden, dienendan ook voor elk van de samenstellende onderdelen van dit raamwerk indicatorenopgesteld én opgevolgd te worden. Het heeft weinig zin om enkel de structuur van decluster op te volgen (bijv. aantal ondernemingen), of enkel de vraagzijde in demonitor op te nemen. Wil men een samenhangend beeld van de ontwikkelingen in dedrinkwatersector, dan is het van belang de verschillende aspecten die de evoluties inde cluster helpen verklaren, in de monitor op te nemen.

De indicatoren vormen daarbij een combinatie van enerzijds jaarlijks bij te houdenkerninformatie, en anderzijds (veelal kwalitatieve) informatie die meerjaarlijksopgesteld wordt. De jaarlijkse indicatoren bieden een “quick scan” van dedrinkwatersector. Wanneer deze “quick scan” wijst op veranderingen binnen desector, of wanneer men meer inzicht wenst in één of ander aspect van het raamwerk,dan kan een aanvullende, diepgaandere analyse wenselijk zijn. Zo kan men elk jaaréén aspect diepgaander onderzoeken, bijv. milieu, opkomst van buitenlandseconcurrenten, veranderingen in marktwerking, innovatie, …

In de hierna volgende tekst, gaan we in op de diverse aspecten van hetmonitorraamwerk, en suggereren telkens een aantal mogelijk op te nemen indicatoren.In het samenvattend overzicht in 8.2.9 worden deze indicatoren hernomen, en wordenook steeds de bronnen vermeld waar deze informatie kan bekomen worden.

8.2.3 Externe omgeving

De ondernemingen uit de cluster handelen binnen een bepaalde context, diegrotendeels een gegeven vormt. Die context omvat onder meer het overheidsoptreden(bijv. drinkwaterdecreet, wet op de intercommunales …) maar ook ontwikkelingen inhet buitenland scheppen een bepaalde omgeving waarbinnen de cluster handelt, of dieinspiratie kan bieden voor het aangaan van bepaalde uitdagingen in Vlaanderen.

Mogelijke indicatoren zijn o.m.

- een jaarlijks overzicht van belangrijke (vooropgestelde) wijzigingen in dewetgeving, zowel op Europees, Belgisch als Vlaams niveau, die de cluster inVlaanderen beïnvloeden (eventuele subsidieregelingen, milieunormen,drinkwaterdecreet, …);

- het regelmatig screenen van de (inter)nationale persartikels op evoluties in debuitenlandse watersector en het institutioneel kader in de betrokken landen;

- wanneer deze screening van artikels wijst op belangrijke ontwikkelingen (bijv.nieuw institutioneel kader, invoering van “common carriage”), dan kan een



uitgebreidere analyse aangewezen zijn, om hieruit lessen te trekken voorVlaanderen.

8.2.4 Drijvende krachten met impact op de vraag

Een tweede onderdeel van het monitorraamwerk betreft de drijvende krachten achterde ontwikkelingen in de vraag. Indicatoren die de vraagzijde belichten zijn bijv.:

- evolutie van het totale drinkwaterverbruik in Vlaanderen;- evolutie van het gefactureerde drinkwaterverbruik in Vlaanderen;- evolutie van het huishoudelijk en het industrieel (waaronder het agrarisch)

drinkwaterverbruik in Vlaanderen.- evolutie van het algemeen waterverbruik (omvat naast drinkwater ook

hemelwater, putwater, ...)

Indicatoren die meer peilen naar de achterliggende factoren die tot dezevraagevoluties leiden, zijn onder meer:

- evolutie van het aantal aansluitingen (huishoudelijk en industrieel) en hetgemiddeld verbruik per aansluiting (huishoudelijk en industrieel);

Een daling van het huishoudelijk drinkwaterverbruik kan bijv. de resultante zijn van enerzijds eendaling van het gemiddeld verbruik per aansluiting terwijl anderzijds het aantal aansluitingen nogtoeneemt.

- evolutie van het piekverbruik van drinkwater

Het piekverbruik bepaalt de noodzakelijke dimensionering van de drinkwaterinfrastructuur. Indienhet piekverbruik ongeveer constant blijft en het gemiddelde verbruik zou dalen heeft dit negatieveconsequenties op de rendabiliteit.

- evolutie van het aantal aansluitingen waarvan het verbruik kleiner is dan het gratisgeleverd volume

- demografische tendensen (gemiddelde omvang van de huishoudens, aantalhuishoudens);

Wanneer het gemiddeld verbruik per aansluiting daalt, dan kan dit het gevolg zijn van eengewijzigde samenstelling van een doorsnee huishouden (minder personen per aansluiting) maarook door een rationeler watergebruik (minder verbruik per persoon).

- evolutie van het aandeel van de uitgaven voor drinkwater in de totale bestedingenvan de gezinnen

- groei in een aantal industriële sectoren (grote waterafnemers);

Wat de industriële vraag betreft, is het van belang te weten of de groeiende vraag te wijten is aaneen toegenomen productie in sommige industriële sectoren (bij bestaande bedrijven, of door groeivan het aantal bedrijven in die sectoren), dan wel aan een toegenomen watergebruik bij deproductie. Ook de mate waarin groei in die industriële sectoren samenhangt metconjunctuurschommelingen, kan interessant om weten zijn.

- evolutie van het aantal toegestane vergunningen (en volume) voor het oppompenvan grondwater;

- evolutie van de vraag naar grijs water, proceswater, koelwater, ...- groei van bedrijven gespecialiseerd in waterzuivering/ die ander water leveren (in

termen van aantal bedrijven, omzet, personeel).



De huidige (en toekomstige) vraag naar drinkwater wordt ook mee bepaald door de beschikbarealternatieven. Het opvolgen van de mate waarin deze alternatieven aangewend worden kan dusook in de monitor opgenomen worden.

8.2.5 Drijvende krachten met impact op het aanbod

Als derde bevat een clustermonitor best ook indicatoren m.b.t. de ontwikkelingen aande aanbodzijde.

Wat de ondernemingen kunnen aanbieden en tegen welke voorwaarden, wordt meeingegeven via de technologische mogelijkheden en de kostprijs. Een eerste indicatoris daarom idealiter:

- evolutie en samenstelling van de kostprijs van productie / aankopen / distributie;

Omdat kostprijzen zeer uiteenlopend kunnen berekend worden, is nauwkeurigeafstemming tussen de betrokken actoren vereist. Maar het vrijgeven vankostprijsinformatie ligt vaak gevoelig. Een alternatieve, zij het minder gedetailleerde,indicator bestaat daarom uit:

- evolutie bedrijfskosten (totaal en per geleverd – of geproduceerd – volume);

De kwaliteit en kostprijs van het aanbod kan wijzigen doorheen de tijd. Zo kanonderzoek en ontwikkeling leiden tot verbeteringen in het productieproces(procesinnovatie) of tot verbeteringen van het aangeboden product (productinnovatie).Deze innovatieve ontwikkelingen kunnen het gevolg zijn van eigen O&O, dan welvan samenwerking met bijv. universiteiten.

Behalve door technologische ontwikkelingen kunnen de productiekosten ookbeïnvloed worden door andere factoren, zoals schaalvoordelen in ondersteunendetaken (bijv. administratie), of productiviteitsontwikkelingen.

Omgekeerd kunnen strengere milieu-eisen of kwaliteitsnormen, opgelegd door deoverheid, de kosten van de ondernemingen verhogen.

Om deze drijvende krachten te achterhalen, kunnen bijv. volgende indicatoren in declustermonitor opgenomen worden:

- uitgaven voor O&O: totaal, per werknemer, en in % van de totale uitgaven;- beschrijving van de O&O activiteiten (kwalitatief);- samenwerkingsverbanden met universiteiten, kennisinstellingen,

onderzoeksfora… op vlak van O&O (kwalitatief, of via waardeketenanalyse);- productiviteitsontwikkelingen (mogelijke maatstaven zijn: toegevoegde waarde

per werknemer, omzet per werknemer, productie per werknemer);

Deze indicatoren meten de arbeidsproductiviteit. Wanneer zich hier belangrijke verschuivingenaftekenen, kan het de moeite lonen na te gaan in welke mate dit gepaard ging met een toegenomenkapitaalsintensiteit, en of de toegenomen arbeidsproductiviteit bijv. een negatief effect had op dekapitaalsproductiviteit, of zelfs de totale factorproductiviteit.

- mogelijkheden om schaalvoordelen in productie/distributie/ondersteunende takente realiseren (kwalitatief);

- uitgaven voor labo-testen



8.2.6 Structuur van de cluster

De typische kenmerken van de vraag, het aanbod, en het externe kader scheppen eenbepaalde structuur voor de cluster. Structurele kenmerken van de sector hebbenvooral betrekking op de clusteractoren: wie is actief in de sector ? Naast deidentificatie van de clusteractoren omvat dit luik van de monitor ook informatie overde meer structurele aspecten van deze actoren: dimensieklasse, hun geografischespreiding (wie is waar actief ?) en het aantal, ligging en omvang van de vestigingen.

Deze items komen tot uitdrukking via indicatoren als:

- evolutie aantal drinkwaterbedrijven en hun omvang;- schaal (aantal werknemers) van de vestigingen (niet ondernemingen);- het verzorgingsgebied van elk van de bedrijven;- beschikbaar leidingnetwerk (aantal km, kaart);- aanknooppunten tussen diverse leidingnetwerken;- dichtheid van het distributienetwerk (aantal aansluitingen per km leiding);- gebruikte bronnen voor waterproductie, met onderscheid tussen grond- en

oppervlaktewater;- mate van aanwezigheid van buitenlandse aanbieders in Vlaanderen- internationale activiteiten van Vlaamse waterbedrijven in het buitenland

8.2.7 Gedrag van de clusteractoren

Binnen deze structuur zullen de clusteractoren beslissingen nemen, betreffende:

- prijzen (combinatie van vast recht en aangerekend tarief volgens verbruik)

Prijsaanpassingen kunnen voortvloeien uit wijzigingen aan vraagof aanbodzijde, of viaaanpassingen aan de externe omgeving. Ze kunnen ook ingegeven zijn vanuit structureleverschuivingen (bijv. fusie van ondernemingen). Om wijzingen in het gedrag te duiden, is eenanalyse van de elementen stroomopwaarts in het analysekader aangewezen.

- aangeboden dienstverlening (kwalitatief), of ook: aandeel van inkomsten uit niet-drinkwateractiviteiten

Ondernemingen kunnen de kwaliteit van het aanbod aanpassen, of beslissen bepaaldeproducten/diensten al dan niet aan te bieden.

Daarnaast kunnen ondernemingen ook beslissen om aanpassingen door te voeren, dienaar de klant toe niet meteen waarneembaar zijn. Door meer aan te kopen in plaatsvan zelf te produceren, door meer of minder te investeren, of door de productiekapitaalintensiever te maken bijvoorbeeld.

Voorbeelden van indicatoren zijn:

- % aankopen bij aan andere drinkwatermaatschappijen;- mate van verticale integratie (TW/Omzet als eerste indicator, meer uitgebreide

(meerjaarlijkse) analyse via waardeketenanalyse);- evolutie van de investeringsintensiteit (Investeringen per werknemer of in % van

de omzet);



- evolutie van de kapitaal- of arbeidsintensiteit (Materieel vast actief perwerknemer);

- milieu-maatstaven.

8.2.8 Resultaten

De hiervoor beschreven clusterelementen leiden tot een bepaald resultaat voor desector (of cluster) in termen van economisch belang en innovativiteit. Deze resultatenworden weergegeven, via indicatoren als:

- evolutie van het aantal werknemers in de drinkwatersector;- evolutie van de omzet;- bedrijfsresultaat (totaal en per volume);- klantentevredenheid (kwalitatief);- wetenschappelijke publicaties, presentaties op congressen, patentaanvragen

Ook de gevolgen voor andere clusteractoren (bijv. gemeenten) of resultaten op hetvlak van specifieke doelstellingen (bijv. zelfvoorziening in Vlaanderen) kunnenindien gewenst opgevolgd worden, via indicatoren als:

- uitkering van dividenden aan gemeenten;- afhankelijkheid van Wallonië/Brussel/buitenland voor aankopen/voor aanvoer

productie Vlaamse drinkwatermaatschappijen.

Clus

ters

tudi

e va

n de

wat

erse

ctor

in V

laan

dere

n

Sept

embe

r 200

2p.

105

8.2.

9 O

verz

icht

Raa

mw

erka

spec

tIn

dica

tor

Bro

nEx

tern

e om

gevi

ng-

Fede

rale

en

gew

este

lijke

regl

emen

terin

g m

.b.t.

wat

er (k

wal

itatie

f)O

verh

eid

- A

lgem

ene

inte

rnat

iona

le o

ntw

ikke

linge

n (k

wal

itatie

f)Pe

rsar

tikel

en-

Inte

rnat

iona

le c

ase

stud

ies (

mee

rjaar

lijks

en

kwal

itatie

f)Li

tera

tuur

, int

ervi

ews

Vra

agfa

ctor

en-

Evol

utie

van

tota

le d

rinkw

ater

verb

ruik

en

van

gefa

ctur

eerd

e dr

inkw

ater

verb

ruik

Drin

kwat

erbe

drijv

en-

Evol

utie

van

hui

shou

delij

k ve

rsus

indu

strie

el d

rinkw

ater

verb

ruik

Drin

kwat

erbe

drijv

en-

Evol

utie

van

het

drin

kwat

erve

rbru

ik t.

o.v.

and

er w

ater

verb

ruik

Am

inal

- Ev

olut

ie v

an h

et a

anta

l aan

slui

tinge

n en

gem

idde

ld v

erbr

uik

per a

ansl

uitin

g (o

p te

split

sen

naar

indu

strie

ver

sus h

uish

oude

ns),

incl

. aan

tal a

ansl

uite

n m

et v

erbr

uik

lage

r dan

gra

tisge

leve

rd v

olum

e

Drin

kwat

erbe

drijv

en

- Pi

ekve

rbru

ikD

rinkw

ater

bedr

ijven

- A

ande

el v

an w

ater

in h

uish

oudu

itgav

enH

uish

oudb

udge

tenq

uête

- D

emog

rafis

che

ontw

ikke

linge

n: a

anta

l en

omva

ng v

an d

e hu

isho

uden

s in

het

verz

orgi

ngsg

ebie

dN

IS

- G

roei

van

bep

aald

e in

dust

riële

sect

oren

: om

zet,

tew

erks

telli

ng, a

anta

l bed

rijve

nN

IS, M

TA-

Aan

tal u

itger

eikt

e gr

ondw

ater

verg

unni

ngen

en

volu

me

Am

inal

- G

roei

van

aan

tal b

edrij

ven

die

inst

aan

voor

wat

erzu

iver

ing

/ die

and

er w

ater

leve

ren

NIS

of B

alan

scen

trale

, com

pend

ia ,

deel

nam

e aa

n va

kbeu

rzen

Aan

bodf

acto

ren

- K

ostp

rijs p

rodu

ctie

/ aa

nkop

en /

dist

ribut

ieD

rinkw

ater

bedr

ijven

- B

edrij

fsko

sten

Bal

ansc

entra

le-

O&

O u

itgav

en (t

otaa

l, pe

r wer

knem

er e

n in

% v

an d

e to

tale

uitg

aven

), ui

tgav

en v

oor

labo

test

enB

alan

scen

trale

(toe

licht

ing)

,dr

inkw

ater

bedr

ijven

- Fo

cus O

&O

(kw

alita

tief)

Jaar

vers

lage

n, In

terv

iew

s-

Sam

enw

erki

ngsv

erba

nden

op

vlak

van

O&

OK

wan

titat

ief:

Drin

kwat

erbe

drijv

en(w

aard

eket

enan

alys

e)K

wal

itatie

f: in

terv

iew

s-

Prod

uctiv

iteits

ontw

ikke

linge

n (T

W/w

erkn

emer

of O

mze

t/wer

knem

er o

fO

utpu

t/wer

knem

er)

Bal

ansc

entra

le o

f drin

kwat

erbe

drijv

enof

NIS

(om

zet)

en M

TA(w

erkn

emer

s)-

Mog

elijk

hede

n vo

or re

alis

eren

scha

alvo

orde

len

in p

rodu

ctie

/dis

tribu

tieK

wal

itatie

f: in

terv

iew

s

Clus

ters

tudi

e va

n de

wat

erse

ctor

in V

laan

dere

n

Sept

embe

r 200

2p.

106

Raa

mw

erka

spec

tIn

dica

tor

Bro

nSt

ruct

uur

- A

anta

l drin

kwat

erbe

drijv

en e

n om

vang

Drin

kwat

erbe

drijv

en-

Scha

al v

an d

e ve

stig

inge

nRS

Z (g

edec

entra

lisee

rde

stat

)-

Ver

zorg

ings

gebi

edD

rinkw

ater

bedr

ijven

- Le

ngte

en

liggi

ng v

an h

et le

idin

gnet

wer

kD

rinkw

ater

bedr

ijven

- A

ankn

opin

gspu

nten

tuss

en le

idin

gnet

wer

ken

Drin

kwat

erbe

drijv

en-

Dic

hthe

id v

an h

et d

istri

butie

netw

erk

Drin

kwat

erbe

drijv

en-

Geb

ruik

te b

ronn

en v

oor w

ater

win

ning

VM

M o

f Drin

kwat

erbe

drijv

en-

Aan

deel

van

gro

ndw

ater

win

ning

in to

tale

wat

erpr

oduc

tieD

rinkw

ater

bedr

ijven

- B

uite

nlan

dse

aanw

ezig

heid

in V

laan

dere

n (w

ater

sect

or)

Bal

ansc

entra

le, p

ers

- A

anw

ezig

heid

van

Vla

amse

wat

erbe

drijv

en in

het

bui

tenl

and

pers

, jaa

rver

slag

enG

edra

g-

Prijs

zetti

ngD

rinkw

ater

bedr

ijven

/Prij

zenc

omm

issi

e-

Bes

chrij

ving

die

nstv

erle

ning

(kw

alita

tief)

Drin

kwat

erbe

drijv

en-

Aan

deel

van

act

ivite

iten

ande

re d

an v

erko

op d

rinkw

ater

in to

tale

om

zet

Drin

kwat

erbe

drijv

en-

Aan

kope

n va

n dr

inkw

ater

bij

ande

re d

rinkw

ater

maa

tsch

appi

jen

Drin

kwat

erbe

drijv

en-

Mili

eu-in

span

ning

enD

rinkw

ater

bedr

ijven

- V

ertic

ale

inte

grat

ieB

alan

scen

trale

en

waa

rdek

eten

anal

yse

- In

veste

rings

- en

kapi

taal

inte

nsite

itN

IS, M

TA e

n B

alan

scen

trale

Res

ulta

ten

- G

roei

: loo

ntre

kken

de w

erkg

eleg

enhe

idM

TA o

f RSZ

- O

mze

tB

alan

scen

trale

of N

IS-

Bed

rijfs

resu

ltaat

(tot

aal e

n pe

r vol

ume)

Bal

ansc

entra

le e

n D

rinkw

ater

bedr

ijven

- K

lant

ente

vred

enhe

id (k

wal

itatie

f)K

lant

enbe

vrag

ing

- Pa

tent

aanv

rage

nEO

B-

Uitk

erin

gen

aan

gem

eent

enB

alan

scen

trale

of D

rinkw

ater

bedr

ijven

- A

fhan

kelij

khei

d va

n W

allo

nië/

Bru

ssel

/bui

tenl

and

voor

aan

kope

n / a

anvo

erD

rinkw

ater

bedr

ijven

Afk

ortin

gen:

EOB

: Eur

opee

s Oct

rooi

bure

auM

TA: M

inist

erie

van

Tew

erks

telli

ng e

n A

rbei

dR

SZ: R

ijksd

iens

t voo

r Soc

iale

Zek

erhe

idV

MM

: Vla

amse

Mili

eum

aats

chap

pij



8.2.10 Aandachtspunten

� Beschikbaarheid en kwaliteit van de gegevens

- Op sectorniveau zijn tal van gegevens beschikbaar bij diverse statistischeinstellingen of organisaties. De gegevens hebben in dat geval steedsbetrekking op een groep van ondernemingen, waarbij als indeling de Nace-classificatie gehanteerd wordt. Zo zijn gegevens m.b.t het aantalarbeidsplaatsen beschikbaar bij RSZ of Ministerie van Tewerkstelling enArbeid (MTA); beschikt het Nationaal Instituut voor de Statistiek (NIS) overgegevens betreffende de omzet en de investeringen, alsook over het aantalondernemingen, terwijl de gedecentraliseerde gegevens van de RSZbetrekking hebben op het aantal inrichtingen in de sector. Merk hierbij op datdeze sectoren ruimer zijn dan het geheel van de drinkwatermaatschappijen.Ook ondernemingen die als hoofdactiviteit het zuiveren van water hebben,worden in de statistiek opgenomen. Om een beeld te hebben van welkeondernemingen beschouwd worden, kan men bijv. via de balanscentrale vande NBB de vennootschappen in de betreffende sector identificeren.

- Via de balanscentrale van de NBB kan per onderneming de financiëleinformatie, zoals deze meegedeeld wordt in de jaarrekening, opgevraagdworden. Deze informatie is wel enkel beschikbaar voor vennootschappen.Deze bron is dus niet te gebruiken voor de gemeentelijke regies waarvoorandere boekhoudregels gelden.

- Informatie die drinkwaterspecifiek is, kan enkel bekomen worden via deondernemingen zelf. Veel gegevens zijn beschikbaar via de jaarverslagen vande bedrijven, zoals bijv. jaarlijkse productie, aantal aansluitingen… Debedrijven rapporteren echter elk op hun eigen manier, wat de mogelijkhedenom deze informatie op te nemen in een monitor, enigszins belemmert.Wanneer in de monitor informatie opgenomen wordt die via de bedrijven moetworden bekomen, dan wordt best eerst met de sector overlegd over deinterpretatie van de variabelen, dit om de vergelijkbaarheid tussenondernemingen, maar vooral over de tijd te verhogen. Het verhogen van detransparantie van de data kan ook een item op de clusteragenda zijn (zieverder).

- De cijfers verzameld via de hiervoor vermelde bronnen bieden geen volledigbeeld. Om een duiding van de cijfers te krijgen, of om informatie weer tegeven over topics die niet kwantitatief uit te drukken zijn, zal aanvullendekwalitatieve informatie vereist zijn, die bijv. kan bekomen worden vialiteratuur, artikels in de pers of interviews.

� Gebruik van de monitor

- Wanneer men beslist een clustermonitor op te zetten, dan dient men hierbijvoor ogen te houden dat dergelijke monitor geen rekenmodel is datwijzigingen op één bepaald vlak doorrekent naar andere factoren. Evenmin ishet een systeem dat met één druk op de knop een clusterbeeld genereert. Eenmonitor moet veeleer gezien worden als een tool, een leidraad bij het opvolgenvan de cluster. De monitor moet de persoon die de cluster opvolgt, toelaten op



een systematische manier en vanuit diverse invalshoeken de ontwikkelingen inde cluster te vatten. Het interpreteren van de data blijft een belangrijk aspect.

- Bij het uitbouwen van een monitor dient ook de keuze gemaakt te worden overde hoeveelheid informatie die men bijhoudt. Een principe hierbij is dat menmet de monitor geen volledigheid moet nastreven: wanneer men tracht om allebeschikbare informatie m.b.t. de (drink)watersector te verzamelen, dan creëertmen een groot stuk overhead. Men dient steeds voor ogen te houden dat deinspanningen moeten opwegen tegenover de baten: de monitor moet m.a.w.net voldoende indicatoren bevatten om een veelzijdig beeld van de cluster tehebben, waarbij diverse aspecten behandeld worden.

- Gegeven dat het gebruik van een monitor niet kan zonder interpretatie van deresultaten, is de monitor ook geen statisch instrument dat jaar na jaar dezelfdegegevens oplevert. Sommige jaren kan het zijn dat één bepaald aspectgewijzigd is, zonder dat men direct een verklaring kan vinden via de anderevariabelen. Dan kan het nodig zijn dit wat verder uit te diepen, aan de handvan bijkomende variabelen, of met behulp van kwalitatieve informatie. Naasteen basisraamwerk dat jaarlijks geactualiseerd wordt, impliceert het gebruikvan de monitor dus ook een dynamisch aspect.

� Afstemming met Europese verplichtingen

De Europese Kaderrichtlijn Water verplicht de lidstaten tot een economischeanalyse van het watergebruik voor elk stroomdistrict (Artikel 5 en bijlage 3).Tevens dienen de lidstaten rekening te houden met “het beginsel van terugwinningvan de kosten van waterdiensten, inclusief milieukosten en kosten van dehulpbronnen” (Artikel 9). Voor zowel de economische analyse als de toepassingvan het principe van kostentoerekening zullen gegevens moeten wordenverzameld die althans gedeeltelijk overlappen met de gegevens die wordengesuggereerd voor de monitor. De inspanningen voor de gegevensverzamelingworden dus best gecoördineerd tussen de verantwoordelijke instanties.

� Stappenplan voor een concrete implementatie

Zoals eerder al aangeduid, dient deze aanzet voor een clustermonitor verderaangevuld en uitgewerkt te worden in een volgende fase van het traject, zoalsvoorzien door de Vlaamse overheid. Daarbij zou als volgt kunnen worden te werkgegaan.

- In eerste instantie dienen de doelstellingen van de clustermonitor verder teworden gepreciseerd. Zo stelt zich bijvoorbeeld de vraag of men de monitorwil hanteren om de sector of cluster (passief) te observeren dan wel (actief)aan te sturen. Of hij zich beperkt tot de drinkwatersector dan wel het ruimerperspectief van de cluster als uitgangspunt neemt. En of de monitor explicietbedoeld is om de regulator de noodzakelijke informatie aan te leveren. Maarals de monitor primair voor de overheid is bedoeld, ontwikkelt het zichmisschien snel tot een instrument waar de andere actoren zich zullen tegenafzetten. Ook het bepalen van de frekwentie waarmee de monitor zal wordenopgesteld, is een aandachtspunt. Daarbij kan alvast worden opgemerkt dat hetnatuurlijk geen zin heeft een monitor op te stellen indien men niet minstens deintentie heeft de oefening in de toekomst te herhalen.



- Wanneer de doelstellingen verder gepreciseerd zijn, lijkt het ons belangrijk deverantwoordelijkheid toe te wijzen voor de opmaak ervan, bijvoorbeeld aan deadministratie of aan de regulator, en tegelijk de betrokkenheid van deverschillende actoren te garanderen. Zeker als de monitor een document moetworden dat de cluster als geheel, inclusief de overheid maar niet alleen deoverheid, helpt zich tijdig aan te passen en zwakke punten weg te werken, isde creatie van een draagvlak van essentieel belang.

- Vervolgens kan worden overgegaan tot de bepaling van de prioritaireindicatoren, in het licht van de eerder gepreciseerde doelstellingen. Wanneerde monitor bijvoorbeeld bedoeld is om (actief) aan te sturen in een bepaalderichting, dan moeten de geselecteerde indicatoren toelaten de realisatie vandeze doelstelling te monitoren.

- Deze prioritaire indicatoren moeten een éénduidige definitie krijgen zodat overde resulterende cijfers achteraf geen discussie kan ontstaan.

- Tenslotte kan worden overgegaan tot een pilootuitgave van de monitor,gevolgd door een evaluatie in het licht van de doelstellingen. Dit vergt geengrote investeringen in een complex informaticasysteem. Zeker in een eerstefase kan de verzamelde kwantitatieve informatie op een gestructureerde wijzeworden bijgehouden in bijvoorbeeld een aantal excell-bestanden en aangevulddoor kwalitatieve informatie.

8.3 Aanzet voor clusteragenda

8.3.1 Doelstellingen van een clusteragenda

In de loop van deze studie werd meermaals opgemerkt dat de drinkwatersector sterkin beweging is door de uitdagingen die zich stellen ten aanzien van de verschillendeactoren (de overheid op zowel het Vlaamse als het gemeentelijke niveau, dedrinkwatermaatschappijen, Aquafin, private bedrijven actief in de (afval)watersector,...). De realisatie van deze uitdagingen zal in grote mate beïnvloed wordendoor het optreden van de overheid in interactie met de andere clusteractoren.

Deze aanzet voor een clusteragenda vatten we op als een eerste oplijsting van deuitdagingen die zich stellen ten aanzien van vooral, maar geenszins uitsluitend, deVlaamse overheid, als kritieke speler in de drinkwatersector en de watercluster inruimere zin. Het zijn uitdagingen die een belangrijke impact (zullen) hebben enwaarbij de Vlaamse overheid een belangrijke rol te spelen heeft. De oplijsting isvooral het resultaat van de talrijke gesprekken die werden gevoerd met deverschillende actoren (Zie de lijst van gecontacteerde personen in Bijlage).

De topics voor de clusteragenda hebben we gegroepeerd op drie niveaus (zie ookTabel 15). Vooreerst zijn er een aantal agendapunten die te maken hebben met deontwikkeling van een consistentie visie met betrekking tot de toekomst van de sectoren cluster. Vervolgens komen een aantal agendapunten aan bod die te maken hebbenmet de taakstelling van de regulator. Tenslotte specificeren we twee randvoorwaardenals uitdaging om de visievorming en de taakstelling van de regulator succesvol telaten verlopen.



Tabel 15: Samenvatting van de clusteragenda

I. De ontwikkeling van een visie met betrekking tot de toekomst van desector/cluster

- Is een verdere schaalvergroting wenselijk ? - Moet de voorziening van drinkwater in publieke handen blijven ? - Welke rol kunnen de drinkwatermaatschappijen spelen in de aanleg van het

fijnmazig rioleringsnet ? - Komt er een solidarisering van de drinkwaterprijs ? - Hoe omgaan met de spanningen economie – milieu ? - Hoe stimuleren we de ontwikkeling van een watercluster in Vlaanderen ?II. De taken voor de regulator - Meer transparantie in de drinkwatersector - Afstemming investeringen en productie - Detectie van de vraagontwikkelingen - Aansporen en ondersteunen van technologische samenwerkingIII. Randvoorwaarden - De creatie van een positief overlegklimaat - De opbouw van “strategic intelligence”

8.3.2 Een consistente visie met betrekking tot de toekomst van de cluster

Naar de toekomst toe zijn er een aantal ontwikkelingen mogelijk waarvan de realisatiemede afhankelijk is van de visie en het optreden van de Vlaamse overheid. Vooralvanuit de drinkwatersector wordt de behoefte geuit dat de Vlaamse overheid eenduidelijk(er) standpunt zou innemen inzake een aantal ontwikkelingen opdat zijvervolgens hun strategie hierop zouden kunnen afstemmen. Een aantal van dieontwikkelingen die we verder ook nog zullen duiden zijn :

- Is een verdere schaalvergroting wenselijk ?- Moet de voorziening van drinkwater in publieke handen blijven ?- Welke rol kunnen de drinkwatermaatschappijen spelen in de aanleg en exploitatie

van het fijnmazig rioleringsnet ?- Komt er een solidarisering van de drinkwaterprijs ?- Hoe omgaan met de spanningen economie – milieu ?- Hoe stimuleren we de ontwikkeling van een watercluster in Vlaanderen ?

Belangrijk hierbij is dat het antwoord op deze vragen onderling consistent is en er metname een globale visie over de sector/cluster ontwikkeld wordt.

� Is een verdere schaalvergroting wenselijk ?

De afgelopen decennia heeft er zich reeds een belangrijke concentratiebewegingvoltrokken in de Vlaamse drinkwatersector. Momenteel zijn er nog een 20-talbedrijven: 4 grote bedrijven en voor de rest kleine, meestal gemeentelijke bedrijven.Zoals beschreven in de gevalstudies van Nederland en Engeland zijn er daar relatiefveel minder drinkwatermaatschappijen actief.



Hoewel de optimale schaal van een drinkwaterbedrijf niet eenvoudig valt te bepalen,lijken er zich toch schaalvoordelen voor te doen in de randactiviteiten zoals bij hetopzetten en uitvoeren van kwaliteitscontroles in labo’s of de organisatie van deklantenservice. Een voldoende schaal kan ook aangewezen zijn voor de financieringvan belangrijke investeringen. Een verdere schaalvergroting kan ook wenselijkworden geacht om op die manier de bedrijven meer slagkracht te geven in een sectordie onderhevig is aan de globaliseringstrend.

Naar de sector toe lijkt het belangrijk dat de overheid een duidelijk signaal geeft metbetrekking tot de wenselijkheid van een verdere schaalvergroting (en tot welk niveau,cf. de discussie over één Vlaamse drinkwatermaatschappij), de wijze waarop dieeventueel best tot stand komt (bijvoorbeeld door fusies of overnames tussen deVlaamse drinkwatermaatschappijen, of via internationale allianties) en de wijzewaarop ze daarin zelf een rol wil (en kan) spelen.

� Moet de voorziening van drinkwater in publieke handen blijven ?

Internationaal wordt in meerdere landen de discussie gevoerd over het publiek versusprivaat karakter van de drinkwatervoorziening. In Engeland werd in 1989 geopteerdvoor een privatisering van de drinkwatersector. In Nederland daarentegen is dediscussie nog aan gang maar wordt in de wetsvoorstellen geopteerd voor publiekedrinkwaterbedrijven. Ook de Vlaamse overheid moet in deze een duidelijk standpuntinnemen, ook al is de drinkvoorziening een gemeentelijke bevoegdheid.

In deze context stelt zich ook de vraag welke rol publieke drinkwaterbedrijven kunnenen mogen spelen in de industriële watermarkt. Eigenlijk is er al sprake van een defacto liberalisering van dit segment omdat private ondernemingen als aanbiederoptreden van grijs water ten koste van de levering van drinkwater door dedrinkwatermaatschappijen. Kunnen publieke drinkwaterbedrijven ook in dit segmentaan de slag en onder welke, eerlijke, concurrentievoorwaarden ten aanzien van dezeprivate ondernemingen ?

� Welke rol kunnen de drinkwatermaatschappijen spelen in de aanleg enexploitatie van het fijnmazig rioleringsnet ?

Momenteel rijzen er veel vragen omtrent de rol die de drinkwatermaatschappijenkunnen spelen in de aanleg en exploitatie van het fijnmazig rioleringsnet. In de sectorzelf varieert terzake de houding van afwachtend tot pro-actief. Sommige bedrijvenwachten de vraag af van de gemeentes, anderen benaderen pro-actief de gemeentesmet een voorstel. Maar er schijnt onduidelijkheid te bestaan, volgens dedrinkwatermaatschappijen, omtrent de rol die de Vlaamse overheid zelf weggelegdziet voor de drinkwaterbedrijven. Overigens zijn het niet dedrinkwatermaatschappijen die het initiatief kunnen nemen voor de aanleg van dit net,maar behoort dit tot de bevoegdheid van de gemeenten die eventueel dedrinkwatermaatschappijen opdracht kunnen geven.

� Komt er een solidarisering van de drinkwaterprijs?

Er bestaan belangrijke prijsverschillen voor het drinkwater tussen de verschillendedrinkwatermaatschappijen. Deze worden mede verklaard door verschillen inproductiekosten die o.a. het resultaat zijn van de nabijheid en de zuiverheid vanruwwaterbronnen. Maar op de grenzen van de leveringsgebieden komt het dus voordat mensen meer of minder betalen voor hun drinkwater aan de ene of de andere kant



van de straat. Omtrent de wenselijkheid van de invoering van één uniformedrinkwaterprijs wordt al langer discussie gevoerd, o.a. ook in het Vlaams Parlement,en het lijkt daarom opportuun dat de Vlaamse overheid terzake eveneens een duidelijkstandpunt inneemt.

� Hoe omgaan met de spanningen economie en milieu ?

Inzake drinkwater bestaat er soms een afruil tussen milieudoelstellingen enbedrijfseconomische doelstellingen. Om het milieu te beschermen wordt bijvoorbeeldgestreefd naar een rationeler watergebruik of een verbetering van de kwaliteit vangrond- en oppervlaktewater. Van de drinkwatermaatschappijen wordt verwacht dat zekwalitatief drinkwater leveren tegen een aanvaardbare prijs op basis van een gezondeeconomische bedrijfsvoering. Tussen beide doelstellingen bestaat soms een afruil diezich naar de toekomst toe steeds scherper zal stellen en een belangrijke uitdagingvormt. De volgende twee voorbeelden kunnen deze afruilproblematiek illustreren.

Om het grondwaterpeil te vrijwaren stuurt de overheid aan op het overschakelen vangrondwaterwinningen naar oppervlaktewaterwinningen. Dit impliceert hogereproductiekosten voor de drinkwaterbedrijven die, zeker gedeeltelijk, moetengecompenseerd worden door hogere prijzen voor de afnemers.

Het aanzetten tot rationeel watergebruik door bijvoorbeeld de afvalwaterheffing tevermelden op de drinkwaterfactuur, het subsidiëren van de aanleg van eenregenwaterput, een progressieve tariefstructuur of het aanmoedigen van het gebruikvan grijs water door de industrie, gaat ten koste van de afname van drinkwater bij dedrinkwatermaatschappijen. Deze moeten hun kosten die in grote mate vast zijn en dusonafhankelijk van het verbruik, terugverdienen op een kleiner wordend volume wathen opnieuw zal dwingen tot prijsverhogingen.

Kortom, er dreigt een vicieuze cirkel waarbij strengere milieunormen en aansporingentot rationeel watergebruik tot hogere kosten leiden voor de drinkwatermaatschappijen.Die worden gedwongen hun prijzen te verhogen zodat klanten, en vooral bedrijven,gaan uitkijken naar alternatieven wat opnieuw tot een verminderde afname vandrinkwater leidt waardoor de drinkwaterbedrijven opnieuw genoodzaakt zijn hunprijzen te verhogen enz. Vooral de huishoudens dreigen hiervan het slachtoffer te zijnomdat zij vooralsnog minder alternatieven hebben, althans wat drinkwater betreft.

� Hoe stimuleren we de ontwikkeling van een watercluster in Vlaanderen ?

Er zijn verschillende ontwikkelingen in de richting van een (verdere) integratie van dedrink- en afvalwatersector en het sluiten van de kringloop. Zo is er bijvoorbeeldEuropa dat aanstuurt op een integraal waterbeleid, zijn er de technologischeontwikkelingen op het vlak van membraanzuiveringstechnieken die de twee sectorenvanuit technologisch oogpunt doen convergeren en is er de vraag vanuit de industrienaar een geïntegreerde dienstverlening inzake water. Tevens geldt natuurlijk dat deinspanningen die geleverd worden inzake afvalwaterzuivering een positieve invloedhebben op de kwaliteit van het grond- en oppervlaktewater en aldus ook op dezuiveringskosten voor de drinkwatermaatschappijen.

De uitdaging die zich stelt is om deze clusterontwikkeling te ondersteunen en depositie van de Vlaamse actoren te versterken. Vragen die daarmee verband houdenzijn o.a.:



- Hoe moet de structuur van de watercluster evolueren: via integrale waterbedrijven(integratie binnen bedrijf) of via samenwerkingsverbanden / platformen tussenprivate en publieke waterbedrijven ?

- Hoe kunnen belangrijke toeleveranciers (gespecialiseerde bouwfirma’s,engineeringbureaus,...) en de gespecialiseerde onderzoeksinstellingen en-eenheden bij de ontwikkeling van de cluster worden betrokken ?

- Welke veranderingen zijn nodig in de omgevingsvoorwaarden van dedrinkwaterbedrijven opdat zij een vooraanstaande rol zouden kunnen spelen in deontwikkeling naar een watercluster (bijvoorbeeld de wijze van aanbesteden, hetstatuut van het personeel, de aandeelhoudersstructuren) ?

- Hoe vermijden dat private (buitenlandse) waterbedrijven de meest lucratievemarktsegmenten inpikken terwijl de Vlaamse drinkwatermaatschappijen blijvenzitten met een openbare dienstverplichting ?

8.3.3 De taken voor de regulator

Het recent goedgekeurde drinkwaterdecreet voorziet in de oprichting, binnen het jaar,van een reguleringsinstantie. De invulling van de taken van deze regulator dient nogverder te gebeuren met de uitwerking van de uitvoeringsbesluiten. Ook in hetbuitenland zijn er reguleringsinstanties (of worden er opgericht) maar de situatie inVlaanderen is in die zin uniek dat er geen private drinkwaterbedrijven zijn die moetenworden gereguleerd (zoals in Engeland) en de Vlaamse overheid slechts beperktebevoegdheden heeft inzake de drinkwaterprijs. Deze specifieke situatie maakt van detaakstelling een uitdaging op zich, waarbij de volgende aspecten, die verder naderworden toegelicht, zeker aandacht verdienen:

- meer transparantie in de drinkwatersector- afstemming investeringen en productie- detecteren van verwachte vraagontwikkelingen- richting geven aan technologische ontwikkelingen en samenwerking

� Meer transparantie in de drinkwatersector

Bij de beschrijving van het profiel van de Vlaamse drinkwatersector alsook van deconcept clustermonitor werd gewezen op de problematiek van de vergelijkbaarheid ende consistentie van de beschikbare informatie met betrekking tot de drinkwatersector.Zo hanteren de verschillende maatschappijen bijvoorbeeld andere criteria voor hetonderscheid tussen industrieel en huishoudelijk verbruik, zijn er ook grote verschillenin de opbouw van de factuur met vaste vergoeding, soms een huurprijs voor dewatermeter, en een variabele prijs afhankelijk van het verbruik, en hanteren dedrinkwatermaatschappijen verschillende boekhoudsystemen.

Er is een belangrijke taak weggelegd voor de regulator om door afspraken, dan weldoor wettelijke initiatieven, tot een grotere transparantie te komen. Die is ooknoodzakelijk om van de geplande organisatie van maatstafconcurrentie een zinvolleoefening te maken59.

59 Aan Waalse zijde zouden momenteel initiatieven worden ontwikkeld om te komen tot een uniforme tariefstructuur en

eenzelfde boekhoudkundig plan.



� Afstemming investeringen en productie

De drinkwaterproductie en het toevoer- en distributienet zoals het er vandaag ligt ishistorisch gegroeid vanuit de initiatieven die de gemeentes hebben genomen in hetkader van hun gemeentelijke bevoegdheid. Meer dan waarschijnlijk zou het leidingneter gans anders uitgezien hebben indien er slechts één drinkwatermaatschappij zou zijngeweest in Vlaanderen. Immers, wat een optimale investeringsbeslissing is voor eenindividuele drinkwatermaatschappij is dat niet noodzakelijk wanneer bekeken voorgans Vlaanderen.

Tussen de maatschappijen onderling blijkt er maar in beperkte mate overleg te wordengepleegd over de investeringen in nieuwe productiefaciliteiten of in het netwerk60.Gegeven de grote vaste kosten die gepaard gaan met deze investeringen en hun langelevensduur, is een belangrijke coördinerende rol weggelegd voor de regulator. Zo kanhet soms beter zijn om, althans indien mogelijk, bepaalde netwerken te verbinden omde waterbevoorrading te verzekeren eerder dan nieuwe productiefaciliteiten tebouwen. Daarbij dient wel rekening te worden gehouden met technische enhistorische beperkingen (bijvoorbeeld de diameters aan de uiteindes van de netten ofde verschillende kwaliteiten van drinkwater) en het feit dat er veel actoren komenkijken bij bijvoorbeeld de koppeling van netwerken (o.a. ruimtelijke ordening, maarook actiecomités).

� Detectie van de vraagontwikkelingen

De coördinatierol met betrekking tot de investeringen en productie vergt ook eeninzicht in de verwachte vraagontwikkelingen: hoe zal de watervraag van de toekomsteruit zien? Meer in het bijzonder: hoe zal de drinkwatervraag evolueren bij industrieen bij de huishoudens ? En komt er (meer) vraag naar andersoortig water ? Devraagontwikkeling, in het bijzonder bij de industrie, zal ook afhangen vantechnologische ontwikkelingen inzake bijvoorbeeld de mogelijkheden voorkleinschalige drinkwaterproductie, de nazuivering van water of het zuiveren vanafvalwater tot proceswater.

Om korte termijn beslissingen te kunnen afstemmen op lange termijn ontwikkelingen,is dus “foresight” nodig wat mogelijk ook een taak is voor de regulator.

� Aansporen en ondersteunen van technologische samenwerking

Zoals net aangegeven doen er zich in de sector ook belangrijke evoluties voor optechnologisch vlak. De introductie van membraantechnologieën bijvoorbeeld, die allanger bestudeerd worden in de afvalwatersector, zijn een belangrijke ontwikkeling.De prestaties van de Vlaamse (drinkwater)sector inzake onderzoek en ontwikkelingen, ruimer, technologische innovatie, werden in deze studie niet expliciet beoordeeld.Wel werd vastgesteld dat er terzake slechts beperkt wordt samengewerkt. Eenillustratie daarvan vormt het feit dat in SVW, in origine een samenwerkingsverbandinzake onderzoek en ontwikkeling, deze activiteiten onder druk komen te staan enonderzoek niet langer collectief zou worden gefinancierd maar enkel door degeïnteresseerde maatschappijen.

60 Voor het maken van noodverbindingen bestaan er wel afspraken tussen de bedrijven, onder meer in het kader van

Aquaccord.



Nochtans biedt samenwerking op het vlak van onderzoek en ontwikkeling evidentevoordelen waaronder bijvoorbeeld het spreiden van de vaste kosten of het bundelenvan expertise. Daarom is er misschien een taak weggelegd voor de regulator om dezesamenwerking aan te moedigen en (financieel) te ondersteunen, waarbij ook deuniversitaire onderzoekseenheden en onderzoeksinstellingen kunnen wordenbetrokken.

8.3.4 Randvoorwaarden

Om de uitdagingen naar de toekomst toe succesvol aan te pakken, lijkt het onsnoodzakelijk dat vandaag al werk wordt gemaakt van een positief overlegklimaat ende opbouw van kennis met betrekking tot de sector en de cluster.

� De creatie van een positief overlegklimaat

Tijdens de talrijke gesprekken die bij de totstandkoming van deze studie werdengevoerd, kwam regelmatig tot uiting, expliciet of impliciet, dat de verhoudingentussen de Vlaamse overheid (Kabinet en administratie) enerzijds en dedrinkwatersector anderzijds, eerder gespannen zijn. Volgende voorbeelden kunnen ditillustreren, zonder een uitspraak te doen over wie de verantwoordelijkheid draagt voordeze moeilijke verhoudingen:

- Het SVW vindt dat ze als sectororganisatie te weinig betrokken worden bij hetbeleid. Zo werden ze, naar eigen zeggen, niet of nauwelijks betrokken bij devoorbereiding van het drinkwaterdecreet terwijl ze meerdere brieven metopmerkingen en bedenkingen verstuurden waarop evenwel enkel een schriftelijkereactie volgde en geen uitnodiging voor overleg.

- De drinkwatermaatschappijen betreuren ook het feit dat ze niet geïnformeerdwerden over het initiatief van deze clusterstudie en pas op de hoogte werdengesteld toen ze tegelijk om hun medewerking werden verzocht.

- Omgekeerd wordt langs de kant van de Vlaamse overheid beweerd dat dedrinkwatersector zich eerder defensief opstelt en karig is met het ter beschikkingstellen van informatie.

- Voor de Vlaamse overheid is het ook niet duidelijk wie als representatieve actorkan optreden namens de drinkwatersector gegeven het naast elkaar bestaan vanverschillende organisaties met deels overlappende doelstellingen en lidmaatschap,alsook de spanningen die er bestaan binnen en tussen deze organisaties zelf.

Om de uitdagingen die zich stellen op het niveau van de cluster aan te pakken is eenpositief overlegklimaat natuurlijk van groot belang. De creatie van dit positiefoverlegklimaat is dan ook een belangrijke randvoorwaarde en tegelijk een uitdagingvoor de realisatie van de clusteragenda en een actieprogramma dat daaruit moetvoortvloeien. In dit overleg dienen de drinkwatermaatschappijen te worden betrokken,maar ook andere actoren, mede afhankelijk van de behandelde thema’s. Zo zijn zekerook de gemeentes, gegeven hun wettelijke bevoegdheden inzake drinkwater-voorziening maar ook inzake riolering, een belangrijke actor.

Omwille van de verschillende uitdagingen die zich tegelijk stellen dient er zichmomenteel een “transitiemoment” aan waarop belangrijke keuzes moeten gemaaktworden. Deze uitdagingen, maar ook de uitvoering van de clusterstudie zelf, hebben



reeds een dynamiek op gang gebracht in de cluster en er is sprake van een zeker“momentum”. Het is daarom aangewezen om het noodzakelijk overleg rond declusteragenda en de uitvoering van een actieprogramma op korte termijn op te pakken.

� De opbouw van “strategic intelligence”

Tenslotte, de drinkwatersector is bijzonder complex: het gaat om een zeer bijzonderproduct, de productie, toevoer en distributie worden soms sterk beïnvloed door lokaleomstandigheden en de huidige organisatie moet in een historische context wordenbekeken. Om gepast te kunnen optreden is kennis van zaken nodig om, onafhankelijken deskundig, de consequenties op korte en lange termijn van bepaalde initiatievenrealistisch te kunnen inschatten. Momenteel vinden de drinkwaterbedrijven dat deze“strategic intelligence” bij de Vlaamse overheid soms ontbreekt. De verdereontwikkeling en realisatie van de clustermonitor kunnen ons inziens een belangrijkebijdrage leveren aan de verdere opbouw van deze “strategic intelligence”.



Geraadpleegde werken

Belgaqua (2001), Overzicht van de beheersstructuren van de drinkwatersector inBelgië

Berenschot, Dialogic, Technopolis (2000), Clustermonitor multimedia, Studie inopdracht van het Ministerie van Economische Zaken (Nederland)

Berenschot, Dialogic, Technopolis (2000), Clustermonitor, studie in opdracht van hetMinisterie van Economische Zaken (Nederland), 60 pp.

Bipe (2001), Prix de l’eau - Eléments de comparaison entre modes de gestion, enFrance et en Europe

Brook Cowen, P.J. (1997), The private sector in water and sanitation – how to getstarted, World Bank Viewpoint N° 126

Byatt Ian (s.d.), several speeches

Byatt, I. (1991), Regulation of water and sewerage, in: Veljanovski, C. (1991),Regulators and the market, Institute of Economic Affairs, London

Competition Commissioner (1996), Report 389 on the proposed merger of SevernTrent and South West Water Services, Chapter 3: The water industry and theregulatory framework

Competition Commissioner (1996), Report 394 on the proposed merger of Mid KentHolding plc and General Utilities plc and SAUR Water Services plc, Chapter 4: Theregulatory framework and the role of comparators and competition

Coyaud, D.P. (1988), Private and public alternatives for providing water supply andsewerage services, World Bank Infrastructure and Urban Development paper N° 31

Dalhuizen, J., H. De Groot en P. Nijkamp (1999), The economics of water: a surveyof issues, Vrije Universiteit Amsterdam, Research memoranda 36, 20 pp.

Dalhuizen, J.M. en P. Nijkamp (2000), De economie van H2O, ESB Vol. 85 N° 4274,p. 776

DETR (2000), Competition in the Water Industry in England and Wales, Consultationpaper.

DETR (2000), Economic instruments in relation to water abstraction: a consultationpaper.

Dijkgraaf, A. (2002), Weg met gouden kranen. Ongenoegen industrie overwaterbedrijven groeit met de dag, PT industrie, nr 1.

Dijkgraaf, E., De Jong, R. en E.G. Van de Mortel (1997), Mogelijkheden totmarktwerking in de Nederlandse watersector, studie in opdracht van het Ministerievan Economische Zaken, Den Haag, 87 pp.



Dijkgraaf, E., E. van de Morte, M. Varkevisser, R. de Jong, A. Nentjes en D. Wiersma(1997), Meer marktwerking maakt het water goedkoper, ESB Vol. 82 N° 4125, p. 796

Dinar, A. (2000), The political economy of water pricing reforms, Oxford UniversityPress, 405 pp.

Dinar, A. and A. Subramanian (1997), Water pricing experiences: an internationalperspective, World Bank technical paper 386, Washington, 164 pp.

Earle, A. (2001) International Water Companies, African Ministerial Conference onWater (http://www.thewaterpage.com/int_companies1.htm)

Easter, K.W. and G. Feder (1996), Water institutions and economic incentives toameliorate market and governments failures, University of Minnesota, Staff paperseries N° 14

Evrard, O. (1993), De sector van de watervoorziening in België, Université de Liège –CIRIEC.

FAO (1995), Water sector policy review and strategy formulation: a generalframework, FAO Land and Water Bulletin N° 3, 117 pp.

Financial Times (2001), Water companies in England and Wales, September 4(updated December 6)

Gleick, P. H. (1998), The world’s water, The biennial report on Freshwater resources,Island Press, Washington

Hall, D. (2000), Water privatisation – global domination by a few, Corporate Watch,Issue 12, pp. 4-6

Hertog, den P., J. Allebas, F. Bongers (2001) “Het glas is halfvol, het glas ishalfleeg”. Samenvatting clustermonitor glastuinbouw, Dialogic/LEI.

Huinink, J., J. Janssen en P. Hotsma (1998), Waterpricing in Nederland: de kosten vanwater in beeld, IKC Ede, 6 pp.

Jones, S. (2000), De waterindustrie in Engeland en Wales, ESB, Vol. 85 N° 4261, p.D11

Jordan, J.L. (1998), An introduction to water: economic concepts, water supply andwater use, Georgia Water Series issue 1, University of Georgia, Faculty Series 13

Jordan, J.L. (1998), Issues in water pricing, Georgia Water Series issue 4, Universityof Georgia, Faculty Series 16

Kallis, G. and P. Nijkamp (1999), Evolution of EU water policy: a critical assessment,Vrije Universiteit Amsterdam Research memoranda 27, 23 pp.

Kazmierczak, R.F. (2001), The economic characteristics of water, Part 1 of :Economic management of Freshwater resources, Louisiana State University,AgCenter, Staff paper 2001-01.

http://www.thewaterpage.com/int_companies1.htm



Kessler, P. (1997), Economic instruments in water management: a more efficientapproach, in: Kay, M., T. Franks and L.E.D. Smith : Water: economics, managementand demand, Chapman Hall London

Kingdom, B. and V. Jagannathan (2000), Utility benchmarking, World BankViewpoint 22406, Washington

Klein, M. (1996), Economic regulation of water companies, World Bank, Policyresearch working paper 1649, Washington, 32 pp.

Kuit, Martijn (1999), Marktwerking in de watervoorziening en afvalwaterverwerking,Hoofdstuk 11 in: Van Twist, Mark en Wijnand Veeneman (Red), Marktwerking opweg – Over concurrentiebevordering in infrastructuurgebonden sectoren, UitgeverijLemma BV, Utrecht.

Lobina, E. and D. Hall (2001), UK water privatisation – a briefing, Public ServicesInernational Research Unit (PSIRU)

Mayer, C. (1994), The regulation of the water industry, in: Beesyley, M.E.,Regulating utilities: the way forward, The institute of Economic Affais, London

McGuinness, T. and D. Thomas (1996), The diversification strategies of the privatisedwater companies in England and Wales: a resource based view, University of Wales,Dept. of Economics, Discussion paper 9618

Meinzen-Dick, R. and M.W. Rosegrant (1997), Water as an economic good:incentives, institutions and infrastructure, in: Kay, M., T. Franks and L.E.D. Smith :Water: economics, management and demand, Chapman Hall London

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Binnenlandseaangelegenheden (1997), Analyse van de financiële gegevens van de Vlaamseintercommunales voor waterdistributie (1987-1997)

Muizer, A. (EIM) M. van den Bergh (DHV) (2002), Strategic watercards.International opportunities fot the Dutch water sector.,Netherlands Water Partnerchip.

Nederlandse Kamer van Koophandel voor België en Luxemburg (1997), De Belgischemarkt van de openbare nutsvoorzieningen, 95 pp.

NN (2000), European Water – the trickle turns to a flow, Infrastructure Journal,Jan/Feb.

Office of the Water Industry Commissioner for Scotland, Annual report and factsheets.

OFT (2000), The Competition Act 1998: The Application in the Water and SewerageSectors

OFWAT (2000), Response to the Governemts’s Consultation Paper, Competition inthe Water Industry in England and Wales

OFWAT (2000), The changing structure of the water and sewerage industry inEngland and Wales, Information Note



OFWAT (2000), The current state of market competition

OFWAT (2001), Financial performance and expenditure of the water companies inEngland and Wales 2000-2001 report

OFWAT (2001), Market Competition in the Water and Sewerage Industry,Information Note 10, 3 pp.

OFWAT (2001), Worldwide water comparisons 1999-2000

OFWAT annual report 2000-2001

Owen, David (2000), The European Water Industry, A country-by-country analysis,Financial Times Energy, London.

Page, B. (2001), Achieving sustainable and innovative policies through participatorygovernance in a multi-level context – Results of the case study of the water supply inLondon and the UK, University of Oxford working paper

Petrella, R., De Vuyst, K. (1999), Water als bron van macht: een manifest, VanHalewijck Leuven, 158 pp.

Phillips, C.F. (1993), The water industry, Chapter 16 in: The regulation of publicutilities, Arlington, Virginia

Pidpa (2000) Jaarverslag 2000

Porter, Michael E. (1999), Porter over concurrentie, Uitgeverij Contact –Amsterdam/Antwerpen.

PricewaterhouseCoopers (2001), Borging van publieke belangen in de waterketen.Agenda voor een Rijksvisie op de toekomst, Almere.

Rooy, van P., L. Sterrenberg (2000), Het blauwe goud verzilveren. Integraalwaterbeheer en het belang van omdenken, Rathenau instituut.

Rooy, van P., L. Sterrenberg (2001), het blauwe goud verzilveren; een actualisering.Bijdrage aan het politieke debat over het waterbeleid in de 21e eeuw, Rathenauinstituut.

Saleth, R.M. and A. Dinar (1999), Evaluating water institutions and water sectorperformance, World Bank technical paper 447; Washington, 93 pp.

Smith, L.E.D., T. Franks and M. Kay (1997), Water – an economic good ? Theory andevidence, ICID Journal Vol. 46 N° 2, pp. 1-13

Spulber, N. and A. Sabbaghi (1994), Economics of water resources: from regulationto privatization, Kluwer Academic Publishers, Boston, Massachusetts

T.U. Delft (2000), Vergelijking nutssectoren, studie in opdracht van het Ministerievan Economisch Zaken, Den Haag.

Troch, P.A. (2001), Laten we de (water)balans opmaken, Wageningen Universiteit,Inaugurele rede, 35 pp.



UK Government, Explanatory Notes to Water Industry Act 1999

Unie van Waterschappen, VERTIS, Arthur Andersen (1999), Zuiver afvalwater,bedrijfsvergelijking zuiveringsbeheer

Van den Berg, C. (1997), Water privatization and regulation in England and Wales,World Bank Viewpoint N° 115

VEWIN (2001), Water in zicht 2000 – Bedrijfsvergelijking in de drinkwatersector

VEWIN (2002), Waterleidingstatistiek 2000.

Vlaams Integraal Wateroverleg Comité (2001), De Europese Kaderrichtlijn Water,Brussel, 33 pp.

Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening (2000), Jaarrekening 2000

VROM, Ministerie van V&W (2002), Rijksvisie waterketen op hoofdlijnen.

Walker, D.L. (1994), Incentive regulation in practice of water supply and sewerage inEngland and Wales, World Bank MENA Workshop on institutional options for priceregulation of utilities, Washington.

Water Industry Act (1999), Her Majesty’s Stationery Office

Water Industry Commissioner for Scotland (sd), Fact sheet 1: Role of the WaterIndustry Commissioner for Scotland

Water Industry Commissioner for Scotland (sd), Fact sheet 11: Information forregulation

Water Industry Commissioner for Scotland (sd), Fact sheet 2: Who’s who

Waterbedrijf Groningen (1999), Jaarverslag,

WEL (1996), Waterkompas

WEL (s.d.), Water, Tijdschrift over waterproblematiek

Whittlesley, N.K. and R.G. Huffaker (1995), Water policy issues for the twenty-firstcentury, American Journal of Agricultural economics

Wilt, de J.G. (NRLO), H. Snijders (AWT), F. Duijnhouwer (RMNO), Over Stromen.

Wisserhof, J. (KUN) (2000) Kennis- en innovatieopgaven voor een waterrijkNederland, Deel 2: inventarisatie Kennisinfrastructuur integraal waterbeheer,Achtergrondstudie 18.

World Bank (1997), Toolkits for private sector participation in water and sanitation,Washington, 4 volumes.

Yaron, G. (2000), The final frontier, Working paper

Zabel, T.F., K. Andrews and Y. Rees (1998), The use of economic instruments forwater management in selected EU member countries, J. WIWEM N° 12, pp. 268-272



Websites:

� www.aquanova.net/partners/welcome.html

� www.rioned.org/cijf2000.htm

� www.kvwn.nl

� www.nwp.nl

� www.waterleidingbedrijf.nl

� www.vemw.nl

� www.waterland.net/stowa

� www.kiwa.nl

� www.wateropleidingen.nl

http://www.aquanova.net/partners/welcome.html

http://www.rioned.org/cijf2000.htm

http://www.kvwn.nl/

http://www.nwp.nl/

http://www.waterleidingbedrijf.nl/

http://www.vemw.nl/

http://www.waterland.net/stowa

http://www.kiwa.nl/

http://www.wateropleidingen.nl/



Lijst van tabellenTabel 1: Waterleveringen tussen watermaatschappijen (2000) ................................26Tabel 2: Leveringen per aansluiting .........................................................................28Tabel 3: Dichtheid van het netwerk..........................................................................29Tabel 4: Actiedomeinen en projectgroepen Aquaccord ...........................................37Tabel 5: Lidmaatschap sectororganisaties en overlegorganen* ...............................41Tabel 6: Aandeel van sectoren in de aankopen door de drinkwatersector (2000)....44Tabel 7: De grootste leveranciers uit de bouwsector, 2000......................................46Tabel 8: Bedrijven die minstens 10% van hun omzet bij de Vlaamse

drinkwatersector realiseren.........................................................................47Tabel 9: Aandeel van de private sector in water en zuivering..................................63Tabel 10: Kerncijfers 2000 .........................................................................................64Tabel 11: Internationale aanwezigheid van waterbedrijven .......................................65Tabel 12: Fusies en overnames in de watersector, 1994-1998 ...................................66Tabel 13: Nederlandse bedrijven in de watervoorziening vergeleken met

buitenlandse concurrenten..........................................................................86Tabel 14: Overzicht belangrijkste kengetallen Nederlandse waterbedrijven .............87Tabel 15: Samenvatting van de clusteragenda..........................................................110



Lijst van figurenFiguur 1: Inhoudelijk stappenplan ...............................................................................3Figuur 2: De waterketen...............................................................................................8Figuur 3: Evolutie van de loontrekkende werkgelegenheid in de watersector in

Vlaanderen (1993-1999).............................................................................15Figuur 4: Evolutie van het aantal en dimensie van de inrichtingen ...........................16Figuur 5: Productie en leveringen van drinkwater (2000) .........................................17Figuur 6: Evolutie van de waterleveringen in Vlaanderen (1996-2000)....................18Figuur 7: Evolutie van het huishoudelijk en industrieel verbruik van drinkwater.....18Figuur 8: Bedrijfsopbrengsten en winst per geleverde hoeveelheid water ................19Figuur 9: Evolutie van de omzet en investeringen per werknemer............................21Figuur 10: Evolutie van de omzet en investeringen (1993-2001)................................21Figuur 11: Evolutie van de investeringsintensiteit (investeringen/omzet) (1993-

2001)...........................................................................................................22Figuur 12: De productie van drinkwater per drinkwatermaatschappij (2000 ) ............25Figuur 13: Eigen winning versus aankoop van drinkwater (2000) ..............................25Figuur 14: Aandeel van de leveringen aan drinkwaterbedrijven in het totaal van

de waterleveringen (2000)..........................................................................27Figuur 15: Bedrijfskosten (gemiddelde over de periode 1997-2000) ..........................29Figuur 16: Gemiddelde waterprijs aangerekend aan een type huishouden..................30Figuur 17: Vast versus variabel gedeelte van de verkoopprijzen aan huishoudens .....31Figuur 18: Impact en afhankelijkheid van leveranciers ...............................................48Figuur 19: Clusterkaart van de drinkwatersector in Vlaanderen..................................49Figuur 20: Actorenportfolio .........................................................................................51Figuur 21: De Porter-ruit..............................................................................................53Figuur 22 % van de bevolking dat drinkwater geleverd krijgt via private sector .......62Figuur 23: Evolutie van het aantal waterbedrijven in Engeland en Wales ..................71Figuur 24: Evolutie leveringen drink- en afvalwater (index, in mio liters per dag) ....71Figuur 25: Omzetevolutie drink- en afvalwatersector (index).....................................72Figuur 26: Evolutie werkgelegenheid in de watersector..............................................72Figuur 27: Percentage bemeterde woningen ................................................................73Figuur 28: Evolutie gemiddelde jaarlijkse drink- en afvalwaterfactuur (index)..........77Figuur 29: Evolutie winsten voor belasting (index).....................................................78Figuur 30: De waterketen.............................................................................................82Figuur 31 Overzicht van de Nederlandse watercluster ...............................................85Figuur 32: Raamwerk voor clustermonitor ..................................................................99


September 2002 p. i

Bijlage 1: Lijst van gecontacteerde personen

Naam Functie Organisatie/ onderneming1. Bauwens, A. Wd. gewestelijk directeur VMW2. Beernaert, S. Directeur-Generaal VMW3. Buysse, M. Directeur-coördinator SVW4. Celis, J Directeur-Generaal Pidpa5. Cornelis, J. Hoofdingenieur-Directeur Distributie AWW6. Danau, M. Sales & Marketing Europe Seghers Better Techbnology7. Geilenkotten AWW8. Gelders, L. Voorzitter VMW9. Gerards, R. Partner en Director Technology and

Product DevelopmentWaterleau

10. Huyghe, E. Voorzitter Pidpa11. Legros, C. Directeur Belgaqua12. Maes, J. Adjunct Directeur-Generaal Pidpa13. Modderie, L. Directeur-Generaal TMVW14. Pottilius, R. Wd. Technisch directeur VMW15. Termont, D. Voorzitter TMVW16. Vandevijvere, J. TMVW17. Vanlerberghe, F. Directeur-Generaal IWVA18. Van Den Haute TMVW19. Van De Steene, B. Commercieel directeur Aquafin20. Van Heel, F. Secretaris ISWa21. Verbauwhede, J. Adjunct Directeur-Generaal IWVA22. Verstraeten Min. EZ, prijzencommissie


September 2002 p. ii

Bijlage 2: Ondernemingsfiches

1 Inhoud van de fiches (periode 1996-2000)

VM

W

TMV

W

AW

W

PID

PA

IWV

A

IWV

B

IMW

V

IWM

Kno

kke-

Hei

st

Iepe

r

St N

ikla

as

Heu

sden

-Z

Hoe

ilaar

t

Tong

eren

Oud

enaa

rde

Drinkwaterproductie x x x x x x / x x x / x x x xOpsplitsing grond/opp water x x x x x x / x x x / x x x xAankopen water x x x x x x x x x x x / / / xTotaal leveringen water x x x x x x x x x x x x x x xOpsplitsing eigen leveringen/aan waterbedrijven x x x x / / / x / x / / / / /Opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik x 0 x x 0 0 p x x x x x x / xAantal klanten 0 p x x x x 0 x 0 x x x 0 x 0Opsplitsing klanten huishoudelijk/industrieel 0 p 0 x 0 0 0 x 0 x 0 x 0 0 0Aantal aansluitingen x x x x x x x x x x x x x x xLengte van het toevoernet 0 x 0 0 0 0 0 0 0 0 x x x x xLengte van het distributienet 0 x x x x x p 0 0 0 x x x x xLengte van het toevoer- en distributienet x x 0 0 0 0 0 x x p x x x x xGemiddelde kostprijs eigen productie 0 x x x x x / 0 x x / x 0 x 0Gemiddelde kostprijs aankopen water 0 x x x x x x 0 x x x / / / xGemiddelde kostprijs (productie + aankopen) 0 x x x x x x 0 x x x x 0 x xVerkoopprijs: vast recht (abonn, huur watermeter) x x x x x x x x x x x x x x xVerkoopprijs: variabel (ver verbruik) x x x x x x x x x x x x x x xGemiddelde verkoopprijs 0 x 0 0 x x 0 0 0 x x 0 0 x 0Personeel x x x x x x x x x x x x x x xOmzet x x x x x x x x x 0 x x 0 x xLegende m.b.t. beschikbaarheid van de gegevens

0: niet beschikbaarx: beschikbaarp: partieel beschikbaar (beperkt aantal jaren)/: niet van toepassing

De data werden bekomen door gestandaardiseerde fiches voor te leggen aan SVW enISWA, die instonden voor het inzamelen van de gegevens, voor zover beschikbaar.Die informatie werd aangevuld met financiële cijfers uit de Balanscentrale.Variabelen in BEF werden omgezet naar EUR.

Sommige rijen werden niet expliciet ingevuld, maar konden wel indirect berekendworden (bijv. aantal nieuwe aansluitingen), of indien gegevens voor één jaar nietbeschikbaar waren, maakten we een veronderstelling voor het ontbrekende jaar. Dezegeschatte cijfers worden in de fiches in het grijs afgebeeld.

Omwille van te uiteenlopende definities van kostprijs, werd besloten deze variabelenniet mee op te nemen in dit rapport.

Tenslotte wensen wij nog op te merken dat niet alle fiches volledig werden ingevulddoor de drinkwaterbedrijven. De betrouwbaarheid en volledigheid van de figuren indit rapport hangen dan ook nauw samen met de kwaliteit van de aangeleverde data.Een meer uniforme interpretatie van de indicatoren (zoals industrieel verbruik) kan dediscussie over sommige bevindingen objectiveren (zie ook de clusteragenda).


September 2002 p. iii

2 Ondernemingsfiches

Naam: VMW

Activiteiten Ja Nee CommentaarAanleg en onderhoud van leidingen, installatie watermetersKlantendienst, facturatie,…Beheer

Productie en leveringen van water 1996 1997 1998 1999 2000(1) Eigen productie (m³) 139.950.292 m³ 138.603.680 m³ 135.226.496 m³ 136.431.836 m³ 137.341.220 m³

(1a) Waarvan: grondwater (in m³) 114.626.011 m³ 114.322.180 m³ 111.131.688 m³ 110.655.546 m³ 111.080.559 m³(1b) Waarvan: oppervlaktewater (in m³) 25.324.281 m³ 24.281.500 m³ 24.094.808 m³ 25.776.290 m³ 26.260.661 m³

(2) Aankopen van water bij andere maatschappijen (in m³) 18.226.291 m³ 18.684.937 m³ 18.259.084 m³ 17.527.155 m³ 17.523.204 m³(3) Totaal beschikbaar (=1+2) 158.176.583 m³ 157.288.617 m³ 153.485.580 m³ 153.958.991 m³ 154.864.424 m³

(4) Leveringen aan andere watermaatschappijen (in m³) 17.259.131 m³ 16.355.101 m³ 15.929.914 m³ 13.381.907 m³ 13.392.024 m³(5) Leveringen in het eigen verzorgingsgebied (in m³) 114.500.169 m³ 111.630.359 m³ 110.853.450 m³ 112.205.738 m³ 113.619.676 m³

(5a) waarvan: industrieel / groot verbruik 26.207.104 m³ 26.012.864 m³ 26.095.894 m³ 27.167.118 m³ 26.711.623 m³(5b) waarvan: huishoudelijk / klein verbruik 88.293.065 m³ 85.617.495 m³ 84.757.556 m³ 85.038.620 m³ 86.908.053 m³

(6) Totaal leveringen (=4+5) 131.759.300 m³ 127.985.460 m³ 126.783.364 m³ 125.587.645 m³ 127.011.700 m³(7) Verliezen (=3-6) 26.417.283 m³ 29.303.157 m³ 26.702.216 m³ 28.371.346 m³ 27.852.724 m³

Klanten, aansluitingen en net 1996 1997 1998 1999 2000(8) Totaal aantal klanten (abonnees)

(8a) waarvan: huishoudens (klein verbruik)(8b) waarvan: industrie (groot verbruik)

(9) Totaal aantal aansluitingen 951.361 966.744 978.897 1.004.780 1.015.838(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 10.261 17.942 12.153 25.883 11.058(11) Lengte van het toevoernet (in km) 0 km 0 km 0 km 0 km 0 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 27.116 km 27.394 km 27.709 km 28.588 km 28.611 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 27.116 km 27.394 km 27.709 km 28.588 km 28.611 km

Prijsinformatie (op 31/12 van elk jaar) - excl 6% BTW 1996 1997 1998 1999 2000(17) Vast recht (in EUR per jaar) - gemidd.van de 4 gewest.di 32,35 EUR 32,35 EUR 32,35 EUR 33,22 EUR 33,22 EUR(18) Variabele prijzen: (in EUR per m³)

categorie 1: van 0 m³ tot 15 m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³categorie 2: van 15 m³ tot 25 m³ 0,00 EUR/m³ 1,36 EUR/m³ 1,36 EUR/m³ 1,39 EUR/m³ 1,39 EUR/m³categorie 3: van 25 m³ tot 1000 m³ 0,97 EUR/m³ 1,36 EUR/m³ 1,36 EUR/m³ 1,39 EUR/m³ 1,39 EUR/m³categorie 4: van 1000 m³ tot 5000 m³ 0,97 EUR/m³ 1,07 EUR/m³ 1,07 EUR/m³ 1,09 EUR/m³ 1,09 EUR/m³categorie 5: meer dan 5000 m³ 0,87 EUR/m³ 0,97 EUR/m³ 0,97 EUR/m³ 0,99 EUR/m³ 0,99 EUR/m³

Overige 1996 1997 1998 1999 2000Personeel (in voltijds equivalenten) 1.504 1.562 1.531 1.553 1.563Bedrijfsopbrengsten (in mio EUR) 157,4 mio EUR 158,9 mio EUR 166,8 mio EUR 175,4 mio EUROmzet (in mio EUR 148,6 mio EUR 146,1 mio EUR 144,9 mio EUR 153,3 mio EUR 159,1 mio EURBedrijfskosten (in mio EUR 146,7 mio EUR 150,9 mio EUR 158,4 mio EUR 168,6 mio EURAankopen handelsgoederen (in mio EUR) 5,0 mio EUR 4,5 mio EUR 5,1 mio EUR 5,2 mio EURWinst van het boekjaar voor belastingen (in mio EUR) 0,3 mio EUR 0,5 mio EUR 0,3 mio EUR -0,4 mio EUR

Aanvullende opmerkingen

Huishoudelijk verbruik: verbruik tot 1.000 m³

Welke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ?

door onderneming zelf uitgevoerd ?


September 2002 p. iv

Naam: TMVW



(1a) Waarvan: grondwater (in m³) 12.559.144 m³ 11.780.309 m³ 10.844.252 m³ 10.078.179 m³ 10.045.980 m³(1b) Waarvan: oppervlaktewater (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³



(5a) waarvan: industrieel / groot verbruik(5b) waarvan: huishoudelijk / klein verbruik

(6) Totaal leveringen (=4+5) 83.642.012 m³ 85.583.622 m³ 81.411.518 m³ 79.771.610 m³ 80.405.949 m³(7) Verliezen (=3-6) -621.979 m³ 1.037.466 m³ 1.248.030 m³ 423.345 m³ 862.628 m³

Klanten, aansluitingen en net 1996 1997 1998 1999 2000(8) Totaal aantal klanten (abonnees) 226.317 238.492

(8a) waarvan: huishoudens (klein verbruik) 236.822(8b) waarvan: industrie (groot verbruik) 1.670

(9) Totaal aantal aansluitingen 216.567 219.747 221.979 225.508 254.009(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 4.718 4.322 5.032 3.971 4.069(11) Lengte van het toevoernet (in km) 565 km 565 km 580 km 582 km 582 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 5.213 km 5.340 km 5.375 km 5.439 km 5.859 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 5.778 km 5.905 km 5.955 km 6.021 km 6.441 km

Prijsinformatie 1996 1997 1998 1999 2000(17) Vast recht (in EUR per jaar) 23,80 EUR 23,80 EUR 23,80 EUR 23,80 EUR(18) Variabele prijzen: (in EUR per m³)

categorie 1: van 0 tot 15 m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³categorie 2 - residentieel : boven 15 m³ 1,98 EUR/m³ 1,98 EUR/m³ 1,98 EUR/m³ 1,98 EUR/m³categorie 3 professioneel verbruik : van 15 m³ tot 500 m 1,98 EUR/m³ 1,98 EUR/m³ 1,98 EUR/m³ 1,98 EUR/m³

Overige 1996 1997 1998 1999 2000Personeel (in voltijds equivalenten) 372 365 357 343 364Bedrijfsopbrengsten (in mio EUR) 84,1 mio EUR 79,8 mio EUR 81,8 mio EUR 82,7 mio EUR

Omzet (in mio EUR 74,7 mio EUR 76,9 mio EUR 76,4 mio EUR 79,0 mio EUR 78,0 mio EUR

Bedrijfskosten (in mio EUR 78,6 mio EUR 79,8 mio EUR 78,2 mio EUR 82,5 mio EUR

Aankopen handelsgoederen (in mio EUR) 38,8 mio EUR 39,7 mio EUR 39,8 mio EUR 41,0 mio EUR

Winst van het boekjaar voor belastingen (in mio EUR) 6,4 mio EUR 3,7 mio EUR 3,6 mio EUR 1,7 mio EUR



Electrabel

Huishoudelijk verbruik: verbruik tot 500 m³



September 2002 p. v

Naam: AWW



(1a) Waarvan: grondwater (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(1b) Waarvan: oppervlaktewater (in m³) 146.183.769 m³ 149.504.175 m³ 144.725.961 m³ 147.150.679 m³ 145.435.764 m³




(6) Totaal leveringen (=4+5) 153.712.504 m³ 156.940.358 m³ 152.180.009 m³ 154.564.865 m³ 152.884.846 m³(7) Verliezen (=3-6) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³

Klanten, aansluitingen en net 1996 1997 1998 1999 2000(8) Totaal aantal klanten (abonnees) 146.462 146.601 145.208 146.022 146.279


(9) Totaal aantal aansluitingen 146.462 146.601 145.208 146.022 146.279(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 927 999 1.024 1.041 660(11) Lengte van het toevoernet (in km) 0 km 0 km 0 km 0 km 0 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 2.263 km 2.278 km 2.310 km 2.391 km 2.328 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 2.263 km 2.278 km 2.310 km 2.391 km 2.328 km

Prijsinformatie (enkel voor huishoudelijk verbruik) 1996 1997 1998 1999 2000(17) Vast recht (in EUR per jaar) 29,75 EUR 29,75 EUR 33,47 EUR 33,47 EUR(18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) 0,87 EUR/m³ 0,87 EUR/m³ 0,97 EUR/m³ 0,97 EUR/m³

Overige 1996 1997 1998 1999 2000Personeel (in voltijds equivalenten) 551 550 551 554 559Bedrijfsopbrengsten (in mio EUR) 81,5 mio EUR 81,2 mio EUR 86,4 mio EUR 87,5 mio EUROmzet (in mio EUR 73,6 mio EUR 76,1 mio EUR 78,1 mio EUR 82,9 mio EUR 84,2 mio EURBedrijfskosten (in mio EUR 80,5 mio EUR 80,4 mio EUR 84,9 mio EUR 85,8 mio EURAankopen handelsgoederen (in mio EUR) 4,5 mio EUR 4,1 mio EUR 4,0 mio EUR 4,0 mio EURWinst van het boekjaar voor belastingen (in mio EUR) 0,7 mio EUR 0,2 mio EUR 0,3 mio EUR 0,3 mio EUR


(slechts gedeeltelijk zelf)




September 2002 p. vi

Naam: PIDPA









(8a) waarvan: huishoudens (klein verbruik) 406.921 402.900 411.356 416.711 421.464(8b) waarvan: industrie (groot verbruik) 3.824 14.687 12.727 12.822 12.976

(9) Totaal aantal aansluitingen 387.931 392.395 396.659 399.985 403.024(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 6.185 5.551 4.749 4.749 4.279(11) Lengte van het toevoernet (in km) 0 km 0 km 0 km 0 km 0 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 11.516 km 11.618 km 11.685 km 11.762 km 11.829 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 11.516 km 11.618 km 11.685 km 11.762 km 11.829 km

Prijsinformatie (geldig op 31/12) 1996 1997 1998 1999 2000(17) Vast recht (in EUR per jaar) - huishoudens + huur waterm 20,23 EUR 21,72 EUR 21,72 EUR 21,72 EUR 29,15 EUR

Vast recht - industrie - afh van diameter van watermeter: 43,38 tot 260,2943,38 tot 260,2943,38 tot 260,2952,06 tot 312,35(18) Variabele prijzen: (in EUR per m³)

huishoudens: van 0 tot 15 m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³huishoudens: van 15 m³ tot 250 m³ 1,14 EUR/m³ 1,14 EUR/m³ 1,14 EUR/m³ 1,19 EUR/m³huishoudens : vanaf 250 m³ 1,21 EUR/m³ 1,21 EUR/m³ 1,21 EUR/m³ 1,29 EUR/m³industrie: van 0-2.000 m³ 0,80 EUR/m³ 0,80 EUR/m³ 0,80 EUR/m³ 0,80 EUR/m³industrie: van 2.000-60.000 m³ 0,79 EUR/m³ 0,79 EUR/m³ 0,79 EUR/m³ 0,79 EUR/m³industrie: van 60.000-200.000 m³ 0,78 EUR/m³ 0,78 EUR/m³ 0,78 EUR/m³ 0,78 EUR/m³industrie: van 200.000-1.000.000 m³ 0,76 EUR/m³ 0,76 EUR/m³ 0,76 EUR/m³ 0,76 EUR/m³industrie: vanaf 1 mio m³ 0,75 EUR/m³ 0,75 EUR/m³ 0,75 EUR/m³ 0,75 EUR/m³






Aanvullende opmerkingenWelke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ?



September 2002 p. vii

Naam: IWVA





(4) Leveringen aan andere watermaatschappijen (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(5) Leveringen in het eigen verzorgingsgebied (in m³) 4.835.275 m³ 4.836.821 m³ 4.487.047 m³ 4.593.270 m³ 4.450.037 m³


(6) Totaal leveringen (=4+5) 4.835.275 m³ 4.836.821 m³ 4.487.047 m³ 4.593.270 m³ 4.450.037 m³(7) Verliezen (=3-6) 944.005 m³ 895.753 m³ 883.416 m³ 933.511 m³ 943.322 m³



(9) Totaal aantal aansluitingen 26.463 26.717 26.942 27.098 27.366(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 779 254 225 156 268(11) Lengte van het toevoernet (in km) 0 km 0 km 0 km 0 km 0 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 909 km 922 km 933 km 943 km 946 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 909 km 922 km 933 km 943 km 946 km

Prijsinformatie 1996 1997 1998 1999 2000(17) Vast recht (in EUR per jaar) 31,53 EUR 31,53 EUR 31,53 EUR 31,53 EUR 31,53 EUR(18) Variabele prijzen: (in EUR per m³)

van 0 - 15 m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³van 15 m³ tot 500 m³ 1,17 EUR/m³ 1,17 EUR/m³ 1,17 EUR/m³ 1,17 EUR/m³vanf 500 m³ 0,92 EUR/m³ 0,92 EUR/m³ 0,92 EUR/m³ 0,92 EUR/m³categorie 4: van …… tot …………… categorie 5: van …… tot ……………








Er wordt geen opsplitsing gemaakt tussen huishoudelijk en industrieel verbruik



September 2002 p. viii

Naam: IWVB










(9) Totaal aantal aansluitingen 74.323 74.901 75.577 76.168 76.928(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 578 676 591 760(11) Lengte van het toevoernet (in km) 0 km 0 km 0 km 0 km 0 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 1.530 km 1.536 km 1.545 km 1.554 km 1.562 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 1.530 km 1.536 km 1.545 km 1.554 km 1.562 km

Prijsinformatie 1996 1997 1998 1999 2000(17) Vast recht (in BEF per jaar) per woongelegenheid 20,70 EUR 20,70 EUR 20,70 EUR 20,70 EUR 20,70 EUR(18) Variabele prijzen: (in BEF per m³)

huishoudens: van 0 tot 15 m³ per ingeschreven bewoner 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³huishoudens: van 0 tot 1000 m³ boven gratis water 2,19 EUR/m³ 2,19 EUR/m³ 2,19 EUR/m³ 2,19 EUR/m³huishoudens: boven 1000 m³ 2,19 EUR/m³ 2,19 EUR/m³ 2,19 EUR/m³ 2,19 EUR/m³

professioneel: boven 1000 m³ 1,38 EUR/m³ 1,38 EUR/m³ 1,38 EUR/m³ 1,38 EUR/m³







Er is geen apart tarief voor klein en groot verbruik



September 2002 p. ix

Naam: IMWV


Productie en leveringen van water 1996 1997 1998 1999 2000(1) Eigen productie (m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³

(1a) Waarvan: grondwater (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(1b) Waarvan: oppervlaktewater (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³







(9) Totaal aantal aansluitingen 55.130 56.836 58.276 67.488 66.941(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 1.706 1.440 9.212 0(11) Lengte van het toevoernet (in km) 0 km 0 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 2.009 km 2.035 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 2.009 km 2.035 km


categorie 1: van 0 …… tot 15 …………… 2,01 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³categorie 2: van 15 …… tot 500 …………… 2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³categorie 3: van> 500 …… tot …………… 1,08 EUR/m³ 1,08 EUR/m³ 1,08 EUR/m³ 1,08 EUR/m³ 1,08 EUR/m³categorie 4: van …… tot …………… categorie 5: van …… tot ……………


Omzet (in mio EUR 9,1 mio EUR 9,9 mio EUR 11,3 mio EUR 11,5 mio EUR







Samenwerkingsovereenkomst met de TMVW voor de uitvoering van de exploitatieactiviteiten


September 2002 p. x

Naam: IWM


Productie en leveringen van water 1996 1997 1998 1999 2000(1) Eigen productie (m³) 6.300.788 m³ 6.022.652 m³ 5.545.390 m³ 5.406.297 m³ 5.395.074 m³(1a) Waarvan: grondwater (in m³) 6.300.788 m³ 6.022.652 m³ 5.545.390 m³ 5.406.297 m³ 5.395.074 m³(1b) Waarvan: oppervlaktewater (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(2) Aankopen van water bij andere maatschappijen (in m³) 391.684 m³ 393.873 m³ 388.943 m³ 376.539 m³ 370.833 m³(3) Totaal beschikbaar (=1+2) 6.692.472 m³ 6.416.525 m³ 5.934.333 m³ 5.782.836 m³ 5.765.907 m³

(4) Leveringen aan andere watermaatschappijen (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(5) Leveringen in het eigen verzorgingsgebied (in m³) 5.077.775 m³ 5.072.327 m³ 4.726.765 m³ 4.633.193 m³ 4.510.920 m³(5a) waarvan: industrieel / groot verbruik 1.531.975 m³ 1.537.605 m³ 1.304.099 m³ 1.139.235 m³ 1.044.916 m³(5b) waarvan: huishoudelijk / klein verbruik 3.545.800 m³ 3.534.722 m³ 3.422.666 m³ 3.493.958 m³ 3.466.004 m³(6) Totaal leveringen (=4+5) 5.077.775 m³ 5.072.327 m³ 4.726.765 m³ 4.633.193 m³ 4.510.920 m³(7) Verliezen (=3-6) 1.614.697 m³ 1.344.198 m³ 1.207.568 m³ 1.149.643 m³ 1.254.987 m³

Klanten, aansluitingen en net 1996 1997 1998 1999 2000(8) Totaal aantal klanten (abonnees) 40.048 40.633 41.172 41.706 42.009(8a) waarvan: huishoudens (klein verbruik) 39.475 40.053 40.620 41.156 41.681(8b) waarvan: industrie (groot verbruik) 573 580 552 550 328(9) Totaal aantal aansluitingen 40.048 40.633 41.172 41.706 42.009(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 1.430 585 539 534 303(11) Lengte van het toevoernet (in km) 0 km 0 km 0 km 0 km 0 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 1.061 km 1.067 km 1.069 km 1.072 km 1.075 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 1.061 km 1.067 km 1.069 km 1.072 km 1.075 km


categorie 1: van …… tot …………… categorie 2: van …… tot …………… categorie 3: van …… tot …………… categorie 4: van …… tot …………… categorie 5: van …… tot ……………

Overige 1996 1997 1998 1999 2000Personeel (in voltijds equivalenten) 0 39 2 2 1Bedrijfsopbrengsten (in mio EUR) 5,9 mio EUR 5,9 mio EUR 5,9 mio EUR 6,0 mio EUROmzet (in mio EUR 5,3 mio EUR 5,3 mio EUR 5,4 mio EUR 5,4 mio EURBedrijfskosten (in mio EUR 5,3 mio EUR 5,2 mio EUR 5,4 mio EUR 5,5 mio EURAankopen handelsgoederen (in mio EUR) 0,4 mio EUR 0,4 mio EUR 0,4 mio EUR 0,4 mio EURWinst van het boekjaar voor belastingen (in mio EUR) 0,2 mio EUR 0,2 mio EUR 0,1 mio EUR 0,2 mio EUR




September 2002 p. xi

Naam: Stedelijke waterdienst Ieper



(1a) Waarvan: grondwater (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(1b) Waarvan: oppervlaktewater (in m³) 1.502.859 m³ 1.565.683 m³ 1.509.452 m³ 2.492.243 m³ 2.632.718 m³


(4) Leveringen aan andere watermaatschappijen (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 946.118 m³ 1.141.000 m³(5) Leveringen in het eigen verzorgingsgebied (in m³) 2.408.243 m³ 2.349.483 m³ 2.547.635 m³ 2.472.870 m³ 2.377.708 m³

(5a) waarvan: industrieel / groot verbruik 1.602.494 m³ 1.588.988 m³ 1.752.963 m³ 1.726.548 m³ 1.689.472 m³(5b) waarvan: huishoudelijk / klein verbruik 805.749 m³ 760.495 m³ 794.672 m³ 746.322 m³ 688.236 m³



(8a) waarvan: huishoudens (klein verbruik) 8.947 9.028 9.184 9.370(8b) waarvan: industrie (groot verbruik) 138 147 158 169

(9) Totaal aantal aansluitingen 8.240 8.325 8.389 8.444 8.489(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 85 64 55 45(11) Lengte van het toevoernet (in km) 0 km 0 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 172 km 179 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 172 km 179 km


categorie 1: van 0 tot 1000 1,51 EUR/m³ 1,51 EUR/m³ 1,51 EUR/m³ 1,51 EUR/m³categorie 2: van 1001 tot 5000 1,21 EUR/m³ 1,21 EUR/m³ 1,21 EUR/m³ 1,21 EUR/m³categorie 3: van > 5000 1,04 EUR/m³ 1,04 EUR/m³ 1,04 EUR/m³ 1,04 EUR/m³categorie 4: van …… tot …………… categorie 5: van …… tot ……………

Overige 1996 1997 1998 1999 2000Personeel (in voltijds equivalenten) 15 14 15 15 15Bedrijfsopbrengsten (in mio EUR)Omzet (in mio EURBedrijfskosten (in mio EURAankopen handelsgoederen (in mio EUR)Winst van het boekjaar voor belastingen (in mio EUR)


Huishoudelijk verbruik: geen NV, BVBA …



September 2002 p. xii

Naam: Waterbedrijf van Knokke-Heist


Productie en leveringen van water 1996 1997 1998 1999 2000(1) Eigen productie (m³) 777.884 m³ 798.686 m³ 702.304 m³ 926.092 m³ 633.515 m³

(1a) Waarvan: grondwater (in m³) 777.884 m³ 798.686 m³ 702.304 m³ 926.092 m³ 633.515 m³(1b) Waarvan: oppervlaktewater (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³



(5a) waarvan: industrieel / groot verbruik 350.000 m³ 350.000 m³ 243.967 m³ 290.000 m³ 290.000 m³(5b) waarvan: huishoudelijk / klein verbruik 2.188.058 m³ 2.188.058 m³ 2.188.058 m³ 2.172.562 m³ 2.203.436 m³





Prijsinformatie 1996 1997 1998 1999 2000(17) Vast recht (in EUR per jaar) 6,54 EUR 6,54 EUR 6,54 EUR 6,54 EUR 6,54 EUR(18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) 1 EUR

categorie 1: van 15 m3 tot 1000 m3 1,49 EUR/m³ 1,49 EUR/m³ 1,49 EUR/m³ 1,49 EUR/m³categorie 2: vanaf 1001 m3 1,12 EUR/m³ 1,12 EUR/m³ 1,12 EUR/m³ 1,12 EUR/m³categorie 3: eerste 15 m³ per persoon 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³categorie 4: van …… tot …………… categorie 5: van …… tot ……………

Overige 1996 1997 1998 1999 2000Personeel (in voltijds equivalenten) 29 28 26 27 28Bedrijfsopbrengsten (in mio EUR)Omzet (in mio EUR 4,3 mio EUR 4,2 mio EUR 4,3 mio EUR 17,7 mio EUR 4,5 mio EUR

Bedrijfskosten (in mio EURAankopen handelsgoederen (in mio EUR)Winst van het boekjaar voor belastingen (in mio EUR)



aanleg leidingen vnl uitbesteed

boven 1000 m3 en geen appartementsgebouwen



September 2002 p. xiii

Naam: Waterleidingsbedrijf Heusden-Zolder




(2) Aankopen van water bij andere maatschappijen (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(3) Totaal beschikbaar (=1+2) 981.483 m³ 992.196 m³ 902.171 m³ 878.611 m³ 865.412 m³

(4) Leveringen aan andere watermaatschappijen (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(5) Leveringen in het eigen verzorgingsgebied (in m³) 981.483 m³ 992.196 m³ 902.171 m³ 878.611 m³ 865.412 m³

(5a) waarvan: industrieel / groot verbruik 125.400 m³ 126.769 m³ 86.829 m³ 97.066 m³ 113.722 m³(5b) waarvan: huishoudelijk / klein verbruik 856.083 m³ 784.205 m³ 765.234 m³ 723.260 m³ 718.146 m³

(6) Totaal leveringen (=4+5) 910.517 m³ 910.974 m³ 852.063 m³ 820.326 m³ 831.868 m³(7) Verliezen (=3-6) 70.966 m³ 81.222 m³ 50.108 m³ 58.285 m³ 33.544 m³


(8a) waarvan: huishoudens (klein verbruik) 5.844 5.933 6.054 6.141 6.144(8b) waarvan: industrie (groot verbruik) 1 1 1 1 1

(9) Totaal aantal aansluitingen 5.845 5.934 6.055 6.142 6.145(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 89 121 87 3(11) Lengte van het toevoernet (in km) 1 km 1 km 1 km 1 km 1 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 129 km 129 km 139 km 139 km 139 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 130 km 130 km 140 km 140 km 140 km


categorie 1: van 0 tot 1000 0,69 EUR/m³ 0,69 EUR/m³ 1,14 EUR/m³ 1,14 EUR/m³ 1,14 EUR/m³categorie 2: van 1001 tot 5000 0,69 EUR/m³ 0,69 EUR/m³ 0,84 EUR/m³ 0,84 EUR/m³ 0,84 EUR/m³categorie 3: van 5001 tot …………… 0,64 EUR/m³ 0,64 EUR/m³ 0,79 EUR/m³ 0,79 EUR/m³ 0,79 EUR/m³categorie 4: van …… tot …………… categorie 5: van …… tot ……………





louter verbruik voor zelfstandige activiteit / is normaliter niet te definiëren



September 2002 p. xiv

Naam: Waterbedrijf Hoeilaart




(2) Aankopen van water bij andere maatschappijen (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(3) Totaal beschikbaar (=1+2) 516.840 m³ 497.193 m³ 524.655 m³ 514.431 m³ 483.946 m³


(5a) waarvan: industrieel / groot verbruik 20.000 m³ 25.000 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(5b) waarvan: huishoudelijk / klein verbruik 414.211 m³ 422.474 m³ 424.620 m³ 433.283 m³ 427.726 m³




(9) Totaal aantal aansluitingen 4.153 4.173 4.159 4.165 4.185(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 27 30 33 35 37(11) Lengte van het toevoernet (in km) 3 km 3 km 3 km 3 km 3 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 117 km 122 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 120 km 125 km


categorie 1: van …… tot onbeperkt………… 1,12 EUR/m³ 1,12 EUR/m³ 1,41 EUR/m³ 1,41 EUR/m³ 1,41 EUR/m³categorie 2: van …… tot …………… categorie 3: van …… tot …………… categorie 4: van …… tot …………… categorie 5: van …… tot ……………

Overige 1996 1997 1998 1999 2000Personeel (in voltijds equivalenten) 6 6 6 6 6Bedrijfsopbrengsten (in mio EUR)Omzet (in mio EURBedrijfskosten (in mio EURAankopen handelsgoederen (in mio EUR)Winst van het boekjaar voor belastingen (in mio EUR)



Geen industrieel verbruik



September 2002 p. xv

Naam: Stedelijk Waterbedrijf van Sint-Niklaas


Productie en leveringen van water 1996 1997 1998 1999 2000(1) Eigen productie (m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³

(1a) Waarvan: grondwater (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(1b) Waarvan: oppervlaktewater (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³



(5a) waarvan: industrieel / groot verbruik 505.928 m³ 632.953 m³ 624.669 m³ 686.733 m³ 491.090 m³(5b) waarvan: huishoudelijk / klein verbruik 1.824.192 m³ 1.661.724 m³ 1.634.950 m³ 1.687.444 m³ 1.783.348 m³





Prijsinformatie (6 % BTW niet inbegrepen) 1996 1997 1998 1999 2000(17) Vast recht (in EUR per jaar) 35,70 EUR 35,70 EUR 35,70 EUR 35,70 EUR 35,70 EUR(18) Variabele prijzen: (in EUR per m³)

categorie 1: van …… tot …………… 1,02 EUR/m³ 1,24 EUR/m³ 1,24 EUR/m³ 1,24 EUR/m³ 1,24 EUR/m³categorie 2: vanaf 501m³ 1,08 EUR/m³ 1,08 EUR/m³ 1,08 EUR/m³ 1,08 EUR/m³categorie 3: van …… tot …………… categorie 4: van …… tot …………… gratis 24 m³/klant in 1996 0,00 EUR/m³





Het industrieel verbruik omvat het verbruik van bedrijven en openbare diensten.



September 2002 p. xvi

Naam: Waterdienst van Oudenaarde




(2) Aankopen van water bij andere maatschappijen (in m³) 234.296 m³ 214.514 m³ 64.042 m³ 158.083 m³ 162.167 m³(3) Totaal beschikbaar (=1+2) 799.519 m³ 824.851 m³ 709.775 m³ 759.338 m³ 775.872 m³


(5a) waarvan: industrieel / groot verbruik 145.452 m³ 218.325 m³ 137.961 m³ 152.713 m³ 151.854 m³(5b) waarvan: huishoudelijk / klein verbruik 522.673 m³ 451.336 m³ 407.122 m³ 429.958 m³ 416.277 m³




(9) Totaal aantal aansluitingen 5.723 5.806 5.731 5.826 5.907(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 83 -75 95 81(11) Lengte van het toevoernet (in km) 3 km 3 km 3 km 3 km 3 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 115 km 115 km 115 km 116 km 117 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 118 km 118 km 118 km 119 km 120 km

Prijsinformatie 1996 1997 1998 1999 2000(17) Vast recht (in EUR per jaar) 16,36 EUR 16,36 EUR 16,36 EUR 16,36 EUR 16,36 EUR(18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) 1,00 EUR

evt. Aanvullen - huishoudelijk verbruik (15 m³ gratis) 2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³- professioneel verbruik <= 500 m³ 2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³- professioneel verbruik > 500 m³ 1,08 EUR/m³ 1,08 EUR/m³ 1,08 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

Overige 1996 1997 1998 1999 2000Personeel (in voltijds equivalenten) 6 6 6 6 6Bedrijfsopbrengsten (in mio EUR)Omzet (in mio EUR 0,7 mio EUR 0,8 mio EUR 0,8 mio EUR 0,9 mio EUR 0,8 mio EURBedrijfskosten (in mio EURAankopen handelsgoederen (in mio EUR)Winst van het boekjaar voor belastingen (in mio EUR)


- huishoudelijk: <= 500 m³ ; professioneel: > 500 m³



September 2002 p. xvii

Naam: Waterbedrijf van Tongeren


Productie en leveringen van water 1996 1997 1998 1999 2000(1) Eigen productie (m³) 1.081.734 m³ 1.065.767 m³ 1.000.767 m³ 1.080.402 m³ 1.046.052 m³(1a) Waarvan: grondwater (in m³) 1.081.734 m³ 1.065.767 m³ 1.000.767 m³ 1.080.402 m³ 1.046.052 m³(1b) Waarvan: oppervlaktewater (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(2) Aankopen van water bij andere maatschappijen (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(3) Totaal beschikbaar (=1+2) 1.081.734 m³ 1.065.767 m³ 1.000.767 m³ 1.080.402 m³ 1.046.052 m³

(4) Leveringen aan andere watermaatschappijen (in m³) 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³(5) Leveringen in het eigen verzorgingsgebied (in m³) 765.932 m³ 834.892 m³ 767.321 m³ 800.475 m³ 826.598 m³(5a) waarvan: industrieel / groot verbruik 158.751 m³(5b) waarvan: huishoudelijk / klein verbruik 667.847 m³(6) Totaal leveringen (=4+5) 765.932 m³ 834.492 m³ 767.321 m³ 800.475 m³ 826.598 m³(7) Verliezen (=3-6) 315.802 m³ 231.275 m³ 233.446 m³ 279.927 m³ 219.454 m³

Klanten, aansluitingen en net 1996 1997 1998 1999 2000(8) Totaal aantal klanten (abonnees) 8.269 8.321 8.374 8.402 8.435(8a) waarvan: huishoudens (klein verbruik)(8b) waarvan: industrie (groot verbruik)(9) Totaal aantal aansluitingen 8.269 8.321 8.374 8.402 8.435(10) waarvan: nieuwe aansluitingen 285 52 53 28 33(11) Lengte van het toevoernet (in km) 74 km 74 km 74 km 74 km 74 km(12) Lengte van het distributienet (in km) 7 km 7 km 7 km 7 km 7 km(13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) 81 km 81 km 81 km 81 km 81 km


categorie 1: van 0 tot 24 1,14 EUR/m³ 1,14 EUR/m³ 1,14 EUR/m³ 1,14 EUR/m³ 1,14 EUR/m³categorie 2: van 25 tot 1000 0,69 EUR/m³ 1,14 EUR/m³ 1,14 EUR/m³ 1,14 EUR/m³ 1,14 EUR/m³categorie 3: van 1000 tot 5000 …………… 0,69 EUR/m³ 0,84 EUR/m³ 0,84 EUR/m³ 0,84 EUR/m³ 0,84 EUR/m³categorie 4: van 5000 en meer 0,64 EUR/m³ 0,79 EUR/m³ 0,79 EUR/m³ 0,79 EUR/m³ 0,79 EUR/m³categorie 5: van …… tot ……………

Overige 1996 1997 1998 1999 2000Personeel (in voltijds equivalenten) 10 10 10 10 10Bedrijfsopbrengsten (in mio EUR)Omzet (in mio EUR 0,7 mio EUR 0,9 mio EUR 1,0 mio EUR 0,9 mio EUR 1,0 mio EURBedrijfskosten (in mio EURAankopen handelsgoederen (in mio EUR)Winst van het boekjaar voor belastingen (in mio EUR)


Drinkwater in Vlaanderen · 2014. 11. 14. · 7.2.8 De introductie van bijkomende concurrentie ......

Documents

Transcript of Drinkwater in Vlaanderen · 2014. 11. 14. · 7.2.8 De introductie van bijkomende concurrentie ......