Digitalisering van het nieuws - Rathenau...een stevige positie in het medialandschap, zowel offline,...

Rapport

Digitalisering van het nieuws Online nieuwsgedrag, desinformatie en

personalisatie in Nederland

Digitalisering van het nieuws 2

Auteurs Ira van Keulen, Iris Korthagen, Paul Diederen en Pieter van Boheemen

Redactie Arnold Vonk

Foto omslag Hollandse Hoogte

Bij voorkeur citeren als: Keulen, I. van, I. Korthagen, P. Diederen en P. van Boheemen (2018). Digitalisering van het nieuws – Online nieuwsgedrag, desinformatie en personalisatie in Nederland. Den Haag: Rathenau Instituut


Voorwoord

Het medialandschap verandert voortdurend. Dorpsomroepers maakten plaats voor

krantenjongens, die hun plaats weer afstonden aan podcasts en nieuwsapps. Toch

heeft technologie onze behoefte aan nieuws nauwelijks veranderd. Alleen hebben

we nu meer mogelijkheden om nieuws te consumeren, en om nieuws te

consumeren waarin we ook echt geïnteresseerd zijn. Dat kan doordat we zelf ons

nieuwsaanbod op maat kunnen maken, en het kan dankzij slimme algoritmes.

Hoewel bijvoorbeeld het Apple News op mijn iPhone nog steeds vol rommel staat.

Er kleven risico’s aan de digitalisering van het nieuws. Dat wordt steeds duidelijker

na berichten over de verspreiding van desinformatie uit Rusland tijdens onder meer

de Amerikaanse presidentsverkiezingen en het Brexit-referendum. In dit rapport

presenteren we ons onderzoek naar de digitalisering van de nieuwsvoorziening.

Nieuws heeft een belangrijke functie in onze democratie. We onderzochten het

online nieuwsgebruik in Nederland, het gebruik van internet en sociale media voor

de verspreiding van desinformatie, en publieke bronnen over digitale technologie

die de nieuwsstroom afstemmen op de interesses van de nieuwsconsument.

De digitalisering van de nieuwsvoorziening in Nederland heeft volgens ons

onderzoek nog geen grote negatieve invloed. De meeste Nederlanders krijgen hun

nieuws nog vooral via traditionele kranten en omroepen en minder via sociale

media en zoekmachines. Mogelijk hebben we daardoor geen grote nadelen

ondervonden van de verspreiding van desinformatie. Uit dit rapport blijkt dat de

meeste Nederlanders een gedeelde blik op de werkelijkheid hebben omdat ze

veelal dezelfde nieuwsbronnen lezen, wat cruciaal is voor het functioneren van

onze democratie.

Maar we stellen vast dat de digitale technologie om desinformatie te vervaardigen

en verspreiden snel beter wordt, evenals personalisatietechnologie. Daarom

moeten we waakzaam zijn. Dit rapport geeft politiek en samenleving enkele

handvatten om de risico’s van digitalisering van de nieuwsvoorziening voor de

Nederlandse democratie te beperken. Zodat we ons blijven informeren, zonder ons

zorgen te maken over de toekomst. Het nieuws dat we consumeren is zelf vaak al

zorgwekkend genoeg.

Dr. ir. Melanie Peters Directeur Rathenau Instituut


Samenvatting

Er bestaan zorgen over de kwaliteit van onze nieuwsvoorziening. Deze zijn

aangewakkerd door berichten over de verspreiding van desinformatie uit Rusland

om de Amerikaanse presidentsverkiezingen en het Brexit-referendum te

beïnvloeden. De vrees bestaat dat kwaadwillenden ook in Nederland proberen

invloed uit te oefenen op het publieke en politieke debat door desinformatie te

verspreiden. Doordat veel mensen het nieuws online volgen, is zulke ongewenste

beïnvloeding tegenwoordig gemakkelijker dan vroeger.

Bovendien is het verspreiden van desinformatie niet de enige manier om het

publieke en politieke debat via de online nieuwsvoorziening te sturen. Een andere

manier is het selectief doorgeven van nieuws: het ‘personaliseren’ van newsfeeds

en zoekopdrachten. Dat gebeurt niet alleen op initiatief van de nieuwsconsument

zelf (die aangeeft over welke thema’s hij of zij geïnformeerd wil worden), maar ook

en vooral door algoritmes die aan het oog onttrokken zijn. Vooral sociale media en

zoekmachines gebruiken zulke algoritmes. Met personalisatie beogen ze mensen

langer vast te houden op hun website of app om hun advertenties te kunnen tonen.

Dit alles leidt tot zorgen over twee vitale functies die de nieuwsvoorziening in een

democratie heeft: de samenleving van betrouwbare informatie voorzien, en actuele

ontwikkelingen duiden en analyseren. In dit rapport inventariseren we wat uit

publieke bronnen bekend is over digitale verspreiding van desinformatie en

personalisatie van nieuwsstromen in Nederland.

Stand van zaken

Uit dit onderzoek blijkt dat desinformatie en personalisatie in Nederland vooralsnog

geen grote negatieve impact op de samenleving hebben gehad. Dit hangt onder

meer samen met drie essentiële punten waarop Nederland verschilt van een land

als de Verenigde Staten:

1. Ook al bereikt het nieuws mensen steeds meer langs digitale kanalen, toch

hebben de klassieke media (kranten en omroepen) in Nederland nog steeds

een stevige positie in het medialandschap, zowel offline, als ook online.

2. In Nederland circuleert wel desinformatie op internet, maar over het algemeen

is dit clickbait (‘klikaas’), gefabriceerd om mensen naar advertentiesites te

lokken. Slechts een beperkt deel daarvan heeft een politiek karakter.

3. Tot op heden werken Nederlandse mediabedrijven nog nauwelijks met

algoritmische personalisatie.


De samenleving is tot dusverre weerbaar gebleken

Er zijn weinig Nederlanders die hun nieuws alleen krijgen via sociale media of

zoekmachines. De meesten gebruiken deze naast televisie, radio en krant. Ze

komen daarom geregeld in aanraking met nieuws uit diverse bronnen. Bovendien

lezen Nederlanders online veelal dezelfde nieuwsbronnen, zoals nu.nl en nos.nl.

Dat geeft hen een gedeelde blik op de werkelijkheid.

Daar komt bij dat het Nederlandse nieuwsmedialandschap niet zo gepolariseerd is

als dat in de Verenigde Staten. De meeste media met een groot bereik zitten in de

buurt van het politieke midden. Ook blijkt uit onderzoek dat Nederlanders een ruime

mate van diversiteit in berichtgeving ervaren, onder andere doordat ze online ook

regelmatig bronnen ‘bij toeval’ tegenkomen die ze anders niet zouden raadplegen

(incidental exposure).

Nederlanders hebben veel vertrouwen in het nieuws van omroepen en

krantenbedrijven, ook in vergelijking met mensen in andere landen. Ze hebben veel

minder vertrouwen in wat hen via sociale media bereikt.

En ook het systeem van online nieuwsvoorziening geeft blijk van een zeker

‘zelfcorrigerend vermogen’. De platformbedrijven achter sociale media en

zoekmachines worden aangesproken op hun rol in het verspreiden van

gemanipuleerde nieuwsberichten, niet alleen door burgers en politici, maar ook

door adverteerders. Dit leidt ertoe dat ze steeds meer beginnen maatregelen te

nemen.

Maar technologische ontwikkelingen gaan snel en mediawijsheid blijft achter

Toch kunnen de vitale functies van de nieuwsvoorziening voor het Nederlandse

publieke en politieke debat alsnog onder druk komen te staan. Dat komt met name

door technologische ontwikkeling op het gebied van manipulatie van audio en

video, het ‘levensecht’ maken van automatische computeraccounts (social bots)

waardoor deze lastiger te detecteren zijn, en verdere personalisatie van

nieuwsstromen. Deze technieken worden niet alleen beter, maar ook goedkoper,

waardoor ze binnen bereik komen van mensen met kwade bedoelingen

respectievelijk meer bedrijven.

Daar staat tegenover dat onderzoek uitwijst dat Nederlandse nieuwsconsumenten –

en dan vooral jongeren – hun vermogen overschatten om de kwaliteit en

betrouwbaarheid van online nieuwsberichten goed te beoordelen. Zij missen dus de

benodigde mediawijsheid.


Technologisch burgerschap is nodig

Daarom moet Nederland zich voorbereiden op de toekomst en investeren in

‘technologisch burgerschap’. Dat houdt in dat Nederlanders meer inzicht verwerven

in hoe technologie werkt, dat ze er kritisch over kunnen nadenken en begrijpen wat

de betekenis ervan is voor leefwereld en maatschappij. In de context van de online

nieuwsvoorziening betekent dit dat ze kritisch kijken naar bronnen en

achtergronden van online berichten. Het is van belang dat ze de businessmodellen

erachter doorzien.

Dit is niet een individuele opgave voor burgers. Zij dienen hierin gesteund te

worden door bedrijven die hun zorgplicht serieus nemen en door de overheid die de

juiste randvoorwaarden creëert.

Bedrijven moeten hun verantwoordelijkheid nemen

De platformbedrijven achter sociale media en zoekmachines beginnen onder druk

van adverteerders, politici en de publieke opinie stappen te nemen tegen

desinformatie, bijvoorbeeld door nepaccounts te verwijderen, het verdienmodel

achter clickbaitsites te ondergraven, en samen te werken met factcheckers.

Klassieke mediabedrijven zoeken een nieuwe rol in het medialandschap, profileren

zich meer op betrouwbaarheid en richten zich meer op factchecking en

onderzoeksjournalistiek. Maar hier zijn nog slagen te slaan.

Klassieke mediabedrijven moeten als belangrijkste bronnen van nieuwsberichten

blijven zorgen voor een nieuwsvoorziening van hoge betrouwbaarheid en kwaliteit,

door gangbare journalistieke en redactionele codes in ere te houden. Dat betekent

dat ze transparanter moeten zijn over hun kwaliteitsnormen en hoe ze die

toepassen.

Platformbedrijven achter sociale media en zoekmachines moeten meer

verantwoordelijkheid nemen voor wat ze aan nieuwsberichten doorgeven, onder

andere door te zorgen dat bronnen traceerbaar zijn, adverteerders screenen en

desinformatie identificeren. Hiertoe zou het onderschrijven van een gedragscode,

zoals recent voorgesteld door de Europese Commissie, een goede eerste stap zijn.

Overheden hebben verantwoordelijkheid

De overheid kan burgers en bedrijven langs verschillende lijnen ondersteunen om

technologisch burgerschap verder vorm te geven:

1. Door onder burgers van alle leeftijden de kennis te vergroten over het

functioneren en de risico’s van de (digitale) nieuwsvoorziening. Dit kan langs

de weg van het onderwijs, via programma’s voor volwassenen die de

schoolleeftijd voorbij zijn, en door het entameren van maatschappelijk debat.


2. Door de ontwikkelingen op het gebied van nieuwsmanipulatie scherp te

blijven monitoren. Daarbij hoort het faciliteren van onafhankelijke instellingen

die de nieuwsvoorziening monitoren en kwaadwillige (buiten- en

binnenlandse) nieuwsmanipulatie kunnen signaleren.

3. Door de maatschappelijke spelregels voor de nieuwsvoorziening zo vast te

stellen dat niet alleen mediabedrijven verantwoordelijkheid dragen voor de

inhoud van berichten, maar ook platformbedrijven achter sociale media en

zoekmachines. Concreet betekent dit het aanscherpen van de eisen aan

platformen (wanneer een gedragscode te weinig vruchten afwerpt).

4. Door de voorwaarden in stand te houden voor een vitaal en geschakeerd

medialandschap. De Nederlandse democratie heeft behoefte aan een divers

palet aan onafhankelijke media, die zich houden aan de gebruikelijke

professionele standaarden die een garantie vormen voor betrouwbaarheid en

kwaliteit.


Inhoud

Voorwoord ............................................................................................................ 3

Samenvatting ....................................................................................................... 4

Inleiding .............................................................................................................. 10

1 Het online nieuwslandschap en -gedrag in Nederland ........................... 18

1.1 Algemeen nieuwsmediagebruik ................................................. 18

1.2 Online nieuwsmediamerken ....................................................... 20

1.3 Het Nederlandse online medialandschap .................................. 21

1.4 Nieuws via sociale media en zoekmachines ............................. 23

1.5 Vertrouwen in de Nederlandse media ........................................ 25

1.6 Mediawijsheid van Nederlanders ............................................... 26

1.7 Witte plekken in het onderzoek .................................................. 28

1.8 Samenvatting ............................................................................... 29

2 Desinformatie ............................................................................................ 31

2.1 Het verschijnsel desinformatie ................................................... 33

2.2 Meldingen van desinformatie in Nederland ............................... 35

2.3 De drijvende krachten: verspreiding van desinformatie .......... 43

2.4 Maatschappelijke impact ............................................................ 50

2.5 Toekomstige ontwikkelingen ...................................................... 54

2.6 Samenvatting ............................................................................... 56

3 Personalisatie............................................................................................ 59

3.1 Het verschijnsel personalisatie .................................................. 60

3.2 Nieuwspersonalisatie in Nederland ........................................... 64

3.3 Maatschappelijke impact ............................................................ 77

3.4 Toekomstige ontwikkelingen ...................................................... 82

3.5 Samenvatting ............................................................................... 84

4 Conclusies ................................................................................................. 86

4.1 Zorgen rondom desinformatie .................................................... 86

4.2 Zorgen rondom personalisatie ................................................... 90

4.3 Toekomstige technologische ontwikkelingen ........................... 93

4.4 Democratische weerbaarheid ..................................................... 96

5 Aanbevelingen .......................................................................................... 98


5.1 Nieuwsconsumenten................................................................... 99

5.2 Socialemediaplatformen ........................................................... 101

5.3 Mainstream mediabedrijven en onafhankelijke

factcheckorganisaties ............................................................... 104

5.4 De overheid in samenspel met de samenleving ...................... 107

5.5 Tot slot ....................................................................................... 111

Literatuurlijst .................................................................................................... 112


Inleiding

Een nieuwe technologie is doorgaans zowel een zegen als een vloek. Zo heeft de

verbrandingsmotor ons welvaart en mobiliteit gebracht, maar ook

klimaatverandering. Aan de ontwikkeling van kernsplitsing danken we een krachtige

energiebron, maar ook de dreiging van onze totale vernietiging. Medische

technologieën houden ons langer in leven, waardoor meer mensen dement worden.

Gewasbeschermingsmiddelen stuwen de productiviteit van de landbouw omhoog,

maar bedreigen ook de biodiversiteit. En plastic vindt overal toepassingen, maar

vergiftigt ook de oceanen. De lijst van voorbeelden is lang.

Dit gaat ook op voor digitale technologie: ICT kan ten goede en ten kwade worden

ingezet. Onlangs hebben we een studie gepubliceerd over de mogelijkheden om de

democratie te versterken met behulp van digitale instrumenten. We concludeerden

dat onder de juiste voorwaarden burgers met deze instrumenten nauwer bij

besluitvorming betrokken kunnen worden.1

Maar naast deze positieve inzet van digitale technologie zien we ook negatieve.

Daaraan hebben we aandacht besteed in onze publicatie over cybersecurity. Hierin

constateerden we dat Nederland, als een van de meest ICT-intensieve economieën

ter wereld, een aantrekkelijk doelwit is voor cybercriminelen, cyberspionnen en

hackers.2

Ook dit rapport gaat over een toepassing van digitalisering die schaduwzijden kent.

Digitalisering van de nieuwsvoorziening heeft niet alleen potentiële voordelen voor

het democratisch debat in Nederland, maar levert ook risico’s op. De Nederlandse

politiek maakt zich hier zorgen over. Minister Ollongren van Binnenlandse Zaken

heeft eind 2017 een brief naar de Tweede Kamer gestuurd waarin zij haar

ongerustheid uitspreekt over heimelijke online beïnvloeding van de publieke opinie

door ‘statelijke actoren’ – waarmee gedoeld werd op Rusland.3 Eerder stuurde

1 Korthagen, IA. & I. van Keulen (2018). Online meebeslissen. Lessen uit onderzoek naar digitale

burgerparticipatie voor het Europees Parlement. Den Haag: Rathenau Instituut.

https://www.rathenau.nl/nl/kennis-voor-beleid/online-meebeslissen.

2 Munnichs, G., M. Kouw & L. Kool (2017). Een nooit gelopen race. Over cyberdreigingen en versterking van

weerbaarheid. Den Haag: Rathenau Instituut. https://www.rathenau.nl/nl/digitale-samenleving/een-nooit-

gelopen-race.

3 Tweede Kamer, vergaderjaar 2017-2018, Brief heimelijke beïnvloeding van de publieke opinie door statelijke

actoren, minister Ollongren, 18 december 2017.

https://www.rathenau.nl/nl/kennis-voor-beleid/online-meebeslissen


toenmalig staatssecretaris Dekker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap een brief

naar de Kamer waarin hij zijn zorgen uitte over steeds verdergaande personalisatie

van het online nieuwsaanbod.4 Beide brieven tonen bezorgdheid over wat deze

veranderingen in de nieuwsvoorziening door digitalisering betekenen voor de

democratie in Nederland. In deze publicatie willen we nader ingaan op die zorgen.

Digitalisering van de nieuwsvoorziening

Het aanbod van nieuws is enorm toegenomen door de digitalisering. Online zijn er

meer nieuwsbronnen beschikbaar, niet alleen nationaal maar ook internationaal. En

voor veel van die bronnen hoeven gebruikers niet meer te betalen; een

abonnement is online niet altijd meer nodig. De pluriformiteit in termen van

aantallen aanbieders van nieuws is dus toegenomen.

Uit het Digital News Report 2017 van Reuters blijkt dat veel mensen een klein

aantal bronnen gebruiken voor het generieke nieuws. Dat zorgt ervoor dat nieuwe

online media een niche zoeken om een groter bereik te hebben. Ze focussen

bijvoorbeeld op uitgebreide achtergrondstukken (De Correspondent),

onderzoeksjournalistiek (Follow the Money), of op een specifiek onderwerp

(websites zoals Emerce, Bright en Tweakers, die zich helemaal richten op nieuws

over digitale technologie). Verder zijn er veel nieuwe online nieuwsmerken die zich

richten op opinie (Joop.nl, GeenStijl) of op een mix van berichtgeving en

commentaar (bijvoorbeeld Voice of Europe, De Dagelijkse Standaard en The Post

Online). Er is dus ook meer pluriformiteit in termen van veelsoortigheid: meer

verschillende vormen van berichtgeving naast diversiteit in (politieke) duiding van

het nieuws.

Overigens hebben de ‘traditionele’ nieuwsmedia in Nederland nog steeds een groot

bereik, juist ook online. Drie van de vier grote merken die de online nieuwsmarkt

domineren, zijn verlengstukken van deze traditionele media: de NOS, het AD en De

Telegraaf. Daarnaast is er het exclusieve online mediamerk Nu.nl, dat het nieuws

veelal betrekt van persbureaus als ANP.

Een belangrijkere verandering is wellicht dat distributie van het nieuws is

veranderd. Online nieuws komt niet alleen tot ons via sites van omroepen en

kranten. Veel berichten bereiken hun publiek via sociale media, vooral via

Facebook, maar ook via Twitter, YouTube en andere kanalen. Voor een derde van

het Nederlandse publiek (31%) geldt dat berichten hen (ook) via sociale media

4 Tweede Kamer, Vergaderjaar 2016-2017, 32 827, Toekomst mediabeleid. Nr. 116, Brief van de staatssecretaris

van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 14 juli 2017.


bereiken.5 Verder komen mensen actuele berichten op het spoor via zoekmachines

(in Nederland vooral via Google). De traditionele media zijn dus niet meer de enige

poortwachter van de nieuwsvoorziening. De grote sociale mediaplatformen en

zoekmachines zijn erbij gekomen.

Ten slotte bieden nieuwe online media veel meer mogelijkheden voor interactie, of

zelfs voor de gebruiker om zelf een actieve rol te spelen in de nieuwsvoorziening,

hetzij door commentaar te leveren op nieuwsartikelen, hetzij door zelf een artikel te

schrijven. Denk aan Joop.nl, waar alle bijdragen uit opiniestukken bestaan. Online

ontstaan ook gemakkelijker platformen van groepen die in het offline-tijdperk geen

plek konden vinden in het medialandschap. De Raad voor Maatschappelijke

Ontwikkeling (RMO, tegenwoordig Raad voor Volksgezondheid en Samenleving)

meent dat daardoor het publieke debat fragmentarischer wordt: het speelt zich op

tal van podia tegelijk af en is moeilijker te volgen.6

Voordelen en zorgen

Online nieuwsvoorziening biedt duidelijk voordelen voor gebruikers: een

gemakkelijke, goedkopere en snellere toegang tot een veel groter aanbod aan

verschillende binnenlandse en buitenlandse media. Daarbij kunnen gebruikers

nieuws uit verschillende bronnen vrij eenvoudig vergelijken. Online is het ook

mogelijk om gericht te zoeken en te selecteren, zodat een gebruiker verdieping kan

vinden op onderwerpen waarin hij of zij specifiek geïnteresseerd is. Digitale

interactiemogelijkheden maken het bovendien eenvoudig om op berichten te

reageren of erover te communiceren.

Maar er zijn ook zorgen over de digitalisering van de nieuwsvoorziening, in het

bijzonder in relatie tot het democratisch debat in Nederland. In de volgende

paragraaf gaan we daar wat dieper op in en komen we tot de centrale vraag van

deze publicatie.

Media en democratie

Een democratische samenleving is een samenleving waarin democratische

waarden brede steun genieten en burgers kunnen participeren in processen van

democratische besluitvorming. Dan gaat het niet alleen om verkiezingen, maar ook

om agenda- en besluitvorming in parlementen, raden en staten. Een betrouwbaar

en solide systeem van nieuwsvoorziening is daarbij essentieel.

5 Reuters Institute for the Study of Journalism, University of Oxford. (2016). Digital News Report 2016. Oxford.

http://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/research/files/Digital%2520News%2520Report%252020

16.pdf.

6 Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2011). De nieuwe regels van het spel: Internet en publiek debat.

Den Haag: RMO. https://www.raadrvs.nl/publicaties/item/de-nieuwe-regels-van-het-spel.

http://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/research/files/Digital%2520News%2520Report%25202016.pdf

http://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/research/files/Digital%2520News%2520Report%25202016.pdf


De nieuwsvoorziening is op verschillende manieren van belang voor de democratie.

De branchevereniging voor nieuwsmedia ziet een vijftal functies voor journalisten:

1. informeren: berichten over maatschappelijke ontwikkelingen;

2. controleren: controleren of autoriteiten en organisaties zich houden aan

afspraken en hun maatschappelijke verantwoordelijkheid naleven;

3. platform voor discussie & opinie: ruimte bieden voor mening en debat;

4. duiden & analyseren: achtergrondinformatie bieden bij politieke en

maatschappelijke ontwikkelingen, en dit van commentaar voorzien; en

5. agenderen: onderwerpen op de maatschappelijke agenda zetten.7

In deze publicatie richten we ons op twee van de vijf genoemde functies:

informeren (functie 1) en duiden & analyseren (functie 4). Beide functies zijn in het

bijzonder belangrijk, omdat er geen goed democratisch debat in de publieke (en

politieke) arena gevoerd kan worden zonder een betrouwbare en gedeelde basis

aan nieuwsfeiten (functie 1), vergezeld van een pluriform aanbod van duiding

(functie 4). En ‘democratie bestaat bij de gratie van het publieke debat, van de

politiek-maatschappelijke dialoog tussen staatsburgers’.8

De digitalisering van de nieuwsvoorziening draagt zowel kansen als risico’s in zich

voor beide functies.

Kansen en risico’s voor de informatiefunctie

Als het gaat om de informatiefunctie, is de pluriformiteit van de nieuwsvoorziening

zowel in termen van aantallen aanbieders als meer verschillende vormen van

berichtgeving toegenomen. Bovendien zijn er meer distributiekanalen beschikbaar

gekomen (zoals sociale media en zoekmachines).

Tegelijkertijd zijn er zorgen. Bijvoorbeeld door de veranderende distributie van

nieuws, die vaker verloopt via sociale media en zoekmachines. Zo wordt de

oorspronkelijke bron van nieuwsberichten voor de gebruiker diffuser.

Nieuwsberichten die verspreid worden via sociale media en zoekmachines lijken

meer op elkaar (flattening effect). Dat maakt het moeilijker om verschillende

nieuwsbronnen van elkaar te onderscheiden en om berichten te beoordelen op hun

betrouwbaarheid. Uit onderzoek van Reuters blijkt dat twee derde van de

gebruikers wel de route van een nieuwsbericht onthoudt (gevonden via Facebook,

7 Aldus NDP Nieuwsmedia, de brancheorganisatie van mediabedrijven, zoals te lezen valt op:

http://www.ndpnieuwsmedia.nl/democratie-en-media/

8 Van Cuilenburg, J. J., & Lichtenberg, L. (1995). Het Bedreigde Debat?! Een Beleidspamflet over Pers,

Journalistiek en Democratie.


Google, etcetera), maar dat minder dan de helft zich de daadwerkelijke oorsprong

van het bericht, het nieuwsmerk, herinnert.9

Een zorg rondom de informatiefunctie van de nieuwsvoorziening waar we ons in dit

rapport in het bijzonder op willen richten, is wat in de volksmond ook wel

‘nepnieuws’ wordt genoemd, dat door diezelfde voordelen van digitalisering dus ook

online gemakkelijker verspreid kan worden. De term nepnieuws zullen we zo min

mogelijk gebruiken. We spreken hier van desinformatie:

Desinformatie is onware, inaccurate of misleidende informatie die

intentioneel wordt gecreëerd en verspreid omwille van economisch profijt of

om een persoon, sociale groep, organisatie of land te schaden.10

Het risico van schade betreft hier dus ook het schaden van democratische politieke

processen en waarden. Desinformatie is te onderscheiden van misinformatie, dat

inaccurate informatie is die min of meer per ongeluk wordt verspreid. De vrees

bestaat dat desinformatie in een samenleving tweedracht kan aanmoedigen,

verkiezingen of referenda kan beïnvloeden en waar mogelijk zelfs samenlevingen

kan destabiliseren.

Kansen en risico’s voor de duiding- en analysefunctie

Een andere belangrijke zorg ten gevolge van digitalisering die zowel de

informatiefunctie als de duiding- en analysefunctie van de nieuwsvoorziening raakt,

is personalisatie. Nieuwe technologische ontwikkelingen die gebaseerd zijn op

kunstmatige intelligentie, algoritmes en big data maken steeds verdergaande

personalisatie van de online nieuwsvoorziening mogelijk.

Een gebruiker kan ten eerste steeds vaker zelf aangeven hoe hij of zij het

online nieuwsaanbod gefilterd wil zien, bijvoorbeeld op basis van trefwoorden.

Dit wordt gebruikergedreven personalisatie genoemd.

Ten tweede kan het aanbod van online nieuws automatisch gefilterd en

aangepast worden op basis van eerdere keuzes, keuzes van vrienden of

specifieke kenmerken van de lezer. Dit wordt systeemgedreven

personalisatie genoemd.

Hoewel digitalisering leidt tot meer pluriformiteit in termen van diversiteit in

(politieke) duiding, leiden deze personalisatiemogelijkheden ook tot specifieke

zorgen rondom zogenoemde ‘filterbubbels’ en ‘echokamers’ die de beide functies

9 Reuters Institute for the Study of Journalism, University of Oxford. (2017). Digital News Report 2017. Oxford.

https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/Digital%20News%20Report%202017%20web_0.pdf.

10 Deze definitie is gebaseerd op het rapport van de High Level Expert Group (HLEG) on Fake News and Online

Disinformation (2018). A multi-dimensional approach to disinformation. EU: directorate-General for

Communication Networks, Content and Technology. Brussels. https://ec.europa.eu/digital-single-

market/en/news/final-report-high-level-expert-group-fake-news-and-online-disinformation.


van de nieuwsvoorziening zouden kunnen ondermijnen. Nieuwsconsumenten

zouden – onbewust of bewust – te veel in een informatiecocon terechtkomen die de

eigen mening van de consument vooral bevestigt. De zorg is dat door

personalisatie Nederlanders te eenzijdig geïnformeerd worden. Het gevolg hiervan

kan politieke verharding en polarisatie zijn, omdat mensen constant in hun mening

worden bevestigd en ze daarom nog sterker gaan geloven in hun eigen mening.

Het publieke (en democratische) debat kan hieronder lijden.

De hoofdvraag van deze publicatie is daarmee:

Hoe beïnvloedt de voortschrijdende digitalisering van de nieuwsvoorziening

de informatiefunctie en de duiding- en analysefunctie die zij vervult voor de

democratie in Nederland?

De subvragen die we daarbij stellen, zijn:

In hoeverre is er sprake van online verspreiding van desinformatie in

Nederland? Wat zijn de technologische ontwikkelingen? Wat is de

achterliggende dynamiek? Wie stuurt deze? En wat is de impact op de


In hoeverre is er sprake van personalisatie van de nieuwsvoorziening in

Nederland? Wat is er technologisch mogelijk en hoe zal zich dit ontwikkelen?

Wat is de achterliggende dynamiek ervan? En wat is de impact op de


De context die bij deze vragen een rol speelt, is het offline en vooral het online

nieuwsconsumptiegedrag van Nederlanders. Hoe dat eruitziet, kan de Nederlandse

democratie al dan niet weerbaarder maken tegen de negatieve gevolgen van de

nieuwsvoorziening. We stellen daarbij de volgende vragen:

Hoe ziet het nieuwe medialandschap er in Nederland uit? Hoe gebruiken

Nederlanders die media en welke betekenis ontlenen ze aan het nieuws? In

hoeverre hebben Nederlanders nog vertrouwen in de hedendaagse

nieuwsvoorziening?

Methodologie

Met dit rapport willen we het debat over de impact van de digitalisering van de

nieuwsvoorziening op de democratie in Nederland op een aantal vlakken

verhelderen en van een empirische basis voorzien. Het is gebaseerd op uitgebreid

bronnenonderzoek. We schetsen op basis van beschikbaar materiaal zo feitelijk


mogelijk hoe Nederland ervoor staat.11 Daarbij maken we gebruik van

wetenschappelijke artikelen, data en rapporten van onderzoeksinstituten (zoals

Reuters, Eurobarometer, SCP, NOBO, Pew Research), rapportages van

factcheckorganisaties (waaronder Nieuwscheckers en Hoaxmelding), en berichten

in de nationale en internationale media.

In december 2017 hebben we onze voorlopige bevindingen besproken met

wetenschappelijke experts op dit onderwerp. Dit waren:

Thomas Boeschoten (Utrecht Data School)

Peter Burger (Universiteit Leiden)

Jos de Haan (Sociaal en Cultureel Planbureau)

Judith Möller (Universiteit van Amsterdam)

Alexander Pleijter (Universiteit Leiden)

Noortje Polman (Autoriteit Consument en Markt)

Richard Rogers (Universiteit van Amsterdam)

Frederik Zuiderveen Borgesius (Universiteit van Amsterdam).

We zijn hen zeer erkentelijk voor de suggesties en aanvullingen die zij aandroegen.

Leeswijzer

De eerstvolgende drie hoofdstukken zullen achtereenvolgens onze bevindingen

presenteren over offline en online nieuwsconsumptie in Nederland (hoofdstuk 1),

over desinformatie in de Nederlandse informatievoorziening (hoofdstuk 2), en over

personalisatie van de online nieuwsvoorziening in Nederland (hoofdstuk 3).

Per hoofdstuk beschrijven we wat we uit onderzoek weten over de stand van zaken

van het onderwerp op basis van bovengenoemde bronnen. In hoofdstuk 2 en 3

schetsen we ook de drijvende krachten achter desinformatie en personalisatie en

werpen we een blik in de toekomst om te zien welke technologische ontwikkelingen

op dit terrein op ons afkomen. Waar mogelijk trekken we een vergelijking met

andere Europese landen en de Verenigde Staten (waar de discussie over deze

problematiek het heftigst is).

In hoofdstuk 4 trekken we op basis van het materiaal uit hoofdstuk 1, 2 en 3

conclusies met betrekking tot het effect van de digitalisering op de democratische

informatiefunctie en de duiding- en analysefunctie van de nieuwsvoorziening in

Nederland. Daarbij hebben we ook aandacht voor bijzonderheden van het

Nederlandse medialandschap en het nieuwsgedrag van Nederlanders die de

11 We hebben ons daarbij laten inspireren door de opzet van de POSTnote van juli 2017: Harriss, L., & Raymer, K.

(2017). Online Information and Fake News. London: Parliamentary Office of Science and Technology.

http://researchbriefings.parliament.uk/ResearchBriefing/Summary/POST-PN-0559.


weerbaarheid van onze democratie tegenover de risico’s rondom desinformatie en

personalisatie kunnen vergroten. Dit zijn de checks and balances in het systeem

van nieuwsvoorziening die tegenwicht bieden aan inaccurate informatie en/of

manipulatie en aan onwenselijke effecten van personalisatie van het

nieuwsaanbod.

In hoofdstuk 5 ten slotte eindigen we met een aantal aandachtspunten die kunnen

helpen om ons op de toekomst voor te bereiden.


1 Het online nieuwslandschap en

-gedrag in Nederland

In dit hoofdstuk beschrijven we eerst het algemeen nieuwsmediagebruik van

Nederlanders en zoomen we vervolgens in op het gebruik van online

nieuwsbronnen. We besteden aandacht aan de (geschatte) populariteit van online

nieuwsmerken, het bereik van en de nieuwsconsumptie via sociale media en via

zoekmachines. Daarna presenteren we een aantal systeemkenmerken van het

Nederlandse online nieuwslandschap. Vervolgens besteden we aandacht aan het

vertrouwen dat Nederlanders in media hebben, en of ze zichzelf in staat achten om

de betrouwbaarheid van het nieuwsaanbod goed te kunnen beoordelen.

1.1 Algemeen nieuwsmediagebruik

Van de Nederlanders van 13 jaar en ouder neemt 79% dagelijks kennis van

nieuwsmedia en 95% wekelijks.12 Daarbij stijgt het mediagebruik met de leeftijd.

Vooral tieners lezen minder nieuws dan groepen in hogere leeftijdscategorieën.13 Er

is weinig variatie tussen mensen met een verschillend opleidingsniveau. Van

hoogopgeleiden gebruikt 83% dagelijks nieuwsmedia; van laagopgeleiden 76%.14

Kranten en omroepen spelen nog steeds een belangrijke rol bij het verslaan en

duiden van wat er in de samenleving speelt.15

Het bereik van de Nederlandse televisiezenders is iets gedaald: van 79% van

de Nederlandse bevolking in 2010 naar 72% in 2016.16 Nieuws via televisie is

voor laagopgeleiden (48%) een populairdere informatiebron dan voor

middelbaar opgeleiden (39%) of hoogopgeleiden (32%).17

12 Wennekers, A., & de Haan, J. (2017). Nederlanders en nieuws. Social en Cultureel Planbureau, p.31

https://www.scp.nl/dsresource?objectid=fc37c3cd-5829-4399-bfa5-a5c0061106ab&type=org.

13 Idem, p.9.

14 Idem, p.8-9. Deze cijfers zijn inclusief het kort checken van nieuwssites en –apps.

15 Wennekers & de Haan (2017), p.4.

16 Chamuleau, I., Lauf, E., van Santen, R., & Sierhuis, R. (2015). Mediamonitor - Mediabedrijven en Mediamarkten

2014-2015. Hilversum: Commissariaat voor de Media. http://www.mediamonitor.nl/wp-

content/uploads/2013/11/Mediamonitor-Mediabedrijven-en-Mediamarkten-2014-2015.pdf, p.11 (totale bereik in

2010) en Mediamonitor – Televisie in 2016. http://www.mediamonitor.nl/mediamarkten/televisie/televisie-in-

2016/ (totale bereik in 2016).



Dagbladen hebben hun gedrukte oplages de laatste jaren flink zien dalen. De

digitale oplages, hoewel veel lager in aantal dan de gedrukte oplages, stijgen

daarentegen.18 Per saldo zijn de betaalde oplages fors gedaald, van 4 miljoen

in 2002 tot 2,5 miljoen in 2015.19 Toch lezen Nederlanders in vergelijking tot

andere Europeanen vaak een krant. Met iets meer dan de helft van de

Nederlanders behoren we tot de top 5 van Europa wat betreft krantenlezers.

Alleen Finland, Luxemburg, Zweden en Duitsland hebben er meer.20 Ongeveer

evenveel hoog- als laagopgeleiden lezen een krant van papier, maar

hoogopgeleiden maken meer gebruik van nieuwssites en -apps.21

Figuur 1 Type medium voor nieuwsgebruik in Nederland

Bron: Reuters Institute (2017:81)

Steeds meer mensen lezen, kijken of luisteren het nieuws via het internet. En

hiervoor geldt grofweg: hoe lager de leeftijd, hoe meer online media worden

geraadpleegd. Reuters (2017) stelt zelfs dat Nederlanders sinds 2016 het nieuws

vaker online dan via de televisie bekijken (respectievelijk door 79% en 74% van de

18 Specifieke cijfers zijn ook te vinden op Bakker, P. (2016). Krantenstatistiek.

http://krantenstatistiek.tumblr.com/?og=1 en Stimuleringsfonds voor de Journalistiek - De Stand van de

Nieuwsmedia. https://www.svdj.nl/stand-van-de-nieuwsmedia/

19 Lauf, E., Ton, P., & Weggemans, V. (2017). 15 jaar Mediamonitor. Hilversum: Commissariaat voor de Media.

https://www.cvdm.nl/wp-content/uploads/2017/06/15-Jaar-MM-pdf-LR.pdf.


21 Idem, p.11.


respondenten).22 Vooral mensen van tussen 20 en 50 jaar brengen vaker korte

bezoekjes aan nieuwssites en -apps; ze ‘snacken’ dus relatief vaker nieuws.23

Online consumptie van nieuws stijgt, zowel absoluut als relatief. De rest van dit

hoofdstuk brengt deze consumptie via digitale kanalen in beeld.

1.2 Online nieuwsmediamerken

Er zijn vier grote merken te vinden in de online nieuwsmedia die Nederlanders

gebruiken. Nu.nl, NOS, AD en De Telegraaf domineren, met een geschat bereik

tussen de 4 en 7 miljoen Nederlanders. In de korte periode waarover cijfers van het

Nederlands Online Bereik Onderzoek (NOBO) beschikbaar zijn (oktober 2016 tot

december 2017), zijn de onderlinge verhoudingen tussen de grote vier ook

nauwelijks veranderd: Nu.nl is de grootste, daarna NOS, op de voet gevolgd door

het AD, en vervolgens De Telegraaf, zoals te zien in figuur 2.24

De site van de NOS wordt door de meerderheid van de gebruikers (56%) vooral

gewaardeerd om accuraat en betrouwbaar nieuws, en daarnaast om het begrijpelijk

maken van complexe issues (zo vindt 41%).25 Nu.nl wordt in iets mindere mate

gewaardeerd om het geven van accuraat en betrouwbaar nieuws (door 34% van de

gebruikers) en blijkt daarnaast een bron van amusement en entertainment (voor

32% van de gebruikers).26 In tegenstelling tot NOS heeft Nu.nl ook tabs over

lifestyle en entertainment, met onder andere ‘Nu Achterklap’. Daartegenover wordt

de site GeenStijl eerder als entertainment dan als accurate nieuwsbron gezien,

door respectievelijk 40% tegenover 11% van de gebruikers.27

22 Reuters Institute (2017).

23 Zie ook: Costera Meijer, I. (2007). The paradox of popularity. How young people experience the news. In:

Journalism studies, 8 (1), 96-116; en Korthagen, I.A. (2016). Wakers van de wetenschap. Over het belang en

de functies van wetenschapsjournalistiek. Den Haag: Rathenau Instituut. https://www.rathenau.nl/nl/kennis-

voor-beleid/wakers-van-de-wetenschap.

24 De Verenigde Internet Exploitanten (VINEX) en Stichting KijkOnderzoek (SKO) zijn in mei 2015 gezamenlijk een

contract voor het Nederlands Online Bereik Onderzoek (NOBO) aangegaan. NOBO, uitgevoerd door Kantar

TNS, wordt in 2016 de nieuwe standaard voor het digitale bereiksonderzoek.

Cijfers vanuit NOBO; zie ook Bakker, P. (2017). De strijd om het bereik bij online nieuws. 17 augustus.

Stimuleringsfonds voor de Journalistiek. https://www.svdj.nl/de-stand-van-de-nieuwsmedia/strijd-om-bereik-bij-

online-nieuws/

25 Reuters Institute (2017), p.81.

26 Idem.

27 Idem, p.80.


Figuur 2 Het bereik van online nieuwsmedia onder Nederlanders

Bron: NOBO-cijfers onder Nederlandse bevolking van 6 jaar en ouder.28

1.3 Het Nederlandse online medialandschap

Onderzoek van Reuters brengt de politieke oriëntatie van de lezers van de

belangrijkste Nederlandse online nieuwsmedia in beeld. Figuur 3 laat zien dat

Nederlanders die zichzelf rechts op het politieke spectrum plaatsen vaker het online

nieuwsmerk GeenStijl lezen en mensen die zichzelf links noemen vaker de

Volkskrant online.

De omvang van de bollen is een indicator voor het aantal lezers van een

nieuwsmedium. Veel Nederlanders plaatsen zichzelf in het politieke midden en

lezen een reeks van nieuwsbronnen. De Nederlandse nieuwsconsumptie is veel

minder gepolariseerd dan die in de Verenigde Staten, blijkt uit een vergelijking.

28 De NOBO-cijfers waren niet helemaal volledig. Voor NRC was pas in februari 2017 het eerste bereikscijfer

beschikbaar, dit cijfer is gebruikt als eerste punt. Voor Metro was het laatste cijfer beschikbaar in de november

2017; dit bereikscijfer vormt in deze grafiek de basis voor het laatste punt.

1.000.000

2.000.000

3.000.000

4.000.000

5.000.000

6.000.000

7.000.000

okt-16 okt-17

Nu.nl

NOS

AD

De Telegraaf

NRC

Metro

de Volkskrant

RTLnieuws

Trouw

LINDA

dec-17


Figuur 3 Politieke oriëntatie van de lezers van de bekendste nieuwsmediamerken in Nederland en de VS

Bron: Reuters Institute (2017).29 Het centrum van de figuren is het ‘mid-point within country’ staat voor het gemiddelde van de politieke mening van de respondenten in dat land. Uit vergelijking van de bovenste en de onderste figuur kan daarom niet geconcludeerd worden dat de meeste Amerikaanse nieuwsmedia linkser zijn dan de meeste Nederlandse.

Strikt genomen geeft figuur 3 de gemiddelde politieke oriëntatie van de lezers aan

van diverse nieuwsmedia, niet de politieke oriëntatie van die media zelf. Het zegt

ook niets over de pluriformiteit van de berichtgeving door die media – dat wil

zeggen, de mate waarin ze in hun berichtgeving thema’s van verschillende kanten

belichten en verschillende meningen over kwesties aan bod laten komen. Niettemin

valt te verwachten dat een publiek met een uitgesproken politieke oriëntatie media

bekijkt en leest die een soortgelijke oriëntatie hebben.

Dat Nederland laag scoort in vergelijking met andere landen als het gaat om

algemene politieke polarisatie van het online medialandschap, blijkt ook uit figuur 4,

gebaseerd op data uit hetzelfde Reuters Digital News Report van 2017.

29 Deze grafiek is gebaseerd op vraag 1F uit het onderzoek (‘Sommige mensen gebruiken de labels “Links”,

“Rechts” of “Centrum” om partijen en politici te kenmerken. Neem deze labeling in gedachte, waar zou jij jezelf

plaatsten op de volgende schaal?’) en op vraag 5b (‘Welke van de volgende nieuwsmediamerken heb jij de

afgelopen week ONLINE geraadpleegd? Selecteer alle merken’). Nullijn-meting: Totaal aantal metingen in elk

land. Let op: respondenten die op vraag 1F antwoorden met ‘ik weet het niet’ zijn niet meegerekend.


Figuur 4 Polarisatiescore van online nieuwsmedia

Bron: Reuters Institute (2017). Dit figuur is op dezelfde vragen uit het onderzoek gebaseerd als fig. 3 (voetnoot 29).

De polarisatiescores zijn gebaseerd op de mate van spreiding van de bollen (zie

figuur 3) over het politieke spectrum per land, gewogen door de hoeveelheid

gebruikers en waar zij zichzelf inschatten op het politieke spectrum. Dus als een

land veel mediabronnen heeft met een hoog aantal gebruikers die zichzelf ver van

het politieke midden indelen, krijgt het een hogere polarisatiescore. De conclusie is

dat Nederland – evenals Duitsland bijvoorbeeld – geen gepolariseerd lezerspubliek

heeft.

1.4 Nieuws via sociale media en zoekmachines

De schattingen van het aantal Nederlanders dat sociale media gebruikt, lopen

uiteen. Welke sociale media het populairst zijn, wisselt sterk in de loop van de tijd.

In 2017 bleek Facebook gestegen in populariteit onder ouderen, maar gedaald

onder jongeren, die Instagram en Snapchat gingen gebruiken.30 Facebook is

vooralsnog het platform met het grootste bereik. Zoals tabel 1 laat zien, ligt het

dagelijks bereik van de divers media een stuk lager dan het algemene bereik.

30 Oosterveer, D. (2017, 23 januari). Social media in Nederland 2017: Instagram & Snapchat favoriet onder

jongeren. https://www.marketingfacts.nl/berichten/nationale-social-media-onderzoek-2017.

https://www.marketingfacts.nl/berichten/nationale-social-media-onderzoek-2017


Tabel 1 Schattingen van het bereik van sociale media onder Nederlanders ouder dan 15 jaar in 2017

Algemeen bereik Dagelijks gebruik

Facebook 10,4 miljoen 7,5 miljoen

Youtube 7,5 miljoen 1,7 miljoen

Instagram 3,2 miljoen 1,5 miljoen

Twitter 2,6 miljoen 871.000

Bron: Newcom (2017) Nationale Sociale media onderzoek 2017.31

In 2016 stelde het Reuters-rapport vast dat 31% van de Nederlanders digitaal

nieuws verkreeg via sociale media, 24% via een zoekopdracht (meestal met

Google), en 48% direct via een nieuwswebsite of -app.32 Niet alle sociale media

worden evenveel gebruikt voor nieuws. Facebook wordt door 32% van de

Nederlanders wekelijks gebruikt voor nieuws. Daarna volgen op flinke afstand

WhatsApp (15%), YouTube (14%), Twitter (8%) en Instagram (4%).33 Over het

algemeen liggen deze cijfers voor Nederland iets lager dan voor de andere landen

die zijn meegenomen in het Reuters-onderzoek. Niet duidelijk is overigens hoeveel

Nederlanders uitsluitend sociale media gebruiken. Dat aandeel is (nog) niet terug te

vinden in de statistieken.

Het nieuws dat mensen bereikt via sociale media is doorgaans oorspronkelijk

afkomstig van andere websites, zoals de nieuwssites van traditionele

(journalistieke) media. Maar de berichten kunnen ook afkomstig zijn van andere

websites, die minder het karakter van een gevalideerde nieuwsbron hebben. Zoals

eerder aangegeven speelt hier ook het flattening effect van sociale media mee:

nieuwsberichten op een tijdslijn van bijvoorbeeld Facebook of Twitter lijken meer op

elkaar. Gebruikers weten daardoor vaak niet meer wat de oorspronkelijke bron van

het nieuwsartikel was.34

31 Van der Veer, N. (2017). Social media onderzoek 2017. Newcom.

https://www.newcom.nl/socialmedia2017?page=socialmedia2017.

32 Reuters Institute (2016), p.93. Dit zijn geen elkaar uitsluitende categorieën. Daarnaast klikken mensen door op

e-mails met nieuws (17%), alerts op hun mobiele telefoon (13%) en in een klein aantal gevallen maken

Nederlanders (ook) gebruik van nieuwsaggregatorsites (4%).

Voor zoekopdrachten wordt in Nederland in meer dan 95% van de gevallen Google gebruikt: zie Borgers, E.

(2017). Marktaandelen zoekmachines Q3 2017 | Est. 2008. https://www.pure-im.nl/blog/marktaandelen-

zoekmachines-q3-2017/

Google bereikt met zijn zoekmachine in totaal zo’n 80% van de Nederlanders: zie NOBO (2017)

http://www.vinex.nl/upload/resultaat/173/NOBO procent20top procent2050 procent20okt procent202017.xlsx.


34 Idem.

http://www.vinex.nl/upload/resultaat/173/NOBO%20procent20top%20procent2050%20procent20okt%20procent202017.xlsx


1.5 Vertrouwen in de Nederlandse media

De meerderheid van de Nederlanders heeft vertrouwen in de Nederlandse

(nieuws)media. Reuters meet dat 51% het nieuws in het algemeen vertrouwt en dat

een iets grotere groep van 62% het nieuws vertrouwt dat hij tot zich neemt.35 Het

SCP rapporteert dat 65% van de Nederlanders kranten vertrouwt en 64% de

televisie.36 Het vertrouwen in nieuwsmedia ligt in Nederland hoger dan in bijna alle

andere Europese landen, maar het SCP-onderzoek laat zien dat het vertrouwen in

kranten en televisie licht daalt, en dat die daling het sterkst is in de groep van 18-

34-jarigen.37 De Eurobarometer meet een vertrouwen in nieuwsmedia in Nederland

van maar liefst 71% in de geschreven pers, 75% in radio en 64% in televisie. Dat is

aanzienlijk hoger dan de EU-gemiddelden van respectievelijk 46%, 59% en 50%.38

De Eurobarometer meet geen daling in het algemeen vertrouwen. Ook in

internationaal vergelijkend onderzoek van Pew Research scoort Nederland hoger

dan veel andere landen.39

Het vertrouwen in ‘het internet’ en ‘sociale media’ is veel lager dan het vertrouwen

in kranten, radio of televisie. De Eurobarometer laat zien dat slechts 44% van de

Nederlanders ‘het internet’ en 16% de informatie op sociale media betrouwbaar

acht.40 Voor de EU-landen ligt het percentage mensen met vertrouwen in de

informatie op het internet gemiddeld net iets lager, namelijk op 36%. Sociale media

worden gemiddeld in de EU door iets meer mensen (21%) vertrouwd dan in

Nederland.41

Recent onderzoek van I&O Research gaat nader in op het vertrouwen in specifieke

Nederlandse nieuwsbronnen. Slechts 9 tot 12% van de respondenten neemt wat

NRC Handelsblad, het NOS Journaal en de Volkskrant brengen ‘met een korreltje

zout’, terwijl de meerderheid van de respondenten de inhoud op Facebook (71%) of


36 Dekker, P., Ridder, J. den, & Houwelingen, P. van. (2017). Burgerperspectieven 2017|1 - SCP. Sociaal en

Cultureel Planbureau.

37 Dit gaat gepaard met een algemeen dalend vertrouwen in alle instituties in Nederland. Zie Jonge, J. de (2015).

Vertrouwen in de Wetenschap 2015: Feiten & Cijfers. Den Haag: Rathenau Instituut, p.2.

https://www.rathenau.nl/nl/kennis-voor-beleid/vertrouwen-de-wetenschap-2015.

38 DG COMM. (2017). Standard Eurobarometer 87 Volume A. Het Reuters-onderzoek gebruikte een

vijfpuntsschaal, waarbij 34% in de middencategorie valt. De Eurobarometer hanteert een vierpuntsschaal,

zonder een dergelijke middencategorie. Dat verklaart een deel van het verschil tussen de twee onderzoeken.

39 Mitchell, A., Simmons, K., Matsa, K. E., & Silver, L. (2018, januari 11). Publics Globally Want Unbiased News

Coverage, but Are Divided on Whether Their News Media Deliver.

40 DG COMM. (2017). Standard Eurobarometer 87 Volume A.

41 Idem.


GeenStijl (68%) wel ‘met een korreltje zout’ neemt.42 Nu.nl heeft als exclusief online

medium voor de meeste respondenten wel een betrouwbare status: een kleine

minderheid van 16% neemt de inhoud op deze nieuwssite ‘met een korreltje zout’.43

Nieuwsmedia worden in Nederland door veel mensen als betrouwbaar gezien, en

door iets minder als onafhankelijk. Zo is 47% van de respondenten in de Reuters-

enquête uit 2016 het eens met de stelling dat nieuwsmedia onafhankelijk zijn van

politieke of overheidsinmenging en 41% met de stelling dat ze onafhankelijk van

commerciële belangen zijn.44 Slechts 16% is het daar niet mee eens. In de enquête

van de Eurobarometer antwoordt op de vraag of Nederlandse media vrij zijn van

politieke of commerciële druk een meerderheid van 67% met ja en 27% met nee.45

In de EU zegt gemiddeld een minderheid van 37% dat de nationale media vrij zijn

van politieke of commerciële druk en 46% dat hun media daar niet vrij van zijn. Ook

in de enquête van Pew Research (2018) scoort Nederland veel hoger dan andere

landen – waaronder de Verenigde Staten – waar het gaat om accurate

nieuwsverslaggeving, een faire weergave van politieke kwesties en nieuws over

autoriteiten.46

1.6 Mediawijsheid van Nederlanders

Inschatten digitale vaardigheden

Nederlanders vinden van zichzelf dat ze goede digitale vaardigheden bezitten. Het

SCP rapporteert dat slechts 6% van de Nederlandse bevolking aangeeft (heel)

slecht te zijn in het gebruik van het internet als informatiebron; 10% geeft aan

internet niet, slecht maar ook niet goed te kunnen gebruiken.47 In deze groep zijn

ouderen, laagopgeleiden en vrouwen oververtegenwoordigd.

Het SCP vraagt zich daarbij wel af of het terecht is dat de overgrote meerderheid

haar digitale informatievaardigheden hoog inschat. Dat is begrijpelijk als we kijken

naar de monitor Jeugd en Media 2017, waaruit blijkt de zelfinschatting van jongeren

42 Kanne, P., & Driessen, M. (2017). Desinformatie leidt tot verwarring bij nieuwsconsument. Amsterdam: I&O

Research. p.30. https://ioresearch.nl/Portals/0/Rapport procent20Nepnieuws procent20Volkskrant

procent20Versie procent2019122017.pdf

43 Idem.


45 DG COMM. (2017). Special Eurobarometer 452: Media pluralism and democracy

46 Mitchell, A., Simmons, K., Matsa, K. E., & Silver, L. (2018, 11 januari). Publics Globally Want Unbiased News

Coverage, but Are Divided on Whether Their News Media Deliver.

http://www.pewglobal.org/2018/01/11/publics-globally-want-unbiased-news-coverage-but-are-divided-on-

whether-their-news-media-deliver/



niet overeenkomt met de vaardigheden die zij in praktijk laten zien. Jongeren geven

zichzelf gemiddeld een 7,5 voor mediawijsheid en een 7,4 voor

informatievaardigheden.48

Wat betreft de zelfinschatting zijn er geen statistische verschillen tussen groepen

jongeren. Bij het toetsen van de deelvaardigheden van onder meer het verzamelen

en beoordelen van informatie, constateren de onderzoekers dat deze vaardigheden

bij veel jongeren ondermaats zijn. Leerlingen van verschillende niveaus staan niet

kritisch genoeg tegenover de informatie die zij vinden op internet en veel van hen

weten niet goed hoe ze de gevonden informatie op betrouwbaarheid moeten

beoordelen.49 Iets meer dan een kwart zegt in de toets niet te weten waar ze op

moet letten, iets minder dan een kwart let met name op de inhoudelijke relevantie

en kijkt niet naar de betrouwbaarheid.50

Relatief weinig leerlingen (minder dan 10%) letten op de auteur van de gebruikte

informatie, de actualiteit van de informatie of de bronnen waarop de informatie is

gebaseerd. Er zijn wel verschillen in onderwijsniveau, de leerlingen van het vmbo

scoren vaak lager dan basisschool- en havo/vwo-leerlingen.51 Er was echter maar

een kleine groep vmbo-leerlingen die de toets had gemaakt; meer onderzoek is

nodig om deze bevinding te staven.

Het opleidingsniveau van de ouders en het gezinsinkomen zijn belangrijke

voorspellers voor digitale geletterdheid, niet de school. Digitale vaardigheden lijken

de jongeren namelijk vooralsnog vooral op te doen in hun vrije tijd en gezinssituatie

en veel minder op school. Die bevinding vraagt om vervolgonderzoek dat zicht biedt

op de vaardigheden die jongeren thuis opdoen en toetsing van lesprogramma’s, zo

stelt de Monitor Jeugd en Media.52

‘Nepnieuws’ herkennen

Recent bracht I&O Research een onderzoek uit waarin het in kaart bracht in

hoeverre mensen ‘nepnieuws’ denken te herkennen. Drie op de tien Nederlanders

geeft aan tegenwoordig vaak niet meer te weten wat waar is en wat onwaar.53 Er

zijn aanzienlijke verschillen tussen groepen qua opleidingsniveau, qua politieke

voorkeur en qua leeftijd.54 Laagopgeleiden (40%) zijn het vaker eens met de stelling

‘Ik weet tegenwoordig vaak niet meer wat waar is en wat onwaar’ dan middelbaar

48 Kennisnet (2017). Monitor Jeugd en Media - Gebruik van digitale media door jongeren.

https://www.kennisnet.nl/publicaties/monitor-jeugd-en-media/, p.49.

49 Idem. p.73.

50 Idem, p.54-55.

51 Idem, p.73. Ook andere studies laten een dergelijk beeld zien (European Commission, 2014; IEA, 2013).

52 Idem, o.a. p. 74.

53 Kanne & Driessen (2017), p.6.

54 Idem, p. 27-28.


opgeleiden (32%) en hoogopgeleiden (23%). Mensen met een politieke voorkeur

voor PVV (40%), ChristenUnie (40%), of SP (39%) zeggen veel vaker te twijfelen

aan wat waar is dan mensen met een voorkeur voor GroenLinks (23%), PvdA

(20%) of D66 (13%). Mensen met een politieke voorkeur voor een andere partij

zitten tussen die uiteinden van de schaal.

Respondenten boven de 70 jaar (40%) geven vaker aan meer moeite te hebben het

onderscheid te maken tussen wat waar en onwaar is dan respondenten tussen de

50 en 70 jaar (31%), tussen de 35 en 50 jaar (26%) of onder de 35 jaar (29%).

Net als in het SCP-onderzoek en de Monitor Jeugd en Media kan ook hier de

zelfinschatting verschillen van de feitelijke digitale vaardigheden waarover deze

groepen in de praktijk beschikken. De enquête laat ook zien dat mensen

‘nepnieuws’ als een reëel probleem ervaren: maar liefst 82% van de respondenten

vindt het een bedreiging voor het functioneren van onze democratie en

rechtsstaat.55

1.7 Witte plekken in het onderzoek

Het beschikbare onderzoek naar mediagebruik in Nederland geeft metingen van de

mate waarin Nederlanders de verschillende nieuwskanalen gebruiken, zowel offline

als online. De data geven geen beeld van hoe mensen de verschillende

nieuwsbronnen combineren, hoe intensief ze deze gebruiken – lezen ze de krant

van voor tot achter of snellen ze koppen? – en hoe ze binnen het aanbod van de

diverse kanalen als kranten en websites berichten selecteren. Nieuwsmedia

rapporteren immers over een breed scala aan onderwerpen; de cijfers zeggen niets

over wat mensen daarvan tot zich nemen. Het onderzoek geeft daarmee een

tamelijk globaal beeld van nieuwsconsumptie.

Waar het beschikbare onderzoek ook weinig over laat zien, is de variëteit in het

nieuwsmediagebruik in Nederland. Binnen het totaal aantal nieuwsconsumenten

zijn er allerlei verschillende groepen die uit het enorme aanbod overeenkomstige

mediakanalen met een bepaald profiel selecteren.56 Binnen die kanalen kan er ook

weer sprake zijn van publieksfragmentatie. Hier is nog weinig zicht op. In Nederland

is er wel dergelijk onderzoek gedaan onder Twittergebruikers door de Utrecht Data


56 Wieringa, M., de Winkel, T., & Lewis, C. (2017). Wie is de waakhond op sociale media. Utrecht Data School,

Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren, p.16-17


School. Zij komen tot de conclusie dat het Twitterpubliek niet eenduidig is, maar dat

er sprake is van verschillende deelpublieken die bijvoorbeeld bepaalde

nieuwsberichten van traditionele en alternatieve media onderling veel delen.57

Behalve dat we geen zicht hebben op hoe groot het deel van de Nederlanders is

dat zijn nieuws uitsluitend via sociale media leest, weten we ook niet in hoeverre er

groepen zijn in Nederland die zich voornamelijk richten, of zich uitsluitend verlaten

op, informatie uit kleinere online alternatieve nieuwskanalen, zoals websites of

Facebookpagina’s van de The Post Online, Joop.nl of De Dagelijkse Standaard.58

Dit zouden wel interessante cijfers zijn, omdat deze online nieuwsbronnen hun

berichtgeving een uitgesproken ideologische of politieke kleuring meegeven.

1.8 Samenvatting

Steeds meer Nederlanders lezen, kijken of luisteren het nieuws via het internet.

Tegelijkertijd vormen kranten en televisie nog steeds belangrijke nieuwsbronnen: er

wordt nog veel gekeken naar de televisie en iets meer dan de helft van de

Nederlanders leest dagbladen. Er zijn duidelijk vier grote merken te vinden in de

online nieuwsmedia die Nederlanders gebruiken. Nu.nl, NOS, AD en De Telegraaf

domineren, alle vier met een geschat bereik van meer dan 4 miljoen Nederlanders.

Drie van deze vier merken zijn verlengstukken van traditionele media, met

bijbehorende journalistieke en redactionele standaarden, en de vierde betrekt veel

van zijn nieuws van persbureaus als ANP. Een derde van de Nederlanders krijgt

inmiddels hun digitale nieuws via sociale media; het gaat dan vooral om Facebook.

Een kwart van de Nederlanders vindt nieuws via zoekmachines, vooral via Google.

Verder valt op dat het Nederlandse online nieuwsaanbod weinig gepolariseerd is.

De meest gelezen Nederlandse online nieuwsmerken zitten in het politieke midden

en zijn hoogstens enigszins rechts of links georiënteerd in hun berichtgeving.

Bovendien is het vertrouwen van de Nederlander in de media hoog, vooral in de

traditionele media (ook online). Het vertrouwen is beduidend minder hoog in sociale

media. Het vertrouwen in de media ligt in Nederland hoger dan in bijna alle andere

Europese landen. Overigens geeft een derde van de Nederlanders aan het lastig te

vinden in te schatten wat waar is en wat onwaar. Daarbij zijn er behoorlijke

57 Boeschoten, T. (2015). Stedelijke publieken op Twitter (Master’s thesis).

http://dspace.library.uu.nl/handle/1874/311619; Geenen, D. van, Schäfer, M. T., Boeschoten, T., Hekman, E.,

Bakker, P. and Moons, J. (2016, October 5-8). Mining One Week of Twitter. Mapping Networked Publics in the

Dutch Twittersphere. Paper presented at AoIR 2016: The 17th Annual Conference of the Association of Internet

Researchers. Berlin, Germany: AoIR. http://spir.aoir.org.



verschillen tussen groepen, bijvoorbeeld wat betreft opleidingsniveau, politieke

voorkeur en leeftijd.

Dit beeld van het online nieuwsgedrag van Nederlanders en van het online

nieuwslandschap geeft weinig zicht op het gebruik van online websites die niet

‘mainstream’ zijn. Daarnaast bieden de cijfers geen zicht op de variëteit aan

bronnen die mensen tot zich nemen, in hoeverre ze daarbij gebruik maken van

alternatieve bronnen met een kleiner bereik, en of ze bijvoorbeeld selectief ‘cherry-

picken’ in de berichtgeving van mainstream media.


2 Desinformatie

Hoe weet je of nieuws waar is, of ‘nepnieuws’? De angst leeft dat steeds meer

informatie én nieuws in het publieke debat feitelijk niet kloppen. Een van de

traditionele kerntaken van nieuwsmedia is de informatiefunctie: het berichten over

maatschappelijke ontwikkelingen. Dit krijgt vorm door (traditionele) journalistieke

standaarden, zoals het vergelijken van bronnen en het toepassen van hoor en

wederhoor. Bij kranten en bij radio- en televisieprogramma’s zijn redacties daarvoor

verantwoordelijk. Hoe zit dat bij digitale kanalen? Er zijn allerlei platformen waarop

‘nieuwsberichten’ vrij gemakkelijk en zonder verificatie gelanceerd kunnen worden.

Soms fungeert een commentaarpagina onder een bericht als een soort

(pseudo)waarheidscheck: daarop komen twijfels terecht als berichten in de ogen

van sommige lezers ongeloofwaardig zijn. Sociale media als Facebook bieden de

mogelijkheid twijfels te ventileren door een icoontje aan te klikken.

Achter verzinsels of halve waarheden verpakt als nieuws kunnen allerhande

politieke of commerciële belangen schuilgaan. Soms steekt de vrees de kop op dat

desinformatie van buitenlandse mogendheden afkomstig is. Dan worden grote

woorden niet geschuwd: De Telegraaf kopte met ‘nepnieuwslawine’ op de

voorpagina, naar aanleiding van een interview met minister Ollongren.59 En in NRC

stond te lezen dat ‘ook Nederlandse media werden misleid door Russische

trollen’.60 Het Centraal Planbureau rept over digitale platformen die ‘stelselmatig

gebruikt worden om misleidende informatie door te geven’.61

Een vraag die centraal staat in het huidige debat is of Nederland net zo kwetsbaar

is voor desinformatie als de Verenigde Staten. Daar onderzoekt een

senaatscommissie de Russische inmenging in de strijd om het Amerikaans

presidentschap in 2016 en de rol van internetgiganten Twitter, Google en Facebook

59 Jonker, J. ’Nepnieuws gevaar voor Nederland’ In: De Telegraaf, 14 november 2017,

https://www.telegraaf.nl/nieuws/1196666/nepnieuws-gevaar-voor-nederland en Jonker, J. Bedreiging voor de

democratie. In: De Telegraaf, 14 november 2017, https://www.telegraaf.nl/nieuws/1196859/bedreiging-voor-de-

democratie Zie ook: Pleijter, A. De nepnieuwslawine zonder nepnieuws. Villamedia, 17 november 2017.

https://www.villamedia.nl/artikel/pas-op-die-nepnieuwslawine-is-niet-meer-dan-een-sneeuwvlok

60 Kist, R., & Wassens, R. (2017). Ook Nederlandse media werden misleid door Russische trollen. NRC, 8

december 2017. https://www.nrc.nl/nieuws/2017/12/08/media-nederland-citeerden-trollen-als-bron-a1584306

Trollen plaatsen op internet en sociale media berichten met het doel emotionele reacties van andere mensen uit

te lokken, desinformatie te verspreiden of zichzelf anders voor te doen.

https://nl.wikipedia.org/wiki/Trol_(internet).

61 Straathof, B., Van Veldhuizen, S., & Bijlsma, M. (2017). Scientia potentia est: de opkomst van de makelaar voor

alles. Centraal Planbureau.

https://nl.wikipedia.org/wiki/Trol_(internet)


daarin. Facebook-oprichter Mark Zuckerberg noemde het in november 2016 nog

een ‘bizar idee’ dat Facebook via de verspreiding van desinformatie een

betekenisvolle rol in de presidentsverkiezingen zou hebben gespeeld.62 Het

senaatsonderzoek wierp echter een ander licht op de zaak,63 evenals het

onderzoek onder leiding van de speciale aanklager Robert Mueller.64 Uit beide

onderzoeken bleek dat zowel Twitter, YouTube als Facebook een aanzienlijke

hoeveelheid berichten hebben verspreid die afkomstig waren van bronnen met

Russische links. Dat waren onder andere berichten over maatschappelijk gevoelige

kwesties, zoals over politiegeweld tegen zwarte Amerikanen, en over immigratie.65

Deze berichten, die werden verspreid via trollen, ‘bots’ en nepaccounts op

Facebook, Twitter en Instagram, kwamen onder andere via de algoritmes van de

online platformen bij specifieke doelgroepen terecht. Dit was dus een combinatie

van algoritmische personalisatie en desinformatie.

Buitenlandse inmenging in verkiezingen lijkt zich niet te beperken tot de Verenigde

Staten. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat ook bij verkiezingen in Frankrijk en

Duitsland een aanzienlijke hoeveelheid berichten in het online publiek debat

afkomstig was van (geautomatiseerde) nepaccounts.66 Over buitenlandse

inmenging is ook gerapporteerd bij het referendum over de Brexit.67 Over Nederland

zijn minder feiten en cijfers bekend. De AIVD stelt in zijn jaarverslag over 2016 wel

dat de verspreiding van desinformatie en propaganda door het gebruik van internet

steeds omvangrijker en agressiever wordt.

62 Lee, S. M. (2016). Mark Zuckerberg Says Fake News On Facebook Didn’t Change The Election.

https://www.buzzfeed.com/stephaniemlee/zuckerberg-techonomy-fake-news-election.

63 Shaban, H., Timberg, C., and Dwoskin, E. (2017). ‘Facebook, Google and Twitter testified on Capitol Hill. Here’s

what they said.’ Washington Post, 31 oktober 2017. https://www.washingtonpost.com/news/the-

switch/wp/2017/10/31/facebook-google-and-twitter-are-set-to-testify-on-capitol-hill-heres-what-to-expect/.

64 Dertien Russen verbonden aan de Internet Research Agency (IRA ) zijn beschuldigd door het US department of

Justice op 15 Februari 2018; de beschuldigingen zijn onderdeel van de special counsel investigation into foreign

interference in the 2016 U.S. election. Het dossier achter de beschuldigingen laat zien hoe de IRA, gevestigd in

St. Petersburg, een inlichtingen- en beïnvloedingsoperatie uitvoerde tegen de Verenigde Staten inclusief de

verspreiding van desinformatie, de verpersoonlijking van Amerikaanse burgers, en het verzamelen van

inlichtingen in de Verenigde Staten. Zie United States of America v. Internet Research Agency LLc et al.,

Criminal no. (18 U.S.C. §§ 2, 371, 1349, 1028A). https://www.justice.gov/file/1035477/download.

65 Idem. Zie ook Polyakova, A. and Boyer, S.P. (2018), The Future of Political Warfare: Russia, the West, and the

coming age of global digital competition, Brookings – Robert Bosch Foundation; Levin, S. (2017, september 30).

Did Russia fake black activism on Facebook to sow division in the US? The Guardian.

http://www.theguardian.com/technology/2017/sep/30/blacktivist-facebook-account-russia-us-election en

Ackerman, B. C. P. (2017). Exclusive: Russia Used Facebook Events to Organize Anti-Immigrant Rallies on

U.S. Soil. The Daily Beast. https://www.thedailybeast.com/exclusive-russia-used-facebook-events-to-organize-

anti-immigrant-rallies-on-us-soil.

66 Zie o.a. Poluakova & Boyer (2018); Neudert, L.-M., Kollanyi, B., & Howard, P. N. (2017). Junk News and Bots

during the German Parliamentary Election: What are German Voters Sharing over Twitter? The Computational

Propaganda Project.

67 Howard, P. N., & Kollanyi, B. (2016). Bots, #strongerin, and #brexit: Computational propaganda during the uk-eu

referendum. https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1606/1606.06356.pdf.

https://www.buzzfeed.com/stephaniemlee/zuckerberg-techonomy-fake-news-election

http://www.theguardian.com/technology/2017/sep/30/blacktivist-facebook-account-russia-us-election

https://www.thedailybeast.com/exclusive-russia-used-facebook-events-to-organize-anti-immigrant-rallies-on-us-soil

https://www.thedailybeast.com/exclusive-russia-used-facebook-events-to-organize-anti-immigrant-rallies-on-us-soil

https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1606/1606.06356.pdf


De inlichtingendienst schrijft over de Nederlandse situatie: ‘Ook ten aanzien van

Nederland zijn dossiers en processen aan te wijzen waar Rusland belang heeft bij

de uitkomst, waarbij beïnvloeding en manipulatie op de loer liggen.’68

2.1 Het verschijnsel desinformatie

Desinformatie (fake news) is een veel gebezigde term, maar wat moeten we er nu

precies onder verstaan? Verwarring over de term ontstaat de afgelopen tijd doordat

deze nog wel eens door sommige politici gebruikt wordt voor onwelgevallig nieuws

uit doorgaans betrouwbare bronnen. Iets fake news noemen is daarmee een

manier geworden om de integriteit van een boodschapper in twijfel te trekken en

deze te beschuldigen van politieke bijbedoelingen.69

Een handige indeling van foute informatie is te vinden in een recent rapport van de

Raad van Europa70 en in het recente rapport van de Europese High Level Expert

Group (HLEG) on Fake News and Online Desinformation.71 Beide rapporten maken

een onderscheid tussen

1. desinformatie: inaccurate informatie die opzettelijk wordt gecreëerd en

verspreid om schade toe te brengen;

2. misinformatie: inaccurate informatie die per ongeluk verspreid wordt, en

3. laster: waarheidsgetrouwe informatie die wordt verspreid om te schaden

Desinformatie gaat overigens vaak niet om informatie die helemaal ‘nep’ is, maar

om berichten die bestaan uit een mengsel van feiten en verzinsels. Het is ook

belangrijk om hier te constateren dat desinformatie mede een probleem is, omdat

het veelal om uitlatingen gaat die weliswaar niet illegaal zijn (zoals laster,

haatzaaierij en oproepen tot geweld), maar toch schade kunnen berokkenen.72

Onderstaand kader geeft nadere informatie.

68 Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. (2017, april 4). Jaarverslag 2016: dreiging voor

Nederland onverminderd hoog - Nieuwsbericht - AIVD [nieuwsbericht].

https://www.aivd.nl/actueel/nieuws/2017/04/04/jaarverslag-2016-dreiging-voor-nederland-onverminderd-hoog.

69 Zie ook HLEG (2018).

70 Wardle, C., & Derakhshan, M. (2017). Information Disorder: Toward an interdisciplinary framework for research

and policymaking. Shorenstein Center.

71 HLEG (2018).

72 Voor illegale content bestaan er zogeheten notice-and-take-down (NTD-)procedures in Nederland. Daarbij

kunnen rechthebbenden inbreukmakend materiaal melden (‘notice’), waarna de dienstverlener kan besluiten

om tot verwijdering of blokkering over te gaan (‘take down’). De achterliggende gedragscode inclusief

procedures voor de NTD-verzoeken wordt onderhouden door het Platform voor de InformatieSamenleving.

Voor niet-illegale content, zoals laster, bestaan er civielrechtelijke of strafrechtelijke procedures in Nederland.

https://www.aivd.nl/actueel/nieuws/2017/04/04/jaarverslag-2016-dreiging-voor-nederland-onverminderd-hoog


Verschillende typen foutieve en schadelijke informatie

Het rapport Information Disorder van de Raad van Europa maakt

onderscheid tussen drie typen van foutieve en schadelijke informatie.

Desinformatie

Desinformatie is inaccurate informatie die opzettelijk wordt gecreëerd en

verspreid om een persoon, sociale groep, organisatie of land te schaden.

De HLEG hanteert een preciezere definitie: onware, inaccurate of

misleidende informatie, ontworpen gepresenteerd en gepromoot met de

bedoeling om schade te veroorzaken of omwille van economisch profijt.

Onder het risico van schade schaart de HLEG ook het schaden van

democratische, politieke processen en waarden. Een voorbeeld zou een

gefingeerde website in Rusland zijn, die de indruk wekte een officiële

Nederlandse overheidssite te zijn. De vervalste website bevatte

desinformatie over MH17, zo stelde minister Ollongren in een Kamerbrief

van 13 november 2017. 73 Het ministerie wilde overigens het webadres niet

noemen, om niet ongewild extra internetverkeer naar de website te leiden.

Misinformatie

Misinformatie is inaccurate informatie die min of meer per ongeluk wordt

verspreid. Het verspreiden van misinformatie komt geregeld voor nadat

zich heftige gebeurtenissen hebben voorgedaan, zoals aanslagen. Er is

dan nog weinig bekend, maar media willen wel graag snel het laatste

nieuws brengen. Hierdoor komt het vaker voor dat er informatie over

daders of slachtoffers naar buiten komt, die achteraf niet blijkt te kloppen.74

Laster

Laster is bedoeld om schade te veroorzaken aan een persoon, sociale

groep, organisatie of land, zoals door vervelende informatie te lekken, door

te treiteren, en aan te zetten tot haat.

73 Tweede Kamer 2017-2018, 26 643, nr. 596. Toezegging aan lid Buma (CDA) inzake beïnvloeding van de

publieke opinie door statelijke actoren, 13 november 2017.

74 In een eerder rapport (Korthagen (2016)) stelde het Rathenau Instituut al aan de orde dat door de commerciële

medialogica bevindingen kunnen vervormen, effecten worden overdreven of in de snelheid fouten worden

gemaakt.


In ons rapport bestuderen we vooral het verschijnsel desinformatie in Nederland.

De kanttekening die we hierbij maken is dat in de praktijk het onderscheid tussen

mis- en desinformatie soms moeilijk blijkt te maken. Het is vaak niet duidelijk of

‘nepnieuws’ met opzet is verspreid en er bewust is gesjoemeld met informatie. De

scheidslijn tussen desinformatie en sterk politiek gekleurd nieuws is soms ook erg

dun.75 Door ware feiten eenzijdig te belichten, stevig aan te dikken, of van een

gekleurde of onvolledige context te voorzien, kan informatie de bedoeling hebben

van desinformatie. In dit hoofdstuk nemen we desinformatie in Nederland onder de

loep door de meldingen hierover te analyseren (2.2). Ook gaan we in op de

drijvende krachten achter desinformatie (2.3).

2.2 Meldingen van desinformatie in Nederland

Over het algemeen lijkt de hoeveelheid desinformatie in Nederland veel kleiner in

omvang dan in de Verenigde Staten. NRC stelt in een onderzoek naar honderd veel

gedeelde politieke nieuwsverhalen op sociale media in januari en februari 2017

geen enkel echt ‘nepnieuwsbericht’ te zijn tegengekomen. De definitie die NRC

hanteerde van een nepnieuwsbericht wordt niet heel duidelijk uit het onderzoek,

maar in grote lijnen ging het om gefabriceerde verhalen over de Nederlandse

politiek, verpakt als journalistiek en verspreid in aanloop naar de

parlementsverkiezingen. Een aantal zwaar overdreven berichten rekenden zij niet

als desinformatie.76

Dat staat in contrast met de schaal van desinformatie die in de VS aan het licht is

gekomen. De hoorzittingen in het Amerikaanse Congres hebben zicht gegeven op

desinformatie die grootschalig verspreid is via Twitter, Facebook en YouTube.

Twitter heeft gerapporteerd dat er 1,4 miljoen geautomatiseerde ‘nep-tweets’ zijn

verzonden door (bot)accounts met Russische links die mogelijk zijn gezien door

288 miljoen mensen. Facebook rapporteert dat 126 miljoen gebruikers van

Facebook in de VS mogelijk inhoud hebben gezien met een Russische oorsprong.77

Onderzoeker Peter Burger (Universiteit Leiden) stelt in een interview met de NOS

dat er weinig desinformatie van Russische makelij bedoeld is voor Nederland; veel

vaker richt deze zich op Duitsland, Zweden en de Baltische staten.78 Hoogleraar

75 Zie ook Kranenberg, A. (2017, december 23). Wie weet nog wat er waar is? De Volkskrant.

https://www.volkskrant.nl/media/wie-weet-nog-wat-er-waar-is~a4549094/; en

http://www.volkskrant.nl/kijkverder/2017/desinformatie/

76 Kist, R., & Zantingh, P. (2017). Geen grote rol nepnieuws in aanloop naar verkiezingen. NRC.

https://www.nrc.nl/nieuws/2017/03/06/fake-news-nee-zo-erg-is-het-hier-niet-7144615-a1549050.

77 Rappler/ AFP news agency https://www.rappler.com/technology/news/187016-social-media-giants-congress-

hearing-oct-31-2017

78 Kasteleijn, Nando (2017). Nepnieuws groot gevaar voor Nederland? Dat lijkt dus wel mee te vallen.

https://nos.nl/artikel/2190381-nepnieuws-groot-gevaar-voor-nederland-dat-lijkt-dus-wel-mee-te-vallen.html.

https://www.volkskrant.nl/media/wie-weet-nog-wat-er-waar-is~a4549094/

https://www.nrc.nl/nieuws/2017/03/06/fake-news-nee-zo-erg-is-het-hier-niet-7144615-a1549050

https://nos.nl/artikel/2190381-nepnieuws-groot-gevaar-voor-nederland-dat-lijkt-dus-wel-mee-te-vallen.html


Nieuwe Media en Digitale Cultuur Richard Rogers, die ook in het NOS-artikel wordt

aangehaald, bevestigt dat er veel minder mis- en desinformatie in Nederland is dan

in de Verenigde Staten.

Er zijn wel meldingen van desinformatie in Nederland. In deze paragraaf brengen

we de meldingen in kaart die op twee Nederlandse factcheckwebsites worden

gedaan: Hoaxmelding en Nieuwscheckers. De laatste werkt sinds maart 2017

samen met Facebook en Nu.nl. Voor de analyse hebben we alle meldingen van

Hoaxmelding vanaf 1 februari 2014 tot met 18 december 2017 (in totaal 140) en

alle meldingen bij Nieuwscheckers vanaf 3 februari 2017 tot en met 5 januari 2018

(in totaal 166) bekeken en gecodeerd op domein (politiek, gezondheid, geld, etc.)

en op polariserende inhoud.79

Er is nog een andere organisatie die ook desinformatie monitort, en wel op

Europees niveau: de website EUvsDisinfo van de East StratCom Task Force. De

meldingen van desinformatie in Nederland op deze website hebben we echter in

onze analyse niet meegenomen (zie het kader op de volgende pagina).

Meldingen op Hoaxmelding

Hoaxmelding doet meldingen van hoaxen op Facebook.80 Een hoax is een

verzonnen verhaal of een loze waarschuwing, bijvoorbeeld over onveilig gebruik

van Facebook. Hoaxmelding is afhankelijk van vrijwilligers: verdachte ‘virale’

berichten worden aangedragen door de community op Facebook.81 Op de website

van Hoaxmelding stonden begin 2018 in totaal 140 meldingen, bijna allemaal over

de afgelopen drie jaar. Soms zijn er maanden geen meldingen, waarschijnlijk omdat

de site afhankelijk is van vrijwilligers. Gezien de niet-systematische

selectiemethode en beperkte capaciteit van het initiatief, geven de meldingen geen

structureel inzicht in de mate waarin desinformatie op Facebook in Nederland

voorkomt. Ze geven wel een inkijkje in de aard van de berichten.

79 De definitie van polariserend die we hebben gebruikt is: ‘Wanneer een bepaalde bevolkingsgroep in een kwaad

daglicht wordt gesteld, bijvoorbeeld asielzoekers, moslims of mensen uit het Oostblok, omdat zij een criminele

handeling zouden hebben verricht of meer geld krijgen dan waar ze 'recht' op zouden hebben. Ook berichten

over Zwarte Piet vallen hieronder, omdat dit een polariserende discussie is waarin verschillende groepen in de

samenleving lijnrecht tegenoverstaan.’

80 Zie: Beleid Hoaxmelding (z.d.). https://www.hoaxmelding.nl/beleid/

81 Zie: Disclaimer Hoaxmelding (z.d.). https://www.hoaxmelding.nl/disclaimer/


EUvsDisinfo

Onlangs merkte deze site van de East StratCom Task Force Nederlandse

media aan als verspreiders van desinformatie. Opmerkelijk, omdat er geen

Nederlands sprekende mensen werken en de focus van de taakgroep ligt

op Oost-Europese landen en de EU als geheel.82 Toch bevatte de site

items van The Post Online, GeenStijl en De Gelderlander. Dit leidde tot

een dagvaarding,83 waarna de items uit de database werden verwijderd.84

Er ontstond discussie over de wenselijkheid van de taakgroep. De – vooral

Oost-Europese – voorstanders uitten zorgen over desinformatie uit

Rusland. Ze pleitten in Brussel voor het in stand houden en uitbreiden van

overzichten met desinformatie. Tegenstanders stelden dat de EU zich niet

moet mengen in de discussie over de betrouwbaarheid van berichtgeving.

Op 6 maart 2018 nam de Tweede Kamer een motie aan die de regering

verzocht zich hard te maken voor de opheffing van de site. Enkele dagen

later berichtte minister Ollongren deze motie te zullen uitvoeren.85 Dit zal

lastig worden voor de minister, omdat de Europese Commissie inmiddels

in haar beleid ingezet heeft op versterking van onafhankelijke

factcheckorganisaties in Europa – zoals EUvsDisinfo – door

een onafhankelijk Europees netwerk van factcheckers in het leven te

roepen om gemeenschappelijke werkmethoden vast te stellen en best

practices uit te wisselen; en

een veilig Europees online-platform in te richten met toegang tot EU-

brede data en analyse instrumenten waar factcheckorganisaties

gebruik van kunnen maken.86

82 Heck, W. De vele blunders in de strijd tegen nepnieuws. In: NRC.Next, 12 februari 2018.

https://www.nrc.nl/nieuws/2018/02/12/veel-blunders-in-de-strijd-van-de-eu-tegen-nepnieuws-a1591915

83 Kennedy Van Der Laan. Litigation Dutch Media vs. EU. (z.d.). https://kvdl.com/news/litigation-dutch-media-vs-

eu/

84 EU vs DISINFORMATION (2018). Removal of three cases further to complaints by Dutch media.

https://euvsdisinfo.eu/removal-of-three-cases-further-to-complaints-by-dutch-media/

85 Ministerie van Algemene Zaken. (2018, maart 9). Kamerbrief met reactie op motie over website EUvsDisinfo.

https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2018/03/09/kamerbrief-met-reactie-op-motie-over-

website-euvsdisinfo.

86 Europese Commissie (26 april 2018). Bestrijding van online-desinformatie: Commissie stelt EU-brede

praktijkcode voor. http://europa.eu/rapid/press-release_IP-18-3370_nl.htm. Zie ook Questions and answers op

http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-18-3371_en.htm.


https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2018/03/09/kamerbrief-met-reactie-op-motie-over-website-euvsdisinfo

https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2018/03/09/kamerbrief-met-reactie-op-motie-over-website-euvsdisinfo

http://europa.eu/rapid/press-release_IP-18-3370_nl.htm

http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-18-3371_en.htm


De artikelen over Nederland waar EUvsDisinfo nog melding van maakt,

stonden in de buitenlandse pers. Denk aan berichten over Nederland in

Turkije, of aan die in diverse landen over ons euthanasie- of drugsbeleid. 87

Gezien het gebrek aan een systematische methode, en het gebrek aan

capaciteit om Nederlands nieuws te analyseren, geven de cijfers van de

taakgroep geen goed overzicht van desinformatie in Nederland. De

organisatie baseert zich op meldingen door (enkele) vrijwilligers.88

Codering door ons van de in totaal 140 meldingen laat zien dat de meeste

meldingen zich laten omschrijven als: onterechte waarschuwingen (65),

polariserende nepberichten (32) en nepcriminaliteitsnieuws (31). Ze vallen allemaal

onder de definitie van desinformatie zoals vastgesteld door de HLEG, omdat het

allemaal onware, inaccurate of misleidende berichten zijn die met opzet worden

verspreid, ofwel om te polariseren (Hoaxmelding duidt ze ook wel aan als

‘haatzaaierij’, omdat ze op haatgevoelens inspelen of deze aanwakkeren), of

omwille van economisch profijt (veel van deze berichten staan op een website of

leiden naar websites die buitenproportioneel veel advertenties bevatten).

Daarnaast zaten er enkele meldingen tussen over nep-winacties en over berichten

waarin wordt gevraagd respect te tonen voor een zieke of een gehandicapte door

het bericht te liken of te delen. Een paar berichten bevatten een virus of een poging

tot phishing (het achterhalen van wachtwoorden). Een klein aantal

desinformatieberichten gaat over politieke besluiten.89

Figuur 5 geeft een overzicht van de inhoud van de meldingen op Hoaxmelding.

87 Balci, E. (2017, maart 31). Hoe Erdogan aan die Nederlandse stemmen komt? Kijk eens een week Turkse tv.

https://www.volkskrant.nl/buitenland/hoe-erdogan-aan-die-nederlandse-stemmen-komt-kijk-eens-een-week-

turkse-tv~a4481523/ ; Teffer, P. (2017). Fake news or hacking absent in Dutch election campaign. EUObserver,

15 februari 2017. https://euobserver.com/beyond-brussels/137240.

88 Ook focust de site op Oost-Europa en onderwerpen die breder spelen in Europa, zoals de NAVO en de EU.

89 Over het eigen risico dat omhoog zou gaan naar 500 euro (https://www.hoaxmelding.nl/hoax/eigen-risico-naar-

500-euro/); over vakantiegeld dat naar vluchtelingen zou gaan (https://www.hoaxmelding.nl/hoax/vakantiegeld-

naar-vluchtelingen/); over een (hoge) toelage voor vluchtelingen

(https://www.hoaxmelding.nl/hoax/asielzoekers-krijgen-4140-euro/)

https://www.hoaxmelding.nl/hoax/eigen-risico-naar-500-euro/

https://www.hoaxmelding.nl/hoax/eigen-risico-naar-500-euro/

https://www.hoaxmelding.nl/hoax/vakantiegeld-naar-vluchtelingen/

https://www.hoaxmelding.nl/hoax/vakantiegeld-naar-vluchtelingen/


Figuur 5 Meldingen op Hoaxmelding gecategoriseerd

Bron: Hoaxmelding.nl (meldingen van 1 februari 2014 tot met 18 december 2017)

Dierenmishandeling

Opsporingsberichten

Kindermishandeling

Nep-criminaliteitsberichten

Zwarte Piet

Islam

Asielzoekers

Impliciete verdachtmaki

ng

Bepaalde landen

Polariserende nepberichten

gezondheid

digitale veiligheid

criminaliteit

dieren

anders

Onterechte waarschuwingen


Bijna een kwart van de gerapporteerde berichten is polariserend van aard en heeft

daarmee een zekere politieke lading. Deze berichten stellen een bepaalde

bevolkingsgroep (bijvoorbeeld asielzoekers) of een religie (veelal de islam) in een

kwaad daglicht. Ze brengen deze bijvoorbeeld in verband met crimineel gedrag of

stellen dat bepaalde groepen meer geld krijgen dan waar ze ‘recht’ op zouden

hebben. Ook gaan veel van de polariserende berichten over Zwarte Piet. De

Telegraaf stelt dat het bericht met als titel ‘De NTR heeft toegezegd dat Zwarte Piet

definitief zwart blijft in het Sinterklaasjournaal, als dit bericht voor dinsdag 5

december minimaal 300.000 keer is gedeeld’, zeker 285.000 keer is gedeeld.90

Onderzoeker Peter Burger stelde een top 10 van clickbaitberichten samen, waarbij

een bericht dat 245.000 keer gedeeld werd bovenaan stond.91 Onduidelijk is hoe

vaak echte mensen dit bericht hebben gedeeld, en hoe vaak geautomatiseerde

nepaccounts. Het bericht wordt onder meer verspreid via een ‘omgekatte’

Facebookpagina die eerder ‘Anne Faber Vermist’ heette en oorspronkelijk gewijd

was aan de zoektocht naar een verdwenen meisje. Deze werd door zo’n 18.000

mensen gevolgd. De volgers van deze pagina kregen na enige tijd links naar

clickbaitsites voorgeschoteld en vormen zo een bron van inkomsten voor de

makers. Dit blijkt het verdienmodel achter het merendeel van de meldingen via

Hoaxmelding: doel is ‘like-farming’, waarbij zo veel mogelijk mensen de pagina

liken, om hen daarna andere berichten van clickbaitsites te kunnen voorschotelen.

Ruim driekwart van de hoaxen waarover Hoaxmelding rapporteert, hebben

nauwelijks of geen politieke lading. Waarschijnlijk moeten ze geld opleveren via de

vele advertenties die op de websites staan waar de hoaxen zich bevinden of naar

leiden. Bijna de helft zijn onterechte waarschuwingen. Deze betreffen:

gezondheidsrisico’s, bijvoorbeeld van voedsel, gebruiksartikelen of insecten;

digitale veiligheid, zoals mogelijke virussen of hackers;

criminaliteit, bijvoorbeeld inbrekers of oplichters;

dieren, bijvoorbeeld ronselaars voor hondengevechten;

andere zaken, variërend van extra kosten voor WhatsApp of Facebook tot

doorzichtige passpiegels.

En dan is er nog iets minder dan een kwart dat gaat over crimineel gedrag, het

vaakst mishandeling van honden of katten.92

90 Hoaxmelding (2017). Geen roetveegpieten of regenboogpieten meer in het Sinterklaasjournaal.

https://www.hoaxmelding.nl/hoax/geen-roetveegpieten-of-regenboogpieten-meer-in-het-sinterklaasjournaal/;

Telegraaf (2017) ‘Succesvolste nepnieuws van Nederlandse bodem verwijderd’, 30 november 2017.

https://www.telegraaf.nl/nieuws/1378232/succesvolste-nepnieuws-van-nederlandse-bodem-verwijderd

91 Burger, P,. Fake news en fact check 1: Iedereen zou een factchecker moeten zijn. Presentatie Grote

Expertisedag Nieuwe Media 2017

https://webcolleges.uva.nl/Mediasite/Play/b3075a9f1d9244adaff80cc577cfcc0e1d (12min54)

92 Ook 3 van de 8 opsporingsberichten, deze categorieën overlappen dus deels in de praktijk.

https://www.hoaxmelding.nl/hoax/geen-roetveegpieten-of-regenboogpieten-meer-in-het-sinterklaasjournaal/

https://webcolleges.uva.nl/Mediasite/Play/b3075a9f1d9244adaff80cc577cfcc0e1d


Andere berichten gaan over mensen die gezocht worden (hetzij zogenaamde

daders, hetzij vermiste personen) of over kindermishandeling. Een voorbeeld van

een bericht over dierenmishandeling is een filmpje waarin een man een hond slaat

en op de grond gooit. Dit is gemaakt in het Britse Oldham, maar in Nederland wordt

het verspreid met de boodschap dat dit iemand uit Arnhem zou zijn.93

Meldingen op Nieuwscheckers

Een andere openbare database die meldingen van desinformatie in Nederland

bijhoudt, is Nieuwscheckers. Deze organisatie controleert sinds 2009 nieuws in

kranten, op radio en televisie en op sociale media. Dit wordt gedaan door studenten

aan de Universiteit Leiden (in het kader van studieopdrachten over

wetenschapsjournalistiek of verslaggeving over de verkiezingen), door betaalde

redacteuren of door de coördinatoren zelf (onderzoekers Alexander Pleijter en

Peter Burger), die ook alle factchecks voor publicatie controleren en redigeren.94

Nieuwscheckers wordt gefinancierd door de universiteit en werkt sinds maart 2017

samen met Facebook en Nu.nl.95 Het voert factchecks uit op een selectie van

berichten die via Facebook worden gemeld als nepnieuws.

Om de juistheid van een bericht vast te stellen, hanteert Nieuwscheckers

verschillende methoden. Zo worden de gemaakte claims met feiten en cijfers uit

onderzoek vergeleken en worden vaak experts geraadpleegd uit de industrie,

overheid en kennisinstellingen. Van beeldmateriaal wordt gecontroleerd of deze

aan eerdere berichtgeving over een ander onderwerp is ontleend.

Ook Nieuwscheckers is afhankelijk van vrijwilligers; de frequentie van

nepnieuwsmeldingen hangt daarom samen met de beschikbare capaciteit. Uit onze

eigen analyse van 166 berichten op Nieuwscheckers in een jaar (februari 2017 t/m

januari 2018) blijkt dat er zes berichten tussen zitten van een duidelijk polariserend

karakter. Een duidelijk voorbeeld van een polariserend bericht is de melding dat

drie asielzoekers een puppy zouden hebben mishandeld.96 Dit verscheen op 8

maart 2017 op de clickbaitsite WTF Bro? Het bericht verscheen eerder op de

clickbaitsites Not100, Straatmedia, Kijkvideos, Viraltube, Tagjouwvriend,

Viraalvideo, Lijpeshit en Fantastisch.co, en op de Facebookpagina LEESR,97 en is

in totaal 55.000 keer gedeeld via Facebook.98 Het bevat een foto van het hondje en

93 Hoaxmelding (2017). Dierenbeul uit Arnhem gezocht. https://www.hoaxmelding.nl/hoax/dierenbeul-uit-arnhem-

gezocht/.

94 Over Nieuwscheckers. (2017). http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/over-nieuwscheckers/

95 Burger (2017), Fake news en fact check 1, 3min15 - 3min37.

96 Burger, P. (2017). Asielzoekers mishandelen puppy [Nieuwscheckers].

http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/hoax- asielzoekers- mishandelen-puppy/.

97 Idem.


https://www.hoaxmelding.nl/hoax/dierenbeul-uit-arnhem-gezocht/



van drie mannen. Nieuwscheckers stelde vast dat de foto het hondje uit een bericht

uit 2015 komt over dierenmishandeling in Engeland, waar vier tieners de puppy

zeer ernstig toetakelden. De foto van de vermeende daders is geknipt uit een

bericht uit 2013 over drie Britten die tot celstraffen werden veroordeeld voor het

voorbereiden van terroristische aanslagen. Dit laat zien dat desinformatieberichten

een polariserend effect kunnen hebben, ook al zijn ze verspreid vanuit commercieel

gewin – het zijn alleen clickbaitsites die het bericht tonen.

De andere vijf polariserende berichten gingen over:

een Keniaanse studente die 324 mannen met HIV zou hebben besmet (te

vinden op meerdere clickbaitsites zoals straatmediaz.nl, trendingnieuws.com

en op Facebookpagina’s die mensen naar deze sites leiden, zoals die van

Niet100 en Niet Barkie);99

leeuwen die een christelijke prediker zouden hebben gered van

moslimextremisten (op het Christelijk Informatie Platform (CIP))100

illegale Albanezen die zouden verblijven in bunkers in Hoek van Holland (te

vinden op schiedamsnieuws.nl, een website met lokaal nieuws over het

Waterweggebied);101

een Italiaanse vader die een Afrikaanse pedofiel molesteert die het op zijn

dochter had voorzien (te vinden op een rechtsextremistische site Fenixx);102

willekeurige portretfoto's van mishandelde vrouwen die werden gebruikt voor

propaganda tegen vluchtelingen (ook op Fenixx).103

De aard van de andere 160 berichten vanuit Nieuwscheckers die wij als niet-

polariserend gecodeerd hebben verschilt in de loop van de tijd. Rond de Tweede

Kamerverkiezingen van 2017 gaan 69 berichten op Nieuwscheckers vooral over

uitspraken van politici, vaak gedaan tijdens campagnebijeenkomsten, televisie-

uitzendingen, in tweets of in verschillende nieuwsbronnen. Nieuwscheckers heeft

deze gecontroleerd op feitelijke waarheid en haalbaarheid. Allerlei politieke partijen

komen aan bod, en de onderwerpen variëren van de economie tot zorg en van

migratie tot milieu. Nieuwscheckers stelt vast dat het merendeel van de uitspraken

van de politici onjuist is (54%). Voor 23% is geen bewijs te vinden, over 7% is geen

oordeel te vellen en slechts 16% van alle 66 uitspraken klopt.

99 http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/hoax-studente-besmet-324-mannen-met-hiv/.

100 http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/leeuwen-redden-christenen-van-moslimextremisten/.

101 http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/illegale-albanezen-verblijven-in-bunkers-hoek-van-holland/.

102 http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/italiaanse-vader-molesteert-afrikaanse-pedofiel/

103 http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/haatsite-misbruikt-fotos-mishandelde-vrouwen-voor-propaganda-

tegen-vluchtelingen/

http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/hoax-studente-besmet-324-mannen-met-hiv/

http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/leeuwen-redden-christenen-van-moslimextremisten/

http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/illegale-albanezen-verblijven-in-bunkers-hoek-van-holland/


Figuur 6: Onderwerpen van meldingen op Nieuwcheckers

Bron: nieuwscheckers.nl (meldingen van 3 februari 2017 tot en met 5 januari 2018)

Zoals we eerder al opschreven, is de scheidslijn tussen desinformatie en sterk

politiek gekleurd nieuws soms erg dun. In het geval van deze 66 berichten willen

we toch niet van desinformatie spreken, omdat de intentie van de politici meestal

niet is om schade te berokkenen aan een persoon, organisatie of staat of om

economisch voordeel te halen. Het draait hen om politiek gewin.

De rest van de berichten die we hebben gecodeerd gaan over allerlei onderwerpen.

Deels zijn het typische ‘broodje aap’-verhalen over ufo’s, bigfoots en spoken.

Verder komen vaak wondermiddeltjes tegen kwaaltjes en gezondheidsrisico’s van

alledaagse zaken als wifi-straling, voorgesneden fruit of aspartaam aan bod. Uit de

codering hiervan – gebaseerd op het oordeel van Nieuwscheckers – blijkt dat deze

meldingen hoofdzakelijk afkomstig zijn van clickbaitsites (61%) en gaan om

berichten uit dubieuze bronnen, die feitelijk onjuiste of onbewezen claims

verspreiden over het onderwerp gezondheid of andere algemene onderwerpen. De

rest van de meldingen komen van mainstream nieuwssites (30%), van

complottheoriewebsites (7%) en extremistische websites (2%).

2.3 De drijvende krachten: verspreiding van

desinformatie

Om het fenomeen desinformatie goed te begrijpen, is het van belang de

verspreidingsdynamiek te begrijpen.104 Wat zijn de drijvende krachten achter

104 Rogers, R. Fake news en fact check 3: De belangrijkste lessen. Presentatie bij de Grote Expertisedag Nieuwe

Media 2017. https://webcolleges.uva.nl/Mediasite/Play/cb60983877dc4c59a7bffa68a52a16651d (4min03-

4min30).

dieren 3%

gezondheid 26%

politiek 41%

criminaliteit 10%

overige 20%

https://webcolleges.uva.nl/Mediasite/Play/cb60983877dc4c59a7bffa68a52a16651d


desinformatie? De manieren waarop desinformatie wordt verspreid kan bepalend

zijn voor de mogelijke sociale en politieke impact die de berichtgeving kan hebben.

In deze paragraaf gaan we in op de rol van enkele typen desinformatieverspreiders.

De recente review van wetenschappelijke literatuur over de relatie tussen sociale

media, politieke polarisatie en politieke desinformatie van de Hewlett Foundation105

geeft aan dat er vier strategieën zijn om desinformatie te verspreiden:

1. selectieve censuur (het verwijderen van content van online platformen terwijl

andere content – in bijzonder desinformatie – blijft staan);

2. manipulatie van zoekalgoritmes (om bepaalde desinformatie hoger in de

rankings te krijgen);

3. hackinggevoelige of beschadigende informatie (om die vervolgens te

manipuleren om schade te berokkenen aan een organisatie, staat of

persoon); en

4. het direct introduceren van desinformatie op socialemediaplatformen en

die helpen te verspreiden.106

In dit hoofdstuk zullen we met name op de tweede en laatste verspreidingsstrategie

ingaan. We belichten zowel clickbaitsites als ‘bots’. En we kijken daarnaast

specifiek naar de beïnvloeding vanuit Rusland in de verspreiding van desinformatie.

Clickbaitsites

Online nieuwsconsumptie zorgt voor diverse veranderingen. De relatie tussen

nieuwsmedia en lezers is online veel vluchtiger dan die was toen nieuws offline

werd verspreid. Het online aanbod is veel ruimer, van lokale, nationale of

internationale media tot nicheblogs en specifieke Facebookpagina’s. Daarbij vragen

veel online mediasites geen contributie, maar komen hun inkomsten voornamelijk

van de advertenties op hun websites. Om de aandacht van mensen te trekken en

mensen naar hun site met advertenties te lokken, gebruiken websites verschillende

technieken. Sommige strooien via allerlei kanalen clickbait (ofwel ‘klikaas’) over het

internet uit, vaak sensationele berichten of misleidende koppen van zogenaamde

nieuwsberichten, waar mensen argeloos op klikken en die hen doorgeleiden naar

websites met veel advertenties.107

105 De Hewlett Foundation is het grootste Amerikaanse filantropische instituut dat o.a. onderzoek financiert op het

gebied van onderwijs, milieu, internationale ontwikkelingen en de uitvoerende kunsten, maar ook op specifieke

gebieden als cyberveiligheid en democratie.

106 Tucker, J., Guess, A., Barberá, P., Vaccari, C., Siegel, A., Sanovich, S., Nyhan, B. (2018). Social Media,

Political Polarization, and Political Disinformation: A Review of the Scientific Literature (SSRN Scholarly Paper

No. ID 3144139). Rochester, NY: Social Science Research Network.

https://papers.ssrn.com/abstract=3144139.

107 Chakraborty, A., Paranjape, B., Kakarla, S., & Ganguly, N. (2016). Stop Clickbait: Detecting and preventing

clickbaits in online news media. In 2016 IEEE/ACM International Conference on Advances in Social Networks

Analysis and Mining (ASONAM) (p. 9–16). https://doi.org/10.1109/ASONAM.2016.7752207.

https://papers.ssrn.com/abstract=3144139


Er bestaan pagina’s die alleen maar berichten plaatsen om mensen met

advertenties te confronteren, de clickbaitsites. Deze berichten hebben doorgaans

ronkende titels gaan vaak over onderwerpen die veel mensen aanspreken, zoals

beroemdheden, huismiddelen, alternatieve geneeswijzen, en ook nepnieuws.108

Zoals we in de voorgaande paragrafen zagen waarin we de

desinformatiemeldingen in Nederland analyseerden en zoals onderzoek van Peter

Burger109 en Richard Rogers110 bevestigt, zijn deze clickbaitsites belangrijke

verspreiders van nepnieuws. De desinformatieberichten typeert Rogers als pijnlijke

human interest-verhalen: verhalen die pijnlijk zijn op een persoonlijk niveau.111 De

berichten zijn gemaakt met een minimum aan inspanningen,112 bijvoorbeeld door ze

van een andere site te halen, via Google Translate te vertalen en de context wat

aansprekender te maken voor Nederland. De links er naartoe worden verspreid via

Facebook en mensen worden opgeroepen om deze zo veel mogelijk te delen.

Omdat mensen op die manier gemakkelijk geld kunnen verdienen, komen er steeds

meer clickbaitsites bij. Waren het er enkele tientallen in 2014, drie jaar later zijn het

er al meer dan 200.113 De site Hoaxmelding maakt duidelijk dat de eigenaren vaak

meerdere clickbaitsites hebben, die heel verschillend van inhoud kunnen zijn,

bijvoorbeeld Facebookpagina’s met namen als: ‘Hoe word ik miljonair’, ‘Zwarte Piet

Vermist’, ‘Hand in Hand’, ‘Gezocht’, ‘Stop Zinloos Geweld’, ‘Zwarte Piet Fan’, ‘4 en

5 mei’ en ‘Nederland en Zwarte Piet’.114

Uit de internationale media is vooral het voorbeeld van Macedonische jongeren

bekend die tienduizenden euro’s verdienden met het beheren van websites die

gericht waren op de Amerikaanse verkiezingen in 2016.115 Pro-Trump-websites

bleken daarbij meer geld op te leveren dan pro-Clinton-websites.116 Commerciële

motieven waren overigens de belangrijkste motivatie voor de producenten van

desinformatie tijdens de laatste Amerikaanse verkiezingen.117

In Nederland zijn de motieven achter de verspreiding van clickbait over het

algemeen commercieel van aard118, zoals ook bleek uit onze eigen analyse van

108 Burger (2017), Fake news en fact check 1, 5min08 - 5min12; Rogers (2017), 10min37 - 11min07.


110 Rogers (2017), 10min37 - 11min07.

111 Idem.

112 Burger (2017) Fake news en fact check 1, 9min37 - 10min09.

113 Idem, 3min45 - 4min43.

114 Hoaxmelding. (2017). Maak kans op €100.000,- door dit bericht alleen maar te delen.

https://www.hoaxmelding.nl/scam/maak-kans-op-e100-000-door-dit-bericht-alleen-maar-te-delen/

115 Subramanian, S. (2017, februari 15). Meet the Macedonian Teens Who Mastered Fake News and Corrupted

the US Election. https://www.wired.com/2017/02/veles-macedonia-fake-news/

116 Allcott, H., & Gentzkow, M. (2017). Social Media and Fake News in the 2016 Election (Working Paper No.

23089). National Bureau of Economic Research. https://doi.org/10.3386/w23089

117 Idem.

118 Rogers (2017), 20min17 en Burger (2017) Fake news en fact check 1, 9min37 - 10min09.


https://www.wired.com/2017/02/veles-macedonia-fake-news/

https://doi.org/10.3386/w23089


desinformatieberichten in Nederland. Wat verder bleek uit onze analyse, is dat

clickbaitberichten mensen op het verkeerde been kunnen zetten en/of politiek

gekleurd zijn. Daarmee kan de verspreiding van clickbaitberichten wel degelijk

maatschappelijke of politieke gevolgen hebben.

Politici als verspreiders van nieuws uit dubieuze bronnen

Politici zijn op sociale media zelf ‘online redacteur’ van hun tijdlijn en

maken eigen keuzes wanneer ze nieuwsberichten delen en

becommentariëren. Daarmee kunnen ze stukken uit hun context halen

en/of anders framen.119 Soms verspreiden politici berichten van

twijfelachtige bronnen, zoals clickbaitsites.120 Onderzoekers van de Utrecht

Data School analyseerden welke politici bronnen met een twijfelachtige

achtergrond delen. Ze vonden dat op Twitter zo’n 4,2% van de

mediareferenties verwijzen naar een dubieuze bron en op Facebook

1,6%.121 Politici van (nieuw)rechtse partijen deelden vaker berichten

afkomstig van dubieuze bronnen.122 Al met al geen hoge percentages.

Bots

Security-experts stellen dat in het algemeen meer dan 10% van de content op

sociale media en 62% van al het online verkeer op internet gegenereerd is door

‘bots’.123 Dat zijn computerprogramma’s die automatisch content aanmaken, delen

en in interactie gaan met andere accounts. Recent onderzoek van de Pew

Research Center laat zien dat van alle links naar zo’n 2.300 populaire websites

verspreid werden via Twitter – verzonden door Engelstalige gebruikers – 66 %

verspreid is door bots.124 Er zijn bots die automatische updates genereren van het

laatste nieuws of vragen van nieuwsconsumenten kunnen beantwoorden in real

time. Denk aan de CNN breaking news bot (@attention_cnn), die een alert stuurt

119 Wieringa e.a (2017).

120 Voor voorbeelden zie: Burger (2017) Fake news en fact check 1, 6min18 - 8min37.

121 Wieringa e.a. (2017), p.59

122 Idem; Burger ziet een concentratie hiervan bij PVV-politici. Burger (2017) Fake news en fact check 1, 6min18 -

8min37.

123 Woolley, S.M. (2017). Computational propaganda and political bots: an overview. In: Markos Kounalakis, P. D.,

& Powers, S. (2017). Can Public Diplomacy Survive the Internet? Bots, Echo Chambers, and Disinformation,

p.13-17 https://www.state.gov/documents/organization/271028.pdf

124 Wojcik, S., Messing, A., Smith, A., Raine, L. & Hitlin, P. (2018). Bots in the Twittersphere. Pew Research

Center. http://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/14/2018/04/06160833/PI_2018.04.09_Twitter-

Bots_FINAL.pdf.

https://www.state.gov/documents/organization/271028.pdf

http://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/14/2018/04/06160833/PI_2018.04.09_Twitter-Bots_FINAL.pdf

http://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/14/2018/04/06160833/PI_2018.04.09_Twitter-Bots_FINAL.pdf


wanneer er baanbrekend nieuws is, of Powerpost-bot van de Washington Post

(@PowerPost), die nieuws brengt over de besluitvormers in Washington brengt.

Maar bots kunnen ook voor negatieve doeleinden gebruikt worden. Bots zijn

bijvoorbeeld belangrijk in de verspreiding van desinformatie.125 De bots verhogen

kunstmatig het aantal volgers en interacties met berichten en beïnvloeden daarmee

de algoritmes die door nieuwsoverzichten en zoekmachines worden gebruikt. In

tijden van verkiezingen kunnen bots worden ingezet voor politieke doeleinden:

voor massale nep-steunbetuigingen aan politieke opvattingen;

voor het bepalen van de agenda van het publiek debat; en

voor aanvallen op politieke tegenstanders.

Verder kunnen politieke actoren bots gebruiken om bepaalde communicatie onder

burgers te stimuleren en andere het zwijgen op te leggen.126

In 2016 en 2017 hebben bots ten tijde van de verkiezingsstrijd in Frankrijk, het VK,

de VS en Duitsland een belangrijke rol gespeeld in politieke discussies op internet.

Voor de Amerikaanse en Franse presidentsverkiezingen heeft het Oxford Internet

Institute vastgesteld dat bots een deel van het verkeer op sociale media bepaalden.

In de tweede ronde van de Franse verkiezingen was dit 16,4%.127 Al in 2010 werden

bots gedetecteerd die duizenden tweets verspreiden, verwijzend naar websites met

nepnieuws. Het Oxford Internet Institute deed ook onderzoek naar bots in de meest

recente Duitse verkiezingsstrijd en vond dat in de nieuwsverspreiding de

verhouding tussen nieuws van professionele nieuwsorganisaties en politiek

nepnieuws 4 op 1 was.128 Dit aandeel van professioneel nieuws was hoger dan in

de VS en het VK, maar lager dan in Frankrijk.129 Tevens is aangetoond dat dezelfde

bots worden gebruikt in verschillende campagnes, zoals de pro-Trump- en anti-

Macron-campagne.130 Recent Pew-onderzoek laat overigens wel zien dat van alle

125 Shao, C., Ciampaglia, G. L., Varol, O., Flammini, A., & Menczer, F. (2017). The spread of fake news by social

bots. https://arxiv.org/pdf/1707.07592.pdf.

126 Woolley (2017).

127 Neudert, L.-M., Kollanyi, B., & Howard, P. N. (2017). Junk News and Bots during the German Parliamentary

Election: What are German Voters Sharing over Twitter? The Computational Propaganda Project, p.6.

http://comprop.oii.ox.ac.uk/wp-content/uploads/sites/93/2017/09/ComProp_GermanElections_Sep2017v5.pdf

128 Daaronder verstaan de onderzoekers: ‘This content includes various forms of propaganda and ideologically

extreme, hyperpartisan, or conspiratorial political news and information. Much of this content is deliberately

produced false reporting. It seeks to persuade readers about the moral virtues or failings of organizations,

causes or people and presents commentary as a news product. This content is produced by organizations that

do not employ professional journalists, and the content uses attention grabbing techniques, lots of pictures,

moving images, excessive capitalization, ad hominem attacks, emotionally charged words and pictures,

unsafe generalizations and other logical fallacies.’

129 Neudert e.a. (2017)

130 Ferrara, E. (2017). Disinformation and Social Bot Operations in the Run Up to the 2017 French Presidential

Election. arXiv:1707.00086 [physics]. http://arxiv.org/abs/1707.00086

https://arxiv.org/pdf/1707.07592.pdf

http://arxiv.org/abs/1707.00086


links naar populaire websites die gedeeld worden via Twitter door Engelstalige

gebruikers, door bots het minste links naar websites met politieke content gedeeld

worden, maar dat komt nog steeds uit op 57%.131

Het is nog onduidelijk in hoeverre bots een rol spelen in het Nederlandse politieke

debat. Wel weten we dat de volgers van Nederlandse politici op sociale media voor

een groot deel nep-accounts zijn, die soms plotseling in aantal toenemen. In 2015

werd bijvoorbeeld een plotselinge stijging van het aantal volgers van PVV-

fractievoorzitter Wilders opgemerkt.132 En in een Volkskrant-artikel werd gemeld dat

twee derde van de volgers van PvdA-fractievoorzitter Asscher fictief is.133 Maar dat

blijkt ‘normaal’ te zijn: accounts met zo’n 300.000 volgers of meer hebben vaak veel

fictieve volgelingen. Dit komt omdat bots ‘echt’ moeten lijken binnen Twitter en

daarom een reeks aan populaire accounts zoals die van politici, volgen.

Overigens is het voor politici ook aantrekkelijk om meer volgers te hebben. In

eerste instantie laat je daarmee zien dat je als politicus populair bent maar ten

tweede is het ook goed voor de online vindbaarheid van deze politici in

zoekmachines als Google: hoe meer volgers, hoe hoger hun ranking.134 Bovendien,

hoe meer volgers je hebt als politicus, ook al zijn het bots, hoe sneller en breder je

tweets verspreid en geliket kunnen worden.

Een voorbeeld daarvan is een tijdelijke, exponentiële toename van retweets en

likes van de berichten van DENK-voorman Kuzu op Twitter tijdens de sociale en

politieke onrust in Rotterdam vanwege de ongewenste komst van een Turkse

minister.135 Waar in de periode voor 10 maart de tweets van Kuzu op gemiddeld 60

tot 80 retweets en likes konden rekenen, werden zijn tweets over de onrust in

Rotterdam plotseling duizenden malen geliket en geretweet.136 Dergelijke

nepsteunbetuigingen kunnen diverse oorsprongen hebben. Ze kunnen door de

betreffende politicus zelf worden gekocht, door medestanders of door anderen. Dit

laat zien dat de beïnvloeding van het publiek debat door bots in Nederland niet

ondenkbaar is.

131 Wojcik e.a. (2018).

132 Okhuijsen, S. (‘Steeph’) (2015). Geert Wilders plotseling 200.000 nepvolgers rijker op Twitter. Sargasso, 28 juli

2015. http://sargasso.nl/geert-wilders-koopt-nepvolgers-op-twitter/

133 Modderkolk, H. (2017). De belofte van sociale media was dat ze ons blikveld zouden verruimen, maar het

tegenovergestelde gebeurde. De Volkskrant, 10 november 2017. https://www.volkskrant.nl/tech/de-belofte-

van-sociale-media-was-dat-ze-ons-blikveld-zouden-verruimen-maar-het-tegenovergestelde-

gebeurde~a4535914/

134 Enge, E. (2018). How much does Google index Twitter in 2018. https://www.stonetemple.com/twitter-indexing-

study-2018.

135 Koenes, R. (2017). Tweets Kuzu massaal gedeeld door nepaccounts. AD.nl, 12 maart 2017.

https://www.ad.nl/binnenland/tweets-kuzu-massaal-gedeeld-door-nepaccounts~a4575e3c/

136 Bruijn, A. de, Schemkes, J., Enklaar, O., & Ponstein, S. (2017). Voormannen DENK lijken op Twitter breder

dan ze zijn door duizenden nepvolgers – NieuwsCheckers.

https://www.stonetemple.com/twitter-indexing-study-2018

https://www.stonetemple.com/twitter-indexing-study-2018


Bots zijn in het huidige online landschap nog redelijk goed te detecteren. Dit is

mogelijk omdat bots voorspelbare patronen tonen:

verschillende accounts worden tegelijk actief en publiceren dezelfde

desinformatie op basis van een tijdsschema;

de inhoud is repetitief en onzinnig; en

het wordt verspreid op niet-menselijke snelheid.

Technologische bedrijven gebruiken kunstmatige intelligentie en machine learning

in hun algoritmes om op basis van deze kenmerken botnetwerken te detecteren. In

de toekomst zal dit waarschijnlijk veel moeilijker worden, omdat bots veel beter

zullen worden in het nabootsen van menselijk gedrag. Ze zullen zich gemakkelijk

kunnen aanpassen aan een nieuwe context, originele content aanbieden,

realistischer kunnen acteren met mensen en ook de emotionele respons van

mensen beter kunnen voorspellen op basis van de inhoud.137

Buitenlandse beïnvloeding

Het verspreiden van desinformatie is een manier om buitenlandpolitieke doelen te

behalen. De Russische autoriteiten benoemen het gebruik van destabiliserende

propaganda expliciet als onderdeel van hun strategie en dit wordt ook als zodanig

aangemerkt door de Amerikaanse Office of the Director of National Intelligence.138

Het verspreiden daarvan heeft uiteindelijk politieke gevolgen tot doel.139

Desinformatie wijst vaak bewust op verschillen en zet tot verdeeldheid aan tussen

aanhangers van verschillende politieke partijen of tussen groepen van verschillende

nationaliteit, ras, etniciteit, religie of klasse. Eenmaal ingebracht, kunnen dergelijke

ideeën worden gebruikt om zondebokken te creëren, vooroordelen te

populariseren, tegenstellingen te verharden en zelfs geweld te katalyseren en te

rechtvaardigen.140

Er zijn gevallen bekend van Russische infiltratie in Amerikaanse sociaal en politiek

gevoelige binnenlandse kwesties.141 Daarbij werden zelfs belangengroepen

opgericht die later door Amerikanen verder zijn ontwikkeld, zoals ‘Blacktivism’ en

137 Polyakova & Boyer (2018).

138 Assessing Russian Activities and Intentions in Recent Elections. (z.d.). [Testimony].

https://www.fbi.gov/news/testimony/assessing-russian-activities-and-intentions-in-recent-elections

En: EU East StratCom Task Force. (2017). Means, goals and consequences of the pro-Kremlin disinformation

campaign | ISPI. http://www.ispionline.it/it/pubblicazione/means-goals-and-consequences-pro-kremlin-

disinformation-campaign-16216.

139 Wardle & Derakhshan (2017).

140 Idem, p.41.

141 Zie bijvoorbeeld: Leonnig, C. D., Hamburger, T., & Helderman, R. S. (2017, september 6). Russian firm tied to

pro-Kremlin propaganda advertised on Facebook during election. Washington Post.

https://www.fbi.gov/news/testimony/assessing-russian-activities-and-intentions-in-recent-elections


anti-immigranten protestgroepen.142 Een andere veel gebruikte strategie van

Rusland om desinformatie te verspreiden is het inkopen van advertentieruimte op

sociale media kanalen. Twitter zou in de aanloop naar de Amerikaanse

presidentsverkiezingen het Russische medianetwerk van de staat (RT) 15% van

zijn advertentieruimte in kader van de verkiezingen aan hebben geboden voor 3

miljoen euro.143

Ook in Nederland leeft de zorg dat Rusland het debat probeert te beïnvloeden.

Onder andere minister Ollongren,144 de AIVD145 en brigade-generaal Wilfred

Rietdijk, strategisch adviseur Nationale Veiligheid en Cyber van het ministerie van

Defensie,146 spraken zich hierover expliciet uit. Wij zien nog weinig aanwijzingen

voor een concrete Russische dreiging op basis van de analyse van meldingen van

desinformatie in openbare databases. In zijn jaarverslag heeft de AIVD het

vooralsnog over beïnvloeding en manipulatie die ‘op de loer liggen’. Ook de experts

die wij voor ons onderzoek spraken, bevestigden het beeld dat Nederland

vooralsnog minder doelwit is dan andere landen, zoals de VS of Duitsland.

2.4 Maatschappelijke impact

Heeft desinformatie impact op de Nederlandse samenleving? Vooralsnog lijkt er

weinig sprake van desinformatie in de online nieuwsvoorziening van Nederlanders.

Maar wat weten we van het effect van in aanraking komen met desinformatie? We

hebben al gezien dat we in Nederland nog weinig tekenen zien van een van de

mogelijke effecten: een algemeen wantrouwen tegenover de nieuwsvoorziening,

De auteurs van de onderzoeksgroep Social Media and Political Participation

(SMaPP) van de New York University (NYU) van de eerdergenoemde

wetenschappelijke review van de Hewlett Foundation geven aan dat het nog een

open vraag is wat precies de impact is van online desinformatie op de democratie,

zoals politieke kennis van burgers, vertrouwen in democratische instituties of

142 Levin, S. (2017, september 30). Did Russia fake black activism on Facebook to sow division in the US? The

Guardian. En: Ackerman, B. C. P. (2017, september 12). Exclusive: Russia Used Facebook Events to

Organize Anti-Immigrant Rallies on U.S. Soil. The Daily Beast.

143 https://www.buzzfeed.com/alexkantrowitz/twitter-offered-rt-15-of-its-total-share-of-us-

elections?utm_term=.pnDkWRWX1#.ajdJdndvy.

144 Ministerie van Algemene Zaken (2017, december 18). Kamerbrief over heimelijke beïnvloeding van de

publieke opinie door statelijke actoren - Kamerstuk - Rijksoverheid.nl.

145 Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (2017, april 4).

146 Modderkolk, H., & van Zijl, F. (2017). Generaal: Nederland kan digitale dreiging niet aan. De Volkskrant, 29

augustus 2017. https://www.volkskrant.nl/binnenland/generaal-nederland-kan-digitale-dreiging-niet-

aan~a4513708/

https://www.buzzfeed.com/alexkantrowitz/twitter-offered-rt-15-of-its-total-share-of-us-elections?utm_term=.pnDkWRWX1#.ajdJdndvy

https://www.buzzfeed.com/alexkantrowitz/twitter-offered-rt-15-of-its-total-share-of-us-elections?utm_term=.pnDkWRWX1#.ajdJdndvy


politieke polarisatie.147 Dat is te wijten aan het feit dat er hiernaar simpelweg nog

weinig studies zijn gedaan. Volgens de auteurs is er al wel andere relevante kennis

beschikbaar; kennis die ingaat tegen de – volgens de auteurs – populaire

veronderstelling dat de samenleving steeds meer gedesinformeerd raakt en

bovendien gepolariseerd,148 omdat desinformatie vooral verspreid wordt in online

gemeenschappen van politiek gelijkgestemden waarbinnen desinformatie geen

kans krijgt om ontkracht te worden. De algoritmes van de sociale mediaplatformen

zouden er namelijk voor zorgen dat afwijkende stemmen niet gehoord worden

binnen diezelfde gemeenschappen (de zogenoemde filterbubbels en

echokamers).149 Een aantal Amerikaanse empirische studies stellen delen van de

argumentatie achter deze veronderstelling ter discussie.

Uit een studie van Stanford onder Amerikanen blijkt dat het gebruik van internet en

sociale media niet correleert met een toename in polarisatie; de belangrijkste

bevinding is juist dat de recente groei in polarisatie in de VS het grootste is voor de

demografische groepen die het minst waarschijnlijk internet en sociale media

gebruiken.150 Ander onderzoek stelt dat sociale media de diversiteit aan meningen

waarmee mensen in contact komen juist vergroten.151 Een studie onder sociale-

mediagebruikers in Duitsland, Spanje en de VS laat zien dat zij vaak ingebed zijn in

online netwerken die worden gekenmerkt door ideologische diversiteit en dat die

blootstelling aan politieke diversiteit positief bijdraagt aan politieke gematigdheid.152

Uit twee Europese studies blijkt dat desinformatie minimaal effect heeft op politieke

kennis. Uit een experiment onder Griekse jongeren bleek de interesse in politiek

door het gebruik van Facebook juist af te nemen.153 Een studie in Zweden naar de

invloed van digitale media op kennis over en deelname aan de politiek in twee

panelstudies (met 4.010 en 1.912 deelnemers) vond ook slechts een minieme

147 Tucker e.a. (2018).

148 Sunstein, C. R. (2018). #Republic: Divided democracy in the age of social media. Princeton University Press.

149 Pariser, E. (2012). The Filter Bubble: How the New Personalized Web Is Changing What We Read and How

We Think (Reprint edition). New York, NY: Penguin Books.

150 Boxell, L., Gentzkow, M., & Shapiro, J. M. (2017). Is the internet causing political polarization? Evidence from

demographics (No. w23258). National Bureau of Economic Research.

https://web.stanford.edu/~gentzkow/research/age-polar.pdf.

151 Bakshy, E., Messing, S., & Adamic, L. A. (2015). Exposure to ideologically diverse news and opinion on

Facebook. Science, 348(6239), 1130-1132. http://science.sciencemag.org/content/348/6239/1130; Duggan,

M., & Smith, A. (2016). The political environment on social media. Pew Research Center, 25.

http://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/14/2016/10/24160747/PI_2016.10.25_Politics-and-

Social-Media_FINAL.pdf.

152 Barberá, P. (2014). How social media reduces mass political polarization. Evidence from Germany, Spain, and

the US. Job Market Paper, New York University, 46. http://rubenson.org/wp-content/uploads/2015/10/barbera-

tpbw.pdf.

153 Theocharis, Y., & Lowe, W. (2016). Does Facebook increase political participation? Evidence from a field

experiment. Information, Communication & Society, 19(10), 1465-1486.

https://doi.org/10.1080/1369118X.2015.1119871.

https://web.stanford.edu/~gentzkow/research/age-polar.pdf

http://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/14/2016/10/24160747/PI_2016.10.25_Politics-and-Social-Media_FINAL.pdf


http://rubenson.org/wp-content/uploads/2015/10/barbera-tpbw.pdf

http://rubenson.org/wp-content/uploads/2015/10/barbera-tpbw.pdf

https://doi.org/10.1080/1369118X.2015.1119871


invloed op kennis (door nieuwswebsites, niet door sociale media). Sociale media

zetten wel meer aan tot deelname in politiek.154

Uit een recente studie van het Computational Propaganda Project van de

universiteit van Oxford komt nog een andere interessante bevinding. Die werd

gedaan op basis van een analyse van de activiteiten van Amerikaanse Twitter- en

Facebook-gebruikers gedurende drie maanden in aanloop naar de State of the

Union door president Trump begin 2018.155 Desinformatie blijkt vooral gedeeld en

gecirculeerd te worden onder een specifiek deel van de kiezers, namelijk het meest

rechtse deel van het Amerikaanse politieke spectrum. Gematigde kiezers blijken

hier minder ontvankelijk voor.156 De bevindingen van een andere recente studie

over de consumptie van desinformatie in de VS, maar dan tijdens de campagne

voor de presidentsverkiezingen in 2016, wijzen min of meer hetzelfde uit. De

auteurs laten zien dat 1 op de 4 Amerikanen een ‘nepnieuws’ website hebben

bezocht in de periode van 7 oktober tot 14 november 2016. Trump-aanhangers

bezochten de meeste ‘nepnieuws’ websites die over het algemeen pro-Trump

waren. Tegelijkertijd bewijst de studie dat de consumptie van desinformatie

geconcentreerd was binnen een kleine groep gebruikers: bijna 6 van de 10

bezoeken aan ‘nepnieuws’-websites werden gedaan door 10% van de gebruikers

van de meest conservatieve online nieuwsmedia.157

Een Duitse studie die survey-onderzoek heeft gedaan vlak na de Duitse

verkiezingen in 2017 laat zien dat extreemrechtse stemmers meer geneigd zijn om

desinformatie te geloven dan de gemiddelde kiezerspopulatie. Tegelijkertijd

concluderen de auteurs dat de mate van desinformatie tijdens deze verkiezingen

behoorlijk lager was dan tijdens de recente Amerikaanse presidentsverkiezingen.158

Een andere recente studie laat zien dat desinformatie vooral wordt gelezen door

een kleine groep van ‘zware internetgebruikers’ die de desinformatie via

verwijzingen van socialemediaplatformen onder ogen krijgen. Volgens de auteurs

komt dit doordat zware internetgebruikers meer diversiteit in hun nieuwsaanbod

154 Dimitrova, D. V., Shehata, A., Strömbäck, J., & Nord, L. W. (2014). The Effects of Digital Media on Political

Knowledge and Participation in Election Campaigns: Evidence From Panel Data. Communication Research,

41(1), 95–118. https://doi.org/10.1177/0093650211426004

155 Narayanan, V., Barash, V., Kelly, J., Kollanyi, B., Neudert, L. M., & Howard, P. N. (2018). Polarization,

Partisanship and Junk News Consumption over Social Media in the US. arXiv preprint arXiv:1803.01845.

https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1803/1803.01845.pdf.

156 Zie ook http://www.ox.ac.uk/news/2018-02-06-trump-supporters-and-extreme-right-share-widest-range-junk-

news.

157 Guess, A., Nyhan, B., & Reifler, J. (2018). Selective Exposure to Misinformation: Evidence from the

consumption of fake news during the 2016 US presidential campaign.

https://www.dartmouth.edu/~nyhan/fake-news-2016.pdf.

158 Sängerlaub, A. (2017). Verzerrte Realitäten: Die Wahrnehmung von „Fake News“ im Schatten der USA und

der Bundestagswahl, Stiftung Neue Verantwortung, Berlin, Oktober 2017.

https://doi.org/10.1177/0093650211426004


http://www.ox.ac.uk/news/2018-02-06-trump-supporters-and-extreme-right-share-widest-range-junk-news

http://www.ox.ac.uk/news/2018-02-06-trump-supporters-and-extreme-right-share-widest-range-junk-news

https://www.dartmouth.edu/~nyhan/fake-news-2016.pdf


zoeken en meer dan gemiddeld het nieuws op websites lezen die minder bezocht

worden. Hun conclusie is dat nieuwsconsumenten die desinformatie lezen niet in

filterbubbels leven, maar juist op zoek zijn naar meer variatie in nieuwsbronnen.159

Een studie van het Reuters Institute en Oxford University naar desinformatie in

Frankrijk en Italië vindt min of meer hetzelfde, namelijk dat er bij

nieuwsconsumenten een behoorlijke overlap is tussen het lezen van

nieuwswebsites met desinformatie en echt nieuws: 45% van de lezers die

desinformatie lezen over gezondheid, gebruiken ook de websites van Le Figaro en

34% Le Monde. In Italië komt overigens geen van desinformatiewebsites qua

lezersbereik in de buurt van Facebookberichten van websites van gevestigde

nieuwsmerken.160

Andere interessante bevindingen uit deze studie zijn dat geen van

desinformatiewebsites gemiddeld een maandelijks bereik had onder online

nieuwsconsumenten van meer dan 3,5% in 2017; de meeste zelfs minder dan 1%

(in vergelijking: Le Figaro heeft een bereik van 22,3% en La Repubblica van

50,9%). Daarnaast is de tijd die consumenten besteden op desinformatiewebsites

maandelijks lager dan de tijd die ze spenderen op nieuwswebsites.

Een andere recente uitgebreide review-studie van zestien Europese onderzoekers

laat zien dat in het algemeen de hoeveelheid desinformatie toeneemt in online en

offline media-omgevingen waarin politiek nieuws aangeboden wordt. Bovendien

wijst de reviewstudie erop dat mensen de neiging hebben om feiten die niet

aansluiten bij hun bestaande overtuigingen te negeren. Uit de review komt ook naar

voren dat de publieke vraag naar feiten die overeenkomen met politieke

overtuigingen toeneemt, of ten minste dat het gemakkelijker is voor mensen om

aan hun vraag te voldoen met het groeiende aanbod van partijdige informatie. In

beide gevallen betekent dit dat er een risico is dat mensen in toenemende mate

zullen vasthouden aan inaccurate overtuigingen. Volgens de onderzoekers van de

reviewstudie is er reden om hier zorgen over te hebben, niet alleen omdat dit het

159 Nelson, J. L., & Taneja, H. (2018). The small, disloyal fake news audience: The role of audience availability in

fake news consumption. new media & society, 1461444818758715.

https://www.researchgate.net/profile/Jacob_Nelson7/publication/322820042_The_Small_Disloyal_Fake_News

_Audience_The_Role_of_Audience_Availability_in_Fake_News_Consumption/links/5a8b07bb0f7e9b1a9555a

3a4/The-Small-Disloyal-Fake-News-Audience-The-Role-of-Audience-Availability-in-Fake-News-

Consumption.pdf.

160 Fletcher, R., Cornia, A., Graves, L., & Nielsen, R. K. (2018). Measuring the reach of “fake news” and online

disinformation in Europe. Factsheet, February 2018 by Reuters Institute for the Study of Journalism and the

University of Oxford.

https://www.researchgate.net/profile/Jacob_Nelson7/publication/322820042_The_Small_Disloyal_Fake_News_Audience_The_Role_of_Audience_Availability_in_Fake_News_Consumption/links/5a8b07bb0f7e9b1a9555a3a4/The-Small-Disloyal-Fake-News-Audience-The-Role-of-Audience-Availability-in-Fake-News-Consumption.pdf





publieke debat kan beïnvloeden, maar ook omdat het de totstandkoming van

maatschappelijke consensus in de weg kan zitten.161

2.5 Toekomstige ontwikkelingen

Onlangs stelden veertien verschillende maatschappelijke organisaties en

kennisinstellingen dat kunstmatige intelligentie gevolgen heeft voor ‘politieke

veiligheid’.162 Die komen voort uit de samensmelting van drie trends:

1. Massasurveillance: waarmee grote hoeveelheden data (big data) worden

ontgonnen en algoritmes getraind worden.

2. Persuasieve technologie: gepersonaliseerde propaganda (microtargetting en

spearphising)163 die inspelen op gemoedstoestand, persoonlijke overtuigingen

en gedrag.

3. Misleiding: de verspreiding van desinformatie waarin video een steeds grotere

rol gaat spelen.

Met name het derde punt blijft in de huidige discussie over desinformatie

onderbelicht. Deze gaat nu grotendeels over geschreven berichtgeving. Er is echter

een sterke toename van videocontent op internet, ook in nieuwsberichtgeving. Zo

verwacht Cisco dat video in 2021 verantwoordelijk is voor 82% van alle het

internetverkeer.164 Ook nieuwsmedia spelen in op deze groeiende mogelijkheden.

Denk aan bijvoorbeeld de NOS die sinds juni 2017 video’s van 15 seconden via

NOS Kort op Instagram verspreid.165

Uit het onderzoek van het Reuters Institute van 2017 blijkt echter dat online video

nog maar een kleine rol speelt in de totale nieuwsconsumptie. De meerderheid

161 Van Aelst, P., Strömbäck, J., Aalberg, T., Esser, F., de Vreese, C., Matthes, J., .Hopmann, D. Salgado, S.,

Hube, N. Stepinska, A., Papathanassopoulos, S., Berganza, R., Legnante, G., Reinem Ann, C. Ir Shaefer, T.

& Stanyer, J. (2017). Political communication in a high-choice media environment: a challenge for

democracy?. Annals of the International Communication Association, 41(1), 3-27.

https://brage.bibsys.no/xmlui/bitstream/handle/11250/2469769/Political %2Bcommunication %2Bin %2Ba

%2Bhigh %2Bchoice %2Bmedia %2Benvironment %2Ba %2Bchallenge %2Bfor

%2Bdemocracy.pdf?sequence=2.

162 The Electronic Frontier Foundation, the Universities of Cambridge and Oxford, the Center for the Study of

Existential Risk, the Future of Humanity Institute, OpenAI, and the Center for a New American Security. Zie

Brundage, M., et al (2018). The Malicious Use of Artificial Intelligence: Forecasting, Prevention, and Mitigation.

arXiv:1802.07228 [cs]. http://arxiv.org/abs/1802.07228

163 Seymour, J., & Tully, P. (2016). Weaponizing data science for social engineering: Automated E2E spear

phishing on Twitter, 8. Microtargetting draait om specifieke kiezersgroepen te identificeren op basis van allerlei

data om ze vervolgens in een politieke campagne op maat te kunnen bedienen. Spearphising is een e-

mailscam – een email die afkomstig lijkt uit een betrouwbare bron met als doel ongeoorloofde toegang te

krijgen tot vertrouwelijke gegevens.

164 Cisco (2017). Cisco Visual Networking Index: Forecast and Methodology, 2016–2021.

165 NOS Kort (@noskort) Instagram (z.d.). https://www.instagram.com/noskort/

https://brage.bibsys.no/xmlui/bitstream/handle/11250/2469769/Political%2Bcommunication%2Bin%2Ba%2Bhigh%2Bchoice%2Bmedia%2Benvironment%2Ba%2Bchallenge%2Bfor%2Bdemocracy.pdf?sequence=2




https://www.instagram.com/noskort/


(71%) geeft aan nieuws voornamelijk in tekstvorm tot zich te nemen.166 De

verspreiding van desinformatie via video en audio wordt nu vaak niet in allerlei

wetenschappelijke of journalistieke analyses meegenomen, maar de technische

ontwikkelingen waardoor manipulatie van beeld en geluid steeds eenvoudiger

worden, schrijden voort.

Zo zijn er diverse technieken om audioberichten te manipuleren. Zogenoemde ‘Text

to Speech’ algoritmes zijn in staat om het individuele stemgeluid van een persoon

na te bootsen op basis van een klein aantal samples. Een voorbeeld hiervan is de

toepassing van WaveNet in Google Assistant.167 Adobe Voco, de ‘Photoshop of

Voice’, maakt het mogelijk om op basis van 20 minuten bronmateriaal van een

bepaalde persoon elke willekeurige tekst om te zetten naar een natuurgetrouw

audiofragment.168 In de toekomst wordt het hierdoor heel lastig om de authenticiteit

van een gesproken nieuwsfragment te bepalen.

Op het gebied van video is een soortgelijke trend waarneembaar. Technologieën

als Face2Face maken real time manipulatie van gezichtsuitdrukkingen mogelijk.169

Hiermee kunnen video’s worden geproduceerd waarin het lijkt alsof een bepaalde

persoon specifieke dingen zegt die deze nooit gezegd heeft. Een bekend voorbeeld

hiervan is een filmpje over oud-president Obama waarin hij negatieve dingen zegt

over de huidige Amerikaanse president die hij nooit eerder heeft gezegd.170 De

technologie om gezichtsuitdrukkingen te genereren op basis van tekst of

audiofragmenten is al heel ver ontwikkeld vanwege de toepassingen in de gaming

industrie en in animatiefilms.171

Het gebruik van kunstmatige intelligentie op beeldmateriaal creëert nog tal van

andere mogelijkheden. Met behulp van neurale netwerkalgoritmes zoals

DeepFaces is het mogelijk om iemands gezicht in een video te vervangen door het

gezicht van iemand anders.172 Populaire apps als FaceApp maken dit soort


167 van den Oord, A., Dieleman, S., & Zen, H. (2016). WaveNet: A Generative Model for Raw Audio. van

https://deepmind.com/blog/wavenet-generative-model-raw-audio/

168 Adobe Creative Cloud. (2016). #VoCo. Adobe MAX 2016 (Sneak Peeks). YouTube.

https://www.youtube.com/watch?v=I3l4XLZ59iw

169 Thies, J. et al. (2016). Face2Face: Real-time Face Capture and Reenactment of RGB Videos. Computer

Vision Foundation. https://web.stanford.edu/~zollhoef/papers/CVPR2016_Face2Face/paper.pdf.

170 https://www.bright.nl/nieuws/oscarwinnaar-waarschuwt-met-nep-obama-filmpje.

171 Tero Karras FI. (2017). Production-Level Facial Performance Capture Using Deep Convolutional Neural

Networks. https://www.youtube.com/watch?time_continue=28&v=VtttfrmfMZw. Tal van andere youtubevideo’s

demonstreren de technologie, bijvoorbeeld: https://www.youtube.com/watch?v=ohmajJTcpNk

172 Cole, S. (2017, december 11). AI-Assisted Fake Porn Is Here and We’re All Fucked.

https://motherboard.vice.com/en_us/article/gydydm/gal-gadot-fake-ai-porn


https://web.stanford.edu/~zollhoef/papers/CVPR2016_Face2Face/paper.pdf

https://www.bright.nl/nieuws/oscarwinnaar-waarschuwt-met-nep-obama-filmpje


manipulaties mogelijk al langer met foto’s.173 De aanpassing van de omgeving van

de spreker in een video wordt ook steeds eenvoudiger. NVidia toonde onlangs het

Snow2Summer-algoritme, waarmee in videobeelden winterse elementen zoals kale

bomen worden vervangen door groene equivalent uit het zomerseizoen.174 Het feit

dat dit soort technologieën real time kunnen worden toegepast, betekent dat ook

live uitzendingen direct kunnen worden gemanipuleerd. Daarmee kunnen ze even

onbetrouwbaar worden als eerder opgenomen video’s.

Het Brookings Institute geeft bovendien aan dat het op de korte termijn veel

moeilijker wordt, of misschien zelfs onmogelijk, om echte van vervalste audio en

video te onderscheiden.175

Figuur 7 De werkwijze van het Face2Face systeem

Bron: Face2Face. De camerabeelden van de ‘Source’ acteur worden in een 3D model omgezet en gebruikt om een 3D model van het ‘Target’ beeld te manipuleren, op basis waarvan de ‘Output Video’ wordt geproduceerd.

2.6 Samenvatting

Dit hoofdstuk gaat over de invloed van desinformatie op de Nederlandse online

nieuwsvoorziening. We onderzochten meldingen van desinformatie op twee

Nederlandse factchecksites: Hoaxmelding en Nieuwscheckers. Omdat zij draaien

op vrijwilligers, geven ze slechts een indicatie van de hoeveelheid desinformatie; ze

geven vooral ook aan welke type desinformatie in Nederland voorkomt.

Hoaxmelding kijkt naar desinformatie in de virale berichten op Facebook. Van de

140 meldingen die we hebben onderzocht – van 1 februari 2014 tot met 18

december 2017 – blijkt bijna een kwart polariserend van aard te zijn. De andere

meldingen gaan over berichten met onterechte waarschuwingen.

173 OOO, W. L. (2018). FaceApp (Versie 2.0.915) [Android 4.4 and up]. Wireless Lab OOO.

https://play.google.com/store/apps/details?id=io.faceapp&hl=en

174 Ming-Yu Liu. (2017). Snow2SummerImageTranslation-06. https://www.youtube.com/watch?v=9VC0c3pndbI



Nieuwscheckers heeft – van 3 februari 2017 tot en met 5 januari 2018 – 166

meldingen staan waarvan we slechts vijf berichten als polariserend coderen.

Nieuwscheckers heeft in deze periode meer politieke berichtgeving gecheckt rond

de Tweede Kamerverkiezingen begin 2017. Toen checkte de site politieke

uitspraken op feitelijk waarheid en haalbaarheid. In totaal waren dat 66 van de 166

meldingen; we hebben deze niet als desinformatie opgevat, omdat de intentie van

deze berichten niet was om economische gewin was of om individuen, organisaties

of een staat schade te berokkenen. De onderwerpen van de andere 100 berichten

verschillen. Deels gaat het om typische ‘broodje aap’-verhalen. Anderzijds zagen

we vaak wondermiddeltjes of berichten over gezondheidsrisico’s van alledaagse

zaken. Veel van deze berichten worden verspreid via of leiden tot clickbaitsites met

veel advertenties die verdienen aan sitebezoek, likes en andere kliks.

Naast clickbaitsites hebben we ook gekeken naar de rol van sociale bots

(geautomatiseerde accounts op sociale media), buitenlandse overheidsorganisaties

en politici bij het verspreiden van desinformatie. Waar in het maatschappelijk debat

volop aandacht is voor buitenlandse inmenging, deels via bots, blijft het aandeel dat

clickbaitsites hebben in de verspreiding van met name maatschappelijke

schadelijke, polariserende en onrust-stokende desinformatie onderbelicht.

Commerciële motieven achter desinformatie zijn in Nederland op het moment

wellicht belangrijker in de totstandkoming van desinformatie dan (buitenland-)

politieke motieven. De vraag is hoe lang dat nog duurt. Uit voorbeelden in de VS

blijkt dat Russische inmenging plaatsvindt door beide kanten van sociaal en politiek

gevoelige debatten te voeden met desinformatie, verspreid via social bots en

trollen.176 Nieuwe mogelijkheden om desinformatie te produceren en te verspreiden

nemen intussen toe. Technische ontwikkelingen maken manipulatie van beeld en

geluid eenvoudiger en toegankelijk. De verspreiding van desinformatie via video en

audio wordt nu nog nauwelijks in analyses over desinformatie meegenomen.

Op basis van de bestudeerde openbare databases, lijkt de verspreiding van

desinformatie in Nederland vooralsnog mee te vallen. Maar de vraag is ook: welke

impact heeft desinformatie nu precies op de politieke meningsvorming in

Nederland? Dit blijft een open vraag volgens een recente uitgebreide review van

wetenschappelijke – en met name Amerikaanse – literatuur in opdracht van de

Amerikaanse Hewlett Foundation. Er is tot op heden weinig bewijs voor de relatie

tussen de verspreiding van desinformatie en de polarisatie van de samenleving

176 Een trol is een persoon die op internet en sociale media berichten plaatst met het doel emotionele reacties van

andere mensen uit te lokken, desinformatie te verspreiden of zichzelf expres anders voor te doen.

https://nl.wikipedia.org/wiki/Trol_(internet).

https://nl.wikipedia.org/wiki/Trol_(internet)


binnen netwerken van sociale media gebruikers. Er is wel indirect bewijs dat de

relatie op zijn minst twijfelachtig is. Zo laat Amerikaans onderzoek zien dat een

toename in internet- en sociale-mediagebruik niet samenhangt met een toename

van polarisatie. Een andere, Europese reviewstudie laat wel zien dat de vraag naar

feiten die overeenkomen met de politieke overtuigingen van de gebruiker toeneemt,

of tenminste dat het gemakkelijker is voor gebruikers om aan hun vraag te voldoen

met het groeiende aanbod van partijdige informatie. Dat betekent dat er een risico

is dat gebruikers in toenemende mate zullen vasthouden aan inaccurate

overtuigingen.


3 Personalisatie

Als gebruikers van digitale media selecteren we zelf welke nieuwsbronnen we

volgen, net zoals we wel of niet abonnee zijn van een krant of tijdschrift. Kiezen

voor een bepaalde nieuwsbron, en daarmee voor een bepaalde kleuring van het

nieuws, is niks nieuws. Dat gebeurde altijd al, zoals ten tijde van de verzuiling.

Iedere zuil las zijn eigen nieuws. Sommigen spreken nu in tijden van de

toenemende digitalisering van de nieuwsvoorziening van een nieuw soort

verzuiling, een ‘technologische’ verzuiling. Technologische ontwikkelingen die

gebruik maken van kunstmatige intelligentie, geavanceerde algoritmes en big data

maken namelijk steeds verdergaande personalisatie van het online

informatieaanbod mogelijk. Het aanbod dat je als nieuwsconsument krijgt, kan

tegenwoordig gefilterd en aangepast worden aan je persoonlijke voorkeuren,

voorkeuren van je vrienden, en andere kenmerken. Maar je kunt ook zelf nieuws op

allerlei manieren selecteren en bovendien uit veel meer digitale nieuwsbronnen dan

er vroeger kranten waren.177

Nieuwspersonalisatie helpt gebruikers het groeiende informatieaanbod het hoofd te

bieden. Maar het heeft ook een commerciële doelstelling: mediabedrijven willen op

deze manier hun klanten met op maat gesneden nieuws bedienen, en daardoor zo

veel mogelijk gebruikers aantrekken en zolang mogelijk vasthouden in hun digitale

omgeving, zodat ze zoveel mogelijk reclame-inkomsten kunnen verdienen. Het

verdienmodel in het kort: hoe meer bezoekers, hoe meer adverteerders, hoe meer

geld voor onderscheidend informatieaanbod, hoe meer bezoekers.

In het huidige maatschappelijke en politieke debat worden veel zorgen geuit over

de effecten van personalisatie van nieuwsvoorziening op de democratie.178 Vooral

nu steeds meer mensen het nieuws volgen via sociale media (31% van de

Nederlanders), die veel gebruik maken van algoritmes om nieuwsaanbod te

personaliseren. De zorg is dat als mensen door dit soort selectiemechanismes een

zodanig verschillend beeld krijgen van de actualiteit, dat het democratisch debat

177 Zuiderveen Borgesius et al. (2016) introduceren het onderscheid tussen vooraf geselecteerde personalisatie

(de nieuwsselectie vindt plaats door externen, bijvoorbeeld automatisch, door algoritmes, of door een

redactie), en zelfgeselecteerde personalisatie (de gebruiker personaliseert zijn nieuwselectie zelf). Zie

Zuiderveen Borgesius, F., Trilling, D., Moeller, J., Bodó, B., Vreese, D., H, C., & Helberger, N. (2016). Should

We Worry About Filter Bubbles? (SSRN Scholarly Paper No. ID 2758126). Rochester, NY: Social Science

Research Network. https://papers.ssrn.com/abstract=2758126.

178 Modderkolk, H. (2017).



erdoor kan worden ondermijnd. Als burgers geen perspectieven en meningen meer

tegenkomen die verschillen van die van henzelf, worden ze steeds meer rigide in

hun opvattingen en ontstaan er onoverbrugbare verschillen. En polarisatie van

meningen op macroschaal zou overleg, democratische participatie en

maatschappelijke consensusvorming – allemaal essentieel in een democratie – in

de weg staan.179

Al deze zorgen waren aanleiding voor toenmalig staatssecretaris Dekker van het

ministerie van OCW om halverwege 2017 onderzoek aan te kondigen naar de

impact van personalisatie op de nieuwsvoorziening van het publiek.180 De

staatsecretaris ziet dat personalisatie kansen biedt, omdat het mensen verleidt zich

te informeren en te verdiepen. Tegelijkertijd ziet hij ook risico’s, in de vorm van het

eerder genoemde eenzijdige wereldbeeld van mensen en de afhankelijkheid van

journalistieke organisaties van online platformen en hun logica.

3.1 Het verschijnsel personalisatie

Personalisatie van nieuws kan op twee manieren gebeuren: via een

aanbevelingssysteem, meestal gebaseerd op algoritmes (systeemgedreven), of via

het zelf aangeven van interesses door de gebruiker (gebruikergedreven).181 Het kan

ook gaan om een hybride vorm.

De technologie

Hoe meer data een mediabedrijf van een gebruiker heeft, hoe beter en

nauwkeuriger het kan personaliseren wat bij een gebruiker op het scherm

verschijnt.182 Grote mediabedrijven zijn daarbij in het voordeel omdat ze meer

179 Zie bijvoorbeeld het rapport van de High Level Group on Media diversity and Pluralism uit 2013 ingesteld door

de Europese Commissie; Barner, B. (1998). Which technology and which democracy? Talk given at

Democracy and Digital Media Conference, http://web.mit.edu/m-i-t/articles/barber.html:

‘The new media specialize and niche-market and individuate beautifully, and this may advantage the politics of

special interests and non-deliberative polling; but it clearly disadvantages deliberation and the pursuit of

common ground and undermines the politics of democratic participation. It cannot help in the pursuit of

national, common and civic identity and without these forms of association, democracy itself becomes

problematic.’

180 Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker. (2017, juli 14). Toekomst mediabeleid;

Brief regering; Onderzoek naar de toekomst van de onafhankelijke journalistiek in Nederland.

https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32827-116.html. Om antwoorden op deze vragen te krijgen heeft

het ministerie van OCW een onderzoek uitgezet om de stand van de wetenschap op dit terrein duidelijk te

krijgen. Het onderzoek zal het vertrekpunt zijn van een rondetafelgesprek met als doel om een gedeeld beeld

van de maatschappelijke risico’s en verantwoordelijkheden te krijgen.

181 In de literatuur wordt ook wel gesproken over inactieve en actieve personalisatie of impliciete en expliciete

personalisatie (vanuit perspectief van de gebruiker) of vooraf geselecteerde en zelf geselecteerd

personalisatie (Zuiderveen Borgesius e.a., 2016).

182 De analyse van al die data helpt mediabedrijven ook om te voorspellen wie bijvoorbeeld zijn abonnement gaat

opzeggen of om de schaarste aan bepaalde content te voorspellen (content acquisitie-modellen).

http://web.mit.edu/m-i-t/articles/barber.html

https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32827-116.html


databronnen kunnen inzetten – denk aan verschillende mediakanalen zoals

websites, apps, etcetera. Zo verzamelen ze navigatieclicks, apps downloads, social

media posts, e-mail-antwoorden, callcenterdata, en dergelijke. Binnen die data zijn

bedrijven op zoek naar patronen in het gedrag van gebruikers, om hen zo

individueel mogelijk te kunnen bedienen. Op basis daarvan bouwen ze

recommendation engines die gepersonaliseerde content aanbieden via een app of

als nieuwsbrief via de e-mail.183 Daarbij maken ze gebruik van twee methoden van

filtering.

De eerste is collaborative filtering, waarbij aanbevelingen zijn gebaseerd op de

gelijkenis tussen de voorkeuren van verschillende gebruikers. Bijvoorbeeld

algoritmes die selecteren op basis van wat ‘vrienden’ van de gebruiker hebben

gelezen of op basis van wat veel wordt gelezen door andere gebruikers.

Als tweede is er content based filtering, waarbij aanbevelingen zijn gebaseerd

op de gelijkenis tussen de content van een item en het gebruikersprofiel.184

Voorbeelden van content based filtering zijn algoritmes die selecteren op basis van:

1. zoekopdrachten, lees- of kijkgewoontes van de gebruiker zelf;

2. inhoud van de nieuwsartikelen en – items om gelijksoortige artikelen en items

aan gebruikers aan te kunnen bieden;

3. demografische informatie of interesses die bekend zijn over de gebruiker bij

het mediabedrijf bijvoorbeeld via andere diensten die ze aanbieden of via

sociale media; of

4. geolocatie van de gebruiker bijvoorbeeld om lokaal nieuws aan te kunnen

bieden. Personalisatie helpt mediabedrijven niet alleen om meer gebruikers te

trekken naar hun digitale omgeving, maar ook om aan adverteerders

specifieke segmenten en profielen van gebruikers aan te bieden, zodat zij op

hun beurt aan hen advertenties op maat kunnen laten zien.185

Tot op heden zijn het vooral de socialemediaplatformbedrijven zoals Facebook en

Google die op grote schaal gebruik maken van geavanceerde algoritmes voor

‘systeemgedreven’ personalisatiedoeleinden. Dat zijn bedrijven die toegang hebben

tot heel veel persoonlijke data van gebruikers, omdat ze vaak data van één

gebruiker uit meerdere bronnen kunnen combineren. Bovendien hebben ze het

kapitaal om de aanzienlijke investeringen te doen die noodzakelijk zijn voor

ontwikkeling en onderhoud van deze systemen. Kleinere en meer traditionele

183 http://recommender-systems.org/information-filtering/; https://en.wikipedia.org/wiki/Recommender_system

184 Idem.

185 Dat gaat bijvoorbeeld op basis van look-a-like modelling, een manier voor bedrijven om nieuwe mensen te

bereiken die mogelijk geïnteresseerd zijn in een product, omdat ze lijken op hun beste bestaande klanten. Zie

https://www.theguardian.com/media-network/media-network-blog/2013/sep/06/lookalike-modelling-advertising-

demystified.

http://recommender-systems.org/information-filtering/

https://en.wikipedia.org/wiki/Recommender_system

https://www.theguardian.com/media-network/media-network-blog/2013/sep/06/lookalike-modelling-advertising-demystified

https://www.theguardian.com/media-network/media-network-blog/2013/sep/06/lookalike-modelling-advertising-demystified


bedrijven gaan steeds vaker ook van dergelijke recommendation engines gebruik

maken doordat het meer en meer standaard softwareproducten zijn geworden.

Nieuwsorganisaties op hun beurt maken gebruik van deze socialemediaplatformen

om hun nieuwsberichten aan de man te brengen en om verkeer naar hun eigen

website te genereren. Als ze hun nieuwsartikelen of posts alleen aanbieden via hun

eigen Facebookpagina, zien alleen gebruikers die die pagina bezoeken deze

berichten. Daarom volgen ze een andere weg: ze laten hun posts tegen betaling

verschijnen in de newsfeeds van specifieke groepen Facebook-gebruikers

(zogenoemde promoted of boosted posts). Nieuwsorganisaties kunnen ook een

nieuwsbericht aan bieden aan specifieke groepen gebruikers zonder dat het

nieuwsbericht op de Facebookpagina van de organisatie zelf komt te staan

(zogenoemde dark posts). Op nrc.nl komt ongeveer 20% van alle bezoekers via

Facebook.186 Kijken we naar Nu.nl, dan komt slechts 2% van het bereik vanuit

Facebook, bij de Telegraaf ongeveer hetzelfde en bij de NOS blijft het ook nog

onder de 10%.187 In de Verenigde Staten ligt het gemiddelde flink hoger: 35% van

het verkeer van nieuwsorganisaties komt binnen via sociale media (naast 36%

direct verkeer en 20% via zoekmachines).188

Naast algoritmische personalisatie, is er ook ‘gebruikergedreven’ personalisatie van

nieuws. Zo bieden veel online nieuwsbronnen de mogelijkheid aan gebruikers om

aan te geven in welke onderwerpen ze geïnteresseerd zijn. Op basis daarvan krijg

ze (nieuws)items voorgeschoteld. Daarnaast kunnen gebruikers hun newsfeed

sturen door via sociale media te ‘linken’ met mensen met een bepaalde mening, of

door juist bepaalde personen of organisaties te blokkeren. Een gebruiker kan ten

slotte ook adblockers installeren; sommige nieuwsberichten verschijnen namelijk

als advertentie in een newsfeed.

Verder heeft een gebruiker ook mogelijkheden om mogelijke negatieve gevolgen

van algoritmische personalisatie zoals een eenzijdig nieuwsaanbod te voorkomen.

Juist gebruikergedreven personalisatie kan de autonomie van gebruikers

verbeteren; het kan gebruikers helpen om een meer pluriform aanbod van nieuws

te creëren.189 Gebruikers kunnen hun settings aanpassen. Een gebruiker kan

bijvoorbeeld bij Facebook in het nieuwsoverzicht aangeven dat hij of zij kiest voor

186 https://www.nrc.nl/nieuws/2016/08/05/facebook-veranderde-zijn-algoritme-en-je-gelooft-nooit-wat-er-toen-

gebeurde-3533997-a1514911.

187 Cross Media Café: ‘Het fenomeen filter bubble wordt zwaar overdreven’ - Mediafacts. (2017).

http://www.mediafacts.nl/Actueel/Detail/boodschap-cross-media-caf-fenomeen-filter-bubble-zwaar-overdreven.

Een verslag van een presentatie van Gert-Jaap Hoekman, hoofdredacteur bij Nu.nl op 1 februari 2017.

188 Bialik, K. & Matsa, K.E. (2017). Key trends in sociale and digital news media. Pew Research Center.

http://www.pewresearch.org/fact-tank/2017/10/04/key-trends-in-social-and-digital-news-media/.

189 Helberger, N. (2011). Diversity by design. Journal of Information Policy, 1, 441-469.

http://www.jstor.org/stable/10.5325/jinfopoli.1.2011.0441.

https://www.nrc.nl/nieuws/2016/08/05/facebook-veranderde-zijn-algoritme-en-je-gelooft-nooit-wat-er-toen-gebeurde-3533997-a1514911

https://www.nrc.nl/nieuws/2016/08/05/facebook-veranderde-zijn-algoritme-en-je-gelooft-nooit-wat-er-toen-gebeurde-3533997-a1514911

http://www.mediafacts.nl/Actueel/Detail/boodschap-cross-media-caf-fenomeen-filter-bubble-zwaar-overdreven

http://www.pewresearch.org/fact-tank/2017/10/04/key-trends-in-social-and-digital-news-media/

http://www.jstor.org/stable/10.5325/jinfopoli.1.2011.0441


‘meest recent’ in plaats van ‘topverslagen’ zodat niet de populairste berichten altijd

bovenaan staan. En een gebruiker kan actief aangeven welke berichten van welke

organisaties of personen hij of zij als eerste te zien krijgt. En andere optie is om

alternatieve zoekmachines zoals DuckDuckGo te gebruiken die bewust al hun

gebruikers dezelfde zoekresultaten geeft bij een zoekterm.

Keuze voor algoritmische personalisatie

Er is weinig onderzoek gedaan naar de vraag of mediagebruikers zich realiseren

dat hun online nieuwsvoorziening is gepersonaliseerd door een algoritme. Twee

kleinschalige studies laten zien dat gebruikers het vaak niet weten.190

Hoogstwaarschijnlijk is systeemgedreven personalisatie van het nieuwsaanbod bij

de meeste gebruikers geen bewuste keuze. Ze krijgen ook geen melding van het

systeem op het moment dat ze een gepersonaliseerd aanbod te zien krijgen. Die

informatie krijg je als gebruiker doorgaans eenmalig te zien als je een account

aanmaakt bij het mediabedrijf. Dan verschijnt een privacy- en cookiestatement en

wordt jouw goedkeuring gevraagd. In zo’n statement staat welke informatie het

mediabedrijf verzamelt, hoe dat gaat en waarvoor het deze informatie gebruikt.

Zo staat er bij RTL over personalisatie: ‘Die informatie wordt (soms in combinatie

met andere informatie) gebruikt […] om de dienstverlening te verbeteren, om een

profiel mee op te stellen waarmee de dienstverlening of advertenties en andere

commerciële communicatie kunnen worden toegespitst op de persoonlijke

voorkeuren van de gebruiker, om ondersteuning te bieden aan de gebruiker.’191 Het

rapport van de High Level Group on Media Freedom and Pluralism, ingesteld door

de Europese Commissie, stelt dat de gebruiker te allen tijde moet weten of en hoe

een dienst gepersonaliseerd is. Deze High Level Group (niet te verwarren met de

HLEG in hoofdstuk 2) vindt zelfs dat nieuwsmedia gebruikers de mogelijkheid

moeten geven om personalisatie voor korte of langere tijd uit te schakelen.192

190 Powers, E. (2017). My News Feed is Filtered? Awareness of news personalization among college students.

Digital Journalism, 5 (10), 1315-1335 http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/21670811.2017.1286943;

Eslami, M., Rickman, A., Vaccaro, K., Aleyasen, A., Vuong, A., Karahalios, K., Hamilton, K. & Sandvig, C.

(2015). I always assumed that I wasn't really that close to [her]: Reasoning about Invisible Algorithms in News

Feeds. In Proceedings of the 33rd annual ACM conference on human factors in computing systems, 153-162.

191 https://privacy.rtl.nl/cookie-and-privacy-statement/

192 Zie https://ec.europa.eu/digital-single-market/sites/digital-agenda/files/HLG %20Final %20Report.pdf. Het is

soms ingewikkeld om personalisatie uit te schakelen. Google Nieuws geeft hier wel tips voor via de helpfunctie

(zoals log uit bij je Google-account of browse in de incognitomodus). Bij Facebook is dat lastiger. Zij tonen via

hun algoritmes maar een klein gedeelte van de posts van de mensen en organisaties die je volgt. Je kunt voor

je nieuwsoverzicht kiezen voor ‘meest recent’ in plaats van ‘topverslagen’ en je kunt aangeven of je berichten

van bepaalde organisaties of personen als eerste wilt zien. Een andere manier om personalisatie uit te

schakelen, is je gegevens laten verwijderen bij een media-aanbieder (zie daarvoor de voorwaarden bij

privacy- en cookiestatements).

Een recente survey onder 120 gebruikers van Blendle’s recommendation system laat zien dat een significant

deel van hen graag meer transparantie zou willen over hoe hun nieuws door algoritmes gepersonaliseerd

http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/21670811.2017.1286943

https://privacy.rtl.nl/cookie-and-privacy-statement/

https://ec.europa.eu/digital-single-market/sites/digital-agenda/files/HLG%20Final%20Report.pdf


Zelfs als nieuwsmediagebruikers zich er al van bewust zijn dat algoritmes hun

newsfeed bepalen, dan nog weten ze niet hoe die algoritmes dat doen. De werking

van deze algoritmes is niet transparant. Mediabedrijven voeren aan dat dit

commercieel gevoelige informatie is. Wel is bekend dat newsfeed-algoritmes vaak

aangepast worden. Facebook heeft bijvoorbeeld in 2017 minstens dertien grote

aanpassingen aan gedaan. Met zijn newsfeed-algoritmes bepaalt Facebook mede

welk nieuws trending wordt en welke berichten onvindbaar blijven.

De roep om transparantie rondom algoritmes klinkt steeds vaker.193 De Algemene

Verordening Gegevensbescherming (AVG) die eind mei 2018 in werking treedt,

biedt een kader om automatische beslissingen door algoritmes onder de loep te

nemen. In de AVG staat dat de betrokkenen het recht hebben op ‘nuttige informatie

over de onderliggende logica’. Nuttige informatie bestaat bijvoorbeeld uit de

gegevens die het algoritme meeneemt, hoe zwaar elk van deze gegevens

meeweegt, en de (typen) uitkomsten. Onderzoek laat zien dat het mogelijk is

verschillende aspecten van algoritmes inzichtelijk te maken, zodat journalistieke

waardes in online nieuwsvoorziening behouden blijven.194

3.2 Nieuwspersonalisatie in Nederland

In hoeverre is er sprake van personalisatie van de nieuwsvoorziening in

Nederland? In deze paragraaf kijken we achtereenvolgens naar de personalisatie

van online nieuws door mainstream nieuwsmedia, door zoekmachines, door sociale

media en door gebruikers zelf.

Nieuwsmedia

Om inzicht te krijgen in hoeverre de top 10 van de Nederlandse online

nieuwsmerken gebruikmaken van gebruikergedreven en systeemgedreven

personalisatie, hebben we de websites, apps en sociale mediakanalen van deze

wordt. Uit een test in de praktijk blikjt echter dat gebruikers artikelen niet vaker openen als er een verklaring

wordt gegeven van waarom een artikel wordt aangeboden. Zie Ter Hoeve, M., Heruer, M., Odijk, D., Schuth,

A., & de Rijke, M. (2017). Do News Consumers Want Explanations for Personalized News Rankings?. In

FATREC Workshop on Responsible Recommendation Proceedings.

193 Hirsch Ballin, E., Broeders, D., Schrijvers, E., van der Sloot, B., van Brakel, R., & de Hoog, J. (2016). Big Data

in een vrije en veilige samenleving; Den Haag: WRR; Kool, L., Timmer, J., & van Est, R. (2017).

Opwaarderen. Borgen van publieke waarden in de digitale samenleving. Den Haag: Rathenau Instituut;

Dommering, E. J., van Ginkel, B. T., de Goede, M., Koops, E. J., Plooij-van Gorsel, P. C., Verrijn Stuart, H. M.,

& Smallenbroek, J. (2014). Het internet: een wereldwijde vrije ruimte met begrensde staatsmacht. AIV-advies;

Dratwa, J. (2014). Ethics of security and surveillance technologies. Brussels: Brussels.

194 Diakopoulos, N., & Koliska, M. (2017). Algorithmic transparency in the news media. Digital Journalism, 5(7),

809-828. http://www.nickdiakopoulos.com/wp-content/uploads/2016/07/Algorithmic-Transparency-in-the-

News-Media-Final.pdf


tien nieuwsmerken bekeken. Wat betreft de gebruikergedreven personalisatie – in

hoeverre een gebruiker zelf het nieuws op maat kan maken – zijn we de

aangeboden mogelijkheden per nieuwsmerk langsgelopen. Het gaat dan in de

volgende vormen:

1. De mogelijkheid om via het aanmaken van een persoonlijke account

trefwoorden (tags) aan te geven welke berichten een gebruiker interessant

vindt (met de mogelijkheid om een gepersonaliseerde newsfeed van het

nieuwsmerk te krijgen zoals ‘Mijn Nu’ of ‘Mijn Nieuws’ bij het Financieel

Dagblad);

2. De mogelijkheid om via aparte sociale-media-accounts zoals op Twitter,

Facebook, Instagram te kiezen tussen newsfeeds op basis van verschillende

(vastgestelde) rubrieken, of op basis van titels van de verschillende kanalen

van het nieuwsmerk (zoals RTL Z, RTL Nieuws of RTL Boulevard of Vrouw,

Privé, Financiële Telegraaf);

3. De mogelijkheid voor een gebruiker om zijn of haar locatie aan te geven,

zodat de gebruiker regionieuws kan ontvangen, maar ook het plaatselijke

weerbericht en advertenties. De app van Nu.nl past bijvoorbeeld in

samenwerking met regionale sites ‘geotargeting’ toe: de voorpagina wisselt

afhankelijk van de locatie waar de gebruiker zich bevindt. De gebruiker krijgt

meestal bij de installatie van bijvoorbeeld de app van het nieuwsmerk de

vraag of de app de locatie van gebruikt mag worden;

4. De mogelijkheid voor het gebruik van een chatbot die aan de gebruiker het

laatste nieuws op een zelf gekozen tijdstip toont en als gebruiker kan je zelf

meer artikelen over een specifiek onderwerp aanvragen. De NOS blijkt te

experimenteren met chatbots via Facebook Messenger.

In hoeverre deze tien nieuwsmerken ook gebruik maken van systeemgedreven

personalisatie is moeilijker te bepalen. De beste manier daarvoor is om per

nieuwsmerk een steekproef te doen onder gebruikers, zoals het NRC dit recentelijk

voor Apple News heeft gedaan. Per website en app moeten het nieuwsaanbod

gemonitord worden door verschillende gebruikers, op meerdere tijdstippen en

locaties. Door middel van analyse van de screenshots kan dan gekeken worden

hoeveel verschillende berichten er per gebruiker verspreid wordent en of het

nieuwsmerk het aanbod aanpast op basis van het type gebruiker. Dergelijk

onderzoek hebben we niet gedaan. We hebben wel gekeken naar:

1. nieuwsartikelen waarin vertegenwoordigers zich uitlaten over het gebruik

van algoritmes bij de selectie van het nieuws;

2. privacy statements en in hoeverre daarin staat dat de data van gebruikers

wordt ingezet voor personalisatie van het nieuws;

3. jaarverslagen; en

4. persoonlijke communicatie met een aantal experts op het gebied van

nieuwspersonalisatie.


Tabel 2: Overzicht inzet van gebruikersgedreven personalisatie bij de top 10 Nederlandse online nieuwsmerken

Nieuwsmerk Gebruikersgedreven personalisatie

via tags of trefwoorden

via aparte sociale media accounts *

via geolocatie via chatbots

Nu.nl + + (per rubriek; Facebook, Twitter)

+ (voor nieuws, weerbericht en advertenties)

-

NOS + + (div. leeftijden; Facebook, Twitter, Instagram)

- + (via Facebook Messenger)

AD + (nieuwsbrieven naar thema; notificaties in de app)

+ (per rubriek; Facebook, Twitter, Instagram)

+ (voor 29 gebieden)

-

De Telegraaf + (onderwerpen volgen en artikelen opslaan via account)

+ (per titel; Facebook, Twitter, Snapchat, Instagram)

+ (ook via iBeacons195 voor lokaal nieuws, weerbericht, evenementen en advertenties)

-

RTLnieuws + (breaking news of alle nieuws volgen via account)

+ (per titel: Twitter)

+ (voor weerbericht)

-

De Volkskrant + (onderwerpen, auteurs, rubrieken)

+ (per rubriek en titel; Twitter, Facebook)

-

-

NRC - (alleen artikelen bewaren in een leeslijst)

+ (per rubriek;

Twitter)

- -

Metro - - - -

Trouw - (alleen aparte nieuwsbrief voor Religie & Filosofie)

+ (per rubriek; Twitter)

- -

LINDA. - - - -

Bronnen: Nu.nl (incl. nieuwsapp en sociale media), nos.nl (idem), facebook.com/NOSupdate, telegram.me/teletekstbot, over.nos.nl/nieuws/430/test-met-persoonlijke-aanbevelingen-op-nos-nl; ad.nl (incl. nieuwsapp en sociale media); telegraaf.nl (idem); rtlnieuws.nl (idem); volkskrant.nl (idem); nrc.nl (idem); metronieuws.nl; trouw.nl (idem); lindanieuws.nl. *Accounts op onderwerp zoals sport etc.

195 IBeacons (van Apple), zijn zendertjes die informatie naar telefoons kunnen sturen als de gebruiker dichtbij is.


Op basis van deze bronnen kunnen we concluderen dat nieuwsmedia in Nederland

nog maar beperkt gebruik lijken te maken van algoritmische personalisatie-

technologieën. Een aantal Nederlandse mediabedrijven, waaronder RTL-nieuws,

De Persgroep, Nu.nl en het Financieel Dagblad – dat niet in de top 10 online

nieuwsmerken staat – zijn wel aan het experimenteren om via hun eigen websites,

nieuwsbrieven en apps meer gepersonaliseerd nieuws aan gebruikers aan te

bieden.196 Het Financieel Dagblad heeft eind 2017 meer dan zes ton euro gekregen

van het innovatiefonds Digital News Initiative (DNI) van Google voor een

grootschalig personalisatieproject, SMART journalism. Dit project heeft als doel om

eind 2018 een voor lezers optimaal gepersonaliseerd nieuwsoverzicht te

presenteren.197

Nu.nl

Nu.nl wil dit jaar nog, naast personalisatie op basis van locatie en tags of

trefwoorden die de gebruiker zelf opgeeft, meer gaan doen met personalisatie op

basis van algoritmes. Het wil dat onder andere doen aan de hand van klikgedrag

van gebruikers: ‘Klik je nooit op sport, dan hoeven we bij jou ook niet aan te komen

met de laatste Ajax-transfer.’198 Ook in het jaarverslag 2017 van het mediabedrijf

Sanoma waar Nu.nl onderdeel van uitmaakt, staat dat:

‘By analysing data, Sanoma can help consumers find relevant media

content, and personalise its service offering and customer service. Data is

an important element in keeping traditional media competitive in a digital

environment as it helps identify the most relevant target groups for

advertising and produce insights, which can further improve digital

offering.’199

RTL

RTL-nieuws is ook druk bezig met de personalisatie van haar media- maar ook

haar nieuwsaanbod. RTL Nederland bezit meerdere databronnen (RTL4, RTL5,

RTL7, RTL8, RTLZ, RTLXL, Buienradar en Videoland) waar ze navigatieclicks,

196 https://www.youtube.com/watch?v=8_UzX_psL_s; https://www.facebook.com/NOSupdate/;

https://www.villamedia.nl/artikel/het-nieuwe-nu.nl-personalisatie-is-het-thema-voor-2018; Grauss, D. (2018).

VOGIN-IP lezing: zoeken, vinden en aanbevelen. Personalisatie versus privacy.

https://www.slideshare.net/davidgraus. Het Financieel Dagblad is zeer recent een personsalisatieproject

begonnen voor fd.nl en BNR radionieuws (gepersonaliseerde playlists). Momenteel experimenteert het FD

met gepersonaliseerde nieuwsbrieven afgestemd op de gebruiker zelf in plaats van nieuwsbrieven met de zes

meest gelezen artikelen (op basis van algehele populariteit).

197 https://fdmg.nl/fd-mediagroep-innoveert-smart-met-extra-ondersteuning-van-google/ en

https://www.svdj.nl/nieuws/waar-blijft-robotjournalistiek-nederland/.

198 Idem.

199 Sanoma (2018). Statement of non-financial information. https://sanoma.com/wp-

content/uploads/2018/02/Statement-of-Non-Financial-Information-2017.pdf.

https://www.youtube.com/watch?v=8_UzX_psL_s

https://www.facebook.com/NOSupdate/

https://www.villamedia.nl/artikel/het-nieuwe-nu.nl-personalisatie-is-het-thema-voor-2018

https://www.slideshare.net/davidgraus

https://fdmg.nl/fd-mediagroep-innoveert-smart-met-extra-ondersteuning-van-google/

https://sanoma.com/wp-content/uploads/2018/02/Statement-of-Non-Financial-Information-2017.pdf



social media posts, app downloads, etcetera van kan gebruiken om profielen van

gebruikers op te stellen en hen vervolgens gepersonaliseerde content waaronder

nieuws kan aanbieden.200 Dit is de belangrijkste taak van RTL’s data science

afdeling opgericht in 2014. Die werkt aan ‘gesegmenteerde nieuwsbrieven’ en

‘recommendation engines’.201 RTL is overigens het enige nieuwsmerk uit de top 10

dat personalisatie expliciet vermeld in zijn privacy statement: ‘hoe gebruiken we

deze informatie? Om individuele voorkeuren te identificeren en de dienstverlening

en advertenties te personaliseren.’202

De Persgroep

Over personalisatie-activiteiten van De Persgroep, waar het AD, Trouw en

Volkskrant onder vallen, is niet veel te vinden in het jaarverslag, behalve dat ze

bezig zijn om een digitaliseringsslag te maken:

‘Ons digitaal bereik blijft sterk stijgen en we investeren veel in data en

technologie waar we niet mee waren met de grote jongens.’

En:

‘In 2018 introduceren we rijkere digitale producten voor de ADR-titels, de

Volkskrant […].’203

Dat laatste zou betekenen dat het AD en de Trouw uit de nieuwsmerken-top 10 in

ieder geval voorlopig geen geavanceerde personalisatiestrategie zullen inzetten. In

zijn privacystatement geeft De Persgroep aan dat ze bij de aanmaak van een

account door een gebruiker ‘informatie over uw interesses en voorkeuren

vastleggen en op basis hiervan een profiel opstellen’. Dat dit ook daadwerkelijk

gebeurt, blijkt uit onderzoekswerk van een journaliste van het radioprogramma

Argos. Zij vroeg de gegevens op die de Volkskrant van haar heeft, op basis van het

wettelijk recht op inzage (artikel 35 van de Wet Bescherming Persoonsgegevens).

Ze kreeg, op basis van haar leesgedrag van de online krant, data over wanneer en

200 227Media. Geoffrey van Meer: ‘Leuker dan bij RTL wordt het echt niet.’

http://www.227media.nl/nieuws/artikel_geoffrey_van_meer_rtl_over_datascience_11686.html.

201 RTL (z.d.). RTL Data Intelligence. https://www.youtube.com/watch?v=8_UzX_psL_s; Van Meer, G. (2016).

Data Science activities at the Consumer Intelligence department of RTL Nederland.

https://www.linkedin.com/pulse/data-science-activities-consumer-intelligence-rtl-geoffrey-van-

meer?articleId=6109004864510050304#comments-6109004864510050304&trk=prof-post.

202RTL (z.d.). Privacy- en cookiestatement. https://privacy.rtl.nl/cookie-and-privacy-statement. ‘RTL streeft ernaar

de Dienstverlening zo relevant mogelijk te laten zijn voor de Gebruiker. RTL kan daarom de Content, inclusief

advertenties op websites en in apps, aanpassen aan de voorkeuren van de Gebruiker en persoonlijke

aanbevelingen doen. Om dit te kunnen doen, houdt RTL een profiel bij op basis van het gebruik dat de

Gebruiker maakt van de Dienstverlening, inclusief de Content die de Gebruiker opvraagt, om een beeld te

krijgen van de vermoedelijke interesses van de Gebruiker. Op basis van deze interesses kan RTL dan de

Content, inclusief advertenties op RTL-websites en in apps, (laten) aanpassen voor verschillende groepen

klanten.’

203 De Persgroep (2018). Jaarverslag 2017. https://depersgroep.jaarrapport.eu/wp-

content/uploads/2018/04/DePersgroep_AR17_Nl_Web.pdf. De ADR-titels zijn de regionale kranten.

http://www.227media.nl/nieuws/artikel_geoffrey_van_meer_rtl_over_datascience_11686.html


https://privacy.rtl.nl/cookie-and-privacy-statement

https://depersgroep.jaarrapport.eu/wp-content/uploads/2018/04/DePersgroep_AR17_Nl_Web.pdf



welke artikelen ze had gelezen, hoe lang en waar ze die had gelezen, en haar

(ingeschatte) geslacht, opleiding, baan, huishouden, sociaal-economische klasse

en profielschetsen, zoals ‘online netwerker’, ‘healthy female’, ‘sporty female’ en

‘petowner’.204 Maar het blijft vaag waarvoor De Persgroep zulke profielen gebruikt:

‘Op basis van informatie over demografie, interesses en gedrag van onze

gebruikers proberen wij onze producten en diensten te verbeteren en beter

af te stemmen op de wensen van de gebruikers.’205

De Telegraaf Media Groep

De Telegraaf en Metro vallen onder de Telegraaf Mediagroep (TMG). TMG heeft

een datalab dat in 2016 is opgestart, maar dit lijkt met name bedoeld voor het

gerichter aanbieden van advertentieruimte aan bedrijven op basis van beter

gepersonaliseerde segmenten van nieuwsconsumenten:

‘Door het intensieve gebruik van de platformen van al onze merken,

verzamelen we enorm veel data. Deze data biedt inzicht in de interesses en

voorkeuren van consumenten en doordat we die data kunnen combineren

met informatie uit verschillende externe bronnen (bijvoorbeeld socio-

demografische gegevens en data van sociale media netwerken zoals

Facebook) kunnen we diepere en rijke segmenten creëren.’206

In het jaarverslag 2016 ligt hier ook vooral het accent op:

‘Daarmee worden advertenties ook content: gepersonaliseerd, op maat en

op basis van persoonlijke voorkeuren. Content genereert de daadwerkelijke

connectie met de consument: een succesvolle campagne wordt niet langer

meer louter afgemeten aan absoluut bereik, maar ook aan de tijd die

consumenten besteden aan het bekijken ervan. Continu verbeterde data

intelligence stelt adverteerders in staat nog gerichter te communiceren met

hun doelgroepen.’207

TMG lijkt zich vooralsnog te richten op gebruikersgedreven personalisatie:

‘Consumenten zijn al lang niet meer passief in hun mediaconsumptie: zij

pakken zelf de regie voor hun contentaanbod en zijn selectief in hun keuze.’

204 Slegers, S. (2018). ‘Badmeester, wat weet u van mij?’ Argos-verslaggever vraagt inzage in

persoonsgegevens, Argos, 28 april 2018. https://www.nporadio1.nl/argos/onderwerpen/453647-badmeester-

wat-weet-u-van-mij-argos-verslaggever-vraagt-inzage-in-persoonsgegevens.

205 De Persgroep Nederland (z.d.). Privacy statement. https://www.persgroep.nl/privacy.

206 TMG. Het Datalab van TMG. https://www.tmg.nl/nl/datalab.

207 TMG. Jaarverslag 2016. https://www.tmg.nl/nl/financi%C3%ABle-verslagen.

https://www.nporadio1.nl/argos/onderwerpen/453647-badmeester-wat-weet-u-van-mij-argos-verslaggever-vraagt-inzage-in-persoonsgegevens


https://www.tmg.nl/nl/datalab

https://www.tmg.nl/nl/financi%C3%ABle-verslagen


NRC Media

NRC houdt zich niet veel bezig met (algoritmische) personalisatie, lijkt het. In ieder

geval is hierover niets terug te vinden in het journalistieke jaarverslag 2017.208 Dit

beeld wordt bevestigd door Peter Vandermeersch, de hoofdredacteur van het NRC,

in een artikel bij het jaarverslag:

‘Ook hier is lang niet alles volmaakt. Sommige lezers vinden ons te dik,

anderen te dun. Sommigen willen geen sport, anderen snappen niet

waarom we niet meer sport bieden. Online moeten we ongetwijfeld nog

radicaler en sneller evolueren.’209

NRC kent overigens wel het zogenoemde ‘bigboard’ waar lezers kunnen zien welke

artikelen online het meest gelezen worden, maar dat is geen gepersonaliseerd

nieuwsaanbod.210

NOS

De NOS lijkt ook nog niet veel te doen aan systeemgestuurde personalisatie. In hun

privacy statement draait het nog voornamelijk om het gebruik van cookies om de

websites zo veel mogelijk op de voorkeuren van de gebruiker af te stemmen die

namelijk zo zijn instellingen op de NOS websites behouden. Ook via de website

met de journalistieke verantwoording over het afgelopen jaar is er niets te vinden

over personalisering. Evenmin in het NOS Lab, waar geëxperimenteerd wordt met

nieuwe technieken voor de gebruiker van de toekomst en waar de nieuwste

platformen en technologieën worden getest en verkend, is geen project terug te

vinden dat gaat over personalisering behalve de eerdergenoemde chatbot en de

app ‘Voor het kiezen’ waar de gebruiker kan kiezen voor een stelling en vervolgens

een tegenovergestelde mening te horen krijgt (een instrument om ‘uit de filterbubbel

te stappen’).211

Het blijkt dus dat de meest gelezen Nederlandse online nieuwsmerken nog vooral

personaliseren door gebruikers zelf te vragen om hun voorkeuren voor specifieke

onderwerpen of rubrieken te geven via tags oftewel trefwoorden.

208 NRC (2018). Journalistiek jaarverslag 2017. https://www.nrc.nl/nieuws/2017/12/18/opinies-zijn-nu-lifestyle-

a1585369.

209 Vandermeersch, P. (2018). NRC bereikt opnieuw meer lezers. https://www.nrc.nl/nieuws/2018/04/12/nrc-

bereikt-opnieuw-meer-lezers-a1599170.

210 NRC (z.d.). NRC.NL Big Board. https://www.nrc.nl/bigboard/.

211 NOS (z.d.). Het NOS Lab. https://lab.nos.nl/.

https://www.nrc.nl/nieuws/2017/12/18/opinies-zijn-nu-lifestyle-a1585369


https://www.nrc.nl/nieuws/2018/04/12/nrc-bereikt-opnieuw-meer-lezers-a1599170


https://www.nrc.nl/bigboard/

https://lab.nos.nl/


Blendle en Topics

Enkele van de top-10 van de Nederlandse online nieuwsmerken bieden hun

artikelen ook aan via twee verzamelplatformen van nieuwsartikelen, Blendle en

Topics. Blendle is een ‘digitale kiosk’ waar je als gebruiker per nieuw artikel kunt

betalen en kunt kiezen uit artikelen van zo’n 120 traditionele kranten en

tijdschriften. Topics biedt eenzelfde soort service, maar dan beperkter, met 13

nationale en lokale Nederlandse kranten, en komt gratis bij een abonnement op

een van die kranten.

Blendle maakt gebruik van zowel systeemgedreven als gebruikergedreven

personalisatie. Als een gebruiker zich registreert, geeft hij aan wat hij interessant

vindt op basis van onderwerpen en welke titels van publicaties hem aanspreken.

Ook het IP-adres neemt Blendle mee, omdat het aangeeft waar een gebruiker

woont. Als een gebruiker zijn Blendle-account gekoppeld heeft aan Facebook,

worden de voorkeuren die daaraan gekoppeld zijn meegenomen in de

algoritmische personalisatie van het nieuwsaanbod. Andere variabelen die daarin

meewegen zijn: zwaarte van het onderwerp van de artikelen (gravity), de

ingewikkeldheid (complexity) en het (goede) gevoel (feel).212

Topics richt zich vooralsnog vooral op gebruikergedreven personalisatie.

Apple News

Recent onderzoek door NRC laat zien dat Apple News – de lijst met vier

nieuwsitems die verschijnen als je van je beginscherm naar rechts veegt – wel

gebruik lijkt te maken van algoritmische personalisatie, maar dat de uiteindelijke

selectie meer plaatselijk is dan persoonlijk. Tegen NRC beaamt Apple dat het

nieuwsaanbod wordt aangepast op basis van pagina’s die een gebruiker bezoekt

via Safari en de apps die je gebruikt. Maar de (beperkte) steekproef van de NRC

wijst uit dat er nog veel overlap zit in het aanbod van verschillende gebruikers.

Apple News is overigens een online nieuwsdistributeur van formaat aan het

worden, want ruim 30% van de Nederlanders bezit een iPhone en ongeveer 95%

daarvan krijgt ook die lijst met nieuwsitems te zien. Er blijken ook veel mensen op

de items te klikken. Volgens ervaring van het NRC zelf zorgt een vermelding op

Apple News al snel voor een piek in de leescijfers: soms een kwart van alle mensen

die op hetzelfde moment de website van de nieuwsaanbieder bezoeken.213

212 Bisschops, J.S. (2018). Blendle & NRC de kwetsbare positie van de journalistiek.

https://www.frankwatching.com/archive/2017/03/19/blendle-nrc-de-kwetsbare-positie-van-journalistiek/.

213 https://www.nrc.nl/nieuws/2018/04/05/hoe-stelt-apple-jouw-nieuws-samen-

a1598402?utm_source=NRC&utm_medium=banner&utm_campaign=Paywall.

https://www.frankwatching.com/archive/2017/03/19/blendle-nrc-de-kwetsbare-positie-van-journalistiek/

https://www.nrc.nl/nieuws/2018/04/05/hoe-stelt-apple-jouw-nieuws-samen-a1598402?utm_source=NRC&utm_medium=banner&utm_campaign=Paywall

https://www.nrc.nl/nieuws/2018/04/05/hoe-stelt-apple-jouw-nieuws-samen-a1598402?utm_source=NRC&utm_medium=banner&utm_campaign=Paywall


Zoekmachines

Nederlanders krijgen hun nieuws niet alleen via het online aanbod van de

mainstream mediamerken in Nederland te zien. Uit hoofdstuk 1 blijkt ook dat 24%

van de Nederlanders hun nieuws via een zoekopdracht (meestal via Google)

verkrijgen. Het meeste wetenschappelijk onderzoek laat zien dat de mate van

personalisatie door zoekmachines echter meevalt en ook verschilt, afhankelijk van

zoekmachine, zoekopdracht, geolocatie en de ranking van URL’s.214 Eén onderzoek

– dat wel al wat ouder is (en de technologie in dit veld ontwikkelt zich snel) – laat

zien dat de zoekresultaten gemiddeld met 11,7% verschillen van persoon tot

persoon.215 De mate van personalisatie van de zoekresultaten verschilt wel erg per

ranking-positie en per zoekopdracht. De top ranked URL’s veranderen minder snel

van positie door personalisatie dan de URL’s die lager uitkomen in de ranking.

Sommige zoekcategorieën zijn vatbaarder voor personalisatie dan andere.

Bijvoorbeeld 88% van de ‘wat is’ zoekopdrachten leveren hetzelfde resultaat op,

terwijl 66% van de resultaten voor ‘gadgets’ hetzelfde zijn. Politiek is wel de meest

gepersonaliseerde zoekcategorie, naast nieuws en lokale bedrijven.216 In

aanvullend onderzoek van dezelfde auteurs blijkt dat de zoekresultaten in Bing

meer verschillen laten zien door personalisatie, namelijk 15,8%, eveneens met

meer verschillen lager op de zoekpagina.217 De studie laat geen personalisatie-

effecten zien bij de zoekmachine DuckDuckGo, die zich ook expliciet profileert als

‘the search engine that does not track you.’

Recent Duits onderzoek laat zien dat de zoekresultaten op basis van namen van

politieke partijen en kandidaten niet heel erg verschillen.218 Voor zover ze

verschillen, hangt dat samen met locatie. Google laat bijvoorbeeld gebruikers de

websites zien van partijen die relevant zijn gezien de plek waar ze (waarschijnlijk)

wonen. Een ander onderzoek naar de zoekmachine van Google laat ook zien dat

geolocatie effect heeft.219

214 Feuz, M., Fuller, M., & Stalder, F. (2011). Personal Web searching in the age of semantic capitalism:

Diagnosing the mechanisms of personalisation. First Monday, 16(2).

http://ojphi.org/ojs/index.php/fm/article/view/3344.

215 Hannak, A., Sapiezynski, P., Molavi Kakhki, A., Krishnamurthy, B., Lazer, D., Mislove, A., & Wilson, C. (2013,

May). Measuring personalization of web search. In Proceedings of the 22nd international conference on World

Wide Web (pp. 527-538). ACM. https://arxiv.org/pdf/1706.05011.pdf

216 Idem.

217 Idem.

218 https://algorithmwatch.org/de/bei-der-google-suche-personalisierung-geringer-als-gedacht-hauptsaechlich-

regionale-effekte/ en https://aps.hans-brebdow-institut.de/personalization-google/.

219 Kliman-Silver, C., Hannak, A., Lazer, D., Wilson, C., & Mislove, A. (2015, October). Location, location, location:

The impact of geolocation on web search personalization. In Proceedings of the 2015 Internet Measurement

Conference (pp. 121-127). ACM. http://www.ccs.neu.edu/home/cbw/static/pdf/location-imc15.pdf.

http://ojphi.org/ojs/index.php/fm/article/view/3344

https://algorithmwatch.org/de/bei-der-google-suche-personalisierung-geringer-als-gedacht-hauptsaechlich-regionale-effekte/


https://aps.hans-brebdow-institut.de/personalization-google/


Sociale media

Naast het feit dat Nederlandse nieuwsmedia zelf nog weinig doen aan

systeemgestuurd en gebruikergestuurde personalisatie, maken ze wel gebruik van

socialemediakanalen om hun nieuwsberichten online te verspreiden. Uit de

inleiding bleek al dat 31% van de Nederlanders hier ook gebruik van maakt. Het

gaat dan vooral om het nieuwsaanbod via Facebook. De gemiddelde gebruiker van

Facebook kan in potentie 1000 berichten per dag zien, maar het algoritme laat hen

uiteindelijk 200 per dag zien in hun newsfeed (10%).220 Sinds 2016 moeten

bedrijven betalen om hun berichten in die newsfeeds van gebruikers te krijgen.

Mogelijk gaat dit ook voor nieuwsaanbieders gelden, nu Facebook heeft

aangekondigd dat ze meer maatregelen tegen desinformatie willen nemen.

Er is niet veel onderzoek gedaan naar de mate van personalisatie van

nieuwsvoorziening via sociale media, dus in hoeverre verschilt de inhoud per

newsfeed van individuele gebruikers als het gaat om nieuwsberichten. Over jaren

heen heeft Facebook de restricties voor onderzoekers die (de data van) Facebook

willen bestuderen opgeschroefd. Onlangs – naar aanleiding van het debacle met

Cambridge Analytica – heeft het bedrijf zelfs een ‘data lockdown’ afgekondigd in het

kader van – en volgens sommige onderzoekers onder het mom van – de

bescherming van gebruikersinformatie.221 Uit Nederlands onderzoek blijkt dat het

algoritme van Facebook een veel sterker filterend effect op de verspreiding en

zichtbaarheid van nieuws heeft dan dat van Twitter. Met name berichten die

populair zijn (trending) verdringen de aandacht voor andere berichten. Uit het

onderzoek blijkt dat van dezelfde berichten die op Twitter en Facebook getoond

werden, het meest gedeelde bericht op Twitter 4.235 maal was gedeeld, terwijl dat

op Facebook boven de 80.000 lag. 222

Een ander onderzoek, gedaan door onderzoekers bij Facebook zelf en geplaatst in

het wetenschappelijke tijdschrift Science, laat verrassend zien dat

gebruikergedreven personalisatie een grotere rol speelt in het verminderen van

diversiteit van informatie op newsfeeds van gebruikers dan algoritmische,

systeemgedreven, personalisatie.223 Er is overigens wel enig commentaar gekomen

op deze studie, met name dat de onderzoekers slechts naar een kleine subset van

gebruikers hebben gekeken die bereid waren om mee te werken aan het onderzoek

220 https://www.weforum.org/agenda/2016/09/facebooks-news-feed-is-10-years-old-this-is-how-the-site-has-

changed.

221 https://theconversation.com/facebooks-data-lockdown-is-a-disaster-for-academic-researchers-94533.

222 Trilling, D., Tolochko, P., & Burscher, B. (2017). From newsworthiness to shareworthiness: How to predict

news sharing based on article characteristics. Journalism & Mass Communication Quarterly, 94(1), 38-60.

http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1077699016654682.

223 Bakshy e.a. (2015).

https://www.weforum.org/agenda/2016/09/facebooks-news-feed-is-10-years-old-this-is-how-the-site-has-changed

https://www.weforum.org/agenda/2016/09/facebooks-news-feed-is-10-years-old-this-is-how-the-site-has-changed

https://theconversation.com/facebooks-data-lockdown-is-a-disaster-for-academic-researchers-94533

http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1077699016654682


en hun politieke voorkeur bekend wilden maken, maar die niet de gemiddelde

Facebook-gebruiker representeert.224

Een andere bekende sociale-media-onderzoeker – Christian Sandvig van de

University of Michigan – interpreteerde het onderzoek anders. Volgens hem blijkt uit

het onderzoek dat het algoritme van Facebook voor de newsfeed ‘hard’ nieuws van

bronnen waar de gebruiker het meestal niet mee eens is verwijdert, terwijl het geen

geen ‘hard’ nieuws verwijdert waarmee de gebruiker het waarschijnlijk eens is. De

individuele keuzes van gebruikers om bepaald nieuws wel of niet te zien

(gebruikergedreven personalisatie) werkt vervolgens als een extra rem op de

diversiteit van het nieuwsaanbod van de newsfeed.225

Gebruikers zelf

In hoeverre filteren Nederlanders zelf het nieuws dat ze via sociale media krijgen?

Met andere woorden: in hoeverre maken ze gebruik van gebruikergedreven

personalisatie? Uit het Digital News Report van het Reuters Institute (2017) blijken

Nederlanders dat nog weinig te doen. Het onderzoek laat zien dat Nederlanders in

vergelijking met het internationaal gemiddelde iets minder vaak hun nieuws via

sociale-mediafeeds actief beheren: gemiddeld 17,5% versus 22,5%.

Het aantal Nederlandse gebruikers van sociale media die andere gebruikers of

organisaties hebben geblokkeerd of verwijderd van hun feed blijkt niet erg van het

internationaal gemiddelde af te wijken (17% versus 19%, zie figuur 8). Uit Pew-

onderzoek blijkt dat Amerikanen dit vaak doen vanwege politieke redenen: meer

dan een derde (39%) onderneemt weleens stappen.226 Er is geen onderzoek

gedaan naar motieven van Nederlandse gebruikers achter het blokkeren van

personen of organisaties of het aanpassen van settings van online nieuwsbronnen.

Overigens is het gedrag van de consument zelf ook van belang bij algoritmische

personalisatie. Als hij of zij regelmatig zoekt naar een divers aanbod van nieuws,

dan zal het algoritme dit meenemen in de aangeboden aanbevelingen. Daarnaast

is het bekend vanuit de psychologie dat mensen vaak geneigd zijn om nieuws te

lezen dat aansluit bij hun opvattingen. De vraag is hoe groot de impact van

224 https://medium.com/message/how-facebook-s-algorithm-suppresses-content-diversity-modestly-how-the-

newsfeed-rules-the-clicks-b5f8a4bb7bab. http://crookedtimber.org/2015/05/07/why-doesnt-science-publish-

important-methods-info-prominently/

225 https://socialmediacollective.org/2015/05/07/the-facebook-its-not-our-fault-study/

226 Het zijn vooral de politiek geïnteresseerde gebruikers die meer werk maken van het actief beheren van hun

social feeds en die vaker reageren op posts waarmee ze het politiek oneens zijn. Zie

http://www.pewinternet.org/2016/10/25/the-political-environment-on-social-media/ Ook onderzoek van MIT

naar het gedrag van twitteraars rond de Amerikaanse verkiezingen laat zien dat gebruikers zich afzonderen

van twitteraars die er andere politieke voorkeuren op nahouden dan zijzelf. Zie

https://news.vice.com/story/journalists-and-trump-voters-live-in-separate-online-bubbles-mit-analysis-shows.

https://medium.com/message/how-facebook-s-algorithm-suppresses-content-diversity-modestly-how-the-newsfeed-rules-the-clicks-b5f8a4bb7bab


http://crookedtimber.org/2015/05/07/why-doesnt-science-publish-important-methods-info-prominently/


https://socialmediacollective.org/2015/05/07/the-facebook-its-not-our-fault-study/

http://www.pewinternet.org/2016/10/25/the-political-environment-on-social-media/


algoritmes werkelijk kan zijn op de reeds bestaande selectieve nieuwsconsumptie

door individuen zelf.

Figuur 8 Percentage gebruikers die hun social media feed actief aanpassen

Bron: Reuters Institute (2017)227

Het blijkt uit het Digital News Report van Reuters uit 2016 dat Nederlanders minder

zorgen hebben over mogelijke negatieve effecten van algoritmes dan de

gemiddelde internationale nieuwsconsument. Hun belangrijkste zorg is dat ze door

de inzet van algoritmes belangrijke informatie missen (51%) of andere meningen

niet zien (49%). Verder is 40% van de Nederlanders bezorgd dat door

personalisatie de privacy in gevaar komt; dat is ook minder dan het internationale

gemiddelde van 48%.

227 Deze grafiek is gebaseerd op vraag 12D uit het onderzoek: ‘Bedenk wanneer je social media gebruikt voor

nieuws. Welke van de volgende acties (mits van toepassing) heb jij in het afgelopen jaar ondernomen op een

social network? Selecteer alle stellingen die van toepassing zijn.’

14%12%

17%

27%

18% 17%19%

36%

26%

20%

29%

41%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

Ik heb mijninstellingen

aangepast zodatik meer nieuws

zie van eengebruiker oforganisatie

Ik heb mijninstellingen

aangepast zodatik minder nieuws

zie van eengebruiker oforganisatie

Ik heb eengebruiker oforganisatie

verwijderd ofgeblokkeerd

vanwege nieuwsdat zij plaatsten of

deelden

Ik heb eengebruiker oforganisatie

toegevoegd,gevolgd ofbevriend

vanwege nieuwsdat zij plaatsten of

deelden

Nederland Alle landen VS


Dit neemt niet weg dat Nederlanders voor de selectie van hun nieuws liever op

journalisten vertrouwen dan op algoritmes. Uit het Digital News Report van Reuters

uit 2017 blijkt dat Nederlanders meer vertrouwen op journalisten (35%) dan op

algoritmes die zich baseren op hun eigen nieuwskeuzes uit het verleden (29%) of

op algoritmes die zich baseren op de nieuwskeuzes van hun online vrienden (17%).

In bijna elk ander land geven gebruikers de voorkeur aan gepersonaliseerd nieuws

via algoritmes op basis van hun eigen nieuwsconsumptie uit het verleden (36% is

het internationale gemiddelde). Ze hebben minder voorkeur voor selectie van

nieuws door redacteuren of journalisten (30%) en nog minder voor algoritmische

personalisatie op basis van wat online vrienden hebben gelezen (22%).

Figuur 9 Selectie van artikelen door redactie of algoritme

Bron: Reuters Institute (2016) 228

228 Deze grafiek is gebaseerd op vraag 10D uit het onderzoek: ‘Nieuwswebsites, smartphone apps en sociale

netwerken bepalen welke artikelen jij te zien krijgt. Deze keuzes worden gemaakt door een redactie of een

algoritme dat informatie analyseert over welke artikelen je al hebt bekeken, of welke jij en jouw vrienden

hebben gedeeld of waar jullie op hebben gereageerd op social media. Houd dit in gedachte, en geef aan in

hoeverre je het eens bent met de volgende stellingen.’

35%

29%

17%

30%

36%

22%22%

37%

17%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

Selectie door een redactie iseen goede manier om aan

nieuws te komen.

Automatische selectie vanartikelen op basis van wat ikheb gelezen is een goedemanier om aan nieuws te

komen.

Automatische selectie vanartikelen op basis van wat

mijn vrienden hebben gelezenis een goede manier omnieuws aan te komen.

Nederland Alle landen VS


3.3 Maatschappelijke impact

Er zijn twee belangrijke gevolgen van personalisatie die een negatief effect kunnen

hebben op het functioneren van de democratie: filterbubbels (ook wel

informatiecocons genoemd) en echokamers.229 Filterbubbels ontstaan als

personalisatie van nieuwsstromen ervoor zorgt dat de nieuwsconsument een

eenzijdig aanbod aan nieuws krijgt voorgeschoteld, bijvoorbeeld doordat

selectiesystemen vooral nieuws vanuit een perspectief laat zien waar iemand het

mee eens is.230

Zo’n filterbubbel kan leiden tot ‘ideologische segregatie’ en politieke blikvernauwing,

omdat gebruikers niet langer geconfronteerd worden met de meningen van

anderen.231 Een andere zorg over filterbubbels betreft ‘algoritmische discriminatie’,

het verschijnsel dat bepaalde groepen mensen specifieke soorten nieuws niet meer

krijgen, bijvoorbeeld mensen met een laag inkomen die geen financieel nieuws

ontvangen.232

Filterbubbels worden echokamers wanneer mensen de binnen hun bubbel

gangbare meningen en standpunten tegenover elkaar herhalen en bevestigen.

229 Sunstein, C. R. (2001). Echo chambers: Bush v. Gore, impeachment, and beyond. Princeton, NJ: Princeton

University Press; Sunstein, C. R. (2017). # Republic: Divided democracy in the age of social media. Princeton

University Press.

230 Pariser, E. (2012). The Filter Bubble: How the New Personalized Web Is Changing What We Read and How

We Think (Reprint edition). New York, NY: Penguin Books.; Oostveen, M. (2012). World Wide Web of Your

Wide Web? Juridische aspecten van zoekmachine-personalisatie. Tijdschrift Voor Internetrecht, 2012.

https://dare.uva.nl/search?identifier=c256ab20-b370-4fb4-8a23-0fc3c09efc78.

Mensen hebben sowieso al de neiging om meer aandacht en waarde te hechten aan nieuws dat de eigen

ideeën of hypotheses bevestigt: de zogenoemde confirmation bias, leidend tot ‘selectieve blootstelling’.

Psychologische oorzaken hiervan zijn onder andere het vermijden van cognitieve dissonantie (de neiging om

nieuws te vermijden dat tegengesteld is aan eigen overtuiging), het feit dat het cognitief gemakkelijker is om

informatie te verwerken die overeenkomt met de eigen houding, en de perceptie dat argumenten en bronnen

die de eigen houding ondersteunen van hogere kwaliteit zijn. Zie Garrett, R. K. (2009). Politically motivated

reinforcement seeking: Reframing the selective exposure debate. Journal of Communication, 59 (4), 676-699;

Iyengar, S., & Hahn, K. S. (2009). Red media, blue media: Evidence of ideological selectivity in media use.

Journal of Communication, 59(1), 19-39.

231 Flaxman, S., Goel, S., & Rao, J. M. (2016). Filter Bubbles, Echo Chambers, and Online News Consumption.

Public Opinion Quarterly, 80(S1), 298–320. https://doi.org/10.1093/poq/nfw006.

Dit kan overigens per groep van gebruikers verschillen. Zo laat de JLS nieuwsmonitor over de invloed van

Nederlandse media tijdens de verkiezingscampagne van 2017 zien, dat vooral lager opgeleide jongeren die

zelf niet actief op zoek gaan naar nieuws over politiek een zeer beperkt beeld krijgen van de politiek omdat de

invloed van algoritmes mogelijk een steeds grotere rol spelen in wat ze weten en vinden. Zie Ruigrok, N., van

Atteveldt, W., Gagestein S., & van Keulen, R. (2017). 15 minutes of fame. Amsterdam.

http://nieuwsmonitor.org/wp-content/uploads/onderzoeksrapport-MediaPolitiek.pdf.

232 Sandvig, C., Hamilton, K., Karahalios, K., & Langbort, C. (2014). Auditing algorithms: Research methods for

detecting discrimination on internet platforms. Data and discrimination: converting critical concerns into

productive inquiry, 1-23; Turow, J.(2013). The Daily You: How the New Advertising Industry Is Defining Your

Identity and Your Worth. New Haven, CT: Yale University Press.; Nielsen, R. K. (2016), ‘People Want

Personalised Recommendations (Even as they Worry about the Consequences)’. In Reuters (2016). Digital

news report: 112.

https://dare.uva.nl/search?identifier=c256ab20-b370-4fb4-8a23-0fc3c09efc78

https://doi.org/10.1093/poq/nfw006

http://nieuwsmonitor.org/wp-content/uploads/onderzoeksrapport-MediaPolitiek.pdf


Daartoe nodigt een online omgeving gemakkelijk uit: online nieuwsberichten liken,

delen en becommentariëren, behoren er tot de rituelen. De bestaansgrond van een

echokamer is volgens Wardle en Derakhshan (2017) niet het verspreiden en delen

van informatie. Zij menen dat de primaire functie het beleven van een

gemeenschappelijke identiteit is, een behoren bij een gemeenschap van

gelijkgestemden.233 Communicatie heeft in die zin een ‘rituele’ functie, vergelijkbaar

met de rite tijdens een kerkdienst, waarbij het in essentie niet gaat om het

overdragen van informatie, maar om het representeren van gedeelde

overtuigingen.234

Gebruikersgedreven personalisatie kan dit proces nog versterken, omdat het

gebruikers zelf in staat stelt hun nieuwsaanbod op maat te maken en zo te laten

aansluiten bij hun gemeenschappelijke identiteit.

Een effect van echokamers kan politieke verharding en polarisatie zijn: als mensen

elkaars mening over een bepaald onderwerp constant bevestigen, dan gaan ze er

nog sterker in geloven.235

De vraag is nu wat uit onderzoek bekend is over filterbubbels en echokamers in het

algemeen en over het optreden in Nederland in het bijzonder. Vooralsnog is het

empirisch onderzoek naar personalisatie van het online nieuwsaanbod beperkt. Er

zijn allerlei praktische problemen die dit de weg staan, zoals het gebrek aan

transparantie over de gebruikte algoritmes, beperkte toegang tot data over gedrag

online, en problemen in het identificeren hoe de zoekresultaten of aanbevelingen

het gedrag van gebruikers beïnvloedt.236

Internationaal onderzoek

De studies die er wel zijn, gaan veelal over personalisatie door zoekmachines (zie

ook 3.2) en dus niet over algoritmes van sociale media als Facebook. Er is één

studie in samenwerking met Facebook op basis van 10,1 miljoen Amerikanen op

Facebook die laat zien het afhangt van vrienden en de informatie die zij delen in

hoeverre gebruikers meer of minder diversiteit in hun newsfeed te zien krijgen.

233 Zie Wardle & Derakhshan (2017). Zij baseren zich op James Carey; Hoe boze twitteraars het nationale debat

bepalen. (2018, januari 24). Vrij Nederland. https://www.vn.nl/hoe-de-boze-twitteraar-het-debat-bepaalt/

234 Idem.

235 Stroud, N. J. (2010). Polarization and partisan selective exposure. Journal of communication, 60(3), 556-576;

Vicario, M. D., Bessi, A., Zollo, F., Petroni, F., Scala, A., Caldarelli, G., Stanley H.E., Quattrociocchi, W.

(2016). The spreading of misinformation online. Proceedings of the National Academy of Sciences, 113(3),

554–559. http://www.pnas.org/content/113/3/554.full.

236 Harriss, L., & Raymer, K. (2017). Online Information and Fake News. London: Parliamentary Office of Science

and Technology. http://researchbriefings.parliament.uk/ResearchBriefing/Summary/POST-PN-0559.

http://www.pnas.org/content/113/3/554.full


Opvallend is dat de studie ook concludeert dat individuele keuzes meer effect

hebben op minder diversiteit dan algoritmische personalisatie.237

Sommige studies over personalisatie door zoekmachines en andere

aanbevelingssystemen laten zien dat er sprake is van ‘selectieve blootstelling’.

Twee studies laten de aanwezigheid van enige mate van filterbubbels zien. 238

Er is ook onderzoek dat specifiek kijkt naar filterbubbels in relatie tot online

nieuwsvoorziening. Een onderzoek uit 2014 laat zien dat daar systeemgedreven

personalisatie filterbubbels versterkt en gebruikergedreven personalisatie dit juist

vermindert.239 Recenter kleinschalig onderzoek uit 2017 naar systeemgedreven

personalisatie laat zien dat het effect van personalisatie op de neiging om vooral

informatie te lezen die je eigen mening bevestigt en minder te lezen wat je politieke

opvatting weerspreekt vooral sterk is bij gebruikers uit het politieke midden.240

Een grootschalig onderzoek uit 2016 analyseert het internetgedrag van 50.000

Amerikaanse gebruikers. Het laat zien dat artikelen die gevonden worden via

sociale media of zoekmachines vaker geassocieerd worden met een ‘hogere

ideologische segregatie’ dan artikelen die gebruikers direct vinden via de sites van

nieuwsuitgevers. Tegelijkertijd deden de onderzoekers een interessante observatie:

het nieuwsaanbod via sociale media en zoekmachines toont vaker

tegenovergestelde perspectieven dan het nieuwsaanbod op de websites van

nieuwsuitgevers.241 Een ander onderzoek uit 2017 bestudeert het effect van

geautomatiseerde en niet-geautomatiseerde personalisatie binnen Google News,

een online nieuwsvoorziening. Dit onderzoek vindt weinig bewijs voor het bestaan

237 Bakshy e.a. (2015).

238 Nguyen, T. T., Hui, P. M., Harper, F. M., Terveen, L., & Konstan, J. A. (2014, April). Exploring the filter bubble:

the effect of using recommender systems on content diversity. In Proceedings of the 23rd international

conference on World wide web: 677-686.

http://wwwconference.org/proceedings/www2014/proceedings/p677.pdf; Dillahunt, T. R., Brooks, C. A., &

Gulati, S. (2015). Detecting and visualizing filter bubbles in Google and Bing. In Proceedings of the 33rd

Annual ACM Conference Extended Abstracts on Human Factors in Computing Systems: 1851-1856.

http://www.tawannadillahunt.com/wp-content/uploads/2015/03/SESAndSearchv8-final.pdf.

239 Beam, M. A. (2014). Automating the news: How personalized news recommender system design choices

impact news reception. Communication Research, 41(8), 1019-1041.

240 Dylko, I., Dolgov, I., Hoffman, W., Eckhart, N., Molina, M., & Aaziz, O. (2017). The dark side of technology: An

experimental investigation of the influence of customizability technology on online political selective exposure.

Computers in Human Behavior, 73, 181-190.

https://www.researchgate.net/publication/315641094_The_dark_side_of_technology_An_experimental_investi

gation_of_the_influence_of_customizability_technology_on_online_political_selective_exposure

241 Flaxman, S., Goel, S., & Rao, J. M. (2016). Filter bubbles, echo chambers, and online news consumption.

Public Opinion Quarterly, 80(S1), 298-320. https://m.5harad.com/papers/bubbles.pdf.

http://wwwconference.org/proceedings/www2014/proceedings/p677.pdf

http://www.tawannadillahunt.com/wp-content/uploads/2015/03/SESAndSearchv8-final.pdf


van filterbubbels als het gaat om de diversiteit van inhoud en geen bewijs als het

gaat om diversiteit van bronnen.242

Het onderzoek is dus niet eenduidig in de aanwezigheid van filterbubbels in het

nieuwsaanbod online. Er is toenemend onderzoek dat laat zien dat online

personalisatie bijna nooit leidt tot een volledige informatiebubbel.243 Veel

internetgebruikers hebben een online netwerk dat ideologisch gevarieerd van aard

is.244 Dat zien we bijvoorbeeld bij het Pew-onderzoek ‘Political Content on Social

Media’, waar 53% van de Amerikaanse Facebook gebruikers aangaf dat de

mensen in hun online netwerk er verschillende politieke meningen op nahielden.

Bovendien wijst een andere internationale enquête ook uit dat juist gebruikers die

politiek geïnteresseerd zijn, geneigd zijn om zich bloot te stellen aan verschillende

standpunten en verschillende informatiebronnen te gebruiken.245

Tot slotte, is er weinig onderzoek naar de negatieve effecten van algoritmische

personalisatie van het nieuwsaanbod op de houding of het gedrag van

nieuwsconsumenten zoals polarisatie.

De situatie in Nederland

Er is weinig onderzoek naar het bestaan van filterbubbels of echokamers binnen de

online nieuwsvoorziening in Nederland. Vergelijkend onderzoek in het Reuters

Digital Media Report van 2017 laat zien dat mensen over de hele wereld, ook in

Nederland, sneller nieuws of commentaren delen met vrienden die dezelfde

politieke mening zijn toegedaan dan met anderen. Tegelijkertijd blijkt een groot deel

(42%) van de Nederlandse gebruikers niet goed te weten of hun online vrienden

wel of niet dezelfde politieke overtuiging delen. Dat is veel meer dan het

internationaal gemiddelde.

242 De onderzoekers zagen wel dat via Google News in het algemeen artikelen van bepaalde nieuwsorganisaties

overgepresenteerd werden ten opzichte van artikelen van andere – veel gelezen – nieuwsorganisaties. De

auteurs kennen niet precies de redenen hierachter, maar speculeren over een aantal oorzaken zoals dat

sommige nieuwsorganisaties simpelweg meer tijd en geld steken in zoekmachine optimalisatie of dat Google

News nieuwsorganisaties met pay walls bewust lastig maakt.

Haim, M., Graefe, A., & Brosius, H. B. (2017). Burst of the filter bubble? Effects of personalization on the

diversity of Google News. Digital Journalism, 1-14.

http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/21670811.2017.1338145.

243 Flaxman, S., Goel, S., & Rao, J. M. (2016). Filter bubbles, echo chambers, and online news consumption.

Public Opinion Quarterly, 80(S1), 298-320. https://m.5harad.com/papers/bubbles.pdf.

244 Barberá (2014).

245 Dutton, W. H., Reisdorf, B. C., Dubois, E., & Blank, G. (2017). Search and Politics: The Uses and Impacts of

Search in Britain, France, Germany, Italy, Poland, Spain, and the United States. SSRN Electronic Journal.

https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2960697.

http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/21670811.2017.1338145

https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2960697


Er is één Nederlandse reviewstudie uit 2016 van wetenschappelijk empirisch

onderzoek naar het bestaan van filterbubbels. Deze constateert – hoofdzakelijk op

basis van internationaal onderzoek – dat er weinig empirisch bewijs is dat ernstige

zorgen over filterbubbels in Nederland rechtvaardigt.246 Dat komt volgens de

auteurs doordat nieuwspersonalisatie in Nederland nog in de kinderschoenen staat

en doordat gepersonaliseerd online nieuws voor veel Nederlanders nog steeds

maar een beperkt deel is van de dagelijkse nieuwsvoorziening (naast televisie,

radio en krant).

Een andere Nederlandse studie laat zien dat personalisatie van nieuwsgebruik in

ieder geval niet leidt tot een versmalling van nieuwsonderwerpen; ze laat wel zien

dat er een relatie is tussen gepersonaliseerd nieuwsgebruik en een voorkeur voor

onderwerpen die minder breed bediscussieerd worden in het publieke debat. Dit

komt omdat Nederlandse gebruikers van nieuwspersonalisatie vooral jonge, hogere

opgeleide nieuwsconsumenten zijn die meer geïnteresseerd zijn in onderwerpen

aan de rand van het publieke debat.247

Het Reuters Digital News Report (2017) presenteert als een van de belangrijkste

bevindingen:

‘Echo chambers and filter bubbles are undoubtedly real for some, but we

also find that – on average – users of social media, aggregators, and search

engines experience more diversity than non-users.’

Dat ook Nederlandse nieuwsgebruikers meer diversiteit in hun online

nieuwsaanbod ervaren, komt in dit rapport naar voren in de cijfers: er zijn meer

Nederlandse gebruikers die incidental exposure (‘toevallige blootstelling’) in online

nieuws ervaren (41%), dan gebruikers die dat niet ervaren (19%). De internationale

gemiddelden zijn als volgt: 36% van nieuwsgebruikers ervaren wel en 27% geen

incidental exposure.248 De bevinding dat sociale-mediagebruikers juist diversiteit in

hun nieuwsvoorziening ervaren, blijkt ook uit onderzoek onder Facebook-

gebruikers.249

246 Zuiderveen Borgesius e.a. (2016). Zie voor een Nederlandse versie http://stukroodvlees.nl/de-filterbubbel-

doorgeprikt-het-negatieve-effect-van-gepersonaliseerde-media-valt-mee/.

247 Moeller, J., Trilling, D., Helberger, N., Irion, K., & De Vreese, C. (2016). Shrinking core? Exploring the

differential agenda setting power of traditional and personalized news media. info, 18(6), 26-41.

248 Reuters heeft in zijn onderzoek ook gekeken in hoeverre gebruikers en niet gebruikers van sociale media,

zoekmachines en feedreaders verschillende nieuwsmerken gebruiken. De verwachting is dat mensen die

vaker worden blootgesteld aan nieuws dat ze normaal niet zouden lezen, meer nieuwsmerken zouden

gebruiken. En dat blijkt inderdaad te kloppen, de gemiddelde sociale media gebruiker heeft toegang tot 4,34

merken per week en de niet-gebruikers van sociale media 3,10 per week. Hetzelfde geldt voor mensen die

zoekmachines en feedreaders voor nieuws gebruiken.

249 https://theconversation.com/the-filter-bubble-isnt-just-facebooks-fault-its-yours-69664.

http://stukroodvlees.nl/de-filterbubbel-doorgeprikt-het-negatieve-effect-van-gepersonaliseerde-media-valt-mee/

http://stukroodvlees.nl/de-filterbubbel-doorgeprikt-het-negatieve-effect-van-gepersonaliseerde-media-valt-mee/

https://theconversation.com/the-filter-bubble-isnt-just-facebooks-fault-its-yours-69664


Figuur 10 Socialemediagebruikers en hun perceptie van een gevarieerd nieuwsaanbod

Bron: Reuters Institute (2017)250

3.4 Toekomstige ontwikkelingen

Het zijn vooral de grote platformenbedrijven die algoritmes inzetten voor

personalisatie van het online nieuwsaanbod. Maar deze platformbedrijven staan

ook steeds meer onder maatschappelijke druk om verantwoordelijkheid te nemen

voor het verspreiden van nepnieuws en het ontstaan van filterbubbels. In januari

2018 heeft CEO Mark Zuckerberg van Facebook aangekondigd dat het platform

zich meer gaat richten op sociale relaties, door in de newsfeed van Facebook meer

voorrang te geven aan content die gebruikers onderling delen over hun eigen

ervaringen. Zuckerberg duidt dit in een interview aan als ‘meaningful interaction’.

De newsfeed zal daardoor minder voorrang geven aan berichten van nieuwsmedia

en content van bedrijven.251

Dit kan gevolgen hebben voor nieuwsmedia, die steeds meer gebruik zijn gaan

maken van Facebook. Het kan bijvoorbeeld betekenen dat ze vaker moeten betalen

om op Facebook zichtbaar te zijn.252 Maar nieuwsmedia kunnen ook een

tegenovergestelde keuze maken. In reactie op de aankondiging van Zuckerberg

heeft Folha de São Paulo, een van de grootste kranten van Brazilië met 6 miljoen

250 Deze grafiek is gebaseerd op vraag 12Fi uit het onderzoek: ‘Bedenk wanneer jij social media gebruikt voor

nieuws. Geef aan in welke mate jij het eens bent met een van de volgende stellingen.’

251 https://www.nytimes.com/2018/01/11/technology/facebook-news-feed.html?

252 https://nos.nl/artikel/2211626-terug-naar-de-basis-hoe-facebook-gebruikers-wil-terugwinnen.html.

41%

19%

40%

36%

27%

37%

53%

19%

28%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Eens Oneens Geen mening

NL Alle landen VS


volgers op Facebook, aangekondigd geen berichten meer te plaatsen op Facebook.

De reden is dat Fohla denkt dat deze recente aanpassingen aan het

recommendation system van Facebook ertoe zullen leiden dat gebruikers steeds

meer inhoud delen die overeenkomt met hun eigen ideeën. De krant schrijft:

‘De nadelen om Facebook voor dit doel te gebruiken zijn duidelijker

geworden, nu het sociale medium heeft besloten de zichtbaarheid van

professionele journalistiek te verkleinen.’

Bovendien was de krant er op basis van eigen onderzoek achter gekomen dat er in

januari 2018 al 32% minder interactie had plaatsgevonden op de Facebookpagina’s

van de tien belangrijkste Braziliaanse kranten in vergelijking met het jaar ervoor.253

Of andere nieuwsuitgevers het voorbeeld van Folha gaan volgen, is nog niet

duidelijk.

Intussen gaat de technologie vooruit en zitten de nieuwsuitgevers in Nederland niet

stil. Steeds meer uitgevers, zoals RTL, de Persgroep en FD Media, nemen data

scientists in dienst om de personalisatie van hun nieuwsaanbod verder uit te

bereiden. Het doel is om meer gebruikers te trekken om daarmee meer

advertentieinkomsten te genereren.254

De toekomstige ontwikkelingen rondom gebruikergedreven personalisatie zijn lastig

te duiden. Reuters stelt in het Digital News Report uit 2017 dat:

‘We shouldn’t underestimate the consequences of self-selection. Even on

social media, self-selection is an important consideration; one that is often

absent from discussions.’ 255

Wereldwijd beheren veel mensen hun newsfeeds via sociale media of anderszins

actief. Een op de vijf hebben ze zo ingesteld dat ze meer of minder nieuws van een

specifieke bron krijgen. De vraag is of dit aandeel omhoog zal gaan, bijvoorbeeld

omdat jongeren hier vaardiger in worden of er meer prijs op zullen stellen.

In de toekomst zal de toepassing van (algoritmische) personalisatietechnologie

mogelijk ook ingezet kunnen gaan worden om diversiteit van informatie juist te

stimuleren. Dit heet ook wel ‘diversity sensitive design’.256 Dezelfde

digitaliseringtechnologie die personalisatie mogelijk maakt, zou namelijk ook

253 https://www.volkskrant.nl/buitenland/een-van-brazilie-s-grootste-kranten-stopt-met-facebook-vanwege-

propageren-van-nepnieuws~a4567590/.

254 Zie bijvoorbeeld: https://www.youtube.com/watch?v=8_UzX_psL_s.


256 Helberger, N., Karppinen, K., & D’Acunto, L. (2018). Exposure diversity as a design principle for recommender

systems. Information, Communication & Society, 21(2), 191-207.

http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/1369118X.2016.1271900. slo

https://www.volkskrant.nl/buitenland/een-van-brazilie-s-grootste-kranten-stopt-met-facebook-vanwege-propageren-van-nepnieuws~a4567590/


http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/1369118X.2016.1271900


ingezet kunnen worden om filterbubbels en echokamers te doorbreken. Zo is

Facebook eind 2017 een experiment begonnen met een alternatieve newsfeed die

de Explore Feed heet. Het moet Facebook gebruikers stimuleren om content te

ontdekken van connecties of pagina’s die zij nog niet volgen. Inmiddels heeft

Facebook het experiment beëindigd, omdat onderzoek onder gebruikers aantoonde

dat ze geen twee verschillende feeds wilden.257 Blendle doet de gebruiker soms

bewust suggesties die niet op eerdere keuzes zijn gebaseerd. Daarover zeggen ze

op de site: ‘Zo af en toe trekken we ons bewust niks aan van je voorkeuren. Dan

verrast onze redactie je met iets wat je anders had gemist. Doei filterbubbel.’258

3.5 Samenvatting

Tot op heden lijken de effecten van personalisatie van nieuwsstromen zoals

politieke polarisatie wel mee te vallen in Nederland. Veel Nederlandse nieuwsmedia

werken nog niet met algoritmische personalisatie. Sommige bieden wel

mogelijkheden voor gebruikergedreven personalisatie. De mate waarin

algoritmische personalisatie zoals toegepast door zoekmachines effect heeft – in de

zin dat het verschillen oplevert in het nieuwsaanbod per persoon – lijkt vooralsnog

klein. Er is echter niet veel onderzoek gedaan naar personalisatie van

nieuwsaanbod.

Het zijn vooral de grote mediaplatformen zoals Facebook en Google die doen aan

algoritmische personalisatie. Hun invloed op de nieuwsvoorziening van

Nederlanders lijkt geleidelijk groter te worden. Personalisatie van het nieuwsaanbod

zal in de toekomst waarschijnlijk meer plaatsvinden, geholpen door de toename van

gebruikersdata en de groeiende mogelijkheden van data-analysetechnologie.

Bewustzijn onder gebruikers van de ontwikkeling van personalisatie en inzicht in de

onderliggende technologie staan vooralsnog op een laag niveau. Wel ervaren

socialemediaplatformen steeds meer maatschappelijke druk om meer

verantwoordelijkheid te nemen, onder andere waar het gaat om het voorkomen van

polarisatie van de samenleving.

Er is weinig onderzoek gedaan naar de negatieve effecten van personalisatie –

zoals filterbubbels en echokamers – op het online nieuwsaanbod. Dat geldt ook

voor het onderzoek naar het gedrag van gebruikers als gevolg ervan, zoals

polarisatie. Ook voor Nederland is er weinig empirisch onderzoek hierover

beschikbaar. Maar al met al lijken de effecten van personalisatie van het

257 https://newsroom.fb.com/news/2018/03/news-feed-fyi-ending-the-explore-feed-test/.

258 Ze vermelden er niet bij dat ze dit ook doen om hun algoritmes te verbeteren: zonder nieuwe input over wat de

gebruiker wel of niet interessant vindt, leert het algoritme namelijk niet meer.

https://newsroom.fb.com/news/2018/03/news-feed-fyi-ending-the-explore-feed-test/


nieuwsaanbod vooralsnog bescheiden, onder meer omdat online personalisatie

bijna nooit leidt tot een volledige informatiebubbel.


4 Conclusies

De centrale vraag van dit rapport is: Hoe beïnvloedt de voortschrijdende

digitalisering van de nieuwsvoorziening de informatie- en duiding- en analysefunctie

die zij vervult voor de democratie in Nederland? We hebben daarbij gekeken naar

de vraag in hoeverre de verspreiding van desinformatie en personalisatie beide

functies van de nieuwsvoorziening voor de democratie bedreigt.

In dit hoofdstuk geven we kort weer wat onze belangrijkste bevindingen zijn rondom

de online verspreiding van desinformatie (4.1) en personalisatie (4.2). In hoeverre is

daar sprake van in Nederland? Wat is de impact op de democratie? Vervolgens

gaan we in op de belangrijkste toekomstige technologische ontwikkelingen (4.3).

Daarna geven we op basis van de kenmerken van het nieuwsgedrag van

Nederlanders en van de Nederlandse online nieuwsvoorziening aan hoe weerbaar

de Nederlandse democratie is tegen negatieve effecten van disinformatie en

personalisatie (4.4).

4.1 Zorgen rondom desinformatie

De online verspreiding van desinformatie is veel in het nieuws. De belangrijkste

zorg is dat het democratisch belang van de informatiefunctie van de

nieuwsvoorziening onder druk komt te staan en dat niet langer een betrouwbare en

gedeelde basis aan nieuwsfeiten wordt geleverd. De gedachte is dat grootschalige

verspreiding van desinformatie de uitkomsten van politieke verkiezingen en

referenda kan beïnvloeden of, meer algemeen, het democratisch debat.

De verspreiding van desinformatie in Nederland lijkt mee te vallen

Op basis van bestaand onderzoek lijkt de hoeveelheid desinformatie in Nederland

veel kleiner dan in de Verenigde Staten. Dit blijkt onder meer uit het onderzoek in

opdracht van NRC naar honderd veel gedeelde politieke nieuwsverhalen op sociale

media in januari en februari in 2017 waartussen geen enkel bericht met

desinformatie zat. Ook uit onze eigen analyse van twee Nederlandse openbare

databases van factcheckorganisaties komen geen aanwijzingen voor omvangrijke

hoeveelheden desinformatie die verspreid worden met politieke bedoelingen. 259

259 De openbare website EUvsdisinfo hebben we niet meegenomen in de analyse, omdat zij recent in opspraak is

gekomen, doordat zij een aantal berichten van Nederlandse online media onterecht als desinformatie heeft

aangemerkt. Inmiddels heeft minister Ollongren aangegeven – naar aanleiding van een motie – dat zij zich zal


We onderzochten de meldingen van ‘nepnieuws’ op twee factcheckwebsites:

Hoaxmelding en Nieuwscheckers (zie kader). Omdat zij draaien op vrijwilligers,

geven ze vooral een indicatie van het type berichten en de verspreiding van

desinformatie in Nederland.

Analyse van de databases van Hoaxmelding en Nieuwscheckers

Hoaxmelding kijkt naar ‘nepnieuws’ in de virale berichten op Facebook. De

meeste meldingen gaan over

berichten met onterechte waarschuwingen, in relatie tot gezondheid,

criminaliteit of digitale veiligheid;

berichten met nep-criminaliteitsnieuws over dierenmishandeling of

opsporing van personen; en

polariserende nepberichten (23% van alle berichten) over Zwarte Piet,

de islam of asielzoekers.

Slechts een heel klein aantal berichten betreffen politieke besluiten.

Nieuwscheckers checkt allerlei artikelen op internet op waarheidsgehalte.

De onderwerpen van de berichten verschillen.

Deels gaat het om typische ‘broodje aap’-verhalen over ufo’s etctera.

Ook zien we vaak wondermiddeltjes of berichten over

gezondheidsrisico’s van alledaagse zaken.

Slechts vijf artikelen van de 166 artikelen (3%) hebben een

polariserende inslag. Een voorbeeld is een bericht dat asielzoekers

een puppy zouden hebben mishandeld. De foto’s van zowel de

puppy’s als die van ‘asielzoekers’ kwamen uit andere berichten.

Onduidelijkheid over beïnvloeding uit Rusland

In de discussies rondom desinformatie kijkt men tegenwoordig vaak naar Rusland,

dat vanuit politieke motieven dubieuze berichten verspreidt om daarmee verwarring

te zaaien, tweedracht aan te moedigen, verkiezingen of referenda te beïnvloeden

en waar mogelijk samenlevingen te destabiliseren.260 Russische trollen (accounts

hardmaken voor opheffing van de website EUvdDisinfo. Zie Ministerie van Algemene Zaken (2018, maart 9).

De Europese Commissie heeft echter onlangs aangeven onafhankelijke factcheckorganisaties te willen

ondersteunen met twee concrete acties. Met a) een onafhankelijk Europees netwerk voor factcheckers voor

uitwisseling van o.a. best practices. En met b) een veilig Europees online platform met o.a. toegang tot EU-

brede data waarvan factcheckers gebruik kunnen maken. Bron: Europese Commissie (26 april 2018).

260 Zie voor voorbeelden van Russische desinformatiecampagnes: Polyakova & Boyer (2018).


die provocerende inhoud verspreiden vanwege politieke of andere redenen) zouden

zich in Nederland, net als in andere landen, met ‘nepnieuws’ mengen in de

nieuwsvoorziening. Russische actoren zouden daarbij ook social bots inzetten

(geautomatiseerde accounts die specifieke berichten liken en verder verspreiden)

en nepaccounts op Facebook, Twitter en Instagram. Daarvoor hebben we in de

twee openbare databases van Hoaxmelding en Nieuwscheckers vooralsnog weinig

aanwijzingen gevonden.

Maar we moeten ook vaststellen dat er weinig onderzoek publiekelijk beschikbaar is

over de ‘heimelijke beïnvloeding van de publieke opinie door statelijke actoren’.261

We weten bijvoorbeeld niet hoeveel social bots actief zijn. Het is technisch

ingewikkeld om de bronnen en eventuele Russische connecties achter ‘nepnieuws’

en nepaccounts te achterhalen. Russische inmenging met het doel om verwarring,

polarisatie of wanorde in Nederland aan te jagen is niet aangetoond, maar ook niet

uit te sluiten. Mogelijk is Nederland tot op heden de dans ontsprongen. Ook valt het

niet uit te sluiten dat andere landen nieuwsstromen in Nederland manipuleren.262

Desinformatie in Nederland is merendeels clickbait

In de verspreiding van desinformatie spelen clickbaitsites een belangrijke rol, die in

het maatschappelijk debat wat onderbelicht blijft. Uit onze analyse van de

meldingen op Nieuwscheckers blijkt dat meer dan 60% van de meldingen op

clickbaitsites staan. Ook de meldingen op Hoaxmelding blijken uiteindelijk veelal te

leiden naar clickbaitsites. Deze sites verspreiden berichten vanuit commerciële

motieven. Ze proberen mensen te verleiden om op ‘klikaas’ te klikken en daarmee

terecht te komen op een website met advertenties.

Berichten die mensen het meest tot doorlezen en doorklikken verleiden, delen een

paar karakteristieken: ze bieden een aangrijpend verhaal, ze hebben een krachtige

visuele component, en ze lokken een emotionele respons uit. Ze hoeven niet waar

te zijn; het gaat hier niet om waarheid, maar om aandacht trekken. Veel ‘klikaas’

pretendeert geen nieuws te zijn, maar gaat over gezondheidsmiddeltjes of

dierenmishandeling. Maar soms doet het dat wel. Dan betreft het vaak foutieve of

tendentieuze berichten, bijvoorbeeld over geweldsincidenten, criminele

vluchtelingen of extremistische islamitische immigranten.

261 Het is uiteraard mogelijk dat de minister van BZK, het ministerie van Defensie en/of de AIVD over meer

informatie beschikken. Brigade-generaal Wilfred Rietdijk, strategisch adviseur Nationale Veiligheid en Cyber

van het ministerie van Defensie, heeft zich expliciet over de dreiging uitgesproken (zie

https://www.volkskrant.nl/binnenland/generaal-nederland-kan-digitale-dreiging-niet-aan~a4513708/).

262 Samantha Bradshaw, Philip N. Howard (2017), ‘Troops, Trolls and Troublemakers: A Global Inventory of

Organized Social Media Manipulation’, Computational Propaganda Research Project, Working paper no.

2017.12, University of Oxford.


Zoals Hoaxmelding en Nieuwscheckers laten zien, lijkt het erop dat in Nederland

commerciële motieven achter desinformatie belangrijker zijn dan politieke.

Clickbaitsites verdienen op een gemakkelijke manier aan sitebezoek, likes en

andere clicks. Maar politiek gemotiveerde desinformatiecampagnes van

buitenlandse oorsprong, gericht op de Nederlandse nieuwsconsument en met de

bedoeling schade toe te brengen door het democratisch proces te verstoren, zijn

we niet op het spoor gekomen. Dat er politiek gemotiveerde desinformatie

circuleert, valt niet uit te sluiten, maar in dat geval is deze waarschijnlijk gericht op

specifieke (kleinere) groepen die een bepaalde overtuiging of achtergrond delen.

Het effect van desinformatie op het democratisch debat is een open vraag

Op basis van de bestudeerde openbare databases, lijkt de verspreiding van

desinformatie in Nederland vooralsnog mee te vallen. De vraag is tegelijkertijd wat

het effect kan zijn van desinformatie op de politieke meningsvorming in Nederland,

zoals het niveau van politieke kennis van gebruikers, vertrouwen in democratische

instituties, of politieke polarisatie. Dit blijft een open vraag volgens een recente

uitgebreide review van wetenschappelijke literatuur in opdracht van de

Amerikaanse Hewlett Foundation.263 Die heeft weinig bewijs gevonden voor de

relatie tussen de verspreiding van desinformatie en de polarisatie van de

samenleving binnen bepaalde homogene netwerken van sociale-mediagebruikers.

Op deelaspecten van die relatie wijst – veelal Amerikaans – onderzoek het

tegendeel aan:

Desinformatie lijkt slechts beperkte effecten te hebben op de politieke kennis

van individuen.264

De blootstelling aan politieke meningsverschillen op sociale media is in het

algemeen hoog. Bovendien blijkt blootstelling aan politieke diversiteit bij aan

politieke gematigdheid.265

Andere interessante wetenschappelijke bevindingen ten aanzien van de

verspreiding van desinformatie zijn:

Desinformatie wordt gedeeld door een specifiek deel van Amerikaanse en

Duitse kiezers, namelijk vooral het rechtse deel en minder door gematigden.266

263 Tucker e.a. (2018).

264 Allcott, H., & Gentzkow, M. (2017). Social media and fake news in the 2016 election. Journal of Economic

Perspectives, 31(2), 211-36. https://pubs.aeaweb.org/doi/pdfplus/10.1257/jep.31.2.211.

265 Bakshy e.a (2015); Duggan, M., & Smith, A. (2016). The political environment on social media. Pew Research

Center, 25. http://assets.pewresearch.org/wp-

content/uploads/sites/14/2016/10/24160747/PI_2016.10.25_Politics-and-Social-Media_FINAL.pdf.

266 Guess e.a. (2018); Sängerlaub (2017).

https://pubs.aeaweb.org/doi/pdfplus/10.1257/jep.31.2.211




Desinformatie wordt vooral gelezen door een kleine groep zware Amerikaanse

internetgebruikers die op zoek zijn naar meer diversiteit in hun nieuwsaanbod.267

Onderzoek onder Fransen en Italianen laten zien dat nieuwsconsumenten die

websites met desinformatie bezoeken ook websites van gevestigde

nieuwsmedia lezen. Hetzelfde onderzoek laat zien dat het gemiddelde bereik

van websites met desinformatie bijzonder laag is, maximaal 3,5% van de online

nieuwsconsumenten in 2017.268

4.2 Zorgen rondom personalisatie

Door de digitalisering van de nieuwsvoorziening is het aanbod aan nieuwsberichten

enorm gestegen. Iedere nieuwsconsument kan daarvan maar een beperkte selectie

lezen. Bepalend voor iemands beeld van de actualiteit is de manier waarop het

nieuws wordt geselecteerd. Dit selecteren is van oudsher een belangrijke functie

van redacties van nieuwsmedia. Zij beoordelen wat belangrijk is en vestigen daar

de aandacht op. Kranten en omroepen verschillen van elkaar in wat en hoe ze

selecteren – dat bepaalt hun signatuur. Door de digitalisering is dit

selectiemechanisme aan verandering onderhevig.

Digitalisering maakt het mogelijk dat nieuwsconsumenten nieuws op maat

ontvangen. Dat kan via het zelf aangeven van interesses door de gebruiker

(gebruikergedreven) of via een aanbevelingssysteem (systeemgedreven).

Gebruikersgedreven personalisatiemogelijkheden bieden consumenten de

mogelijkheid om op basis van eigen (politieke) voorkeuren bepaalde

onderwerpen of meningen op te nemen of juist uit te sluiten van hun

nieuwsaanbod op maat.

Systeemgedreven personalisatiemogelijkheden zijn gebaseerd op

algoritmes, geautomatiseerde recepten die de selectie van berichten

afstemmen op de karakteristieken van de lezer, zoals die uit eerder

verzamelde data – veelal ‘klikgedrag’ van de nieuwsconsument zelf,

voorkeuren van gelijkgestemden en locatie van de consument – vallen te

reconstrueren.

Filterbubbels: een eenzijdig beeld van de werkelijkheid

De zorg is dat als mensen zich verlaten op een nieuwsstroom die bepaald is door

een geautomatiseerd selectiemechanisme, dat kan leiden tot een zogenoemde

‘filterbubbel’: een eenzijdig beeld van de werkelijkheid. Filterbubbels ontstaan als

personalisatie van nieuwsstromen ervoor zorgt dat gebruikers een eenzijdig aanbod

267 Nelson & Taneya (2018).

268 Fletcher e.a. (2018).


aan nieuws krijgen, dat past in het beeld van de actualiteit dat ze al hebben en ze

weinig alternatieve (politieke) ideeën tegenkomen.

Ook hier bestaat de kans – net als bij de verspreiding van desinformatie – dat als

gevolg van personalisatie van het nieuwsaanbod politieke polarisatie plaatsvindt.

Daarmee kan niet alleen de informatiefunctie van de nieuwsvoorziening onder druk

komen te staan, omdat de gedeelde basis aan nieuwsfeiten afbrokkelt, maar ook de

duiding- en analysefunctie, doordat consumenten geen pluriform aanbod van

duiding meer in hun nieuwsaanbod te zien krijgen.

Dezelfde zorg bestaat bij gebruikersgedreven personalisatie, waarbij consumenten

zelf het nieuws selecteren dat ze willen lezen. Consumenten doen dit bijvoorbeeld

door bepaalde bronnen actief te volgen of juist te blokkeren, of door adblockers te

installeren. Er zijn allerlei technische mogelijkheden om te selecteren op

berichtgeving die aansluit op de overtuigingen van de nieuwsconsument.

Personalisatie van de online nieuwsvoorziening gebeurt in Nederland

vooralsnog vooral bij nieuwsvoorziening via sociale media

Uit ons eigen onderzoek blijkt dat tot dusver de grote Nederlandse online

nieuwsmedia zoals NOS.nl of Nu.nl nauwelijks gebruikmaken van algoritmische

personalisatie. Sommige nieuwsmedia, zoals RTL, de Persgroep en FD Media, zijn

in een experimentele fase. Online Nederlandse nieuwsmerken bieden wel

mogelijkheden tot gebruikersgedreven personalisatie aan, waarbij gebruikers zelf –

bijvoorbeeld op basis van trefwoorden – een selectie van het nieuwsaanbod

kunnen maken. Het is echter niet bekend in hoeverre Nederlandse

nieuwsconsumenten hier gebruik van maken.

Algoritmische personalisatie is wel actueel voor dat deel van de nieuwsvoorziening

dat via sociale media en zoekmachines loopt. In 2016 stelde het Reuters Digital

News Report vast dat 31% van de Nederlanders digitaal nieuws verkreeg via

sociale media (meestal via Facebook), 24% via een zoekopdracht (meestal met

Google). 269 Dat is op zich nog een beperkt aantal. Bovendien gebruiken

Nederlanders sociale media en zoekmachines voor hun nieuwsvoorziening naast

televisie, radio en krant.

269 Reuters Institute (2016), p.93. Daarnaast klikken mensen door op e-mails met nieuws (17%), alerts op hun

mobiele telefoon (13%) en in een klein aantal gevallen maken Nederlanders (ook) gebruik van nieuws

aggregator sites (4%).


Als het gaat om gebruikersgedreven personalisatie van het nieuws via sociale

media, blijkt dat ook een gering gedeelte van de Nederlanders (17,5%) hun online

feeds voor nieuws actief beheren. Dat doen ze door bijvoorbeeld gebruikers of

organisaties te verwijderen vanwege nieuws dat zij plaatsten of deelden, of door

instellingen aan te passen om meer of minder nieuws te zien van bepaalde

gebruikers of organisaties.270

Beperkt onderzoek naar negatief effect van personalisatie op nieuwsaanbod

Vooralsnog is het empirisch onderzoek naar personalisatie van het online

nieuwsaanbod beperkt, en al helemaal onderzoek naar de situatie in Nederland.

Tot dusver lijkt het meeste onderzoek uit te wijzen dat de effecten van algoritmische

personalisatie bij zoekmachines op het specifieke aanbod per persoon niet heel

groot zijn. Bovendien blijkt het effect dát er is te verschillen per zoekopdracht en

locatie van de gebruiker, en uiteraard per zoekmachine (die verschillende

algoritmes gebruiken). Het gedrag van de consument zelf is ook van belang. Als hij

of zij regelmatig zoekt naar een divers aanbod van nieuws, dan zal het algoritme dit

meenemen in de aangeboden aanbevelingen. Verder is de vraag hoe groot de

impact van algoritmes werkelijk kan zijn op de reeds bestaande selectieve

nieuwsconsumptie van individuen. Ook zonder algoritmes zijn mensen vaak

geneigd om nieuws te lezen dat aansluit bij hun opvattingen.

Er zijn allerlei praktische problemen die onderzoek de weg staan, zoals:

het gebrek aan transparantie over gebruikte algoritmes en bijbehorende data;

beperkte toegang tot data over gedrag online; en

problemen in het identificeren hoe de zoekresultaten of aanbevelingen het

gedrag van gebruikers beïnvloeden.271

Verder is er is beperkt onderzoek gedaan naar de effecten van algoritmische

personalisatie op de diversiteit van het nieuwsaanbod en de uitkomsten zijn niet

eenduidig. Zo is er een grote Amerikaanse studie onder 50.000 gebruikers die

bewijst dat filterbubbels inderdaad kunnen ontstaan. Maar het onderzoek laat

tegelijkertijd zien dat het nieuwsaanbod via sociale media (en zoekmachines) vaker

pluriformiteit in meningen en duiding laat zien dan via websites van

nieuwsuitgevers.272 Tegelijkertijd vindt een ander onderzoek uit 2017 binnen Google


271 http://researchbriefings.parliament.uk/ResearchBriefing/Summary/POST-PN-0559.

272 Flaxman, S., Goel, S., & Rao, J. M. (2016). Filter Bubbles, Echo Chambers, and Online News Consumption.

Public Opinion Quarterly, 80(S1), 298–320. https://doi.org/10.1093/poq/nfw006.

http://researchbriefings.parliament.uk/ResearchBriefing/Summary/POST-PN-0559


News weinig bewijs voor het bestaan van filterbubbels als het gaat om de diversiteit

van inhoud, en geen bewijs als het gaat om diversiteit van bronnen.273

Er is weinig onderzoek gedaan naar negatieve effecten van algoritmische

personalisatie van het nieuwsaanbod op de houding of het gedrag van

nieuwsconsumenten, bijvoorbeeld leidend tot polarisatie.

4.3 Toekomstige technologische ontwikkelingen

De toenemende digitalisering lijkt nog niet te leiden tot structureel nadelige

gevolgen voor de beide democratische functies van nieuwsvoorziening in

Nederland die wij hier beschouwen. Maar de technologische ontwikkeling gaat

verder en dat stelt niet gerust. Er zijn drie ontwikkelingen die we hier noemen:

1. de manipulatie van geluid en video, relevant voor de discussie over de

verspreiding van desinformatie;

2. de voortschrijdende ontwikkelingen rondom kunstmatige intelligentie, van

belang voor de discussie over algoritmische personalisatie; en

3. bots, een ontwikkeling die voor beide discussies van belang is.

Manipulatie van geluid en video

Op audiogebied zijn ‘text to speech’-algoritmes in opkomst, die in staat zijn op basis

van slechts twintig minuten aan opnamen van iemands stemgeluid elke willekeurige

tekst om te zetten in een natuurgetrouw audiofragment.274 Dit wordt wel ‘photoshop

for audio’ genoemd.

Op videogebied is een soortgelijke trend waarneembaar. Technologie als

Face2Face maakt real time-manipulatie van gezichtsuitdrukkingen en

mondbewegingen mogelijk.275 Hiermee kunnen video’s worden geproduceerd

waarin het lijkt alsof een bepaald persoon een bepaalde uitspraak doet. Deze

technologie, aanvankelijk gestimuleerd door toepassingsmogelijkheden in

computerspellen en animatiefilms, levert door inzet van kunstmatige intelligentie

273 De onderzoekers zagen wel dat via Google News in het algemeen artikelen van bepaalde nieuwsorganisaties

overgepresenteerd werden ten opzichte van artikelen van andere – veel gelezen – nieuwsorganisaties. De

auteurs kennen niet precies de redenen hierachter, maar speculeren over een aantal oorzaken, zoals dat

sommige nieuwsorganisaties simpelweg meer tijd en geld steken in zoekmachine-optimalisatie of dat Google

News nieuwsorganisaties met pay walls bewust lastig maakt.

Haim, M., Graefe, A., & Brosius, H. B. (2017). Burst of the filter bubble? Effects of personalization on the

diversity of Google News. Digital Journalism, 1-14.

http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/21670811.2017.1338145.

274 https://www.volkskrant.nl/economie/-photoshop-voor-audio-kan-geschiedenis-verfraaien~a4409239/

275 Thies et al. (2016), ‘Face2Face: Real-time Face Capture and Reenactment of RGB Videos’, The IEEE

Conference on Computer Vision and Pattern Recognition (CVPR), pp. 2387-2395.



steeds overtuigender resultaten.276 Tegenwoordig kunnen deze technologieën real

time worden toegepast om live uitzendingen direct te manipuleren. Dat maakt niet

alleen video’s onbetrouwbaar, maar zelfs directe uitzendingen.

Deze technologieën brengen de mogelijkheden om de nieuwsvoorziening te

manipuleren om verschillende redenen op een hoger niveau. Geluidsfragmenten en

bewegend beeld roepen veel minder snel twijfel op dan geschreven tekst, omdat

gebruikers ervan uitgaan dat audiovisuele content meer gelijkenis toont met de

echte wereld dan tekstuele content.277 Beeld en geluid overtuigen; mensen geloven

wat ze rechtstreeks lijken te horen en zien. Manipulatie wordt minder snel herkend

omdat mensen ervan uitgaan dat beelden voor zichzelf spreken.

Verder geldt dat waar voor deze geavanceerde technologieën vroeger uiterst

kostbare computers nodig waren, binnenkort een standaard laptop met een

webcam, een nieuwsfilmpje van YouTube en de betreffende apps volstaan. Het

manipuleren van beelden geluidsfragmenten en deze verspreiden als ‘nieuws’ is

relatief eenvoudig en goedkoop. Bovendien worden audiovisuele fragmenten

sneller dan tekstberichten gedeeld op sociale media zoals Twitter.278 Het valt dan

ook te verwachten dat meer mensen dit in de toekomst zullen proberen.

Waar de producenten en verspreiders van dubieuze berichten met ontwikkelingen

op audio- en videogebied de technologische wind in de zeilen hebben, zien de

bestrijders nieuwe barrières opdoemen. De authenticiteit van beeld en geluid is

vooralsnog moeilijker te verifiëren dan de accuratesse van tekst. Factchecking

vergt iets heel anders waar het gaat om audio en video dan in het geval van tekst.

Er zijn nog nauwelijks pogingen om de verspreiding van desinformatie via audio en

video te registreren. Daar komt bij dat steeds meer mensen actualiteiten en

nieuwsfragmenten delen via versleutelde berichtendiensten als WhatsApp.

Daarmee raken verspreidingspatronen van gemanipuleerd nieuws buiten het beeld

van onderzoekers.

276 Zie voor een voorbeeld, waarin op basis van stemopnamen van President Barack Obama een levensechte

video wordt gesynthetiseerd: Supasorn Suwajanakorn, Steven M. Seitz, and Ira Kemelmacher-Shlizerman

(2017), ‘Synthesizing Obama: Learning Lip Sync from Audio’, ACM Trans. Graph. 36, 4, Article 95 (July 2017),

13 pages. DOI: http://dx.doi.org/10.1145/3072959.3073640.

277 Sundar, S. S. (2008). The MAIN model: A heuristic approach to understanding technology effects on credibility.

Digital media, youth, and credibility, 73100.

https://pdfs.semanticscholar.org/de80/aa094f380342a632eadb0ee8d4221e8920ba.pdf.

278 Goel, S., Anderson, A., Hofman, J., & Watts, D. J. (2015). The structural virality of online diffusion.

Management Science, 62(1), 180-196. https://www.microsoft.com/en-us/research/wp-

content/uploads/2016/04/twiral.pdf.

http://dx.doi.org/10.1145/3072959.3073640

https://pdfs.semanticscholar.org/de80/aa094f380342a632eadb0ee8d4221e8920ba.pdf

https://www.microsoft.com/en-us/research/wp-content/uploads/2016/04/twiral.pdf

https://www.microsoft.com/en-us/research/wp-content/uploads/2016/04/twiral.pdf


Overigens is er nog maar heel weinig onderzoek gedaan naar de dynamiek achter

de verspreiding van (audio)visuele mis- en desinformatie online. Tot op heden

richtte het onderzoek zich vooral op de verspreiding hiervan in tekst en woord.279

Verdergaande algoritmische personalisatie

Tegelijkertijd zal personalisatietechnologie naar verwachting verder worden

doorontwikkeld. Wanneer de achterliggende kunstmatige intelligentietechnologie

verbetert en vooral goedkoper wordt, kan algoritmische personalisatie van nieuws

een vlucht nemen en de aanpassing van de nieuwsstroom op de karakteristieken

van de nieuwsconsument steeds verfijnder worden. Grote mediaplatformen als

Facebook en Google doen vanouds al veel met algoritmische personalisatie. Ook

Nederlandse nieuwsmerken zoals RTL nemen data scientists in dienst om de

personalisatie van hun nieuwsaanbod verder uit te bereiden.280

Bots

Een andere ontwikkeling die weliswaar al een tijdje bezig is, zijn de ‘bots’,

geautomatiseerde accounts die ingezet worden op socialemediaplatformen als

Twitter. Deze bots delen en retweeten massaal informatie – inclusief desinformatie

– om te forceren dat deze extra gewicht krijgt in algoritmische berekeningen en

vervolgens door zoekmachines en mensen nog verder wordt verspreid. Inmiddels

wordt geschat dat 10% van het internetverkeer wordt toegeschreven aan bots.

Sommige studies geven nog veel hogere cijfers. De data waarop algoritmes zich

baseren om tot aanbevelingen en selectie van nieuws te komen, zijn met bots te

manipuleren. De activiteiten van dit soort bots kunnen het beeld van het politieke

krachtenlandschap – bijvoorbeeld via de verspreiding van desinformatie – ernstig

vertekenen.

In de toekomst zullen bots overigens veel lastiger te detecteren zijn dan nu. Bots

vertonen nu nog voorspelbare patronen: verschillende accounts worden tegelijker

tijd actief en publiceren dezelfde desinformatie op basis van een tijdsschema, de

inhoud is repetitief en vaak onzinnig en het wordt verspreid op bovenmenselijke

snelheid. In de toekomst zullen bots veel onvoorspelbaarder zijn, omdat ze beter

worden in het nabootsen van menselijk gedrag. Daardoor zal het lastiger zijn ze te

lokaliseren met behulp van algoritmes.281

279 Tucker e.a. (2018). Dit heeft allerlei redenen, waaronder het feit dat audiovisuele content lastiger op te slaan

en terug te halen is, het materiaal is complexer om te coderen, de benodigde coderingsoftware is nog

onderontwikkeld, etcetera.

280 Zie https://www.youtube.com/watch?v=8_UzX_psL_s voor een kort introductiefilmpje over het gebruik van

data-intelligentie bij RTL.




4.4 Democratische weerbaarheid

Hoewel we eerder constateerden dat de negatieve impact van desinformatie en

personalisatie op de democratische functies van het Nederlandse

nieuwsecosysteem mee lijkt te vallen, zou dat in de nabije toekomst kunnen

veranderen door nieuwe technologische ontwikkelingen en het toenemend gebruik

van sociale media door Nederlanders voor hun nieuwsvoorziening. Maar het offline

en online nieuwsgedrag van Nederlanders speelt nog steeds een belangrijke rol bij

de weerbaarheid van de Nederlandse samenleving tegen de risico’s van de

digitalisering van de nieuwsvoorziening voor het democratisch debat. Daarnaast

zien we enkele typerende kenmerken van het Nederlandse online nieuwslandschap

die deze weerbaarheid tegen bijvoorbeeld politieke polarisatie versterken.

Nieuwsgedrag van de Nederlanders

Een belangrijke weerbaarheidsfactor is bijvoorbeeld dat er weinig Nederlanders zijn

die hun nieuws alleen krijgen via sociale media of zoekmachines; ze gebruiken het

naast televisie, radio en krant. De ‘traditionele’ nieuwsmedia hebben in Nederland

ook online een groot bereik. De NOS, het AD en De Telegraaf hebben een geschat

maandelijks bereik van tussen de 4 en 6 miljoen Nederlanders. Het online

mediamerk Nu.nl trekt ruim boven de 6 miljoen Nederlanders per maand.

Nederlanders hebben dus voor het merendeel een gedeeld venster op de

werkelijkheid, omdat ze veel dezelfde online mainstream nieuwsbronnen lezen. Een

kanttekening hierbij is dat mogelijk een klein deel van de Nederlanders zijn nieuws

wel uitsluitend via sociale media leest. Dat aandeel is (nog) niet terug te vinden in

de statistieken.

Niet alleen betrekken veel Nederlanders hun nieuws van traditionele

nieuwsorganisaties, ook stellen ze hier, naar internationale maatstaven gemeten,

veel vertrouwen in.282 Slechts weinig mensen achten de berichtgeving door de

landelijke kranten en de NOS onbetrouwbaar. Over het algemeen worden de

nieuwsmedia als onafhankelijk gezien. Nederlanders staan in het algemeen

wantrouwender tegen wat ze tegenkomen via online diensten als Facebook, Twitter

en Google, en ook op sites als GeenStijl.283 Daar vermoeden veel meer mensen

politieke of commerciële motieven.

282 Reuters Institute (2017); Dekker e.a. (2017); en Mitchell e.a. (2018).

283 Dat laatste kanaal profileert zichzelf bovendien als ‘Tendentieus, ongefundeerd & nodeloos kwetsend’. Zie ook

Kanne & Driessen (2017), p.30.


Daarnaast zijn er signalen dat gemiddelde Nederlandse online gebruikers die

nieuws lezen via sociale media en zoekmachines een ruime mate van diversiteit

ervaren, onder andere doordat ze bronnen tegenkomen die ze niet rechtstreeks

zouden raadplegen (incidental exposure).284

Systeemkenmerken van de nieuwsvoorziening in Nederland

Een heel belangrijke weerbaarheidsfactor tegen de negatieve invloed van

desinformatie en personalisatie op het nieuwsaanbod van de gemiddelde

Nederlander, is dat het Nederlandse stelsel nauwelijks is gepolariseerd, in

tegenstelling tot het medialandschap in de Verenigde Staten. Volgens het Reuters

Institute (2017) scoort Nederland laag in vergelijking met andere landen als het

gaat om algemene politieke polarisatie van het online medialandschap. In de VS

zijn kranten, radiozenders en televisiestations vrijwel allemaal in private handen en

ofwel links (liberal) of rechts (conservative) geprofileerd en daarmee gelieerd aan

een van de twee politieke stromingen.

Voor het Nederlandse medialandschap geldt daarentegen dat:

kranten, omroepen en zenders variëren van net links tot net rechts van het

midden;

een aanzienlijk aandeel van de nieuwsvoorziening via radio en televisie in

publieke handen is;

bijna alle merken een breed publiek proberen aan te spreken en zich daartoe

richten op een positie in de buurt van het (politieke) midden.

Rond het midden is dan ook voor consumenten veel keus uit concurrerende

nieuwsaanbieders.

Uit bovengenoemde kenmerken van het nieuwsgedrag en -systeem in Nederland

valt te concluderen dat de Nederlandse democratie tot op heden behoorlijk bestand

is tegen de uitdagingen die voortkomen uit de digitalisering van de

nieuwsvoorziening.



5 Aanbevelingen

De informatiefunctie en de duiding- en analysefunctie van de nieuwsvoorziening

lijken in Nederland vooralsnog niet onder druk te staan door online verspreiding van

desinformatie en algoritmische personalisatie. Dat betekent natuurlijk niet dat de

Nederlandse democratie hiervan ook in de toekomst geen nadelen zal ondervinden.

De technologische ontwikkeling maakt het fabriceren van desinformatie steeds

gemakkelijker en het detecteren steeds moeilijker. Bovendien ontwikkelt

kunstmatige intelligentie zich razendsnel. Dat zal zeker consequenties hebben voor

personalisatie van het online nieuwsaanbod.

Het businessmodel van mediabedrijven verandert door de digitalisering. In de

‘analoge’ wereld betaalden nieuwsconsumenten en adverteerders voor het nieuws,

via abonnementen dan wel advertentiegelden. Online financieren adverteerders

nog steeds via advertentiegelden, maar betalen nieuwsconsumenten veelal met

(hun eigen) data. Het nieuwe media-ecosysteem, dat heterogener is dan het oude

en economisch anders in elkaar zit, is op zoek naar een nieuwe modus operandi.

Zoals we in 2017 hebben geconstateerd in ons rapport ‘Opwaarderen’,285 ontstaan

er, naarmate de virtuele wereld meer reële effecten heeft, steeds meer initiatieven

om de negatieve effecten daarvan te beheersen. Niet alleen worden burgers zich

bewust van risico’s en ervaren bedrijven publieke druk om verantwoordelijkheid te

nemen, maar ook beginnen financiële belangen te schuiven, met name bij

socialemediaplatformen. Daardoor voelen bedrijven zich genoodzaakt zich anders

op te stellen en actie te ondernemen, en zo begint het systeem zich aan te passen.

Technologische ontwikkeling zet altijd een proces van systeemaanpassing in gang.

Dit proces zal nog wel enige tijd zo doorgaan, omdat de technologische

ontwikkeling ook doorgaat. Nieuwe checks and balances in het systeem van

nieuwsvoorziening zijn zich nog aan het uitkristalliseren.

De vraag is nu: zijn de aanpassingen van media- en platformbedrijven voldoende

om de functies van de nieuwsvoorziening voor de Nederlandse democratie te

blijven waarborgen, of zijn hiervoor interventies vanuit de overheid nodig? In dit

hoofdstuk kijken we naar de sleutelactoren in het veld. Wat is hun rol? Wat zijn hun

verantwoordelijkheden? Hoe vullen zij die nu in? Achtereenvolgens richten we ons

op de nieuwsconsumenten, de socialemediaplatformen, de mainstream

mediabedrijven en onafhankelijke factcheckorganisaties, en de overheid.

285 Kool e.a. (2017).


5.1 Nieuwsconsumenten

Niet alleen aanbieders en verspreiders van digitale berichten reageren op de

berichtgeving over desinformatie, en passen hun processen en procedures aan.

Ook nieuwsconsumenten zijn zich meer bewust van deze problematiek. Zo vindt

maar liefst 82% van de Nederlanders ‘nepnieuws’ een bedreiging voor het

functioneren van onze democratie en rechtsstaat.286

Voor lezers is vaak niet duidelijk waar berichten precies vandaan komen, met welk

doel ze zijn geschreven en wat het waarheidsgehalte ervan is. Dit hangt onder

andere samen met het eerder genoemde flattening effect van sociale media, dat

nieuwsberichten van verschillende bronnen in een tijdlijn van Facebook of Twitter

op elkaar doet lijken. De kwaliteitswaarborg van de uitgever, de titel of het merk

waaronder bijvoorbeeld een krant nieuws publiceert, verdwijnt online uit beeld.

Bij online nieuws is het steeds meer van belang dat nieuwsconsumenten het

vermogen hebben de betrouwbaarheid en kwaliteit zelf te beoordelen. De markt

voor betrouwbaar nieuws van hoge kwaliteit gedijt wanneer consumenten in staat

zijn betrouwbaarheid en kwaliteit te onderscheiden (en eventueel bereid zijn ervoor

te betalen).

Meer aandacht voor mediawijsheid

Om de nieuwsconsument zelf in staat te stellen het online nieuws zo goed mogelijk

te beoordelen, is meer structurele aandacht voor mediawijsheid gewenst, onder

andere op scholen, maar ook in programma’s gericht op mensen die de

schoolleeftijd voorbij zijn. Dat is ook nodig, want hoewel uit SCP-onderzoek blijkt

dat slechts een klein deel (16%) van de Nederlandse bevolking zichzelf slecht tot

matig vindt in het gebruik van internet als informatiebron, blijkt uit ander onderzoek,

onder Nederlandse jongeren, dat dit vermogen nogal eens wordt overschat.287

Daarnaast laat ander onderzoek zien dat een derde van de Nederlanders het lastig

vindt om ‘nepnieuws’ te herkennen.288 Er is dus winst te behalen als het gaat om

mediawijsheid onder Nederlanders.

Meer inzicht in de algoritmes achter personalisatie

Wat nieuwsconsumenten verder zou kunnen helpen om de kwaliteit van hun

nieuwsvoorziening in te schatten, is inzicht in de algoritmes die zorgen voor

personalisatie van hun nieuwsaanbod. We hebben gezien dat weinig


287 Wennekers & de Haan (2017), p.33; en Kennisnet (2017), p.49.



nieuwsconsumenten zich waarschijnlijk realiseren dat hun online nieuwsvoorziening

is gepersonaliseerd door een algoritme. En zelfs als ze zich er al van bewust zijn,

dan nog weten ze niet hoe die algoritmes dat doen. Het rapport van de High Level

Group on Media Freedom and Pluralism, ingesteld door de Europese Commissie,

stelt dat de gebruiker altijd moet weten of en hoe een dienst gepersonaliseerd is.

De High Level Group vindt zelfs dat nieuwsmedia gebruikers de mogelijkheid

moeten geven om personalisatie voor korte of langere tijd uit te schakelen.289

Nieuwsconsumenten kunnen natuurlijk ook het heft in eigen hand nemen. Een

voorbeeld van een burgerinitiatief is de actie ‘sleeping giants’. Dit betreft een groep

burgeractivisten die grote ondernemingen (slapende giganten) wakker schudt,

zodra er advertenties van deze bedrijven staan op websites die hun reputatie

kunnen schaden. Deze bedrijven zijn zich daar vaak niet van bewust – ze kopen

advertentieruimte in een soort verzamelpakket in.290

Ontwikkelen van ‘technologisch burgerschap’

Waar het hier in feite om gaat, is het ontwikkelen van ‘technologisch burgerschap’,

een vorm van burgerschap waarvoor Rathenau Instituut een pleidooi heeft

gehouden in het al genoemde rapport ‘Opwaarderen’. Technologisch burgerschap

vraagt van burgers dat ze zich bewust zijn van de technologische cultuur waarin ze

leven, en begrijpen hoe technologie hen beïnvloedt. Een ‘technologisch burger’ is

geïnformeerd over de werking van technologie, kan daar kritisch over nadenken en

snapt de betekenis ervan voor zijn leefwereld. Een ‘technologisch burger’ begrijpt

bijvoorbeeld wat zelflerende algoritmes zijn, welke invloed ze uitoefenen en hoe

iemand zich daartoe kan verhouden – en eventueel tegen kan verweren.

Technologisch burgerschap draait dus om kritisch bewustzijn: het emancipeert de

gewone burger ten opzichte van de technologisch expert.

Technologisch burgerschap is geen individuele plicht van de burger; hij of zij moet

hierin gesteund worden door bedrijven die hun maatschappelijke

verantwoordelijkheid serieus nemen en de overheid die de juiste randvoorwaarden

creëert. In de volgende paragrafen laten we zien wat dit betekent.

289 Zie https://ec.europa.eu/digital-single-market/sites/digital-agenda/files/HLG procent20Final

procent20Report.pdf.

Een recente survey onder 120 gebruikers van Blendle’s recommendation system laat zien dat een significant

deel van hen graag meer transparantie zouden willen over hoe hun nieuws door algoritmes gepersonaliseerd

wordt. Uit een test in de praktijk blijkt echter dat gebruikers artikelen niet vaker openen als er een verklaring

wordt gegeven van waarom een artikel wordt aangeboden. Zie Ter Hoeve, M., Heruer, M., Odijk, D., Schuth,

A., & de Rijke, M. (2017). Do News Consumers Want Explanations for Personalized News Rankings?. In

FATREC Workshop on Responsible Recommendation Proceedings.

290 Het gaat om websites als die van de wapenlobby NRA en de populistische website Breitbart.Zie

https://www.washingtonpost.com/lifestyle/style/the-mysterious-group-thats-picking-breitbart-apart-one-tweet-

at-a-time/2017/09/22/df1ee0c0-9d5c-11e7-9083-fbfddf6804c2_story.html?utm_term=.a834e9dd1307 en

https://twitter.com/slpng_giants?lang=en



https://twitter.com/slpng_giants?lang=en


5.2 Socialemediaplatformen

Sociale media en zoekmachines spelen een belangrijke rol in de verspreiding van

nieuws. Het zijn commerciële bedrijven; hun primaire bedrijfsbelang is het

vasthouden van mensen op hun websites en het presenteren van advertenties. In

veel mindere mate is dit het waarborgen van een nieuwsvoorziening van hoge

kwaliteit. Daartoe selecteren hun algoritmes niet per se artikelen uit betrouwbare

bron, maar wel berichten die mensen waarschijnlijk graag willen lezen (op basis

van clicks, shares, comments, etcetera).

De verspreiding van desinformatie via hun websites heeft sociale mediaplatformen

de afgelopen tijd in een slecht daglicht geplaatst. Online platformen hebben zich

lang geprofileerd als neutrale platformen voor informatie-uitwisseling, om daarmee

elke aansprakelijkheid voor de inhoud van enige berichtgeving te vermijden. Die

positie is de afgelopen tijd steeds minder houdbaar geworden.

De discussie over de verantwoordelijkheid van platformen voor desinformatie is

onderdeel geworden van een breder debat over de ethiek van deze bedrijven.

Inmiddels hebben klokkenluiders – vaak ex-werknemers – een boekje opengedaan

over op zijn minst dubieuze methoden van platformbedrijven om met data om te

gaan, de in hun producten ingebouwde verslavingsdynamiek, en dergelijke.

Voor Facebook is daar bij gekomen dat het geen toezicht heeft gehouden op het

gebruik van 87 miljoen gebruikersprofielen door de firma Cambridge Analytica, die

zich specialiseert in het beïnvloeden van verkiezingen. Adverteerders zien dit met

lede ogen aan: uit vrees voor reputatieschade zijn ze minder happig op het

adverteren via deze platformbedrijven. Dit ondermijnt hun verdienmodel.

Zelfregulering

Door dit soort ontwikkelingen krijgen bedrijven als Facebook, YouTube en Twitter er

steeds meer belang bij dat de informatie die ze doorgeven betrouwbaar is. Daarom

accepteren ze er langzamerhand meer verantwoordelijkheid voor. Dat prikkelt hen

tot actie. Een greep uit recente maatregelen van Facebook:

Het heeft zijn algoritmes aangepast, zodat meer berichten van familie en

vrienden in iemands tijdlijn verschijnen (meer focus op ‘betekenisvolle sociale

interacties’) en minder van (nieuws)bedrijven.291

291 https://newsroom.fb.com/news/2018/01/news-feed-fyi-bringing-people-closer-together/.

https://newsroom.fb.com/news/2018/01/news-feed-fyi-bringing-people-closer-together/


Het heeft een begin gemaakt met factchecken. Dit jaar neemt het bedrijf

20.000 extra moderatoren in dienst, personeel dat onder andere nepnieuws

van het platform moet gaan weren.

Het wil het gebruikers gemakkelijker maken om nepnieuwsberichten te

signaleren, zodat het deze sneller kan herkennen.292

Het heeft zijn interne richtlijnen bekend gemaakt waarin staat welke content

wel of niet verwijderd moet worden gebaseerd op de principes van veiligheid

(safety), vrijheid van meningsuiting (voice) en billijkheid (equity). Facebook

nodigt bovendien gebruikers en experts uit om commentaar te leveren.

Gebruikers kunnen bezwaar indienen tegen een beslissing van Facebook om

een post te verwijderen en vragen om een second opinion.293

Facebook neemt stappen om foto’s en video’s te factchecken; het is daarmee

begonnen in samenwerking met het Franse nationale persbureau AFP en wil

dit opschalen naar andere landen en nieuwsorganisaties.

Het verifieert de identiteit en locatie van mensen die advertenties op Facebook

of Instagram plaatsen met een politiek onderwerp of die pagina’s onderhouden

met veel volgers.

Het neemt bot-herkenning serieus.294

Ook andere platformen zetten stappen. Recentelijk kondigde YouTube aan om bij

veelbesproken complottheorieën onder de video een link naar Wikipedia of andere

alternatieve nieuwsbronnen te maken voor aanvullende informatie voor

gebruikers.295 De CEO van Twitter wil proberen om de ‘gezondheid van

conversaties’ op Twitter te monitoren. Een eerste aanzet is om vier indicatoren te

meten: gemeenschappelijke aandacht, gemeenschappelijke realiteit, pluriformiteit in

meningen en ontvankelijkheid.296 Gebruikers en anderen worden uitgenodigd om

mee te denken over hoe Twitter dit concept kan implementeren.297

Meer in het algemeen signaleert de High Level Expert Group on Fake News and

Online Disinformation (HLEG) dat online platformen acties ondernemen om:

1. illegitieme accounts te identificeren en te verwijderen;

292 https://www.nrc.nl/nieuws/2018/03/12/hoe-facebook-van-de-hemel-in-de-hel-belandde-a1595347.

293 https://newsroom.fb.com/news/2018/04/comprehensive-community-standards/.

294 https://newsroom.fb.com/news/2018/03/hard-questions-election-security.

295 https://nos.nl/artikel/2222306-youtube-heeft-complottheorie-probleem-ziet-wikipedia-als-deel-van-

oplossing.html.

296 https://twitter.com/jack/status/969234275420655616.

297 https://blog.twitter.com/official/en_us/topics/company/2018/twitter-health-metrics-proposal-submission.html.

https://www.nrc.nl/nieuws/2018/03/12/hoe-facebook-van-de-hemel-in-de-hel-belandde-a1595347

https://newsroom.fb.com/news/2018/04/comprehensive-community-standards/

https://newsroom.fb.com/news/2018/03/hard-questions-election-security

https://nos.nl/artikel/2222306-youtube-heeft-complottheorie-probleem-ziet-wikipedia-als-deel-van-oplossing.html


https://twitter.com/jack/status/969234275420655616

https://blog.twitter.com/official/en_us/topics/company/2018/twitter-health-metrics-proposal-submission.html


2. algoritmes die berichtenstromen personaliseren aan te passen, zodanig dat

ze indicatoren die de betrouwbaarheid en geloofwaardigheid van berichten

meten meenemen en daarbij ook alternatieve content presenteren;

3. het verdienmodel achter de verspreiding van desinformatie te ondergraven

(bijvoorbeeld door te zorgen dat bedrijven geen advertenties plaatsen met

links naar clickbaitsites); en

4. samen te werken met onafhankelijke factcheckorganisaties of organisaties

zoals Wikipedia.298

De opgave voor de socialemediaplatformen is gigantisch, gezien de omvang van de

informatiestromen. Onduidelijk is dan ook hoe ver ze zijn met elk van deze

maatregelen in de landen waarin ze actief zijn, en hoe effectief deze maatregelen

zijn. De platformbedrijven zouden hierover meer transparant moeten zijn.

Regulering

Om platformbedrijven te ondersteunen, zou een gedragscode kunnen helpen. Voor

een in heel Europa geldende gedragscode pleit het genoemde rapport van de

HLEG.299 De Europese Commissie heeft deze aanbeveling overgenomen. In juli

2018 zal deze gedragscode gepubliceerd moeten worden op basis van een forum

met verschillende stakeholders. Het doel van de code is volgens de Commissie:

1. het waarborgen van transparantie over gesponsorde inhoud (in het bijzonder

politieke advertenties) maar ook het inperken van de opties voor

doelgroepbepaling voor politieke reclame en vermindering van de inkomsten

van de verspreiders van desinformatie;

2. meer duidelijkheid verschaffen over de werking van algoritmes en controle

door derden mogelijk maken;

3. gebruikers moeten gemakkelijker toegang krijgen tot verschillende

nieuwsbronnen die alternatieve standpunten weergeven;

4. het invoeren van maatregelen om nepaccounts op te sporen en af te sluiten,

en om het probleem van automatische bots aan te pakken;

5. factcheckers, onderzoekers en overheden moeten de mogelijkheid krijgen om

permanent online desinformatie te monitoren.300

Met een deel van deze acties zijn de sociale mediaplatformen al bezig.

Om aan de eisen van zo’n gedragscode tegemoet te komen, moeten sociale

mediaplatformen meer aandacht geven aan value sensitive design: waardebewust

298 HLEG (2018).

299 Idem, 32-33.

300 Europese Commissie (26 april 2018).


ontwerpen. Dat zou bijvoorbeeld kunnen resulteren in personalisatietechnologie die

diversiteit in het informatieaanbod ondersteunt (ook wel ‘diversity sensitive design’

genoemd).301 Een ander voorbeeld zou een ‘source transparency indicator’ zijn, een

indicator die verwijst naar de oorsprong van een bericht en weergeeft of een bron

betrouwbaar is (wat is de identiteit, wie is de eigenaar, houdt men zich aan

journalistieke en ethische normen?). Sociale-mediabedrijven en zoekmachines

zouden die kunnen inbouwen in hun ranking algoritmes.302

Regulering

Het is in het publieke belang de zelfregulering van de socialemediaplatformen

nauwgezet volgen. Als zelfregulering onvoldoende waarborgen voor een

betrouwbare nieuwsvoorziening oplevert, kan overheidsinterventie noodzakelijk

zijn, bijvoorbeeld in de vorm van regulering. Dit is wat de Europese Commissie

inmiddels ook heeft aangekondigd omtrent de gedragscode. In oktober 2018 wil ze

de eerste impact van de gedragscode meten. In december 2018 zal ze de

voortgang verder evalueren en eventueel overwegen om extra maatregelen te

nemen. Voorlopig neemt de Europese Commissie de rol van aanjager op zich bij de

totstandkoming van de gedragscode voor online platformen.

Overheden en mediabedrijven werken samen

Daarnaast kunnen overheden – nationaal en Europees – samenwerken met

mediabedrijven aan technologische oplossingen. Ze kunnen met platformbedrijven

een early warning-systeem ontwikkelen voor desinformatie. Omdat overheden en

grote platformen mediabedrijven gebaat zijn bij het beschermen van de

democratische orde, bestaat hiervoor een basis.303 Verder kunnen ze samen met

bedrijven voorbereidingen treffen voor de technologische ontwikkelingen in de

productie van desinformatie die eraan komen: manipulatie van beeld en geluid. Ze

kunnen samenwerken in de bestrijding van geautomatiseerde accounts (social

bots), die een belangrijke schakel zijn in de verspreiding van nepberichten en die

een steeds geavanceerder, op echte mensen gelijkend karakter krijgen.304

5.3 Mainstream mediabedrijven en onafhankelijke

factcheckorganisaties

Niet alleen platformbedrijven komen in actie naar aanleiding van de ophef rond de

verspreiding van desinformatie, maar ook gevestigde en nieuwe mediabedrijven

301 Helberger e.a. (2018).

302 HLEG (2018), p.23.


304 Tucker e.a. (2018); Polyakova & Boyer (2018); en Straathof e.a (2017).


voelen de noodzaak om hun zorgplicht na te leven. Gevestigde bedrijven zijn de

bekende kranten en omroepen. Nieuw is het scala aan bedrijven en bedrijfjes dat

daarnaast is opgekomen om een rol te spelen in de digitale nieuwsvoorziening.

Allerlei nieuwe initiatieven produceren een breed scala aan nieuws, uiteenlopend

van blogs en vlogs tot onderzoeksjournalistieke producten, commentaren en

opiniestukken – en ook politieke boodschappen en propaganda.

Van al deze mediabedrijven mag verwacht worden dat ze als elk ander bedrijf

transparant zijn over de kwaliteitsstandaarden waaraan hun producten moeten

voldoen. In het geval van mediabedrijven gaat het daarbij om redactioneel beleid en

journalistieke codes – en die zouden online niet mogen verschillen van offline.

Bovendien zouden mediabedrijven transparant(er) moeten zijn over hoe die

standaarden worden toegepast binnen hun media-uitingen. Kijkers, luisteraars en

lezers moeten aan de hand daarvan kunnen inschatten wat ze van journalistieke

producten mogen verwachten en hoeveel geloof ze eraan kunnen hechten (en of er

achter het nieuws een bepaalde agenda schuilgaat). Dit draagt bij aan het

waarborgen van het hoge vertrouwen van Nederlanders in hun huidige

nieuwsbronnen – grotendeels de klassieke nieuwsmedia – waardoor ze minder snel

geneigd zijn om alternatieve en meer dubieuze nieuwsbronnen via sociale media te

raadplegen.

Gevestigde mediabedrijven besteden de laatste tijd uitdrukkelijker aandacht aan

factchecking. Tegelijkertijd zoeken sommige nieuwe online media een niche in de

markt, bijvoorbeeld in de onderzoeksjournalistiek als tegenhanger van het ‘snelle’

nieuws. Nederlandse voorbeelden zijn De Correspondent, Follow the Money en

Yournalism. Daarnaast komen onafhankelijke factcheckorganisaties tot

ontwikkeling. Daarbij zijn voorlopig bereik en snelheid nog zwakke punten: als

desinformatie ‘viral gaat’, zijn deze organisaties nog onvoldoende in staat snel te

reageren en daarbij een groot publiek te bereiken.

In veel landen zijn onafhankelijke factcheckorganisaties actief. In Nederland zijn dat

Nieuwscheckers en Hoaxmelding. Net als veel buitenlandse factcheckers zijn deze

grotendeels afhankelijk van vrijwillige meldingen van verdenkingen dat een bericht

niet klopt, en van vrijwilligers om het bericht te checken.305

Een businessmodel in ontwikkeling

Externe factcheckorganisaties nemen taken op zich die traditionele media altijd zelf

vervulden. De opkomst van deze organisaties is een reactie op de digitale

nieuwsverspreiding, die maakt dat de herkomst van berichten en de journalistieke

305 Zie http://nieuwscheckers.nl/ en https://hoaxmelding.nl/.

http://nieuwscheckers.nl/

https://hoaxmelding.nl/


kwaliteit onduidelijk is. Wat nog in ontwikkeling is, is een businessmodel om deze

vorm van kwaliteitsborging te financieren. Of er een levensvatbaar businessmodel

bestaat, is mede afhankelijk van de bereidheid van nieuwsconsumenten om voor

kwaliteitsborging te betalen, en van de belangen die internetbedrijven hebben bij

kwaliteitsgaranties voor de content die ze doorgeven.

Naarmate platformbedrijven meer aansprakelijk worden gesteld voor de content die

ze verspreiden, hebben ze meer middelen over om feiten te checken. Dat biedt

mogelijkheden om deze functie professioneel te organiseren. Is dit onvoldoende,

dan kan de overheid een rol spelen door financieel of met kennis te faciliteren.

Coördinatie op Europees niveau

De Europese Commissie heeft inmiddels voor dat laatste gekozen en

aangekondigd om een onafhankelijk Europees netwerk van factcheckers op te

richten. Dit netwerk moet voor de hele EU

gemeenschappelijke werkmethoden vaststellen;

best practices uitwisselen; en

zorgen dat zo veel mogelijk feitelijke correcties kunnen worden uitgevoerd.

Het netwerk zal worden samengesteld uit de EU-leden van het International Fact

Checking Network, dat een strikte internationale gedragscode voor factchecken

hanteert.306 Het zal bestaan naast de website EUvsDisinfo van de East StratCom

Task Force, in het leven geroepen door de Europese Commissie in reactie op de

verspreiding van Russische desinformatie. Zij zullen doorgaan met hun werk en

gebruikmaken van het werk van het nieuw te vormen netwerk. Daarnaast zal de

Europese Commissie een veilig online platform inrichten met onder meer toegang

tot EU-brede data en analyse instrumenten voor onafhankelijke

factcheckorganisaties.307

Deze ontwikkelingen nemen niet weg dat de Nederlandse overheid de

professionalisering van Nederlandse factcheckorganisaties kan ondersteunen.

Daarbij is het van belang om organisatorisch en inhoudelijk op afstand te blijven.

Geen overspannen verwachtingen

Het is hoe dan ook van belang om geen overspannen verwachtingen te hebben van

factchecking. Dat vindt pas in een laat stadium plaats, nadat berichten al verspreid

zijn en er twijfels zijn gerezen. Berichten dat iets desinformatie is, vinden vaak geen


307 Idem.


verspreiding onder de lezers van het oorspronkelijke bericht, of worden door hen

niet geloofd. Het ontmaskeren van desinformatie blijkt vaak niet effectief.308

5.4 De overheid in samenspel met de samenleving

De overheid kan de institutionele context waarbinnen de media- en

platformbedrijven opereren zo inrichten, dat hun belang bij betrouwbaarheid en

kwaliteit groeit. Daarmee kan de markt zijn werk doen en wordt betrouwbare

nieuwsvoorziening beloond. De overheid monitort dan of dit vanuit maatschappelijk

perspectief voldoende resultaat oplevert en kan aanvullende regulering overwegen.

Toezicht op de rol van de media is binnen een democratie cruciaal. Daarbij is het

belangrijk om ook de onafhankelijke positie van de overheid te controleren.

Maar naast het bepalen van de institutionele spelregels voor het bedrijfsleven, heeft

de overheid ook in een rol in het creëren van andere voorwaarden om

technologisch burgerschap waar te kunnen maken. In deze paragraaf behandelen

we achtereenvolgens: mediawijsheid, een nieuw mensenrecht, zelforganisatie van

burgers, een maatschappelijke dialoog en de organisatie van meer kennis.

Mediawijsheid

Onderwijs speelt een centrale rol in het stimuleren van mediawijsheid als onderdeel

van technologisch burgerschap. Een belangrijke basisvaardigheid op het lager en

middelbaar onderwijs die meer aandacht moet krijgen, is het opzoeken en op

betrouwbaarheid beoordelen van informatie. Uit de Monitor Jeugd en Media 2017

blijkt dat leerlingen van verschillende niveaus niet kritisch genoeg zijn over de

informatie die zij vinden op internet. Velen van hen weten niet goed hoe ze de

gevonden informatie op betrouwbaarheid moeten beoordelen.309 Relatief weinig

leerlingen (minder dan 10%) letten op de auteur van de gebruikte informatie, de

actualiteit van de informatie of de bronnen waarop de informatie is gebaseerd. De

monitor laat ook zien dat de meeste jongeren hun digitale vaardigheden buiten

school opdoen, in hun vrije tijd en binnen het gezin, en dat bovendien

opleidingsniveau van de ouders en gezinsinkomen belangrijke voorspellers zijn

voor digitale geletterdheid. Het vergroten van de rol van de school bij het aanleren

van digitale geletterdheid zou mogelijk deze ongelijkheid recht kunnen trekken,

zodat kinderen niet te afhankelijk zijn van hun thuissituatie.310

308 Tucker e.a. (2018).

309 Kennisnet (2017), p.73.

310 Idem, o.a. p. 74.


Hier ligt een duidelijke rol voor de overheid. In april 2017 heeft de Tweede Kamer

een curriculumherziening goedgekeurd die was voorbereid door het Platform

Onderwijs 2032. Twee nieuwe vakgebieden zijn toegevoegd aan het curriculum:

digitale geletterdheid en burgerschap. Ontwikkelteams zijn op scholen aan de slag

om die vakgebieden in te vullen; begin 2019 komen ze met hun resultaten.

Mediawijsheid valt onder ‘digitale geletterdheid’, maar hoort ook thuis in

‘burgerschap’ in onze huidige hoogtechnologische samenleving. Leerlingen moeten

zich bewust worden van de technologische cultuur waarin ze leven en leren

begrijpen hoe technologie hen beïnvloedt. De Europese Commissie heeft in dit

verband aangekondigd om organisaties uit het maatschappelijk middenveld

inclusief factcheckorganisaties te gaan aanmoedigen om onderwijsmateriaal aan

scholen en leerkrachten ter beschikking te stellen.311

Technologisch burgerschap vraagt om begrip van de betekenis van technologie

voor ons privéleven en onze maatschappij – niet alleen van jongeren, maar van

mensen van alle leeftijden. Daarom hoort het ontwikkelen van mediawijsheid niet

alleen thuis in het onderwijs. Er moeten ook programma’s voor komen, gericht op

mensen die de schoolleeftijd voorbij zijn. De Europese Commissie wil in ieder geval

een Europese week van de mediageletterdheid gaan organiseren.

Nieuw mensenrecht

De realisatie van technologisch burgerschap vraagt om de mogelijkheid dat burgers

een beroep doen op het recht om niet digitaal gevolgd, gemeten en geanalyseerd

te worden, om niet ongewild beïnvloed te worden, onder andere in de keuze om

bepaald nieuws wel of niet te consumeren. Het Rathenau Instituut heeft voor dit

nieuwe mensenrecht gepleit in een publicatie voor het Parlementaire Assemblee

van de Raad van Europa; dit recht is ook overgenomen in een aangenomen

resolutie.312 Om dit recht te kunnen uitoefenen, moeten nieuwsconsumenten zich

om te beginnen bewust zijn van algoritmische personalisatie. Vervolgens zouden ze

zich daaraan moeten kunnen onttrekken.

De laatste tijd klinkt geregeld roep om meer transparantie van algoritmes.313 De

Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) biedt een wettelijk kader om

automatische beslissingen door algoritmes transparant te maken. In de AVG staat

dat de betrokkenen het recht hebben op ‘nuttige informatie over de onderliggende

logica’. Nuttige informatie bestaat bijvoorbeeld uit de gegevens die het algoritme


312 Est, R. van & J.B.A. Gerritsen, with the assistance of L. Kool (2017). Human rights in the robot age:

Challenges arising from the use of robotics, artificial intelligence, and virtual and augmented reality Expert

report written for the Committee on Culture, Science, Education and Media of the Parliamentary Assembly of

the Council of Europe (PACE), The Hague: Rathenau Instituut.

313 Hirsch Ballin e.a. (2016); Kool e.a. (2017); Dommering e.a. (2014); Dratwa (2014).


meeneemt, hoe zwaar elk van deze gegevens meeweegt, en de (typen)

uitkomsten.

Onderzoek laat overigens zien dat het mogelijk is verschillende aspecten van

algoritmes inzichtelijk te maken voor verschillende groepen eindgebruikers, zoals

nieuwsconsumenten, journalisten, maatschappelijke organisaties, wetenschappers

of beleidsmakers.314 Wil een burger zich effectief op de AVG beroepen, dan zijn er

instanties als de Autoriteit Persoonsgegevens waar hij of zij terecht kan.

Zelforganisatie

Technologisch burgerschap impliceert het vermogen tot zelforganisatie om het

recht op zelfbeschikking te beschermen en zich te weer te stellen tegen

ongewenste invloed van technologie. De overheid kan dit vermogen versterken,

bijvoorbeeld waar het gaat om de functie van de (online) nieuwsvoorziening voor de

democratie te waarborgen.

De overheid zou in dit verband kunnen onderzoeken in hoeverre een tegengeluid

van maatschappelijke organisaties en burgers versterkt zou kunnen worden om

zoveel mogelijk checks en balances in het huidige publieke debat te krijgen.

Versterking kan eventueel leiden tot een grotere kans op gezamenlijke burgeracties

en class actions: met collectieve gerechtelijke stappen namens een groep mensen

machtige platformbedrijven gezamenlijk aanpakken.

Maatschappelijke dialoog

De realisatie van technologisch burgerschap vraagt ook om maatschappelijk debat

over de impact van digitalisering op de nieuwsvoorziening.315 Zonder

maatschappelijke discussie laten we de ontwikkeling van technologie te veel over

aan de ingenieurs en de krachten van de markt. Publiek debat over de negatieve

effecten van de digitalisering van de nieuwsvoorziening vindt plaats (niet alleen in

de krant, maar ook bijvoorbeeld in ‘Zondag met Lubach’) en heeft effect. Onder

maatschappelijke druk komen platformbedrijven met allerlei maatregelen om de

verspreiding van desinformatie tegen te gaan.

Het is zaak voor de Nederlandse overheid om dit maatschappelijk debat verder te

versterken. De zogenoemde ‘Digitaliseringstop’, die dit jaar zou moeten

plaatsvinden in het kader van de digitaliseringsstrategie van het kabinet, zou een

impuls kunnen geven aan een maatschappelijke dialoog, zoals over de

314 Diakopoulos & Koliska (2017).

315 Dit past in het pleidooi dat we hebben gehouden in het eerdergenoemde rapport ‘Opwaarderen’ (Kool e.a.

2017), voor een nationale dialoog over de betekenis van digitalisering voor de borging van publieke waarden.


digitalisering van de nieuwsvoorziening. De overheid kan daarbij gebruikmaken van

ervaringen die zijn opgedaan in eerdere dialogen, zoals die rond nanotechnologie.

Meer kennis is nodig

Tot slot vraagt technologisch burgerschap om meer kennis. Om een effectief

maatschappelijk debat te kunnen voeren over de maatschappelijke gevolgen van

digitalisering van de nieuwsvoorziening, moet helder zijn wat die gevolgen zijn. Het

onderzoek daarnaar vertoont een reeks van ‘witte plekken’. Het geeft een

onvolledig zicht op hoe mensen online nieuws zoeken, welke kanalen ze

tegenkomen, welke combinaties van bronnen ze bekijken of lezen, en hoe ze op

basis daarvan tot een beeld van de actualiteit komen. We weten bovendien dat

mensen hierin erg van elkaar verschillen. Onderzoek geeft echter geen goed beeld

van de diversiteit in nieuwsconsumptie binnen de Nederlandse bevolking.

Een belangrijke vraag is bijvoorbeeld in hoeverre er groepen nieuwsconsumenten

in Nederland zijn die alleen nog alternatieve online bronnen tot zich nemen. Het is

online steeds gemakkelijker om je af te keren van de mainstream nieuwsbronnen,

je af te sluiten voor diversiteit in informatie en gelijkgestemden te vinden rond

alternatieve bronnen.

Andere vragen die meer onderzoek vergen, zijn: Hoe beïnvloeden desinformatie en

algoritmische personalisatie individuele overtuigingen en gedrag in Nederland? Hoe

verschilt het effect van desinformatie via audio en video van het effect van tekst?

Wat is de precieze rol van clickbaitsites in de verspreiding van nepnieuws in

Nederland en hoe kan die rol gemarginaliseerd worden? En uiteraard: wat zijn de

effecten van nieuwe maatregelen vanuit het bedrijfsleven en de overheid op de

verspreiding van desinformatie?316

Om dit soort vragen te kunnen beantwoorden, is toegang nodig tot data van

socialemediaplatformen. Die toegang is niet altijd even gemakkelijk te verkrijgen, en

verschilt ook per medium. Over de jaren heen heeft Facebook bijvoorbeeld de

restricties voor onderzoekers die (de data van) Facebook willen bestuderen

opgeschroefd. Recent – naar aanleiding van het debacle rondom Cambridge

Analytica – heeft het bedrijf zelfs een data lockdown afgekondigd in het kader van

de bescherming van gebruikersinformatie.317 De overheid zou kunnen stimuleren of

afdwingen dat platformbedrijven data toegankelijk maken voor specifieke

onderzoekers en onderzoeksdoeleinden. De High Level Expert Group on Fake

News and Online Disinformation pleit in dit verband voor Europese

316 De wetenschappelijke review van de Hewlett Foundation heeft een belangrijke gaten in het wetenschappelijk

onderzoek rondom desinfomratie gedefinieerd, zie Tucker e.a. (2018).

317 https://theconversation.com/facebooks-data-lockdown-is-a-disaster-for-academic-researchers-94533.

https://theconversation.com/facebooks-data-lockdown-is-a-disaster-for-academic-researchers-94533


onderzoekscentra voor onafhankelijk en interdisciplinair onderzoek, ingebed in

nationale kennisinstellingen. Deze centra zouden toegang tot de data van de

platformen moeten krijgen, rekening houdend met waarborgen voor privacy. De

Europese Commissie heeft deze aanbeveling inmiddels opgenomen in het voorstel

voor een gedragscode voor online platformbedrijven: ‘Factcheckers, onderzoekers

en overheden moeten de mogelijkheid krijgen om permanent online-desinformatie

te monitoren.’318

5.5 Tot slot

Tot op heden heeft Nederland geen grote nadelen ondervonden van de

verspreiding van desinformatie. Ook lijken de effecten mee te vallen van de

personalisatie van nieuwsstromen op het ontstaan van filterbubbels en

echokamers. De meeste Nederlandse burgers zijn redelijk breed geïnformeerd over

de actualiteit. Dit is cruciaal voor het functioneren van onze democratie.

Nederland heeft een relatief sterk mediastelsel. Mogelijk is dat een van de redenen

dat Nederland tot op heden niet veel last heeft gehad van de schaduwzijden van de

online nieuwsvoorziening. Er is in Nederland een onafhankelijk, publiek

gefinancierd stelsel van omroepen die gezamenlijk bijdragen aan een breed

gedeeld beeld van actuele gebeurtenissen. Daarnaast zijn er een tiental landelijke

dagbladen, een reeks van regionale dagbladen en een aantal weekbladen die zich

richten op nieuwsvoorziening. De marktpositie van de mainstream media is relatief

sterk in Nederland, zowel via krant, tijdschrift, radio en televisie, als via hun

aanwezigheid op internet.

Dit mediastelsel staat echter onder toenemende druk door de verdergaande

digitalisering, dalende advertentie-inkomsten en abonnementsinkomsten, in

combinatie met teruglopende rijksbijdragen. Een belangrijk onderdeel van het

waarborgen van de democratische functies van de Nederlandse nieuwsvoorziening

is het behouden en waar nodig ondersteunen van dit stelsel, zowel online als

offline. De Europese Commissie onderschrijft deze aanbeveling in haar recente

mededeling over de bestrijding van desinformatie. Ze roept de lidstaten op om meer

steun te geven aan kwaliteitsjournalistiek en zodoende een pluralistisch, gevarieerd

en duurzaam medialandschap te waarborgen.319


319 Bovendien komt komt de Commissie in 2018 met een oproep tot het indienen van voorstellen voor de

productie en verspreiding van hoogwaardige nieuwsberichten over EU-aangelegenheden via datagestuurde

nieuwsmedia. Zie Europese Commissie (26 april 2018).


Literatuurlijst

Ackerman, B. C. P. (2017). Exclusive: Russia Used Facebook Events to Organize

Anti-Immigrant Rallies on U.S. Soil. The Daily Beast, 11 september 2017.

https://www.thedailybeast.com/exclusive-russia-used-facebook-events-to-

organize-anti-immigrant-rallies-on-us-soil

Adobe Creative Cloud (2016). #VoCo. Adobe MAX 2016 (Sneak Peeks). YouTube.


Aelst, P. van, Strömbäck, J., Aalberg, T., Esser, F., Vreese, C. de, Matthes, J.,

Hopmann, D. Salgado, S., Hube, N. Stepinska, A., Papathanassopoulos, S.,

Berganza, R., Legnante, G., Reinem Ann, C. Ir Shaefer, T. & Stanyer, J.

(2017). Political communication in a high-choice media environment: a

challenge for democracy? Annals of the International Communication

Association, 41(1), 3-27.

https://brage.bibsys.no/xmlui/bitstream/handle/11250/2469769/Political

procent2Bcommunication procent2Bin procent2Ba procent2Bhigh

procent2Bchoice procent2Bmedia procent2Benvironment procent2Ba

procent2Bchallenge procent2Bfor procent2Bdemocracy.pdf?sequence=2.

Allcott, H., & Gentzkow, M. (2017). Social Media and Fake News in the 2016

Election (Working Paper No. 23089). National Bureau of Economic

Research. https://doi.org/10.3386/w23089

Ammelrooy, P. van (2016). ‘Photoshop voor audio’ kan geschiedenis verfraaien. De

Volkskrant, 5 november 2016. https://www.volkskrant.nl/economie/-

photoshop-voor-audio-kan-geschiedenis-verfraaien~a4409239/

Geraadpleegd 5 februari 2018.

An, J. (2011). Media Landscape in Twitter: A World of New Conventions and

Political Diversity. International AAAI Conference on Web and Social Media.

https://www.aaai.org/ocs/index.php/ICWSM/ICWSM11/paper/view/2825/328

3.

Assessing Russian Activities and Intentions in Recent Elections. (z.d.). [Testimony].

https://www.fbi.gov/news/testimony/assessing-russian-activities-and-

intentions-in-recent-elections Geraadpleegd 5 april 2018.

Bakker, P. (2016). Krantenstatistiek. http://krantenstatistiek.tumblr.com/?og=1


Bakker, P. (2017). De strijd om het bereik bij online nieuws. Stimuleringsfonds voor

de Journalistiek, 17 augustus 2017. https://www.svdj.nl/de-stand-van-de-


https://www.volkskrant.nl/economie/-photoshop-voor-audio-kan-geschiedenis-verfraaien~a4409239/

https://www.volkskrant.nl/economie/-photoshop-voor-audio-kan-geschiedenis-verfraaien~a4409239/

https://www.svdj.nl/de-stand-van-de-nieuwsmedia/strijd-om-bereik-bij-online-nieuws/


nieuwsmedia/strijd-om-bereik-bij-online-nieuws/ Geraadpleegd 5 februari

2018.

Bakshy, E., Messing, S., & Adamic, L. A. (2015). Exposure to ideologically diverse

news and opinion on Facebook. Science, 348(6239), 1130-1132.

http://science.sciencemag.org/content/348/6239/1130.

Balci, E. (2017). Hoe Erdogan aan die Nederlandse stemmen komt? Kijk eens een

week Turkse tv. De Volkskrant, 31 maart 2017.

https://www.volkskrant.nl/buitenland/hoe-erdogan-aan-die-nederlandse-

stemmen-komt-kijk-eens-een-week-turkse-tv~a4481523/

Barberá, P. (2014). How social media reduces mass political polarization. Evidence

from Germany, Spain, and the US. Job Market Paper, New York University,

46. http://pablobarbera.com/static/barbera_polarization_APSA.pdf.’;

Barner, B. (1998). Which technology and which democracy? Talk given at

Democracy and Digital Media Conference. http://web.mit.edu/m-i-

t/articles/barber.html Geraadpleegd 16 januari 2018

Bastos, M., & Walker, S. T. (2018). Facebook’s data lockdown is a disaster for

academic researchers. The Conversation.

http://theconversation.com/facebooks-data-lockdown-is-a-disaster-for-

academic-researchers-94533 Geraadpleegd 12 april 2018.

BBC News (2017). Google to ‘derank’ Russia Today and Sputnik.

http://www.bbc.com/news/technology-42065644

Beam, M. A. (2014). Automating the news: How personalized news recommender

system design choices impact news reception. Communication Research,

41(8), 1019-1041.

Bergman, T., Van de Beek E. (eds.), (2018). Nepnieuwsexplosie – Desinformatie in

de Nederlandse media. Groningen: De blauwe tijger.

Bialik, K. & Matsa, K.E. (2017). Key trends in sociale and digital news media. Pew

Research Center. http://www.pewresearch.org/fact-tank/2017/10/04/key-

trends-in-social-and-digital-news-media/

Boeschoten, T. (2015). Stedelijke publieken op Twitter (Master’s thesis).

http://dspace.library.uu.nl/handle/1874/311619

Borgers, E. (2017). Marktaandelen zoekmachines Q3 2017. Pure.

https://www.pure-im.nl/blog/marktaandelen-zoekmachines-q3-2017/

Geraadpleegd 5 februari 2018

Boxell, L., Gentzkow, M., & Shapiro, J. M. (2017). Is the internet causing political

polarization? Evidence from demographics (No. w23258). National Bureau

https://www.svdj.nl/de-stand-van-de-nieuwsmedia/strijd-om-bereik-bij-online-nieuws/



http://theconversation.com/facebooks-data-lockdown-is-a-disaster-for-academic-researchers-94533

http://theconversation.com/facebooks-data-lockdown-is-a-disaster-for-academic-researchers-94533

http://www.bbc.com/news/technology-42065644


of Economic Research. https://web.stanford.edu/~gentzkow/research/age-

polar.pdf.

Bradshaw, S. Howard, P. (2017). Troops, Trolls and Troublemakers: A Global

Inventory of Organized Social Media Manipulation. Computational

Propaganda Research Project, Working paper no. 2017.12, University of

Oxford.

Broer, T & Ostendorf, C (z.d.). Hoe boze twitteraars het nationale debat bepalen.

Vrij Nederland. https://www.vn.nl/hoe-de-boze-twitteraar-het-debat-bepaalt/

Geraadpleegd 8 mei 2018.

Burger, P. (2017). Fake news en fact check 1: Iedereen zou een factchecker

moeten zijn. Presentatie bij Presentatie bij Grote Expertisedag Nieuwe

Media 2017, Universiteit van Amsterdam.

https://webcolleges.uva.nl/Mediasite/Play/b3075a9f1d9244adaff80cc577cfcc

0e1d

Burger, P. (2017). Asielzoekers mishandelen puppy. Nieuwscheckers.

http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/hoax-asielzoekers-mishandelen-

puppy/ Geraadpleegd 6 februari 2018.

Burger, P. (2017). HOAX: Haatsite misbruikt foto’s mishandelde vrouwen voor

propaganda tegen vluchtelingen. Nieuwscheckers.

http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/haatsite-misbruikt-fotos-

mishandelde-vrouwen-voor-propaganda-tegen-vluchtelingen/

Burger, P. (2017). HOAX: Italiaanse vader molesteert Afrikaanse pedofiel.

Nieuwscheckers. http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/italiaanse-vader-

molesteert-afrikaanse-pedofiel/

Burger, P. (2017). HOAX: Leeuwen redden christenen van moslimextremisten.

Nieuwscheckers. http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/leeuwen-redden-

christenen-van-moslimextremisten/

Burger, P. (2017). HOAX: Studente besmet 324 mannen met HIV. Nieuwscheckers.

http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/hoax-studente-besmet-324-

mannen-met-hiv/

Burger, P. (2017). Illegale Albanezen verblijven in bunkers Hoek van Holland.

Nieuwscheckers. http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/illegale-

albanezen-verblijven-in-bunkers-hoek-van-holland/

Chakraborty, A., Paranjape, B., Kakarla, S., & Ganguly, N. (2016). Stop Clickbait:

Detecting and preventing clickbaits in online news media. In 2016

IEEE/ACM International Conference on Advances in Social Networks

https://www.vn.nl/hoe-de-boze-twitteraar-het-debat-bepaalt/


Analysis and Mining (ASONAM)

https://doi.org/10.1109/ASONAM.2016.7752207

Chamuleau, I., Lauf, E., van Santen, R., & Sierhuis, R. (2015). Mediamonitor -

Mediabedrijven en Mediamarkten 2014-2015. Hilversum: Commissariaat

voor de Media. http://www.mediamonitor.nl/wp-

content/uploads/2013/11/Mediamonitor-Mediabedrijven-en-Mediamarkten-

2014-2015.pdf

Cisco. (2017). Cisco Visual Networking Index: Forecast and Methodology, 2016–

2021.

Cole, S. (2017). AI-Assisted Fake Porn Is Here and We’re All Fucked. Vice.



Costera Meijer, I. (2007). The paradox of popularity. How young people experience

the news. In: Journalism studies, 8 (1), 96-116.

Cross Media Café (2017) Het fenomeen filter bubble wordt zwaar overdreven.

Mediafacts. http://www.mediafacts.nl/Actueel/Detail/boodschap-cross-

media-caf-fenomeen-filter-bubble-zwaar-overdreven Geraadpleegd 5

februari 2018.

Cuilenburg, J. J. van, & Lichtenberg, L. (1995). Het Bedreigde Debat?! Een

Beleidspamflet over Pers, Journalistiek en Democratie.

D’Onfro, J. (2016). Facebook’s News Feed is 10 years old. This is how the site has

changed. We Forum. https://www.weforum.org/agenda/2016/09/facebooks-

news-feed-is-10-years-old-this-is-how-the-site-has-changed/ Geraadpleegd

16 februari 2018.

De Bruijn, A., Schemkes, J., Enklaar, O., & Ponstein, S. (2017). Voormannen

DENK lijken op Twitter breder dan ze zijn door duizenden nepvolgers –

NieuwsCheckers.

De Jonge, J. (2015). Vertrouwen in de Wetenschap 2015: Feiten & Cijfers. Den

Haag: Rathenau Instituut, https://www.rathenau.nl/nl/kennis-voor-

beleid/vertrouwen-de-wetenschap-2015.

Dekker, P., Ridder, J. den, & Houwelingen, P. van. (2017). Burgerperspectieven

2017|1. Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP).

https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2017/Burgerpers

pectieven_2017_1

Dekker, S. (2017). Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Toekomst mediabeleid. Brief regering, 14 juli 2017. Onderzoek naar de




https://www.weforum.org/agenda/2016/09/facebooks-news-feed-is-10-years-old-this-is-how-the-site-has-changed/

https://www.weforum.org/agenda/2016/09/facebooks-news-feed-is-10-years-old-this-is-how-the-site-has-changed/


toekomst van de onafhankelijke journalistiek in Nederland.

https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32827-116.html

De Persgroep (2018). Jaarverslag 2017. https://depersgroep.jaarrapport.eu/wp-

content/uploads/2018/04/DePersgroep_AR17_Nl_Web.pdf

De Persgroep Nederland (z.d.). Privacy statement.

https://www.persgroep.nl/privacy.

DG COMM. (2017). Special Eurobarometer 452: Media pluralism and democracy.

DG COMM. (2017). Standard Eurobarometer 87 Volume A.

Diakopoulos, N., & Koliska, M. (2017). Algorithmic transparency in the news media.

Digital Journalism, 5(7), 809-828. http://www.nickdiakopoulos.com/wp-

content/uploads/2016/07/Algorithmic-Transparency-in-the-News-Media-

Final.pdf

Dillahunt, T. R., Brooks, C. A., & Gulati, S. (2015). Detecting and visualizing filter

bubbles in Google and Bing. In Proceedings of the 33rd Annual ACM

Conference Extended Abstracts on Human Factors in Computing Systems:

1851-1856. http://www.tawannadillahunt.com/wp-

content/uploads/2015/03/SESAndSearchv8-final.pdf.

Dimitrova, D. V., Shehata, A., Strömbäck, J., & Nord, L. W. (2014). The Effects of

Digital Media on Political Knowledge and Participation in Election

Campaigns: Evidence From Panel Data. Communication Research, 41(1),

95–118. https://doi.org/10.1177/0093650211426004

Dommering, E. J., van Ginkel, B. T., de Goede, M., Koops, E. J., Plooij-van Gorsel,

P. C., Verrijn Stuart, H. M., & Smallenbroek, J. (2014). Het internet: een

wereldwijde vrije ruimte met begrensde staatsmacht. AIV-advies

Dorsey, J. (‘Jack’) (2018). We’re committing Twitter to help increase the collective

health, openness, and civility of public conversation, and to hold ourselves

publicly accountable towards progress. [Tweet], 1 maart 2018.

https://twitter.com/jack/status/969234275420655616 Geraadpleegd 6 april

2018

Dratwa, J. (2014). Ethics of security and surveillance technologies. Brussels:

Brussels.

Duggan, M., & Smith, A. (2016). The political environment on social media. Pew

Research Center, 25. http://assets.pewresearch.org/wp-

content/uploads/sites/14/2016/10/24160747/PI_2016.10.25_Politics-and-

Social-Media_FINAL.pdf.



https://twitter.com/jack/status/969234275420655616


Dutton, W. H., Reisdorf, B. C., Dubois, E., & Blank, G. (2017). Search and Politics:

The Uses and Impacts of Search in Britain, France, Germany, Italy, Poland,

Spain, and the United States. SSRN Electronic Journal.

https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2960697.

Dylko, I., Dolgov, I., Hoffman, W., Eckhart, N., Molina, M., & Aaziz, O. (2017). The

dark side of technology: An experimental investigation of the influence of

customizability technology on online political selective exposure. Computers

in Human Behavior, 73, 181-190.

https://www.researchgate.net/publication/315641094_The_dark_side_of_tec

hnology_An_experimental_investigation_of_the_influence_of_customizabilit

y_technology_on_online_political_selective_exposure

Enge, E. (2018). How much does Google index Twitter in 2018. Stone Temple.

https://www.stonetemple.com/twitter-indexing-study-2018.

Eslami, M., Rickman, A., Vaccaro, K., Aleyasen, A., Vuong, A., Karahalios, K.,

Hamilton, K. & Sandvig, C. (2015). I always assumed that I wasn't really that

close to [her]: Reasoning about Invisible Algorithms in News Feeds. In

Proceedings of the 33rd annual ACM conference on human factors in

computing systems, 153-162.

EU East StratCom Task Force. (2017). Means, goals and consequences of the pro-

Kremlin disinformation campaign | ISPI.

http://www.ispionline.it/it/pubblicazione/means-goals-and-consequences-

pro-kremlin-disinformation-campaign-16216 Geraadpleegd 6 februari 2018.

EU vs DISINFORMATION (2018). Removal of three cases further to complaints by

Dutch media. https://euvsdisinfo.eu/removal-of-three-cases-further-to-

complaints-by-dutch-media/ Geraadpleegd 5 april 2018.

Europese Commissie (26 april 2018). Bestrijding van online-desinformatie:

Commissie stelt EU-brede praktijkcode voor. http://europa.eu/rapid/press-

release_IP-18-3370_nl.htm.

Farhi, P. (2017). The mysterious group that’s picking Breitbart apart, one tweet at a

time. Washington Post, 22 september 2017.

https://www.washingtonpost.com/lifestyle/style/the-mysterious-group-thats-

picking-breitbart-apart-one-tweet-at-a-time/2017/09/22/df1ee0c0-9d5c-11e7-

9083-fbfddf6804c2_story.html

FD Mediagroep (2017). ‘FD Mediagroep innoveert SMART met extra ondersteuning

van Google’, 12 december 2017. https://fdmg.nl/fd-mediagroep-innoveert-

smart-met-extra-ondersteuning-van-google/




Ferrara, E. (2017). Disinformation and Social Bot Operations in the Run Up to the

2017 French Presidential Election. arXiv:1707.00086 [physics].


Feuz, M., Fuller, M., & Stalder, F. (2011). Personal Web searching in the age of

semantic capitalism: Diagnosing the mechanisms of personalisation. First

Monday, 16(2). http://ojphi.org/ojs/index.php/fm/article/view/3344.

Flaxman, S., Goel, S., & Rao, J. M. (2016). Filter Bubbles, Echo Chambers, and

Online News Consumption. Public Opinion Quarterly, 80(S1), 298–320.

https://doi.org/10.1093/poq/nfw006.

Garrett, R. K. (2009). Politically motivated reinforcement seeking: Reframing the

selective exposure debate. Journal of Communication, 59(4), 676-699

Geenen, D. van, Schäfer, M. T., Boeschoten, T., Hekman, E., Bakker, P. and

Moons, J. (2016). Mining One Week of Twitter. Mapping Networked Publics

in the Dutch Twittersphere. Paper presented at AoIR 2016: The 17th Annual

Conference of the Association of Internet Researchers. Berlin, Germany:

AoIR. http://spir.aoir.org.

Goel, S., Anderson, A., Hofman, J., & Watts, D. J. (2015). The structural virality of

online diffusion. Management Science, 62(1), 180-196.

https://www.microsoft.com/en-us/research/wp-

content/uploads/2016/04/twiral.pdf

Grauss, D. (2018). VOGIN-IP lezing: zoeken, vinden en aanbevelen. Personalisatie

versus privacy. https://www.slideshare.net/davidgraus.

Guess, A., Nyhan, B., & Reifler, J. (2018). Selective Exposure to Misinformation:

Evidence from the consumption of fake news during the 2016 US

presidential campaign. https://www.dartmouth.edu/~nyhan/fake-news-

2016.pdf

Haim, M., Graefe, A., & Brosius, H. B. (2017). Burst of the filter bubble? Effects of

personalization on the diversity of Google News. Digital Journalism, 1-14.


Hannak, A., Sapiezynski, P., Molavi Kakhki, A., Krishnamurthy, B., Lazer, D.,

Mislove, A., & Wilson, C. (2013). Measuring personalization of web search.

In Proceedings of the 22nd international conference on World Wide Web

(pp. 527-538). ACM. https://arxiv.org/pdf/1706.05011.pdf

Hargittai, E. (2015). Why doesn’t Science publish important methods info

prominently? Crooked Timber. http://crookedtimber.org/2015/05/07/why-

doesnt-science-publish-important-methods-info-prominently/ Geraadpleegd

14 februari 2018.

https://www.slideshare.net/davidgraus




Harriss, L., & Raymer, K. (2017). Online Information and Fake News. London:

Parliamentary Office of Science and Technology.

http://researchbriefings.parliament.uk/ResearchBriefing/Summary/POST-

PN-0559

Hayter, L. (2013). Lookalike modelling: the ad industry technique demystified. The

Guardian. http://www.theguardian.com/media-network/media-network-

blog/2013/sep/06/lookalike-modelling-advertising-demystified Geraadpleegd

14 februari 2018.

Heck, W (2018). De vele blunders in de strijd tegen nepnieuws. NRC.Next.

https://www.nrc.nl/nieuws/2018/02/12/veel-blunders-in-de-strijd-van-de-eu-

tegen-nepnieuws-a1591915

Helberger, N. (2011). Diversity by design. Journal of Information Policy, 1, 441-469.

http://www.jstor.org/stable/10.5325/jinfopoli.1.2011.0441

Helberger, N., Karppinen, K., & D’Acunto, L. (2018). Exposure diversity as a design

principle for recommender systems. Information, Communication & Society,

21(2), 191-207.

http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/1369118X.2016.1271900

High Level Expert Group (HLEG) on Fake News and Online Disinformation (2018).

A multi-dimensional approach to disinformation. EU: directorate-General for

Communication Networks, Content and Technology. Brussels.

https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/news/final-report-high-level-

expert-group-fake-news-and-online-disinformation

Hijink, M. (z.d.). Hoe stelt Apple jouw nieuws samen?. NRC.

https://www.nrc.nl/nieuws/2018/04/05/hoe-stelt-apple-jouw-nieuws-samen-

a1598402 Geraadpleegd 12 april 2018.

Hirsch Ballin, E., Broeders, D., Schrijvers, E., van der Sloot, B., van Brakel, R., & de

Hoog, J. (2016). Big Data in een vrije en veilige samenleving; Den Haag:

WRR.

Hoaxmelding (2017). Geen roetveegpieten of regenboogpieten meer in het

Sinterklaasjournaal. https://www.hoaxmelding.nl/hoax/geen-roetveegpieten-

of-regenboogpieten-meer-in-het-sinterklaasjournaal/ Geraadpleegd 6

februari 2018.

Hoaxmelding (2017). Maak kans op €100.000,- door dit bericht alleen maar te

delen. https://www.hoaxmelding.nl/scam/maak-kans-op-e100-000-door-dit-

bericht-alleen-maar-te-delen/ Geraadpleegd 6 februari 2018.

https://www.nrc.nl/nieuws/2018/04/05/hoe-stelt-apple-jouw-nieuws-samen-a1598402

https://www.nrc.nl/nieuws/2018/04/05/hoe-stelt-apple-jouw-nieuws-samen-a1598402






Hoaxmelding (2017). Dierenbeul uit Arnhem gezocht.



Hoaxmelding (z.d.). Beleid Hoaxmelding. https://www.hoaxmelding.nl/beleid/


Hoaxmelding (z.d.). Disclaimer. https://www.hoaxmelding.nl/disclaimer/


Hoeve, M. ter, Heruer, M., Odijk, D., Schuth, A., & Rijke, M. de (2017). Do News

Consumers Want Explanations for Personalized News Rankings?. In

FATREC Workshop on Responsible Recommendation Proceedings

Howard, P. N., & Kollanyi, B. (2016). Bots,# strongerin, and# brexit: Computational

propaganda during the uk-eu referendum.


Isaac, M. (2018). Facebook Overhauls News Feed to Focus on What Friends and

Family Share. The New York Times, 11 januari 2018.

https://www.nytimes.com/2018/01/11/technology/facebook-news-feed.html

Iyengar, S., & Hahn, K. S. (2009). Red media, blue media: Evidence of ideological

selectivity in media use. Journal of Communication, 59(1), 19-39

Jonker, J. (2017). Nepnieuws gevaar voor Nederland. De Telegraaf, 14 november

2017. https://www.telegraaf.nl/nieuws/1196666/nepnieuws-gevaar-voor-

nederland

Jonker, J. (2017). Bedreiging voor de democratie. De Telegraaf, 14 november

2017. https://www.telegraaf.nl/nieuws/1196859/bedreiging-voor-de-

democratie

Kamer, M. (2016). Chatbots gaan nieuwsconsumptie personaliseren.

Stimuleringsfonds voor de journalistiek. https://www.svdj.nl/nieuws/chatbots-

gaan-de-moderne-nieuwsconsumptie-personaliseren/ Geraadpleegd 16

maart 2018.

Kanne, P., & Driessen, M. (2017). Desinformatie leidt tot verwarring bij

nieuwsconsument. Amsterdam: I&O Research.

https://ioresearch.nl/Portals/0/Rapport %20Nepnieuws %20Volkskrant

%20Versie %2019122017.pdf

Kantrowitz, A. (2017). Twitter Offered Russian Television Network RT 15% Of Its

Total Share Of US Elections Advertising. Buzzfeed.

https://www.buzzfeed.com/alexkantrowitz/twitter-offered-rt-15-of-its-total-

share-of-us-elections. Geraadpleegd 16 april 2018.


https://www.hoaxmelding.nl/beleid/

https://www.hoaxmelding.nl/disclaimer/


Kasteleijn, N. (2017). Nepnieuws groot gevaar voor Nederland? Dat lijkt dus wel

mee te vallen. NOS, 29 augustus 2017. https://nos.nl/artikel/2190381-

nepnieuws-groot-gevaar-voor-nederland-dat-lijkt-dus-wel-mee-te-vallen.html


Kasteleijn, N. (2018). Terug naar de basis: hoe Facebook gebruikers wil

terugwinnen. NOS, 12 januari 2018. https://nos.nl/artikel/2211626-terug-

naar-de-basis-hoe-facebook-gebruikers-wil-terugwinnen.html

Kasteleijn, N. (2018). YouTube heeft complottheorie-probleem, ziet Wikipedia als

deel van oplossing. NOS, 14 maart 2018. https://nos.nl/artikel/2222306-

youtube-heeft-complottheorie-probleem-ziet-wikipedia-als-deel-van-

oplossing.html Geraadpleegd 6 april 2018.

Kennedy Van Der Laan. Litigation Dutch Media vs. EU. (z.d.).

https://kvdl.com/news/litigation-dutch-media-vs-eu/ Geraadpleegd 5 april

2018.

Kennisnet. (2017). Monitor Jeugd en Media - Gebruik van digitale media door

jongeren. https://www.kennisnet.nl/publicaties/monitor-jeugd-en-media/

Kist, R. (2018). Hoe Facebook van de hemel in de hel belandde, NRC, 12 maart

2018. https://www.nrc.nl/nieuws/2018/03/12/hoe-facebook-van-de-hemel-in-

de-hel-belandde-a1595347 https://newsroom.fb.com/news/2018/03/hard-

questions-election-security

Kist, R., & Wassens, R. (2017). Ook Nederlandse media werden misleid door

Russische trollen. NRC, 8 december 2017.

https://www.nrc.nl/nieuws/2017/12/08/media-nederland-citeerden-trollen-als-

bron-a1584306

Kist, R., & Zantingh, P. (2017). Geen grote rol nepnieuws in aanloop naar

verkiezingen. NRC, 6 maart 2017.

https://www.nrc.nl/nieuws/2017/03/06/fake-news-nee-zo-erg-is-het-hier-niet-

7144615-a1549050

Kivits, N. (2017). Het nieuwe Nu.nl: ‘Personalisatie is hét thema voor 2018’

Villamedia. https://www.villamedia.nl/artikel/het-nieuwe-nu.nl-personalisatie-

is-het-thema-voor-2018 . Geraadpleegd 15 januari 2018

Kliman-Silver, C., Hannak, A., Lazer, D., Wilson, C., & Mislove, A. (2015). Location,

location, location: The impact of geolocation on web search personalization.

In Proceedings of the 2015 Internet Measurement Conference (pp. 121-

127). ACM. http://www.ccs.neu.edu/home/cbw/static/pdf/location-imc15.pdf






https://kvdl.com/news/litigation-dutch-media-vs-eu/




Koenes, R. (2017). Tweets Kuzu massaal gedeeld door nepaccounts. AD.nl, 12

maart 2017. https://www.ad.nl/binnenland/tweets-kuzu-massaal-gedeeld-

door-nepaccounts~a4575e3c/

Kool, L., Timmer, J., & van Est, R. (2017). Opwaarderen. Borgen van publieke

waarden in de digitale samenleving. Den Haag: Rathenau Instituut.

https://www.rathenau.nl/nl/digitale-samenleving/opwaarderen

Korthagen, I.A. & I. van Keulen (2018). Online meebeslissen. Lessen uit onderzoek

naar digitale burgerparticipatie voor het Europees Parlement. Den Haag:

Rathenau Instituut. https://www.rathenau.nl/nl/kennis-voor-beleid/online-

meebeslissen

Korthagen, I.A. (2016). Wakers van de wetenschap. Over het belang en de functies

van wetenschapsjournalistiek. Den Haag: Rathenau Instituut.

https://www.rathenau.nl/nl/kennis-voor-beleid/wakers-van-de-wetenschap

Kranenberg, A. (2017). Wie weet nog wat er waar is?. De Volkskrant.

https://www.volkskrant.nl/media/wie-weet-nog-wat-er-waar-is~a4549094/; en

http://www.volkskrant.nl/kijkverder/2017/desinformatie/

Lauf, E., Ton, P., & Weggemans, V. (2017). 15 jaar Mediamonitor. Hilversum:

Commissariaat voor de Media. https://www.cvdm.nl/wp-

content/uploads/2017/06/15-Jaar-MM-pdf-LR.pdf

Lee, S. M. (2016). Mark Zuckerberg Says Fake News On Facebook Didn’t Change

The Election. Buzzfeed.

https://www.buzzfeed.com/stephaniemlee/zuckerberg-techonomy-fake-

news-election Geraadpleegd 6 februari 2018

Leonnig, C. D., Hamburger, T., & Helderman, R. S. (2017). Russian firm tied to pro-

Kremlin propaganda advertised on Facebook during election. Washington

Post

Levin, S. (2017). Did Russia fake black activism on Facebook to sow division in the

US? The Guardian.

http://www.theguardian.com/technology/2017/sep/30/blacktivist-facebook-

account-russia-us-election

Mediamonitor – Televisie in 2016.

http://www.mediamonitor.nl/mediamarkten/televisie/televisie-in-2016


Meer, G. van (2016). Data Science activities at the Consumer Intelligence

department of RTL Nederland. https://www.linkedin.com/pulse/data-science-

activities-consumer-intelligence-rtl-geoffrey-van-



https://www.rathenau.nl/nl/digitale-samenleving/opwaarderen



http://www.mediamonitor.nl/mediamarkten/televisie/televisie-in-2016

https://www.linkedin.com/pulse/data-science-activities-consumer-intelligence-rtl-geoffrey-van-meer?articleId=6109004864510050304#comments-6109004864510050304&trk=prof-post



meer?articleId=6109004864510050304#comments-

6109004864510050304&trk=prof-post.

Ming-Yu Liu. (2017). Snow2SummerImageTranslation-06. YouTube.

https://www.youtube.com/watch?v=9VC0c3pndbI

Ministerie van Algemene Zaken. (2017). Kamerbrief over heimelijke beïnvloeding

van de publieke opinie door statelijke actoren.

https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2017/12/18/kamerbri

ef-over-heimelijke-beinvloeding-van-de-publieke-opinie-door-statelijke-

actoren

Ministerie van Algemene Zaken. (2018). Kamerbrief met reactie op motie over

website EUvsDisinfo.

https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2018/03/09/kamerbri

ef-met-reactie-op-motie-over-website-euvsdisinfo

Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, (2017). Jaarverslag

2016: dreiging voor Nederland onverminderd hoog – Nieuwsbericht – AIVD.

https://www.aivd.nl/actueel/nieuws/2017/04/04/jaarverslag-2016-dreiging-

voor-nederland-onverminderd-hoog

Mitchell, A., Simmons, K., Matsa, K. E., & Silver, L. (2018). Publics Globally Want

Unbiased News Coverage, but Are Divided on Whether Their News Media

Deliver. http://www.pewglobal.org/2018/01/11/publics-globally-want-

unbiased-news-coverage-but-are-divided-on-whether-their-news-media-

deliver/ Geraadpleegd 6 februari 2018.

Modderkolk, H. (2017). De belofte van sociale media was dat ze ons blikveld

zouden verruimen, maar het tegenovergestelde gebeurde. De Volkskrant,

10 november 2017. https://www.volkskrant.nl/tech/de-belofte-van-sociale-

media-was-dat-ze-ons-blikveld-zouden-verruimen-maar-het-

tegenovergestelde-gebeurde~a4535914/

Modderkolk, H., & van Zijl, F. (2017). Generaal: Nederland kan digitale dreiging niet

aan. De Volkskrant, 29 augustus 2017.

https://www.volkskrant.nl/binnenland/generaal-nederland-kan-digitale-

dreiging-niet-aan~a4513708/

Moeller, J., Trilling, D., Helberger, N., Irion, K., & De Vreese, C. (2016). Shrinking

core? Exploring the differential agenda setting power of traditional and

personalized news media. info, 18(6), 26-41.

https://www.emeraldinsight.com/doi/full/10.1108/info-05-2016-0020.

Mosseri, A. (2018). Bringing People Closer Together | Facebook Newsroom.

https://newsroom.fb.com/news/2018/01/news-feed-fyi-bringing-people-

closer-together/ Geraadpleegd 6 april 2018.



http://www.pewglobal.org/2018/01/11/publics-globally-want-unbiased-news-coverage-but-are-divided-on-whether-their-news-media-deliver/



https://www.volkskrant.nl/binnenland/generaal-nederland-kan-digitale-dreiging-niet-aan~a4513708/

https://www.volkskrant.nl/binnenland/generaal-nederland-kan-digitale-dreiging-niet-aan~a4513708/

https://www.emeraldinsight.com/doi/full/10.1108/info-05-2016-0020




Mosseri, A. (2018). Ending the Explore Feed Test | Facebook Newsroom.

https://newsroom.fb.com/news/2018/03/news-feed-fyi-ending-the-explore-

feed-test/ Geraadpleegd 13 april 2018.

Munnichs, G., M. Kouw & L. Kool (2017). Een nooit gelopen race. Over

cyberdreigingen en versterking van weerbaarheid. Den Haag: Rathenau

Instituut. https://www.rathenau.nl/nl/digitale-samenleving/een-nooit-gelopen-

race

Narayanan, V., Barash, V., Kelly, J., Kollanyi, B., Neudert, L. M., & Howard, P. N.

(2018). Polarization, Partisanship and Junk News Consumption over Social

Media in the US. arXiv preprint arXiv:1803.01845.


NDP Nieuwsmedia (z.d.) http://www.ndpnieuwsmedia.nl/democratie-en-media/


Neudert, L.-M., Kollanyi, B., & Howard, P. N. (2017). Junk News and Bots during

the German Parliamentary Election: What are German Voters Sharing over

Twitter? The Computational Propaganda Project.

http://comprop.oii.ox.ac.uk/wp-

content/uploads/sites/93/2017/09/ComProp_GermanElections_Sep2017v5.p

df

Nelson, J. L., & Taneja, H. (2018). The small, disloyal fake news audience: The role

of audience availability in fake news consumption. new media & society,

1461444818758715.

https://www.researchgate.net/profile/Jacob_Nelson7/publication/322820042

_The_Small_Disloyal_Fake_News_Audience_The_Role_of_Audience_Avail

ability_in_Fake_News_Consumption/links/5a8b07bb0f7e9b1a9555a3a4/The

-Small-Disloyal-Fake-News-Audience-The-Role-of-Audience-Availability-in-

Fake-News-Consumption.pdf.

Nguyen, T. T., Hui, P. M., Harper, F. M., Terveen, L., & Konstan, J. A. (2014).

Exploring the filter bubble: the effect of using recommender systems on

content diversity. In Proceedings of the 23rd international conference on

World wide web: 677-686.


Nielsen, R. K. (2016). ‘People Want Personalised Recommendations (Even as they

Worry about the Consequences)’. In Reuters (2016). Digital news report:

112

Nieuwscheckers (2017). Over Nieuwscheckers.

http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/over-nieuwscheckers/










http://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/over-nieuwscheckers/


NOBO (2017). Geraadpleegd 5 februari 2018, van

http://www.vinex.nl/upload/resultaat/173/NOBO %20top %2050 %20okt

%202017.xlsx

NOS Kort (@noskort) • Instagram photos and videos. (z.d.).

https://www.instagram.com/noskort/ Geraadpleegd 6 februari 2018.

NOS laat je zelf nieuws opvragen via chatbot in Facebook Messenger. (2017).

http://numrush.nl/2017/01/19/nos-update-chatbot-facebook-messenger/

Geraadpleegd 16 april 2018.

NOS Lab. (2018). https://lab.nos.nl/ Geraadpleegd 15 januari 2018.

NOS update. (z.d.). https://www.facebook.com/NOSupdate/ Geraadpleegd 15

januari 2018.

NRC (2018). Journalistiek jaarverslag 2017.

https://www.nrc.nl/nieuws/2017/12/18/opinies-zijn-nu-lifestyle-a1585369.

NOS (2018) Unilever dreigt te stoppen met advertenties op sociale media. NOS, 12

februari 2018 https://nos.nl/artikel/2216701-unilever-dreigt-te-stoppen-met-

advertenties-op-sociale-media.html Geraadpleegd 25 april 2018.

NRC (z.d.). Big Board. https://www.nrc.nl/bigboard/

Okhuijsen, S. (‘Steeph’) (2015). Geert Wilders plotseling 200.000 nepvolgers rijker

op Twitter. Sargasso, 28 juli 2015. http://sargasso.nl/geert-wilders-koopt-

nepvolgers-op-twitter/

Oord, A. van den, Dieleman, S., & Zen, H. (2016). WaveNet: A Generative Model

for Raw Audio. https://deepmind.com/blog/wavenet-generative-model-raw-

audio/ Geraadpleegd 6 februari 2018

Oosterveer, D. (2017). Social media in Nederland 2017: Instagram & Snapchat

favoriet onder jongeren. https://www.marketingfacts.nl/berichten/nationale-

social-media-onderzoek-2017 Geraadpleegd 5 februari 2018.

Oostveen, M. (2012). World Wide Web of Your Wide Web? Juridische aspecten

van zoekmachine-personalisatie. Tijdschrift Voor Internetrecht, 2012.

https://dare.uva.nl/search?identifier=c256ab20-b370-4fb4-8a23-

0fc3c09efc78

Oxford University Press (2018). Trump supporters and extreme right 'share widest

range of junk news'. http://www.ox.ac.uk/news/2018-02-06-trump-

supporters-and-extreme-right-share-widest-range-junk-news

Pariser, E. (2012). The Filter Bubble: How the New Personalized Web Is Changing

What We Read and How We Think (Reprint edition). New York, NY:

Penguin Books

https://www.instagram.com/noskort/

http://numrush.nl/2017/01/19/nos-update-chatbot-facebook-messenger/

https://lab.nos.nl/


https://nos.nl/artikel/2216701-unilever-dreigt-te-stoppen-met-advertenties-op-sociale-media.html%20Geraadpleegd%2025%20april%202018

https://nos.nl/artikel/2216701-unilever-dreigt-te-stoppen-met-advertenties-op-sociale-media.html%20Geraadpleegd%2025%20april%202018

https://www.nrc.nl/bigboard/






Pleijter, A. (2017) De nepnieuwslawine zonder nepnieuws. Villamedia.

https://www.villamedia.nl/artikel/pas-op-die-nepnieuwslawine-is-niet-meer-

dan-een-sneeuwvlok

Polyakova, A., Spencer P. Boyer (2018). The Future of Political Warfare: Russia,

the West, and the coming age of global digital competition, Brookings –

Robert Bosch Foundation, 16

Poort, F. (2018). Oscarwinnaar waarschuwt met nep-Obama-filmpje. Bright.

https://www.bright.nl/nieuws/oscarwinnaar-waarschuwt-met-nep-obama-

filmpje

Powers, E. (2017). My News Feed is Filtered? Awareness of news personalization

among college students. Digital Journalism, 5(10), 1315-1335

http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/21670811.2017.1286943

Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2011). De nieuwe regels van het spel:

Internet en publiek debat. Den Haag: RMO.

https://www.raadrvs.nl/uploads/docs/De_nieuwe_regels_van_het_spel.pdf

Rappler/ AFP news agency (2017). Facebook, Twitter, Google take aim at 'troll

armies' that helped Trump win.

https://www.rappler.com/technology/news/187016-social-media-giants-

congress-hearing-oct-31-2017

Recommender system. (2018). In Wikipedia.

https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Recommender_system&oldid=837

846805

Reuters Institute for the Study of Journalism, University of Oxford. (2016). Digital

News Report 2016. Oxford.

http://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/research/files/Digital

%2520News%2520Report%25202016.pdf

Reuters Institute for the Study of Journalism, University of Oxford. (2017). Digital

News Report 2017. Oxford.

https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/Digital%20News%2

0Report%202017%20web_0.pdf

Rogers, R. Fake news en fact check 3: De belangrijkste lessen. Presentatie bij de

Grote Expertisedag Nieuwe Media 2017, Universiteit van Amsterdam.

https://webcolleges.uva.nl/Mediasite/Play/cb60983877dc4c59a7bffa68a52a

16651d

RTL (z.d.). Privacy- en cookiestatement. https://privacy.rtl.nl/cookie-and-privacy-

statement Geraadpleegd 14 februari 2018.

RTL (z.d.). RTL Data Intelligence. https://www.youtube.com/watch?v=8_UzX_psL_s




Ruigrok, N., Atteveldt, W. van, Gagestein S., & Keulen, R. van (2017). 15 minutes

of fame. Amsterdam. http://nieuwsmonitor.org/wp-

content/uploads/onderzoeksrapport-MediaPolitiek.pdf

Sanoma (2018). Statement of non-financial information. https://sanoma.com/wp-


Sandvig, C. (2015). The Facebook ‘It’s Not Our Fault’ Study.

https://socialmediacollective.org/2015/05/07/the-facebook-its-not-our-fault-

study/ Geraadpleegd 14 februari 2018.

Sandvig, C., Hamilton, K., Karahalios, K., & Langbort, C. (2014). Auditing

algorithms: Research methods for detecting discrimination on internet

platforms. Data and discrimination: converting critical concerns into

productive inquiry, 1-23

Sanoma (2018). Statement of non-financial information. https://sanoma.com/wp-


Seymour, J., & Tully, P. (2016). Weaponizing data science for social engineering:

Automated E2E spear phishing on Twitter

Shao, C., Ciampaglia, G. L., Varol, O., Flammini, A., & Menczer, F. (2017). The

spread of fake news by social bots. https://arxiv.org/pdf/1707.07592.pdf

Shaban, H., Timberg, C., and Dwoskin, E. (2017). ‘Facebook, Google and Twitter

testified on Capitol Hill. Here’s what they said.’ Washington Post, 31 oktober

2017. https://www.washingtonpost.com/news/the-

switch/wp/2017/10/31/facebook-google-and-twitter-are-set-to-testify-on-

capitol-hill-heres-what-to-expect/

Sleeping Giants (2016). ‘THE SG UPDATED CONFIRMED LIST:

http://bit.ly/2gcSNvW THE SG FAQ: http://bit.ly/2hgC9wv REMOVE ADS

YOURSELF: http://bit.ly/2hzUZin pic.twitter.com/JszlNFryKY’ [Tweet].

https://twitter.com/slpng_giants/status/809563352204591105 Geraadpleegd

25 april 2018.

Slegers, S. (2018). ‘Badmeester, wat weet u van mij?’ Argos-verslaggever vraagt

inzage in persoonsgegevens, Argos, 28 april 2018.

https://www.nporadio1.nl/argos/onderwerpen/453647-badmeester-wat-weet-

u-van-mij-argos-verslaggever-vraagt-inzage-in-persoonsgegevens.

Steins Bisschop, J. (2017) Blendle & NRC: de kwetsbare positie van journalistiek.

Frankwatching. https://www.frankwatching.com/archive/2017/03/19/blendle-

nrc-de-kwetsbare-positie-van-journalistiek/ Geraadpleegd 15 januari 2018.









https://twitter.com/slpng_giants/status/809563352204591105






Stimuleringsfonds voor de Journalistiek (z.d.) - De Stand van de Nieuwsmedia.

https://www.svdj.nl/stand-van-de-nieuwsmedia/ Geraadpleegd 5 februari

2018.

Straathof, B., Van Veldhuizen, S., & Bijlsma, M. (2017). Scientia potentia est: de

opkomst van de makelaar voor alles. Centraal Planbureau

Stroud, N. J. (2010). Polarization and partisan selective exposure. Journal of

communication, 60(3), 556-576; Vicario, M. D., Bessi, A., Zollo, F., Petroni,

F., Scala, A., Caldarelli, G., Stanley H.E., Quattrociocchi, W. (2016). The

spreading of misinformation online. Proceedings of the National Academy of

Sciences, 113(3), 554–559. http://www.pnas.org/content/113/3/554.full

Subramanian, S. (2017). Meet the Macedonian Teens Who Mastered Fake News

and Corrupted the US Election. https://www.wired.com/2017/02/veles-

macedonia-fake-news/

Sundar, S. S. (2008). The MAIN model: A heuristic approach to understanding

technology effects on credibility. Digital media, youth, and credibility, 73100.

https://pdfs.semanticscholar.org/de80/aa094f380342a632eadb0ee8d4221e8

920ba.pdf

Sunstein, C. R. (2001). Echo chambers: Bush v. Gore, impeachment, and beyond.

Princeton, NJ: Princeton University Press.

Sunstein, C. R. (2017). # Republic: Divided democracy in the age of social media.

Princeton University Press.

Supasorn Suwajanakorn, Steven M. Seitz, and Ira Kemelmacher-Shlizerman

(2017). ‘Synthesizing Obama: Learning Lip Sync from Audio’, ACM Trans.

Graph. 36, 4, Article 95 (July 2017), 13 pages. DOI:

http://dx.doi.org/10.1145/3072959.3073640

Tagg, C., & Seargeant, P. (2016). The filter bubble isn’t just Facebook’s fault – it’s

yours. http://theconversation.com/the-filter-bubble-isnt-just-facebooks-fault-

its-yours-69664 Geraadpleegd 14 februari 2018.

Teffer, P. (2017). Fake news or hacking absent in Dutch election campaign.

EUObserver, 15 februari 2017. https://euobserver.com/beyond-

brussels/137240 Geraadpleegd 6 februari 2018.

Telegraaf (2017) ‘Succesvolste nepnieuws van Nederlandse bodem verwijderd’, De

30 november 2017. https://www.telegraaf.nl/nieuws/1378232/succesvolste-

nepnieuws-van-nederlandse-bodem-verwijderd

Tero Karras FI. (2017). Production-Level Facial Performance Capture Using Deep

Convolutional Neural Networks.

https://www.youtube.com/watch?time_continue=28&v=VtttfrmfMZw

https://www.svdj.nl/stand-van-de-nieuwsmedia/

http://theconversation.com/the-filter-bubble-isnt-just-facebooks-fault-its-yours-69664

http://theconversation.com/the-filter-bubble-isnt-just-facebooks-fault-its-yours-69664

https://euobserver.com/beyond-brussels/137240

https://euobserver.com/beyond-brussels/137240


The Electronic Frontier Foundation, the Universities of Cambridge and Oxford, the

Center for the Study of Existential Risk, the Future of Humanity Institute,

OpenAI, and the Center for a New American Security. Zie Brundage, M., et

al (2018). The Malicious Use of Artificial Intelligence: Forecasting,

Prevention, and Mitigation. arXiv:1802.07228 [cs].


Theocharis, Y., & Lowe, W. (2016). Does Facebook increase political participation?

Evidence from a field experiment. Information, Communication & Society,

19(10), 1465–1486. https://doi.org/10.1080/1369118X.2015.1119871

Thies et al. (2016). ‘Face2Face: Real-time Face Capture and Reenactment of RGB

Videos’, The IEEE Conference on Computer Vision and Pattern Recognition

(CVPR), pp. 2387-2395

Thompson, A. (2016). Journalists and Trump voters live in separate online bubbles,

MIT analysis shows. Vice, 8 december 2016.

https://news.vice.com/en_us/article/d3xamx/journalists-and-trump-voters-

live-in-separate-online-bubbles-mit-analysis-shows Geraadpleegd 5 februari

2018.

TMG (z.d.). Het Datalab van TMG. https://www.tmg.nl/nl/datalab.

TMG (2017). Jaarverslag 2016. https://www.tmg.nl/nl/financi%C3%ABle-verslagen.

Trilling, D., Tolochko, P., & Burscher, B. (2017). From newsworthiness to

shareworthiness: How to predict news sharing based on article

characteristics. Journalism & Mass Communication Quarterly, 94(1), 38-60.

http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1077699016654682

Tucker, J., Guess, A., Barbera, P., Vaccari, C., Siegel, A., Sanovich, S., Nyhan, B.

(2018). Social Media, Political Polarization, and Political Disinformation: A

Review of the Scientific Literature (SSRN Scholarly Paper No. ID 3144139).

Rochester, NY: Social Science Research Network.


Tufekci, Z. (2015). How Facebook’s Algorithm Suppresses Content Diversity

(Modestly) & How the Newsfeed Rules the Clicks.

https://medium.com/message/how-facebook-s-algorithm-suppresses-

content-diversity-modestly-how-the-newsfeed-rules-the-clicks-b5f8a4bb7bab


Turow, J. (2013). The Daily You: How the New Advertising Industry Is Defining Your

Identity and Your Worth. New Haven, CT: Yale University Press

https://news.vice.com/en_us/article/d3xamx/journalists-and-trump-voters-live-in-separate-online-bubbles-mit-analysis-shows

https://news.vice.com/en_us/article/d3xamx/journalists-and-trump-voters-live-in-separate-online-bubbles-mit-analysis-shows

https://www.tmg.nl/nl/datalab

https://www.tmg.nl/nl/financi%C3%ABle-verslagen




Tweede Kamer Vergaderjaar 2017-2018, 26 643, nr. 596. Toezegging aan lid Buma

(CDA) inzake beïnvloeding van de publieke opinie door statelijke actoren, 13

november 2017.

Tweede Kamer, Vergaderjaar 2016-2017, 32 827, Toekomst mediabeleid. Nr. 116,

Brief van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

Tweede Kamer, Vergaderjaar 2017-2018, Brief heimelijke beïnvloeding van de

publieke opinie door statelijke actoren, minister Ollongren, 18 december

2017

Twitter Health Metrics Proposal Submission. (2018).

https://blog.twitter.com/official/en_us/topics/company/2018/twitter-health-

metrics-proposal-submission.html Zie http://nieuwscheckers.nl/ en

https://hoaxmelding.nl/ Geraadpleegd 6 april 2018.

United States of America v. Internet Research Agency LLc et al., Criminal no. (18

U.S.C. §§ 2, 371, 1349, 1028A).

https://www.justice.gov/file/1035477/download

Vandermeersch, P. (2018). NRC bereikt opnieuw meer lezers. NRC, 12 april 2018.

https://www.nrc.nl/nieuws/2018/04/12/nrc-bereikt-opnieuw-meer-lezers-

a1599170.

Veer, N. van der (2017). Social media onderzoek 2017. Newcom.

https://www.newcom.nl/socialmedia2017?page=socialmedia2017

Vijselaar, F. (2017) Nieuw kabinet moet voortouw nemen bij brede aanpak van

digitalisering: Samenbrengen van afzonderlijke digitale agenda’s niet

genoeg. Financieel Dagblad 14 juli.

Wardle, C., & Derakhshan, M. (2017). Information Disorder: Toward an

interdisciplinary framework for research and policymaking. Shorenstein

Center

Water, M. V. D. (2018). Een van Brazilië’s grootste kranten stopt met Facebook

vanwege ‘propageren van nepnieuws’ . De Volkskrant, 8 februari 2018.

https://www.volkskrant.nl/buitenland/een-van-brazilie-s-grootste-kranten-

stopt-met-facebook-vanwege-propageren-van-nepnieuws~a4567590/

Geraadpleegd 25 april 2018.

Wennekers, A., & de Haan, J. (2017). Nederlanders en nieuws. Den Haag: Social

en Cultureel Planbureau. https://www.scp.nl/dsresource?objectid=fc37c3cd-

5829-4399-bfa5-a5c0061106ab&type=org

Wieringa, M., de Winkel, T., & Lewis, C. (2017). Wie is de waakhond op sociale

media. Utrecht Data School, Nederlands Genootschap van

Hoofdredacteuren

https://hoaxmelding.nl/

https://www.justice.gov/file/1035477/download






Wireless Lab OOO. (2018). FaceApp (Versie 2.0.915) [Android 4.4 and up].

https://play.google.com/store/apps/details?id=io.faceapp&hl=en

Wojcik, S., Messing, A., Smith, A., Raine, L. & Hitlin, P. (2018). Bots in the

Twittersphere. Pew Research Center. http://assets.pewresearch.org/wp-

content/uploads/sites/14/2018/04/06160833/PI_2018.04.09_Twitter-

Bots_FINAL.pdf

Woolley, S.M. (2017). Computational propaganda and political bots:an overview. In:

Markos Kounalakis, P. D., & Powers, S. (2017). Can Public Diplomacy

Survive the Internet? Bots, Echo Chambers, and Disinformation, via

https://www.state.gov/documents/organization/271028.pdf

Zaken, M. van A. (2018). ‘Digitale economie moet ook een eerlijke economie zijn’ -

Mediatekst - Rijksoverheid.nl [mediatekst].

https://www.rijksoverheid.nl/documenten/mediateksten/2018/01/20/digitale-

economie-moet-ook-een-eerlijke-economie-zijn Geraadpleegd 25 april 2018.

Zuiderveen Borgesius, F., Trilling, D., Moeller, J., Bodó, B., Vreese, D., H, C., &

Helberger, N. (2016). Should We Worry About Filter Bubbles? (SSRN

Scholarly Paper No. ID 2758126). Rochester, NY: Social Science Research

Network. https://papers.ssrn.com/abstract=2758126

Zweig, K. A. (2017). Personalisierung bei der Google Suche geringer als gedacht –

hauptsächlich regionale Effekte. https://algorithmwatch.org/de/bei-der-

google-suche-personalisierung-geringer-als-gedacht-hauptsaechlich-

regionale-effekte/ Geraadpleegd 5 februari 2018.

227Media. Geoffrey van Meer: “Leuker dan bij RTL wordt het echt niet.”

http://www.227media.nl/nieuws/artikel_geoffrey_van_meer_rtl_over_datasci

ence_11686.html.







© Rathenau Instituut 2018

Verveelvoudigen en/of openbaarmaking van (delen van) dit werk voor creatieve,

persoonlijke of educatieve doeleinden is toegestaan, mits kopieën niet gemaakt

of gebruikt worden voor commerciële doeleinden en onder voorwaarde dat de

kopieën de volledige bovenstaande referentie bevatten. In alle andere gevallen

mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door

middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande

schriftelijke toestemming.

Open Access

Het Rathenau Instituut heeft een Open Access beleid. Rapporten, achtergrond-

studies, wetenschappelijke artikelen, software worden vrij beschikbaar gepubli-

ceerd. Onderzoeksgegevens komen beschikbaar met inachtneming van wettelijke

bepalingen en ethische normen voor onderzoek over rechten van derden,

privacy, en auteursrecht.

Contactgegevens

Anna van Saksenlaan 51

Postbus 95366

2509 CJ Den Haag

070-342 15 42

[email protected]

www.rathenau.nl

Bestuur van het Rathenau Instituut

Mw. G. A. Verbeet

Prof. dr. ir. Wiebe Bijker

Prof. dr. Roshan Cools

Dr. Hans Dröge

Dhr. Edwin van Huis

Prof. dr. ir. Peter-Paul Verbeek

Prof. dr. Marijk van der Wende

Dr. ir. Melanie Peters - secretaris

Het Rathenau Instituut stimuleert de publieke en politieke meningsvorming over

de maatschappelijke aspecten van wetenschap en technologie. We doen

onderzoek en organiseren het debat over wetenschap, innovatie en nieuwe

technologieën.

Digitalisering van het nieuws - Rathenau...een stevige positie in het medialandschap, zowel offline,...

Documents

Transcript of Digitalisering van het nieuws - Rathenau...een stevige positie in het medialandschap, zowel offline,...