didactisch dossier mens

Museum voor NatuurwetenschappenVautierstraat 291000 Brusselwww.natuurwetenschappen.be

V.U.

Cam

ille P

isani

- vau

tierst

raat

29 –

1000

Bru

ssel

Didactisch dossier

Inhoud

1. Voor een geslaagd bezoek aan de Galerij van de Mens - Onze Evolutie

1.1 De tentoonstelling in het kort p. 3 1.2 Educatieve omkadering voor de Galerij van de Mens - Onze Evolutie p. 5 1.3 Praktische informatie p. 6

2. Plattegrond p. 8

3. Overzicht tentoonstelling: bezoekparcours en bezoekwijze Galerij van de Mens – Onze Evolutie Zone 1: Afrika, de bakermat van onze evolutie p. 9 A. Onze vroegste voorlopers p. 10 B. Ardipitheci: tussen het gras en de bomen p. 11 C. Australopitheken: de wijd vertakte, lange aanloop naar de mens toe p. 12 D. Paranthropi: het ontstaan van een ‘andere mensheid’ p. 14 F. De eerste ‘mensen’? Het begin van het geslacht Homo p. 15 Zone 2: Van Afrika tot over de hele wereld: onze recente voorlopers p. 16 G. Het geslacht Homo verspreidt zich over de Oude Wereld p. 16

Zone 3: De ‘moderne’ mens en zijn nauwste verwanten p. 21

4. Om meer te weten p. 25

4.1 Wetenschappelijke artikels p. 25 4.2 Tijdlijn evolutie van de Mens p. 27 4.3 Familieportret van de Mens p. 28 4.4 Presentatie van een nieuwkomer in onze evolutie: Homo naledi p. 29 4.5 De Egyptische mijnwerker - Interview met Em. Prof. Dr. Pierre Vermeersch p. 30

5. Bibliografie

5.1 Boeken p. 32 5.2 Websites p. 32

Galerij van de Mens - didactisch dossier 3

1. Voor een geslaagd bezoek aan de Galerij van de Mens – Onze Evolutie

1.1 De tentoonstelling in het kort

Het onderwerp van de tentoonstellingDe Galerij van de Mens is een nieuwe permanente zaal van het Museum en geeft zowel een overzicht van de evolutie van de mens als van de werking van het menselijk lichaam. Zo bewandel je in de Galerij jouw levensweg als individu én als soort. Dit dossier behandelt enkel het deel Onze Evolutie van de Galerij van de Mens.

In het deel Onze Evolutie zie je dat je als mens een al 7 miljoen jaar durende evolutietocht verder zet. De afgelegde weg telde talrijke voorlopers die soms tegelijk voorkwamen of verschillende evolutionaire wegen insloegen. Maar toch hoor je nu tot de enig overgebleven mensensoort: Homo sapiens. Die merkwaardige tocht maak je mee aan de hand van talrijk fossiel bewijsmateriaal, werktuigen, unieke 3D-reconstructies en computeranimaties. De essentie van onze evolutie zit hem in de verschillen met onze nauwste verwanten, de hogere mensapen, en met al onze voorgangers. Dat kom je al doende te weten.

De opzet van de tentoonstellingDe Galerij van de Mens bestaat uit twee grote delen: Onze Evolutie en Ons Lichaam. Het eerste deel Onze Evolutie omvat drie zones. De eerste twee zones bieden een overzicht van onze evolutie aan de hand van verschillende soorten menselijke voorlopers. De derde zone onderzoekt de aanpassingen van de moderne mens door hem te vergelijken met een van onze voorlopers en met de (hogere) mensapen, onze nauwste, nog levende verwanten.

In de eerste twee zones van Onze Evolutie krijg je een zicht op onze sterk uitgedijde evolutie met een brede waaier aan voorlopers. We tonen de tot nu toe 25 soorten mensachtigen (hominiden) die wetenschappelijk gekend zijn. Voor elke soort vertrekken we vanuit de opgegraven fossielen en indien van toepassing ook vanuit hun werktuigen en andere materiële overblijfselen: hét basismateriaal voor onze kennis over onze voorlopers. Voor de fossielen doen we dat op

4 Galerij van de Mens - didactisch dossier

basis van replica’s van de originele stukken (de echte fossielen worden immers nog voortdurend onderzocht). Voor de werktuigen en andere materiële vondsten zoals kunstvoorwerpen gebruiken we meestal originele voorwerpen. Voor slechts drie voorlopers maken we enkel gebruik van fotomateriaal van de (schaarse) opgegraven vondsten (Ardipithecus kadabba, Australopithecus garhi en Australopithecus bahrelghazali). Van elke soort krijg je via een (omhoog klapbaar) tekstpaneel de basisinformatie (met ouderdom en algemene beschrijving). Telkens zijn er ook een of meerdere soortgelijke tekstpanelen met informatie over een specifiek aspect van de levenswijze van de soort (lichaamshouding, voedselpatroon, jacht,dimorfisme…).Bij15vande25soortenkanjejezelfvergelijkenmeteen3D-reconstructieopwaregroottevandiesoort.Bij twee reconstructies gaat het om ‘borstbeelden’; alle andere tonen het volledige lichaam. Ze vertonen geen beharing of huidskleur, omdat dit eerder giswerk is. Voor die 15 soorten kan je dat wel bekijken aan de hand van de bijhorende tabletcomputer. Elk van die tablets geven je een ‘identikit’ van de soort (wie ben ik?), mogelijke uiterlijke kenmerken zoals beharing en huidskleur en meerdere topics waar de wetenschappers nog onderzoek naar voeren voor die soort.

In de eerste zone tonen we je onze vroegste voorlopers in Afrika, de bakermat van de menselijke evolutie. Je krijgt er de soorten Sahelantropus tchadensis en Orrorin tugenensis, de geslachten Ardipithecus, Australopithecus, Kenyanthropus, Paranthropus en de eerste vertegenwoordigers van het geslacht Homo te zien. Hier zal het je zeker opvallen dat niet alle modules per soort even lang zijn: ze volgen min of meer de bestaansduur van de soort. Hoe langer de soort voorkwam, hoe langer de module. De plaatsing van de modules per soort is zo goed mogelijk chronologisch opgevat. Op de achterwand van de eerste zone zie je trouwens een tijdlijn waarop alle soorten met hun bestaansduur zijn aangeduid. Zo merk je nog beter dat

verschillende soorten tegelijk voorkwamen en dat we dus een uitgebreid vertakte evolutie kenden. Langsheen die wand zijn ook ‘kijkdozen’ opgesteld waar je details van de tijdlijn kunt bekijken. In deze zone zijn bij bepaalde soorten ook nog extra elementen geplaatst, zoals een replica van de voetsporen van Laetoli bij de Australopithecus afarensis en een klein tafereel in maquettevorm bij de Homo rudolfensis.

In de tweede zone bekijken we het vervolg van het geslacht Homo en de migratie vanuit Afrika naar de rest van de Oude Wereld. We eindigen met de enige mensensoort die er nog bestaat: wijzelf, de moderne mens of Homo sapiens. In deze zone wordt de lengte van de modules niet bepaald door de bestaansduur van de soort, maar kan je de chronologie opnieuw volgen op de tijdslijn op de achterwand (opnieuw met kijkdozen). Als extra elementen in deze zone gelden de tabletcomputer met de migratieroutes van de Homo erectus, een tafereel in maquettevorm over het sociale leven bij de Homo erectus. Bij de Homo sapiens is er tenslotte nog een grote tablet te vinden met een virtueel museum over de paleolithische kunst in België.

In de derde zone van Onze Evolutie ligt de focus op de enig overgebleven mensensoort van die ooit zo soortenrijke evolutie: de Homo sapiens. Om beter te weten wat ons tot ‘mens’ maakt en welke belangrijke aanpassingen we tijdens onze evolutie hebben meegemaakt, maken we in deze zone telkens de vergelijking met een van onze voorlopers en met een van de mensaapsoorten, onze nauwste nog levende verwanten. De vier soorten (hogere) mensapen worden voorgesteld in een apartevitrinekasteneentijdslijn laatzienhoewevaneengemeenschappelijkevoorouderafstammen.Eenkortfilmoptabletcomputer toont nog eens aan hoezeer we op elkaar gelijken. In de grote middenopstelling kan je dan verder aan het vergelijken slaan met allerlei hands-on activiteiten rond vier thema’s: hand(igheid), hersenen, voedselpatronen en tanden/kaken. De verschillen in lichaamshouding (en nodige aanpassingen) kan je bekijken in een aparte vitrinekast met skeletten. De achterkant van deze kast toont je dan nog een grote videokaart over onze wereldwijde verspreiding tijdens onze evolutie, met ook een grote kijkkast over menselijke diversiteit terwijl DNA onze nauwe verwantschap met de mensapen nog eens aantoont. Twee interactieve modules over skeletopbouw en over klimcapaciteiten vervolledigen deze zone.

In het gedeelte ‘Overzicht van de tentoonstelling’ geven we je meer details over wat te zien is in de Galerij van de Mens – Onze Evolutie.

Het doelpubliekDe Galerij van de Mens is een ervaringsgerichte tentoonstelling, vooral voor de zone over de moderne mens. De teksten, interactieve toepassingen en multimedia zijn geschikt voor een leeftijd vanaf 10 jaar (derde graad basisonderwijs). Daarom leent ze zich uitstekend voor een individueel bezoek of een bezoek in gezinsverband of met de klas.

Voor het basisonderwijs (derde graad) biedt de Galerij van de Mens – Onze Evolutie heel wat mogelijkheden om in het leergebied Mens en Maatschappij, in het leerdomein Tijd, de prehistorie als periode uit de doeken te doen.


Voor secundaire scholen komen er in de Galerij van de Mens – Onze Evolutie verschillende thema’s aan bod die goed aansluiten bij de leerplannen van alle schoolnetten. Voor de eerste graad van het secundair onderwijs biedt de Galerij heel wat materiaal voor de bespreking van de hominisatie van de mens en het tijdvak Prehistorie. Voor de derde graad is de Galerij de ideale plaats voor de bespreking van het leerplanthema evolutie van de mens binnen de vakken natuurwetenschappen en biologie.

TalenDe teksten van de panelen, de tabletcomputers en alle interactieve opstellingen zijn opgesteld in het Nederlands, het Frans, het Engels en het Duits. Er is zowel een Nederlandstalig als een Franstalig educatief programma uitgewerkt (zie 1.2). Op verzoek is een Engelstalige educatieve omkadering mogelijk, mits tijdige aanvraag.

De makersDe Galerij van de Mens is een eigen productie van het Museum voor Natuurwetenschappen. Het concept en de daaropvolgende scenariovoorstellen werden uitgewerkt door de dienst tentoonstellingen met als projectleider Sophie Boitsios. Voor de voorbereiding hiervan werd samengewerkt met een intern wetenschappelijk comité waarin de dienst prehistorie & antropologie en de educatieve dienst vertegenwoordigd waren. Daarna werd het scenario meermaals afgetoetst met een internationaal samengesteld wetenschappelijk begeleidingscomité van specialisten in de materie. Als externe leden zetelden hierin Alain Froment (Musée de l’Homme, Parijs), Stéphane Louryan (ULB), Philippe Mathez (Muséedel’Etnografie,Neuchâtel),PaulO’Higgins(HullYorkMedicalSchool),MartineVercauteren(ULB),DominiqueAdriaens (UGent) en Philip Van Peer (KUL).

Descenografievande tentoonstellingwerdvollediguitgewerktdoordeontwerpersvandedienstmuseologievanhetMuseum onder leiding van Katelijne De Kesel. De educatieve programma’s bij de tentoonstelling (rondleidingen en ateliers) zijn uitgewerkt door de educatieve dienst van het Museum. De gidsen-animatoren van het Museum zorgen voor een goed verloop van die programma’s.

1.2 Educatieve omkadering voor de Galerij van de Mens – Onze EvolutieAls leerkracht vind je in de Galerij van de Mens zeker je gading om je lessen over prehistorie en evolutie van de mens glashelder te maken voor je leerlingen, vanaf derde graad basisonderwijs tot derde graad secundair onderwijs en hoger.

Voor groepen biedt de educatieve dienst de mogelijkheid de prehistorie en de evolutie van de mens als onderwerp nog dieper en actiever te verkennen met het volgende educatieve aanbod:

1.2.1 RondleidingPrehistorische mensenHet zit in de familie: het verhaal van je afkomst.Zetsamenmetdegidseenflinkestapterugindetijdenbekijkjefamilieportretalsmens.ZozaljenietalleenToumaï,eenvan de oudste leden van onze mensenfamilie tegenkomen, maar ook Lucy de austrolopitheek, Spyrou de neanderthaler en nog vele andere. Je zal versteld staan hoeveel mensensoorten ooit deel uitmaakten van ons lang en breed uitgewaaierde familiegeschiedenis als mens. Maar wist je dat wij, Homo sapiens, nu als enige soort overblijven? Wat maakt ons nu tot mensenwiezijnnunogonzenauwstefamilieledenonderdedieren?Degidslegthetjepiekfijnuitineenverrassendewandeling doorheen je verleden als mens. • Duur: 75 min.• Max.: 15 personen per gids• Doelgroep: derde graad basisonderwijs

Evolutie van de mensTreed in de voetstappen van je voorlopers als mensVolg de gids op deze verbazingwekkende ontdekkingstocht langsheen de evolutionaire weg die je als mens al 7 miljoen jaaraanhetafleggenbent.Jezalervanversteldstaandatweinonzemenselijkefamiliezoveelvoorlopershebben.Zekwamen dan nog vaak tegelijk voor. Kom ze ontdekken in de Galerij van de Mens. En toch is van al die wijdvertakte evolutielijnen onze soort, Homo sapiens, als enige overgebleven. Welke evolutionaire aanpassingen ons als huidige mens onderscheiden van onze nauwste verwanten, de hogere mensapen, en tegenover onze vele voorlopers maakt de gids je ook duidelijk. Net zoals hoe migratie onze huidige zichtbare diversiteit heeft gegeven via aanpassingen aan lokale factoren.• Duur: 75 min.• Max.: 15 personen per gids• Doelgroep: Secundair onderwijs (alle graden) - volwassenen


1.2.2 Ateliers PrehistorieHet prehistorische leven zoals het was... de ijstijdIn dit atelier ervaren de leerlingen of ze wel over hetzelfde vernuft en dezelfde behendigheid als de prehistorische mensen beschikken om de ijstijd te overleven. Dat zal nog moeten blijken bij het jagen met de speerdrijver bijvoorbeeld. Hebben ze dat onder de knie, dan is er nog vuur nodig, maar dan aangestoken zoals toen, dus zonder aansteker of lucifer! De evolutie van onze voorouders en hun technologische vooruitgang krijgen ze mee aan de hand van schedels en (vuurstenen) werktuigen, zowel in onze nieuwe Galerij van de Mens als in het atelier. Ze maken dan nog zelf hun eigen modernistische, maar toch prehistorische grotschildering.• Duur: 2 uur• Max.: 15 deelnemers per animator• Doelgroep: derde graad basisonderwijs - eerste graad secundair onderwijs

Evolutie van de mensDe evolutionaire reis van de mensJe klas raakt na dit atelier moeiteloos wijs uit al die verschillende hominiden en weet perfect hoe we meer en meer met onze verre neven, de mensapen, zijn gaan verschillen. De klas gaat aan de slag met zelf opgegraven (afgietsels van) fossiele beenderen van onze voorouders, maar ook met zichzelf. Dat alles om als een wetenschapper te vergelijken, te meten en zo te weten. Ook de werktuigen komen aan bod. Kunnen ze de schedels van verschillende soorten voorouders daarna ook juist op de tijdslijn zetten? We gaan met de klas ook nog rond in de Galerij van de Mens.• Duur: 2 uur• Max.: 15 deelnemers per animator• Doelgroep: derde graad secundair onderwijs

1.2.3 WerkbladenJeklaskanhetbezoekaanhetgedeelteOnzeEvolutievandeGalerijvandeMensookopzelfstandigebasisafleggenaan de hand van werkbladen. Ze leren hiermee op een gerichte en actieve manier het verhaal van de menselijke evolutie kennen. Er zijn werkbladen beschikbaar voor leerlingen van 10-12 jaar en voor leerlingen van 16-18 jaar. Ze zijn eenvoudig van onze website te halen via:https://www.naturalsciences.be/nl/museum/schools/list-of-open-trails#quicktabs-open_trails_qt=1

* Het ruime educatieve aanbod voor het gedeelte Ons Lichaam vind je in het didactisch dossier Galerij van de Mens – Ons Lichaam en op: https://www.naturalsciences.be/nl/museum/schools/educational-offer

1.3 Praktische informatieWegwijs


Groepstarieven

Toegang

vanaf 15 personen Jongeren (2-25 jaar) VolwassenenMuseum (inclusief Galerij van de Mens)

€ 3 € 6

Eén begeleider gratis per groep van 15 personen Gratis toegang voor leerkrachten op vertoon van hun lerarenkaart Gratis toegang elke eerste woensdag van de maand vanaf 13 uur

Toegangsprijzen individuele bezoekers: zie www.natuurwetenschappen.be

Rondleiding

15 personen per gids Jongeren Volwassenen weekdagen Volwassenen WE en feestdagen

Rondleiding € 35 € 62 € 75

Ateliers

Per deelnemer € 3 bovenop toegangsprijs tentoonstelling

ReserverenReserveren is verplicht voor alle groepsbezoeken. Telefoneer hiervoor naar 02 627 42 52 op werkdagen van 9 tot 12 uur en van 13 tot 16.30 uur of stuur een mail naar [email protected]. Reserveren van picknickruimte voor eigen lunchpakket: 02 627 42 52. Reserveren van Dino Café met bestellen van lunch/drank: 02 640 21 60

B-dagtripsVoor een schoolbezoek aan het Museum kun je een B-dagtrip aanvragen via http://www.belgianrail.be/nl/vrije-tijd/b-dagtrips-schoolgroepen.aspx of 02.528 28 28. Je krijgt dan een voordelige prijs voor de combinatie trein+toegang. Schoolgroepen die met een B-dagtrip wensen te komen, dienen eerst bij het museum te reserveren, vooraleer de B-dagtrip vast te leggen!


2. Plattegrond

B.1A.1

A.2C.1

B.2

C.6

C.4

C.3

C.5

C.2

D.1

E.1

E.2

E.3

F.1

F.2

G.1

G.9

G.7

G.6G.8

G.5

G.3

G.4 G.2

Ingang

ZONE 1

ZONE 2

ZONE 3A

D

B

B

B

AC

3.1

3.23.3


3. Overzicht tentoonstelling: bezoekparcours en bezoekwijze Galerij van de Mens – Onze Evolutie

De Galerij van de Mens vind je op niveau -1 van het Museum, links van de ingang van de tijdelijke tentoonstelling. De Galerij is opgesplitst in twee delen: ‘Onze Evolutie’ en ‘Ons Lichaam’. Er is geen vastgelegde volgorde om ze te bezoeken, maar voorlopig kan je de Galerij enkel in en uit via het deel ‘Onze Evolutie’. Hieronder volgt het suggestieparcours voor het deel Onze Evolutie. In het deel Onze Evolutie wordt 7 miljoen jaar menselijke evolutie tastbaar! Bekijk en vergelijk fossiele vondsten van over de hele wereld, en test de modernste wetenschappelijke inzichten uit aan de hand van onze hedendaagse verwanten, de mensapen.

‘Onze evolutie’ is onderverdeeld in 3 zones:1. Afrika, de bakermat van onze evolutie2. Van Afrika tot over de hele wereld: onze recente voorlopers3. De moderne mens en zijn nauwste verwanten

Deze 3 zones kunnen onafhankelijk van elkaar en in wisselende volgorde worden bezocht. Het suggestieparcours volgt bovenstaande volgorde. In zone 1 en 2 kan je in totaal 25 mensachtigen (hominiden) uitgebreid ontdekken. In dit dossier staan ze gegroepeerd volgens geslacht (genus), een overkoepelende wetenschappelijke term voor nauw verwante soorten. Van het geslacht Homo kom je zowel in zone 1 als in zone 2 soorten tegen. De nummering die voor de soorten gebruikt wordt in onderstaand parcours corresponderen met deze op het grondplan (zie p.8). Zone 3 bevat onder andere een reeks doe-activiteiten die inspelen op de verschillen en gelijkenissen tussen onszelf, onze voorlopers en onze nauwste verwanten, de mensapen.

Australopithecus afarensis

ZONE 1 - Afrika, de bakermat van onze evolutie

Doel• een overzicht verkrijgen van onze vroege, Afrikaanse voorlopers aan de hand van hun fossiele resten, waarbij wordt gekeken naar hun mogelijk uiterlijk, gedrag, leefomgeving... • De evolutie van de mens begrijpen als een ‘vertakte evolutie’, met vele, verschillende evolutielijnen.

OnderzoekWat maakt van deze soorten voorlopers van de mens? Wat blijft er van hen over, en waar is het gevonden? Waar plaatsen we Australopithecus afarensis (Lucy), Homo habilis en andere soorten in de tijd?

Link: interactieve stamboom van mensachtigen (Engelstalig)


In deze eerste zone word je verwelkomd door een reeks houten beelden van vroege menselijke voorlopers. Raak ze gerust aan! Deze 3D voorstellingen zijn gebaseerd op fossiele overblijfselen, die op hun beurt talrijk aanwezig zijn achter glas. Belangrijk om te weten is dat de beelden suggestief zijn: hun vormgeving is een wetenschappelijke interpretatie van (onvolledige) fossiele resten en blijft daarom bewust vaag. Ook is ieder beeld gebaseerd op het individu dat op die plaats als fossiel besproken wordt, en dus niet noodzakelijk representatief voor de soort. Zo is het beeld van Australopithecus afarensis (beter gekend als Lucy) als vrouwtje een stuk kleiner dan haar mannelijke soortgenoten. Ook de tijdlijn van de evolutie van de mens start hier. Ze is bevestigd aan de muur en begint in de linkerhoek, vlak boven Sahelanthropus tchadensis (nummer A.1 op het grondplan). Opgebouwd uit verschillende horizontale houten latten die elk een mensachtige voorstellen, illustreert de tijdlijn een duidelijk vertakte, wijd uitdijende evolutie. Regelmatig kom je op deze tijdlijn ook een verticale witte lijn tegen. Deze lijn doorkruist alle voorlopers van de mens die op dat moment in het verleden op het Afrikaanse continent leefden (maar elkaar niet noodzakelijk hebben ontmoet!). Elke lat is duidelijk voorzien van de wetenschappelijke naam van de mensachtige. Wij raden je aan om in deze hoek te starten. Hier maak je namelijk kennis met het oudste fossiel van de Galerij: een schedel van de Sahelantropus tchadensis (A.1 op het grondplan), dat net als de andere fossielen van zone 1 op het Afrikaanse continent werd gevonden.

Lucy

Tijdlijn: uit fossielen blijkt duidelijk dat de hele (voor)geschiedenis van de mens door migraties gekenmerkt werd.

Te bekijken• Kaart van Afrika met verspreiding van Australopithecus afarensis, Australopithecus bahrelghazali en Australopithecus

africanus• Verrekijker met zicht op schematische voorstelling van de evolutie van de 3 bovenstaande australopitheken

A. Onze vroegste voorlopersEen belangrijke voorwaarde om tot de hominiden (mensachtigen) geteld te worden, is een rechtopstaande houding. Zo lopen moderne mensen op twee benen, en houden ze hun hoofd voortdurend boven(op) de nek. Moderne mensapen hebben dan weer een viervoetige houding en zijn dus geen mensachtigen. Dit zie je ook uitstekend aan de hand van de positie van het achterhoofdsgat, of het foramen magnum. Dit is de opening in de schedel waarlangs het ruggenmerg de schedel verlaat en in de wervelkolom doorloopt. Bij een rechtopstaande houding, zoals bij de moderne mens, bevindt het foramen magnum zich meer centraal onderaan de schedel. Bij een viervoetige houding, zoals bij mensapen, zit het achterhoofdsgat meer achteraan de schedel. De fossielen die je hieronder terugvindt, hebben een achterhoofdsgat dat al meer naar het midden onderaan de schedel is opgeschoven. Veel onderzoekers zien in deze fossielen dan ook mogelijke voorlopers van onszelf.Link: Hoe je loopt en het verband met het foramen magnum – National Geographic (Engelstalig)

tijdlijn


A.1 Sahelanthropus tchadensis: dicht bij de oorsprong? Datering: -7,2 tot -6,8 miljoen jaarHet ziet er naar uit dat Sahelanthropus heel dicht bij de gemeenschappelijke voorouders van mensen en mensapen stond. Volgens de meeste onderzoekers liep hij rechtop: hij zou de eerste zijn die deze essentiële menselijke houding aannam.

Te bekijken• FossieleschedelToumaï(afgietsel).Toumaï,debijnaamvanditfossiel,betekent

‘hoop op leven’ in het Goran, een taal uit de Djourabwoestijn in Tsjaad, waar het fossiel gevonden werd.

• Schema over de positie van het achterhoofdsgat (foramen magnum)• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics

voor deze soort• Houten 3D-reconstructie (enkel hoofd en schouders)

A.2 Orrorin tugenensis: een tweevoeter die bomen nodig had Datering: -6 miljoen jaarOrrorin leidde een dubbelleven. Hij had de dijbenen van een tweevoeter. Maar met zijn kromme kootjes zou hij een klimmer zijn. Als het hem uitkwam, liep hij op twee voeten, maar hij kon makkelijk in de bomen schuilen. Te bekijken• Fossiel dijbeen (afgietsel), Tugenheuvels, Kenia• Fossiele fragmenten van de onderkaak (afgietsel), Tugenheuvels, Kenia

B. Ardipitheci: tussen het gras en de bomenVan dit geslacht zijn tot nu toe slechts twee Oost-Afrikaanse soorten bekend: de Ardipithecus ramidus en A. kaddaba. Bewijsmateriaal voor die laatste is beperkt tot enkele fossiele tanden en kleine botfragmenten maar van A. ramidus ontdekten wetenschappers in 2009 een bijna volledig skelet, liefkozend Ardi genoemd. Dit skelet vertoont aanpassingen voor zowel een leven in de bomen als op de grond. Wetenschappers zien in Ardi daarom een mogelijke rechtoplopende voorloper van zowel mens als mensaap. Ook de Ardipitheci blijven echter voor stevig wat controverse zorgen. Hun resten werden omringd door fossielen van dieren die op een bosrijke leefomgeving wijzen. Deze vondsten spreken een eerdere theorie, over het ontwikkelen van tweevoetigheid als adaptatie voor het leven in de open, droge savanne, tegen.Link: Ardipithecus, een vroege hominide, eindelijk beschreven – Ugent

B.1 Ardipithecus kadabba: de woudbewoner Datering: -5,7 tot -5,2 miljoen jaarDeze voormenselijke soort leefde bij water, in de schaduw van het bos. Liep hij op twee voeten? Het gewricht van een kootje in zijn vierde teen heeft een vorm die dat laat vermoeden.

Te bekijken• Foto fossiele resten A. kadabba• Foto fossiele resten van olifant en hyena• Foto vindplaats met fossielen van fauna

Sahelanthropus tchadensis


B.2 Ardipithecus ramidus: een bijna volledig skelet

Datering: -4,5 tot -4,3 miljoen jaarDit fossiel was een openbaring voor de paleontologen die het ontdekten: zijn tanden en kaakbeenderen vertoonden menselijke kenmerken, evenals zijn tweevoetige houding; maar hij kon wel in bomen klimmen. Te bekijken• Skeletelementen van het fossiel van ‘Ardi’ (afgietsels), Awash, Ethiopië • Paneel over tweevoetigheid met schematekening skelet A. ramidus, mensaap

en moderne mens• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics

voor deze soort• Houten 3D-reconstructie

C. Australopitheken: de wijd vertakte, lange aanloop naar de mens toeOnderzoekers vermoeden dat het geslacht Australopithecus zo’n 4 miljoen jaar geleden in Oost-Afrika ontstond. De australopitheken verspreidden zich verder over het continent gedurende meer dan 2 miljoen jaar, wat van hen één van de langstlevende hominiden maakt. Je komt bij dit geslacht ook een bekend gezicht tegen: hier staat Lucy, een gekend fossiel van Australopithecus afarensis. Van deze soort zijn ondertussen meer dan 400 fossiele individuen gevonden – een opmerkelijk aantal in de paleoantropologie. Link: Walking with Lucy - California Academy of Sciences (Engelstalig)

C.1 Australopithecus anamensis: welke plaats neemt hij in? Datering: -4,2 tot -3,9 miljoen jaarTelkens als er een nieuw fossiel wordt ontdekt, rijst de vraag: waar hoort het in de puzzel van de reeds gekende soorten? Dit fossiel volgt waarschijnlijk op de primitieve voormenselijke soorten, maar toch met heel wat nieuwe kenmerken.

Te bekijken• Fossiele kaakfragmenten, opperarmbeen, spaakbeen en scheenbeen (afgietsels), Kanapoi, Kenia• Kaart van Afrika met beschrijving van de regio Afar (Oost-Afrika)

C.2 Australopithecus afarensis (Lucy): een grote stap voor de mensheid Datering: -3,9 tot -2,9 miljoen jaar

Toen Lucy in 1974 werd ontdekt, moesten we onze opvattingen over onze oorsprong grondig bijstellen. Hoewel ze rechtop liep, had ze toch maar kleine hersenen. Tot dan toe werd gedacht dat de mens eerst grotere hersenen kreeg en dan pas rechtop ging lopen. Lucy vertoonde een eerder aapachtig gezicht met een platte neus en een sterke kaak, maar met kleinere, ‘mensachtige’ hoektanden en een lichaam dat op twee benen stond. Het is ook waarschijnlijk dat de australopitheken gebruik maakten van stenen en takjes die ze in hun omgeving vonden. Of zediezedieooktotechtewerktuigenverfijnden,blijftvoorlopignogeenvraagstuk.

Te bekijken• Fossiele botfragmenten van hoefdieren met snijsporen (afgietsels), Awash, Ethiopië• Fossiele skeletelementen van Lucy, gevonden in Hadar, Ethiopië. Toen

wetenschappers haar skelet in 1974 ontdekten, speelden ze vaak de hit ‘Lucy in the sky with diamonds’ van de popgroep The Beatles. Vandaar haar bijnaam.

• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics voor deze soort

• Houten 3D-reconstructie• Fossiele voetsporen (afgietsel), Laetoli, Tanzania. De voetsporen duiden op

sterk gewelfde voeten, en dus een tweevoeter. Lucy

Ardipithecus ramidus

Voetsporen van Laetoli


C.3 Australopithecus africanus: hij keek best goed uit zijn doppen Datering: -3,3 tot -2,3 miljoen jaarZowel hij als onze voorlopers zijn dieren en dus een mogelijke prooi voor andere dieren. De eerste ontdekte Australopithecus, een kind van 3 jaar, werd gedood door een arend. Je ziet nog de sporen van zijn bek in de oogkassen van het kind.

Te bekijken• Fossiel opperarmbeen (fragment) en bekken (afgietsels), Sterkfontein dichtbij

Pretoria, Zuid-Afrika• Fossiele schedel van het kind van Taung (afgietsel), Taung, Zuid-Afrika. • Fossiele schedel van ‘Mrs. Ples’ (afgietsel), Sterkfontein dichtbij Pretoria, Zuid-

Afrika. Onvolgroeide wortels van kiezen uit deze schedel suggereren dat het om een adolescent gaat.

• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics voor deze soort

• Houten 3D-reconstructie

C.4 Australopithecus garhi: een werkman? Datering: -2,5 miljoen jaarAustralopithecus garhi gebruikte waarschijnlijk heel simpele werktuigen. In dezelfde grondlagen als hem werden namelijk dierenbotten gevonden, waarop inkervingen, tekenen van slachting, zichtbaar zijn. De werktuigen zelf waren niet te bespeuren.

Te bekijken• Foto van een gedeeltelijk gereconstrueerde schedel van Australopithecus garhi, (Nationaal Museum van Ethiopië,

Addis Abeba)

C.5 Australopithecus sediba: een tijdgenoot van de eerste mensen Datering: -2 tot -1,8 miljoen jaarDeze late Australopithecuskwaminaanrakingmetdearchaïschemensen(Homo). Maar beide soorten hadden hun eigen levenswijze en voedsel. Ze waren dus waarschijnlijk geen concurrenten van elkaar.

Te bekijken• Fossiele skeletelementen (afgietsel), Malapa, Zuid-Afrika• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics

voor deze soort• Houten 3D-reconstructie• Schematische vergelijking van skelet en schedel tussen Australopithecus sediba,

moderne mens en moderne chimpansee

C.6 Australopithecus bahrelghazali: reis naar het middelpunt van Afrika Datering: -3,5 tot -3 miljoen jaarDe eerste vondsten van australopitheken gebeurden in Zuid-Afrika. Met A. bahrelgazi strekt hun verspreidingsgebied zich zelfs tot het centrum van dit werelddeel uit.

Te bekijken• Foto van fossiel stuk kaak met 7 tanden, Abel, Tsjaad. • Foto van opgravingen in Abel in de Djourabwoestijn, Tsjaad

Australopithecus sediba

Australopithecus africanus


D. Kenyanthropus: welke plaats in onze evolutie?Van alle hominiden in deze Galerij zorgt deze Kenyanthropus platyops misschien wel voor de meeste twijfel bij wetenschappers. Als enige soort van zijn geslacht geraken ze het maar niet eens over de plaats van K. platyops in de evolutie van de mens. Zijn relatief kleine schedel is gelijkaardig aan die van primitievere hominiden, waardoor sommige wetenschappers hem indelen bij de australopitheken. Zijn platter gezicht en kleinere kiezen doen dan weer denken aan de vroegste mensen of zelfs moderne chimpansees, en dus zien anderen hem als een directe voorloper van de Homo rudolfensis (een vroege mens, zie F.1). In deze Galerij staat K. platyops opgesteld als de tot nog toe enige vertegenwoordiger van het geslacht Kenyanthropus. Misschien is deze ‘Keniamens’ wel een voorbeeld van ‘convergente evolutie’, waarbij verschillende geslachten in gelijkaardige omstandigheden gelijkaardige kenmerken ontwikkelen.Link: Een controversiële schedel – Smithsonian museum of Natural History (Engelstalig)Link : Kenyanthropus platyops – PBS (Engelstalig)

D.1 Kenyanthropus platyops Datering: -3,5 tot -3,2 miljoen jaar

De ‘Keniamens’ was een tijdgenoot van Australopithecus afarensis. In die tijd leefden er verschillende voormenselijke soorten naast elkaar. Sommige waren waarschijnlijk geen voorouders van de huidige mens.

Te bekijken• Fossiele schedel (afgietsel), Lomekwi, Kenia• Houten 3D-beeld (enkel hoofd en schouders)• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit –

mogelijk uitzicht – onderzoekstopics voor deze soort• Schematische vergelijking van schedel tussen Kenyanthropus platyops, moderne

mens en moderne mensaap

E. Paranthropi: het ontstaan van een ‘andere mensheid’De drie soorten van dit uitgestorven geslacht staan bekend als de ‘robuusten’. De reden achter hun bijnaam is niet ver te zoeken: deze fossiele schedels met enorm brede kaken en stevige kiezen hebben wel iets weg van de kop van een moderne gorilla. Net als deze laatste waren de parantropen waarschijnlijk planteneters. Ze waren gespecialiseerd in het kauwen van de taaie vegetatie die ze in hun omgeving terugvonden, en vermeden zo directe competitie om voedsel met andere mensensoorten. Mogelijk is het ook deze verregaande specialisatie die tot hun uitsterven heeft geleid. Het verdwijnen van diezelfde vegetatie als gevolg van klimaatverandering nam immers ook de voornaamste voedselbron weg van deze hominiden.

E.1 Paranthropus aethiopicus: de zwarte schedel Datering: -2,7 tot -2,3 miljoen jaarOngeveer toen de ‘echte’ mensen (Homo) verschenen, ontwikkelde zich eveneens in Afrika een parallelle tak. Dit waren de ‘parantropen’, de mensen ‘naast de mens’.

Te bekijken• Fossiele schedel (afgietsel), West Turkana, Kenia

Paranthropus aethiopicus

Kenyanthropus platyops


E.2 Paranthropus boisei: potige kerels Datering: -2,3 tot -1,2 miljoen jaar

Van de fossielen van deze parantroop bestaan er twee types: de één groot met een krachtige schedel, de andere klein en schriel. Het waren respectievelijk mannetjes en wijfjes, met vermoedelijk een verschillend gedrag.

Te bekijken• 2 houten 3D-reconstructies: mannetje en vrouwtje• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics voor deze soort• 2 fossiele schedels (afgietsels): man (Olduvai Gorge, Tanzania) en vrouw (Koobi Fora, Kenia)

E.3 Paranthropus robustus: een gespecialiseerde voormenselijke soort zonder toekomst Datering: -2 tot -1,2 miljoen jaarMet zijn reuzenkiezen en bovenmatige kauwspieren was die parantroop een echte eetmachine. Stierf hij uit omdat hij te gespecialiseerd was om nog van eetgewoontes te veranderen?

Te bekijken• Fossiele schedel (afgietsel), Swartkrans, Zuid-Afrika

Paranthropus boisei

F. De eerste ‘mensen’? Het begin van het geslacht HomoTot het geslacht Homo behoort ook de enige nu nog levende mensensoort: wijzelf. Tweevoetigheid, grote(re) schedels en het gebruik van werktuigen zijn enkele essentiële kenmerken van dit geslacht. Over de oudste soorten van Homo bestaat echter - weinig verbazend misschien - nog enige discussie. Wel zeker is dat zowel Homo rudolfensis als Homo habilis stenen werktuigen zelf vervaardigden en gebruikten. Link: Eerste hominide in Centraal-Afrika (Engelstalig)

F.1 Homo rudolfensis: de eerste ‘echte’ Homo? Datering: -2,4 tot -1,8 miljoen jaarBehoorde deze voorouder tot ons genus Homo? Of was hij verwant met de australopitheken, ondanks zijn grotere hersenen, zijn kleinere tanden en zijn verkleinde kaakbeenderen? Eerst werd gedacht dat Homo rudolfensis een Homo habilis was. Maar de analyse van nieuwe vondsten laat uitschijnen dat het toch een aparte soort zou zijn.

Te bekijken• Fossiele schedel (afgietsel), Koobi Fora, Kenia• Voorstelling op schaal van een ‘atelier’ voor steen– en

vleesverwerking, Koobi Fora, Kenia• Vergelijking via foto’s tussen de schedels van Homo rudolfensis

en Homo habilis

Zoom: Fossiele bovenkies van een jonge hominide (origineel), DR Congo. Deze kies werd in de jaren 1950 gevonden door de Belgische wetenschapper Jean de Heinzelin in Ishango, een archeologische site in het noordoosten van de Democratische Republiek Congo. Onderzoekers schatten de ouderdom van dit fossiel op zo’n 2 tot 2,5 miljoen jaar, en spreken van een overtuigend bewijs voor de aanwezigheid van hominiden in Centraal-Afrika. Hoewel de vondst meer onthult over de verdere verspreiding van onze mogelijke voorlopers vanuit Oost-Afrika, blijft het nog onduidelijk over welke hominide het precies gaat, en hoe hij of zij daar is terechtgekomen.Ishango tand


F.2 Homo habilis: de handige mens Datering: -2,4 tot -1,7 miljoen jaar

Bij de fossielen van de ‘handige mens’ lagen er stenen werktuigen en verwerkingsafval. In tegenstelling tot andere soorten kon hij deze vervaardigen onder andere omdat hij grotere hersenen had. De hersenen van deze voorouder van de mens hadden een nog niet geëvenaard volume en waren nog nooit zo ingewikkeld. Misschien kon hij daardoor zijn handen beter gebruiken.

Te bekijken• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics voor deze soort• Houten 3D-reconstructie• Olduwaanwerktuig (chopper) (origineel), Rwindi, DR Congo• Schema met uitleg over de vervaardiging van de eerste werktuigen (choppers – chopping tools)• Fossiele schedel en onderkaak (afgietsels), Koobi Fora, Kenia en Olduvai Gorge, Tanzania• Fossiele voetbeentjes (afgietsel), Olduvai Gorge, Tanzania

ZONE 2 - Van Afrika tot over de hele wereld: onze recente voorlopers

Doel: een overzicht krijgen van de verdere verspreiding van onze voorlopers, niet alleen in Afrika, maar nu ook in Azië en Europa aan de hand van fossiele resten. Er wordt hierbij gekeken naar mogelijk uiterlijk, sociaal gedrag, dieet, jachttechnieken…Onderzoek: hoe pasten onze voorlopers zich aan de variërende leefgebieden aan? Welke soorten tonen ‘socialer’ gedrag?

In deze zone 2 vind je 9 soorten van het geslacht Homo en 1 soort die nog niet onderverdeeld is bij een geslacht (Denisova, zie G.8) . Soorten uit het geslacht Homo trokken voor het eerst weg uit het Afrikaanse continent: eerst naar Azië, vervolgens naar Europa. Dit betekent echter niet dat de evolutie en verdere verspreiding van het geslacht Homo in Afrika rond deze periode stopte: je zal ook in deze zone immers nog Afrikaanse mensensoorten tegenkomen. Op de muur in de verste hoek links zie je dat de tijdlijn ondertussen op zo’n 2 miljoen jaar geleden is aanbeland. Deze zal doorlopen tot in het heden.

Tijdlijn:Vaakkwamenerarchaïschemensenvanverschillendesoortengelijktijdiginhetzelfdegebiedvoor.Ditdoethet vermoeden rijzen dat de evolutie van de mensheid volgens een struikpatroon verliep.

Te bekijken• Kaart van Afrika met aanduiding van de Olduvaikloof met eronder een ‘verrekijker’ met zicht op schematische voorstelling van de ‘struikachtige evolutie’ van de geslachten Homo (erectus, habilis, ergaster, georgicus, rudolfensis), Paranthropus (robustus, boisei) en Australopithecus (sediba)• Kaart met verspreidingsgebied + uitleg over vermenging Homo neanderthalensis, Homo sapiens en vindplaats Denisova-mensen.Erondereen‘verrekijker’metdateringschemavandezedriesoortenenHomofloresiensis.

G. Het geslacht Homo verspreidt zich over de Oude WereldEen relatief snelle ontwikkeling van grotere hersenen en een lichaam met een ‘moderne’ bouw ging gepaard met een migratiebeweging dat ervoor zorgde dat de mens nu niet alleen in Afrika voorkwam, maar ook voor het eerst in Azië en later in Europa. Het grote verspreidingsgebied gaf aanleiding tot een sterke variatie door aanpassing aan lokale omstandigheden. Terwijl bleven nieuwe migratiegolven uit Afrika komen. De samenlevingen werden complexer, het sociale levenuitgebreider,mededankzijhetbeheersenvanvuur…Detechnologieinwerktuigbewerkinggingsteedsmeervooruiten uiteindelijk doen ook kunst en cultuur hun intrede. Toch blijft er van die wijdvertakte evolutie nu maar één soort meer over: de Homo sapiens of moderne mens.

chopper


G.1 Homo ergaster: de aanvang van het succes Datering: -1,9 tot -1,4 miljoen jaar

Homo ergaster was al opvallend goed uitgerust: zijn stevig stel hersenen stuurden een modern lichaam aan, met dezelfde proporties als het onze. Daarmee was hij de eerste mens die op jacht ging. Met zijn gereedschap zette Homo ergaster de steenbewerkingstraditie verder, met daarbij een nieuw belangrijk en veel verfijnderwerktuig:devuistbijl.

Te bekijken• Houten 3D-reconstructie• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics voor deze soort• Fossiele skeletelementen van de Turkanajongen, West Turkana, Kenia• Acheuleaanwerktuigen (originelen), Kasaka, DR Congo• Schematische vergelijking tussen de fossiele voetafdruk van Homo ergaster en de moderne mens.• Schematische voorstelling van de bewerking van een vuistbijl

G.2 Homo erectus: de verkenner Datering: -1,8 miljoen tot -140 000 jaarHomo erectus was een voortreffelijke trekker: de eerste mens die Afrika verliet. Van deze soort werden ongeveer overal op het Euraziatische vasteland fossielen gevonden, vaak met lokale variaties. Homo erectus beheerste het vuur, een cruciaal element. Warmte en licht bieden geborgenheid en samenzijn en houden dieren op afstand. En op vuur kun je koken.De gebieden waar Homo erectus leefde, waren van een nog nooit geziene verscheidenheid en bevonden zich op twee continenten. Overal vond hij meer voedsel dan voorheen, wat tot uiting kwam in zijn lichaamsbouw. Homo erectus was een mens die uiterlijk erg op ons leek. Zijn beenderen waren iets forser.Tegenover de vroeger levende mensen, zoals Homo habilis, bezat Homo erectus omvangrijker hersenen. De goed gevoede hersenen konden zich ontwikkelen. Homo erectus moest dankzij zijn voedselrijk dieet niet meer de hele dag naar voedsel zoeken. Zijn vrije tijd gebruikte hij om een sociaal leven te leiden, nieuwe werktuigen uit te vinden…

Homo ergaster

Turkana - jongen

Homo erectus

eerste verspreiding van het geslacht Homo


Te bekijken• Houten 3D-reconstructie• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics voor deze soort• Fossiel dijbeen (afgietsel), Trinil, Indonesië• Schematische vergelijking tussen skelet Homo erectus en moderne mens ivm lichaamsbouw• Fossiele schedel Pekingmens (afgietsel), Zhoukoudian, China• Touch screen tabletcomputer: migratieroutes van de ondersoorten van Homo erectus• Fossiele schedel (afgietsel), Sangiran, Java, Indonesië• Reconstructievoorstellingopschaaloverhetgebruikvanvuur:licht,-warmtebron,bescherming,voedselbereiding…

obv opgravingen in Terra Amata, Frankrijk• Acheuleaanwerktuigen (afgietsels), Zhoukoudian, China

G.3 Homo georgicus: stelt ons voor een raadsel Datering: -1,8 miljoen jaar

De paleontologen waren verbaasd toen ze deze fossiele mens in het grensgebied tussen Europa en Azië ontdekten. Ze hadden niet verwacht dat er zo vroeg buiten Afrika zo’n primitieve mens zou voorkomen. In dezearchaïschemenskomenverschillendekenmerkenbijeen die elk afzonderlijk bij andere soorten voorkomen. Hij gebruikte rudimentaire werktuigen. En voor Europa kwam hij kwam hij buitengewoon vroeg voor.

Te bekijken• Houten 3D-reconstructie• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics

voor deze soort• Fossiele schedel (afgietsel), Dmanisi, Georgië• Fotovergelijking ivm schedelkenmerken tussen Homo georgicus, Homo erectus, Homo habilis en Homo rudolfensis• Fossiele schedel van een oudere man (afgietsel), Dmanisi, Georgië• Olduwaanwerktuigen (afgietsels), Dmanisi, Georgië

G.4 Homo floresiensis: zo klein en zo bizar Datering: -95 000 tot -12 000 jaarDezekleinevreemduitziendemens,metzijnkortebenen,vertoontheelwatarchaïschekenmerken. Hij evolueerde op een eilandje, zonder vijanden en met weinig middelen. Zijn kleine lichaamsbouw is een klassieke aanpassing. Te bekijken• Fossiele skeletelementen (afgietsel), Flor, Indonesië• Schematische vergelijking van fossiele schedels van Homo floresiensis, een

australopitheek en de moderne mens• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics

voor deze soort• Houten 3D-reconstructie

G.5 Homo antecessor: De vroegste mens in West-Europa Datering: -1,2 tot -0,8 miljoen jaarHoewel dit in Spanje ontdekte fossiel heel oud is, lijkt het op dat van moderne mensen. Maar specialisten twijfelen: is dit werkelijk een aparte soort of is het een lokale variant van een andere Homo?

Te bekijken• Fossiele schedel (afgietsel), Gran Dolina, Atapuerca, Spanje• Foto van de opgraafplaats Gran Dolina in de Sierra de Atapuerca, Spanje• Foto’s van een menselijk bot met insnijdingen en van werktuigen

Homo floresiensis

Homo georgicus


G.6 Homo heidelbergensis: reeds een migrant Datering: -700 000 tot -200 000 jaarDeze voorouder bleef niet stil zitten. Uit sommige groepen die naar Europa trokken, ontstond de neanderthaler. De populaties die in Afrika bleven evolueerden tot de moderne mensen (Homo sapiens). Fors, goedgebouwd en slim (zijn hersenen waren groot): zo kunnen we Homo heidelbergensis omschrijven. De werktuigen wordensteedsverfijnder;erverschijnenjachtwapens;demensengemeenschappenwordencomplexerensolidariteitmetde medemens doet zijn intrede.

Te bekijken• Fossiele schedel (afgietsel), Kabwe, Zambia• Fossiele onderkaak (afgietsel), Mauer, dichtbij Heidelberg, Duitsland• Schematische vergelijking van de schedels van Homo heidelbergensis en moderne mens• Schematische voorstelling van grot van Sima de los Huesos, Spanje, vindplaats van ruim 4000 mensenbeenderen

van 28 individuen.• Fossiele schedel met tekenen van een abces, La Sima de los Huesos, Atapuerca, Spanje• Acheuleaanwerktuigen: vuistbijl (origineel), Pas-en-Artois, Frankrijk en fragmenten van een houten steekspies

(afgietsel), Lehringen, Duitsland• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics voor deze soort• Houten 3D-reconstructie met speer

G.7 Homo neanderthalensis: één van ons? Datering: -250 000 tot -30 000 jaar

Over de relatie tussen de neanderthaler en de moderne mens wordt eindeloos gediscussieerd, waarbij nu eens onze verwantschap en dan weer onze verschillen aan bod komen. Maar nu weten we dat wij in Eurazië en in Oceanië in beperkte mate genen van de neanderthalersinonshebben…De neanderthaler stamde waarschijnlijk af van Homo heidelbergensis en vormde een

mensensoort op zich. Hij was niet alleen intelligent en sociaal, maar hij kon ook plannen – anders zou hij niet op groot wild kunnen jagen – en hij vond veel technologische nieuwigheden uit. Waarschijnlijk zorgden die kwaliteiten ervoor dat hij zich aan de kou kon aanpassen en zo in de barre ijstijden overleven.

Te bekijken• Schematische vergelijking tussen schedels van Homo neanderthalensis

en de moderne mens• Fossiele begraven Homo neanderthalensis (afgietsel), Kebara, Israël• Fossiele schedel van een oude man (afgietsel), Chapelle-aux-Saints,

Frankrijk• Mousteriaanwerktuigen: afslag en spits (originelen), Henegouwen, België• Fossiele vuistbijl (origineel), Spy, België• Schematische voorstelling van de techniek om Mousteriaanspitsen te

maken• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht –

onderzoekstopics voor deze soort• Houten 3D-reconstructie• fossiele skeletelementen van de man van Spy (3D-print), Spy, België

Homo neanderthalensis

graaf van Kebara (Israël)


Zoom: de man van SpyToen deze neanderthaler in 1886 ontdekt werd in de buurt van het dorp Spy bij Namen, had de wetenschap nog meer vragen dan antwoorden over onze evolutie. De vondst van deze ‘oude Belg’ was er één uit de duizend, maar kende daarna wel een woelige geschiedenis.Zo ontstond er onenigheid tussen de Belgische staat en de familie van één van de ontdekkers over het eigendomsrecht van de beenderen. De familie nam de fossielen mee naar Frankrijk toen ze vluchtten voor de gruwel van de Tweede Wereldoorlog. Ze staken de beenderen in een doos die ze in een tapijt rolden en op het dak van hun auto bonden. Bezorgd om de veiligheid van de resten wilde de familie ze in een Frans museum deponeren. Dat museum wou er maar al

te graag op ingaan om er munt uit te slaan. Gelukkig zag de familie in dat dit niet opportuun was. Na de oorlog bracht ze alles terug naar het Museum in Brussel (behalve 1 voetbeentje dat onderweg ‘verloren is gegaan’). Sindsdien rusten de skelettenveiligineenbrandkastinhetInstituut.In1994zijndefossielendefinitiefaandeBelgischeStaatgeschonken.In de loop van de afgelopen 130 jaar onderzochten verschillende instellingen de grot van Spy. Toen uiteindelijk alle vondsten bij elkaar werden gebracht, kwamen er toch wel wat verrassingen aan het licht. Zo was er niet 1 man van Spy (dat was al snel duidelijk), maar zijn er uiteindelijk 3 verschillende individuen opgegraven: 2 volwassenen en 1 kind. Op dit moment loopt er een DNA-onderzoek om het geslacht van de volwassenen te bepalen (afspraak voor het resultaat op de website van het Museum binnen enkele maanden).Spy was niet de eerste vindplaats van neanderthalers in de wereld, maar eigenlijk was de beroemde ‘eerste’ vondst uit 1856 in het Neanderdal in Duitsland dat evenmin. De eerste ontdekking gebeurde in Engis (België) in 1830, maar die fossielen van een neanderthalerkind werden toen aanzien als een ‘misvormd’ modern kind en pas meer dan een eeuw later (h)erkend als een neanderthaler. De vondst in Spy was echter in die mate belangrijk dat de daar gevonden beenderen bevestigden dat de toen zeer omstreden resten uit Duitsland wel degelijk aan een afzonderlijke mensensoort toebehoorden en niet van moderne mensen met misvormingen. Sommige critici dachten immers dat de resten in de vallei van de Düssel (het Neanderdal) stamden van een paar Russische Kozakken die op weg naar een veldslag tegen Napoleon tragisch aan hun einde waren gekomen. Hun kromme benen zouden het gevolg geweest zijn van de lange ritten te paard die de Kozakken vaak deden.Sinds hun ontdekking en tot nu toe blijven de resten uit Spy belangrijk referentiemateriaal voor de studie van de intussen honderden individuen van neanderthalers die de afgelopen eeuw wereldwijd ontdekt zijn (zie de rubriek ‘Om meer te weten’).

G.8 De Denisova-mensen: de mensheid op een kruispunt Datering: -40 000 jaarOok zij vormen een raadselachtige bevolkingsgroep. Genetisch onderzoek toont aan dat deze mensen uit Siberië zich duidelijk hebben gekruist met zowel neanderthalers als moderne mensen.Link: Denisova, de zaak van de ontbrekende voorouder (National Geographic, Engelstalig)

Te bekijken• Tandendeelvingerkootje(3D-prints),Altaïgebergte,Siberië

G.9 Homo sapiens, de anatomisch moderne mens: wij! Datering: -200 000 jaar tot vandaagDe geschiedenis van de mens is een onvoltooid boek, waarvan wij nu het hoofdstuk ‘Homo sapiens’ aan het schrijven zijn. Wij, Homo sapiens, hebben onze mogelijkheden opgebiedvanvervaardiging,jacht,cultureleontwikkeling…sterkuitgebreid.Metonzecultuur, onze maatschappijstructuur, onze intelligentie (?) slaagden wij erin de aarde te veroveren.

Te bekijken• Fossiele skeletelementen (3D print), Nazlet Khater, Egypte• Fossiele bijl in vuursteen (origineel), Nazlet Khater, Egypte• Fossiele begraven Homo sapiens (afgietsel), Qafzeh, Israël

Homo sapiens

de fossielen uit de grot van Spy


• Psammieten gegraveerde plaat (oeros, rendier, paard en twee steenbokken) (origineel), Trou de Chaleux, België• Fossiele werktuigen: kling, boor, steker, schrabber en benen naald (originelenuitdeTroudeChaleux);fluit invogelbeen(origineel,uitdegrot van Goyet), sieraden (grot van Goyet), Venus van de Trou Magritte (origineel) en Venus van de Rideaux grot in Lespugue, Frankrijk (afgietsel)• Touch screen tabletcomputer: identiteitskit – mogelijk uitzicht – onderzoekstopics voor deze soort• Houten 3D-reconstructie Te ontdekken• Het virtuele museum van de Paleolithische kunst in België.

De moderne mensen, waar wij ook toe behoren, zijn heel creatief. Hun kunst is een van de opvallendste uitingen van hun ongebreidelde creativiteit. De oudste gekende kunstuitingen werden in Zuid-Afrika ontdekt: ze zijn 80 000 jaar oud. In België zijn er kunstvoorwerpen van wel 35 000 jaar oud gevonden. Hiervan toont dit virtuele museum de meest iconische exemplaren. Bekijk volgende categorieën: ornamenten (sieraden), versierde voorwerpen, venus, gegraveerde voorwerpen en stenen.

ZONE 3 - De ‘moderne’ mens en zijn nauwste verwantenDoel: De evolutie van de mens begrijpen als slechts één vertakking van de primaten, waarbij wetenschappers uitgaan van een gemeenschappelijke voorouder van mens en hogere mensapen. De vergelijking maken tussen ons huidige zelf, onze voorlopers en onze nauwste verwanten, de mensapen, aan de hand van zowel anatomie als doe-opdrachten. Inzien dat de evolutie van de mens zich ook uit in zijn snelle technologische vooruitgang en zijn complexe maatschappijvorming. De huidige zichtbare diversiteit bij de moderne mens verklaren als gevolg van de migratie en het zich aanpassen aan lokale omstandigheden.

Onderzoek: welke verschillen en gelijkenissen tussen onszelf, de hogere mensapen en onze voorlopers kunnen we vaststellen? Wat zeggen de houding, het dieet en de herseninhoud van deze soorten over het verschil in levensstijl? Wat leren die verschillen ons over de mechanismen van evolutie die ons tot de moderne mens maken? Welke rol in onze evolutie spelen de technologische vooruitgang en de complexere samenlevingsvormen? Hoe verklaar je de huidige, zichtbare diversiteit bij de moderne mens?

In deze laatste zone van het deel ‘Onze Evolutie’ maak je kennis met onze nauwste verwanten bij de nu levende dieren: de hogere mensapen (gorilla, orang-oetan, bonobo en chimpansee). We hebben een lange evolutionaire weg samen afgelegd tot we ongeveer acht tot zeven miljoen jaar geleden aparte evolutionaire wegen opgingen. De gelijkenissen en verschillen

tussen de moderne mens en die mensapen verklappen veel over hoe onze evolutie tot moderne mens verliep. Op vier cruciale vlakken (denken, eten, manipuleren en houding) kan je daarom onszelf vergelijken met de hogere mensapen en met onze voorlopers in deze zone. Maar onze evolutie tot moderne mens uit zich ook in onze snelle technologische vooruitgang en in onze steeds complexer wordende socio-culturele maatschappij. Dat wordt je in deze zone ook duidelijk gemaakt. Ook migratie is een wezenlijk onderdeel van onze evolutie. Dat zie je in een prachtige tijd-ruimte videoanimatie. Migratie verklaart ook onze huidige, zichtbare diversiteit.

Homo sapiens Homo neanderthalensis

gorilla orang-oetan bonobo chimpansee


3.1 Onze nauwste verwantenVan alle mensensoorten zijn we de enige die nog springlevend zijn. Maar we hebben wel nog nauwe verwanten, de mensapen, waarvan we op bepaalde gebieden niet veel verschillen. De hogere mensapen zijn onze meest verwante nog levende neven. 7 tot 8 miljoen jaar geleden zijn onze afstammingslijnen gesplitst. De fysieke gelijkenissen tussen ons en onze neven, de mensapen, vallen meer op dan de verschillen. We hebben duidelijk een gemeenschappelijke oorsprong. De verschillen zijn overigens eerder schakeringen. We hebben grotere hersenen en kleineretanden;welopengemakkelijkeroptweepoten;wezijnhandigermetvoorwerpen…

Te bekijken• Cladogram van de mens en de hogere mensapen, met ontbrekende voorouder. • Bonobo (Pan paniscus) (opgezet specimen), Koninklijk Museum voor Midden- Afrika• Chimpansee (Pan troglodytes) (opgezet specimen), West-Afrika• Gorilla (Gorilla beingei) (mannetje, opgezet specimen), Kivu, DR Congo• Orang-oetan (Pongo pygmaeus) (mannetje, opgezet specimen), Borneo• Touch screen tablet computer: Hoe menselijk zijn mensapen?

3.2 Wat maakt ons de moderne mens: de gelijkenissen en verschillen met onze voorlopers en onze nauwste verwanten, de hogere mensapen

A: Denken: het grotere breinDe geleidelijke toename van het hersenvolume is een opvallende trend in de geschiedenis van de primaten van de Oude Wereld. Het grootste volume wordt bereikt in het genus Homo. De hersengrootte is alleszins een sleutelfactor, maar er is meer. Tijdens de evolutie van de mens werden zijn hersenen steeds ingewikkelder.

Te bekijken• Endocast, een intern afgietsel van een schedel van

Paranthropus boisei (afgietsel), Olduvai Gorge, Tanzania

• Hersenen van Homo sapiens (origineel), ULB• Hersenen van een mannelijke chimpansee (origineel)

Te doenDe hersenloper: vergelijk het hersenvolume van Sahelanthropus tchadensis, Homo sapiens en Gorilla gorilla door de trechter op hun schedels om te draaien.

B: Eten: tanden en voedselpatronenIn de loop der tijden gingen mensen anders eten. Onze verre voorlopers waren hoofdzakelijk vegetariërs, maar nu zijn we perfecteomnivoren.Degrootteendevormvanonzetandenzijndanookindeloopvanonzegeschiedenisflinkveranderd:ze zijn vooral kleiner geworden. Dit heeft natuurlijk een invloed op de vorm van onze kaakbeenderen. De overgang van een U-vormige naar een V-vormige tandboog, met kleinere tanden, ging gepaard met het kleiner worden van de kauwspieren.

Te bekijken• Tandbogen (onderkaak) van Paranthropus boisei (afgietsel), moderne mens (origineel) en chimpansee (afgietsel) en

hun overeenkomstige diëten (voedingselementen)

Te doen• De tandarts: zoek bij welke schedel de afdruk van de bovenkaak past en vergelijk daarna de grootte van de tanden

en de vorm van de tandboog. Schedels behoren toe aan Sahelanthropus tchadensis, Australopithecus africanus, Paranthropus robustus, Homo sapiens en Gorilla gorilla (afgietsels)

C: Manipuleren: de hand en de precisiegreepDe hand maakt de mens. Het is een fantastisch werktuig, met gevoelige vingertoppen en met een stevige maar subtiele grip. Naast onze hersenen en onze tweevoetigheid zijn het onze handen die ons tot mens maken. Doordat onze voorouders rechtop gingen lopen en ze dus hun voorste ledematen niet meer nodig hadden om zich voort te bewegen, konden ze hun handen volop gebruiken. Terwijl de hersenen steeds krachtiger werden, toonden de handen gelijktijdig aan waartoe zij allemaalinstaatwaren:gereedschap,vuur,gebaren,uitvindingen,kunst…


Te bekijken• Hand van Australopithecus sediba (afgietsel) • Hand van moderne mens (origineel), schenking

verpleegsterschool• Hand van orang-oetan (afgietsel)

Te doen• De tak: mensapen zoals de gorilla, de chimpansee, de

bonobo en de orang-oetan kunnen heel goed van boom tot boom slingeren.Aan een tak hangen is een fluitjevan een cent voor ze. Hun lichaam is daar op allerlei manieren aan aangepast: grote handen, lange kromme vingers, langeensterkearmen…Hoe langkan jij aandeze ‘tak’ hangen?

D: Bewegen: rechtop stappen en rennenEén van de bijzonderste verschillen tussen ons en de mensapen is dat wij rechtop staan. Zij kunnen het slechts enkele ogenblikken. Het aannemen van deze houding ging gepaard met een hele reeks grondige anatomische aanpassingen. Zo biedt onze gewelfde voetzool stabiliteit en houvast bij elke stap. Wij houden onze - holle - ruggengraat rechtop, zodat ons hoofd loodrecht boven onze heupen staat. Ons bekken is kort en afgerond en onze borstkas cilindervormig (bij de apen is ze kegelvormig). Op twee voeten lopen heeft veel evolutionaire pluspunten. Je hebt je handen vrij waardoor je ermee vruchten van lage takkenkuntplukken,voedselofwerktuigenmeenemen,kinderendragen…Enrechtopstaandmaakjemeerindrukopjevijanden. Ook verbruiken lopende tweevoeters minder energie per kilometer.

Te bekijken• Skelet van een gorilla (origineel), Zoo van Antwerpen• Skelet moderne mens (origineel), Bergen, België• Skelet Australopithecus afarensis (Lucy) (afgietsel), Hadar, Ethopië

Te doen• De puzzel: ga na hoe ons lichaam zich heeft aangepast aan het rechtop

stappen en lopen. Plaats schedels en benen bij het juiste individu. Hangen ze allemaal op de juiste plaats, dan licht het bijkomend antwoord op. Haast je, want de tijd is beperkt.

3.3 De moderne mens: socio-culturele en technologische evolutie, migratie & diversiteitDe mens heeft zich aangepast aan duizenden omstandigheden, aan duizenden omgevingen. Hiervan zijn wij het resultaat. Wij, mensen van nu, zijn de uitkomst van een lange lichamelijke, culturele en maatschappelijke evolutie.

A: Socio-culturele en technologische evolutieDeevolutievandemensuitzichookconcreetindesteedssnelleretoenamevanzijntechnischvernuft…vaneenmesinsilex tot het internet!Dat menselijke maatschappijen complexer zijn dan die van primaten is het gevolg van een gelijktijdige evolutie. Een hele reeks elkaar versterkende positieve factoren traden tegelijkertijd in werking. We gingen rechtop lopen, waardoor we onze handen konden gebruiken, waardoor de hersenen goed ontwikkelden. Door dit alles hebben we onze intellectuele vaardigheden verworven en zijn we een intens sociaal en later ook cultureel leven gaan leiden.

Te bekijken• Werktuigen (originelen): stenen snijwerktuig in vuursteen (Rugeneiland, Duitsland), stenen snijwerktuigen in

granodioriet (Denemarken), bronzen bijl (L’échelle-Saint-Aurin, Frankrijk), ijzeren bijl (DR Congo) en zakmes

Te doen• Zijn we echt zo verschillend? Interactief spel op tabletcomputer over gelijkenissen en verschillen tussen mens en

mensapen.

Lucy Homo sapiens gorilla


B: Migratie & DiversiteitGeen enkele primaat migreert zoveel als Homo sapiens: hij verliet zijn bakermat in Afrika en ontdekte geleidelijk de hele aarde. Onderzoekers die willen achterhalen hoe migraties verliepen, beschikken hiervoor over een onschatbaar middel: de analyse van de gelijkenissen en verschillen tussen het genetische erfgoed van alle bevolkingsgroepen. De diversiteit bij de mensen over de vijf werelddelen komt grotendeels doordat bevolkingsgroepen zich voortdurend aanpassenaandeplaatselijkeomstandigheden:zonneschijn,hoogte,warmte,koude…

Te bekijken• Set om een monster van je DNA te nemen (origineel). • Video-animatie:deopkomstengeografischeverspreidingdoorheendetijdvanafonzevroegstevoorloperstotenmet

de moderne mens.• Kleine wereldkaart met migratiebeweging moderne mens (Homo sapiens): Uit fossielen blijkt dat de geschiedenis van

de moderne mens – Homo sapiens, wij dus – ongeveer 200 000 jaar geleden in Afrika begon. 50 000 jaar geleden vatte de moderne mens de verovering van andere werelddelen aan. Deze lange migratie bracht hem eerst in Azië, vanwaar hij Australië en Europa koloniseerde. Amerika, van noord naar zuid, kwam vanaf ongeveer 20 000 jaar geleden als laatste aan de beurt.

• Kijkgaten die je een blik gunnen op de huidige menselijke zichtbare diversiteit (via fotocollage).

migratie moderne mens


4. Om meer te weten

4.1 Wetenschappelijke artikelsHieronder vind je twee Nederlandstalige bewerkingen van wetenschappelijke artikels over de neanderthaler en de moderne mens, oorspronkelijk gepubliceerd in de Engelstalige toptijdschriften Nature en Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS). Je kan deze bewerkingen ook terugvinden op de website van het museum.

4.1.1 Neanderthalers en moderne mensen waren duizenden jaren burenOrigineel: Higham, T. et al., 2014. The timing and spatiotemporal patterning of Neanderthal disappearance. Nature, Vol. 512, 21 augustus, pp. 306-309.

https://www.naturalsciences.be/nl/news/item/864

Neanderthalers en moderne mensen hebben duizenden jaren in elkaars buurt geleefd. Dat heeft een internationaal team van wetenschappers berekend door met een nieuwe methode veertig neanderthalervindplaatsen te herdateren. De studie in Nature impliceert dat de beide populaties voldoende tijd hebben gehad om genen en cultuur uit te wisselen. De resten uit het Belgische Spy zijn de allerjongste overblijfselen van neanderthalers, blijkt ook uit het onderzoek.

De robuuste neanderthalers domineerden meer dan 50 000 jaar geleden Europa en Azië, tot moderne mensen ze vervingen. Recente analyses van het complete genoom van neanderthalers en anatomisch moderne mensen toonden al aan dat beide populaties zich met elkaar hebben gekruist buiten Afrika. Het DNA van alle moderne mensen (behalve van de Afrikanen) bevat tot 2 procent neanderthaler-DNA. Voorlopig is er wel geen direct archeologisch bewijs dat de twee populaties samen hebben geleefd op dezelfde plek. Een nieuwe studie onder leiding van University of Oxford, waaraan ook het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen meewerkte, heeft nu wel aangetoond dat ze 2600 tot 5400 jaar lang tijdgenoten waren op ons continent.

Laatste neanderthalerWanneer de neanderthalers zijn verdwenen was tot nu toe onduidelijk. Koolstof-14-dateringen hebben de resten vaak veel jonger ingeschat dan ze in werkelijkheid waren. Met accelerator mass spectrometry kon het internationale team van wetenschappers de C14-concentratie op neanderthalerresten van veertig archeologische sites beter bepalen. Op alle vindplaatsen, zowel in West- en Oost-Europa als in het Midden-Oosten, eindigde het Mousteriaan - doorgaans aangezien als het neanderthalertijdperk - ongeveer 40 000 jaar geleden. Dat is 10 000 jaar vroeger dan tot nu toe aangenomen. De ‘Belgische’ neanderthalers van Spy zijn volgens de studie de allerjongste, tussen 42 500 en 40 000 jaar oud.

MozaïekVanaf 45 000 doken al nieuwe ‘werktuigindustrieën’ op die geassocieerd worden met de moderne mens. Maar die overspoelden niet tegelijkertijd Europa. In Fumane, in Italië, bijvoorbeeld hebben de neanderthalerpopulaties maar tot 44 000 jaar geleden standgehouden, terwijl de populaties in het Catalaanse L’Albreda het tot ongeveer 41 000 jaar geleden uitzongen. Homo sapiens heeft dus niet in één ruk de autochtone neanderthaler vervangen. Europa was drieduizend jaar langeenmozaïekvanneanderthalersensapiens.Genoegtijddusomseksmetelkaartehebbenenomcultuuruit tewisselen. Misschien ligt daar de reden voor de vooruitgang in werktuigen en symbolisch denken bij late neanderthalers, aldus de onderzoekers.

Nieuw tijdskader“De resultaten tonen aan dat de neanderthalers verdwenen rond 40 000 jaar geleden en niet rond 30 000 jaar terug, zoals oudere dateringen suggereerden”, zegt Patrick Semal, antropoloog en hoofd van de dienst Patrimonium van het


Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. “Tegelijk wordt de komst van de eerste anatomisch moderne mensen vroeger ingeschat. Beide populaties overlapten duizenden jaren lang, verspreid over ons continent.”De herdatering geeft dus een nieuw tijdskader voor het verdwijnen van de neanderthalers. Semal: “De gesuggereerde scenario’s – weggeconcurreerd door de moderne mens of ermee geassimileerd – hebben mogelijk naast elkaar bestaan, in verschillende gradaties, afhankelijk van de plaats en de periode.”

Geen spoor van Belgisch huwelijkUit het nieuwe onderzoek blijkt dat niet Zuid-Spaanse resten maar wel de fossielen uit de grot van Spy voorlopig de jongste neanderthalers vertegenwoordigen. Ze zijn dus belangrijk als wetenschappers het over de verdwijning van de neanderthalers hebben, ten voordele van de anatomisch moderne mens. “Tot op vandaag zijn er wel geen sporen dat hier in onze streken contact is geweest tussen de twee populaties. De oudste sporen van anatomisch moderne mensen in België zijn enkele duizenden jaren jonger dan de neanderthalerresten. Alleen nieuwe opgravingen, studies en analyses kunnen ons beter doen begrijpen hoe de neanderthaler ten onder ging in onze streken en in Europa”, aldus nog Semal.

4.1.2 Vroegste bewijs voor aanwezigheid moderne mens in Centraal-EuropaOrigineel: Nigst, P. R. et al. 2014. Early modern human settlement of Europe north of the Alps occurred 43,500 years ago in a cold steppe-type environment. PNAS, vol. 111, no. 40, pp. 14394–14399

https://www.naturalsciences.be/nl/news/item/1538

Moderne mensen leefden 43 500 jaar geleden in de koude steppes van wat nu Oostenrijk is. Dat blijkt uit internationaal onderzoek waaraan onder meer de Belgen Freddy Damblon en Paul Haesaerts (beiden KBIN) hebben meegwerkt. De bevindingen werpen nieuw licht op het tijdvak waarin moderne mensen Europa bevolkten en de neanderthalers verdrongen.Wetenschappers gaan er doorgaans van uit dat moderne mensen Europa bevolkten tussen 50 000 en 40 000 jaar geleden, maar veel is er nog niet over geweten. Elk nieuw onderzoek kan dus een stukje opleveren van de complexe puzzel.

Een heropgraving van de site Willendorf II leverde zo’n nieuw puzzelstukje op. Willendorf II is de plek waar de wereldberoemde Venus van Willendorf teruggevonden werd, hoogstwaarschijnlijk een vruchtbaarheidsbeeldje. Op diezelfde locatie in de Donauvallei in Oostenrijk onderzocht een team met onder meer pollenanalist Freddy Damblon (KBIN) en paleobotanicus Paul Haesaerts (KBIN) stenen werktuigen. Ze publiceerden hun bevindingen in het vaktijdschrift Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS).

Vroegste bewijsVia bodemonderzoek, onder meer met koolstof-14, berekenden ze dat de stenen werktuigen (voornamelijk kleine lemmeten die als speerpunt gebruikt werden) zo’n 43 500 jaar oud zijn. Daarmee zijn ze meteen ook de oudste wetenschappelijke bewijzen voor de aanwezigheid van de moderne mens in Centraal-Europa tout court. Er zijn wel oudere resten, maar die zijn volgens de onderzoekers niet betrouwbaar: vaak komen ze uit eerdere opgravingen en is de link met de moderne mens omstreden.

De stenen werktuigen zouden uit het vroege Aurignaciaan komen, een laat-paleolithische cultuur die doorgaans 40 000 tot 25 000 jaar oud geschat wordt, maar nu dus iets ouder - vanaf 43 500 jaar geleden. Volgens de wetenschappers zijn overblijfselen uit het Aurignaciaan goede aanwijzingen voor de aanwezigheid van de moderne mens. “Het probleem is dat we zo goed als geen menselijke restanten hebben uit het vroege laat-paleolithicum in Europa”, zegt Bence Viola, een van de auteurs van de paper. “We moeten dus archeologische aanwijzingen gebruiken om te achterhalen wanneer de eerste mensen verschenen. We hebben enkele menselijke artefacten uit de Aurignaciaan-cultuur, dus we denken dat ze een goede indicator zijn voor menselijke aanwezigheid.”

Koude steppeEen van de belangrijkste resultaten van het onderzoek is een beschrijving van het klimaat en de vegetatie in die tijd. Aurignaciaan-mensen leefden in een koele, steppeachtige omgeving met veel naaldbomen (coniferen) in de valleien van de Donau. Volgens de onderzoekers waren de moderne mensen, die vanuit het zuiden kwamen en veel warmere temperaturen gewoon waren, goed aangepast aan verschillende klimaten.De vondst impliceert ook dat neanderthalers en moderne mensen langer dan gedacht buren waren. De onderzoekers gaan uit van een aantal millennia. De nieuwe datering suggereert direct of indirect contact tussen mensen en neanderthalers, wat mogelijk leidde tot seksuele en culturele uitwisseling.Hoe wij uiteindelijk de plaats innamen van de neanderthalers? Volgens sommigen verdreven we hen met geweld, anderen wijzen op klimatologische omstandigheden die hen fataal werden. Maar wat precies gebeurde, blijft voorlopig een raadsel.


4.2 Tijdlijn evolutie van de Mens


4.3 Familieportret van de Mens


4.4 Presentatie van een nieuwkomer in onze evolutie: Homo nalediOp 10 september 2015, vier maanden na de opening van de Galerij van de Mens in het Museum voor Natuurwetenschappen, werd de stamboom van de mens alweer een beetje uitgebreid. De Amerikaanse paleoantropoloog Lee Berger en zijn team steken er een takje bij en introduceren een gloednieuwe voorloper: Homo naledi, of ‘sterrenmens’. Ze vermoeden dat deze nieuweling een belangrijke rol heeft gespeeld in het ontstaan van het geslacht Homo.

15 mensen in een krappe grotHun aankondiging komt twee jaar na de vondst van meer dan 1500 fossiele skeletelementen in een grot dichtbij Johannesburg in Zuid-Afrika. Deze resten worden ondertussen toegeschreven aan minstens 15 individuen van Homo naledi, waaronder kinderen, jongvolwassenen en ouderen. Het is één van de grootste ontdekking van uitgestorven hominiden in Afrika. De vondst kan op veel media-aandacht rekenen, niet in het minst omwille van het indrukwekkend staaltje speleologie dat eraan voorafging. Amateurspeleologen Steve Tucker en Rick Hunter bevonden zich diep in de Rising Star grot dichtbij Johannesburg, toen Tucker plots achterover tuimelde en terechtkwam in een nauwe tunnel (chute) die op sommige plaatsen slechts een krappe 20 cm breed was. Tucker en Hunter wurmden zich een weg naar beneden, en belandden moeizaam 12 meter lager in een ondergrondse, met skeletten bezaaide kamer.

Paleoantropoloog Lee Berger werd erbij gehaald. Hij merkte al snel op dat ze een ‘hoogst opmerkelijk wezen hadden gevonden’. Eerder, in 2008, had Berger zelf op slechts een vijftiental kilometer van de Rising Star grot vrijwel volledige skeletten gevonden van een mensachtige die hij Australopithecus sediba doopte (zie Overzicht Tentoonstelling C5). Ondanks twijfel bij zijn collega’s zag hij in A. sediba een directe voorloper van het geslacht Homo. De vondst in de Rising Star grot beschouwt hij als mogelijk één van de eerste leden van het geslacht Homo. Hierdoor zou de zogenaamde ‘wieg van de mensheid’ zich definitiefinzuidelijkAfrikanestelen.Bergeroogstbijvalmetzijnconclusies, maar andere wetenschappers blijven voorzichtig in hun uitspraken over deze indrukwekkende vondst. Wel staat de uitstekende kwaliteit van de fossiele resten vast, waardoor wetenschappers zich vandaag een ongewoon scherp beeld kunnen vormen van deze uitgestorven mensachtige.

Homo naledi: primitief hoofd en borstkas op een stel moderne benenHomo naledi was slank gebouwd en stond op twee lange, moderne benen en voeten. De mannetjes bereikten een hoogte van zo’n anderhalve meter, de vrouwtjes waren met hun 1,05 meter een stuk kleiner. Vanaf het dijbeen zag deze voorloper er echter een pak primitiever uit. Een eerder aapachtige heup en borstkas droegen een klein hoofd, waarin zich hersenen bevonden die niet groter dan een sinaasappel waren. Homo naledi had kleine tanden met een primitieve vorm, terwijl zijn lange armen dan weer sterk op die van moderne mensen leken. Zijn goed ontwikkelde, moderne handen liepen uit in gekromde, aapachtige vingers. Hij is een ongeziene combinatie van moderne en primitieve kenmerken, maar niet alleen zijn lichaam roept een heleboel nieuwe vragen op.

De hoeveelheid fossiele resten in de Rising Star grot is al even ongezien, en doen Berger en zijn team vermoeden dat het om een ‘begraafplaats’ gaat. Anderen vinden deze piste minder geloofwaardig en denken eerder in de richting van een tijdelijke schuilplaats tegen roofdieren. Die schuilplaats werd een vroeg graf, gezien de moeilijke, krappe klim naar boven. Ook op een precieze datering is het nog wachten. Die wordt namelijk fors bemoeilijkt door de verschillende sedimenten waarin Homo naledi is teruggevonden.

Berger geeft voorlopig een ruime schatting tussen 4 en 1 miljoen jaar geleden. Hij ziet deze voorloper ofwel als een ‘overgang’ tussen de primitievere australopitheken en het geslacht Homo, of als een volwaardig lid van het geslacht Homo. De soort heeft het Afrikaanse continent dan gedeeld met andere leden van dit geslacht. Hoe dan ook is met Homo naledi de stamboom van de mens weer een tikkeltje groter geworden, en daarmee ook de vragenlijst over menselijke evolutie. Meer onderzoek zal in de toekomst uitwijzen welke plaats Homo naledi uiteindelijk zal innemen in de stamboom van de mens.


Een unieke vondst van een fossiel mensenskelet wekt sinds een tiental jaar steeds meer interesse op onder paleoantropologen wereldwijd. Het gaat om de man van Nazlet Khater, ook wel gekend als de ‘Egyptische mijnwerker’. Een afgietsel van dat fossiele skelet is te zien in de

Galerij van de Mens, waar het dient als voorbeeld voor de vroege Homo sapiens. Deze anatomisch moderne mens vertoont nog enkele archaïsche trekjes, maar verdientvooral bijzondere aandacht omdat hij de laatste tien jaar in het middelpunt staat van de discussie over de migratie van onze meest recente Afrikaanse voorlopers naar Eurazië.

Bovendien komt zijn ontdekker van Belgische bodem: dankzij het scherpe oog van Prof. Dr. Pierre Vermeersch kan jij je vandaag nog buigen over de resten van de tot nog toe oudste goed bewaarde Noord-Afrikaanse, moderne mens. De emeritus professor van de Katholieke Universiteit Leuven vertelt hieronder over zijn ervaringen als expeditieleider van een archeologische zoektocht in 1980, die ondermeer heel wat dode honden, enkele vuursteenbijlen en minstens één goed bewaard menselijk skelet opleverde.

Hoe hebt u de man van Nazlet Khater gevonden, professor?

“Louter toevallig, zoals wel meer gebeurt bij belangwekkende ontdekkingen. Op de heuvels van Nazlet Khater net buiten de Nijlvallei in Midden-Egypte hadden we twee jaar eerder al enkele interessante vondsten

uit de oude steentijd gedaan. Toen we de site nadien opnieuw met enkele studenten bezochten, maakten we naar goede gewoonte een kleine rondgang langs de oude proefsleuven1. De lokale bevolking had intussen in één van die sleuven een hoop honden begraven, en dat stonk behoorlijk. Opeens zag ik iets eigenaardig uit één van de wanden van de sleuf steken: een wit been. Van dichtbij herkende ik het meteen als een schedeldak van een mens. De andere resten van het skelet vonden we niet veel verder. Een tweede, minder volledig menselijk skelet werd later nog opgegraven.”

Waarom wordt hij ook wel ‘de mijnwerker’ genoemd?

“Het werktuig waarmee hij – we vermoeden immers dat het om een man gaat - begraven was, had iets weg van een bijl. Een paar jaar later groeven we op 200 meter van zijn graf een prehistorische vuursteenmijn op met gelijkaardige

Bronnnen• Auteur onbekend, 2015. Mogelijk nieuwe mensensoort ontdekt: Homo naledi. Eoswetenschap, 10 september. http://eoswetenschap.eu/artikel/mogelijk-nieuwe-mensensoort-ontdekt-homo-naledi• Auteur onbekend, 2015. Rising Star Expedition reveals new species: Homo naledi, “Chamber of stars” holds single

largestfossilhomininfindinAfrica.UniversityoftheWitwaterstand,Johannesburg. http://www.wits.ac.za/homonaledi/• Berger, L. R. et al 2015. Homo naledi, a new species of the genus Homo from the Dinaledi Chamber, South Africa.

eLife, 4, e09560. http://elifesciences.org/content/4/e09560• Kraaijvanger, T. 2015. Homo naledi: nieuwe voorouder van de mens gevonden. Scientas, 10 september. http://www.scientias.nl/homo-naledi-nieuwe-voorouder-van-de-mens-gevonden/• Sample, I. 2015. Homo naledi: new species of ancient human discovered, claim scientists. The Guardian, 10

september. http://www.theguardian.com/science/2015/sep/10/new-species-of-ancient-human-discovered-claim-scientists• Shreeve, J. 2015. This Face Changes the Human Story. But How? National Geographic, News, 10 september. http://news.nationalgeographic.com/2015/09/150910-human-evolution-change/• Wits University OFFICIAL 2015. Professor Lee introduces Homo naledi.Youtube. https://www.youtube.com/watch?v=LK4aNi8gaG4&feature=youtu.be

4.5 De Egyptische mijnwerkerInterview met Em. Prof. Dr. Pierre Vermeersch

1Dit zijn smalle, langwerpige onderzoeksputten die verspreid over een gebied tot op de gewenste diepte worden uitgegraven om een eerste indruk te krijgen in de grootte, ouderdom en gaafheid van een archeologische vindplaats.


bijlen in de mijnschachten. Zijn botten vertoonden ook heel wat sporen van slijtage, dat op harde arbeid kan wijzen. Als je al die vondsten samenbrengt, kan je inderdaad in de man van Nazlet Khater een mijnwerker zien. Maar hij zal zeker geen mijnwerker op grote diepte geweest zijn zoals wij ons dat meestal voorstellen: de gevonden vuursteenmijn was slechts twee meter diep.”

Hadden jullie snel door dat het om uitzonderlijke vondsten gingen?

“Toch niet. Het is moeilijk om onmiddellijk in te schatten hoe waardevol dit soort vondsten zijn. Bij de man van Nazlet Khater vielen wel al vlug enkele vreemde zaken op. Het was snel duidelijk dat het om een grafcontext ging en dat in het graf een vrij moderne mens lag, maar zijn dikke schedel wees op archaïsche kenmerken. Zijngestrekte houding en het in het graf geplaatste werktuig

waren nooit eerder in archeologische sites in Egypte gerapporteerd, waardoor we het geheel nergens in de Egyptische prehistorie konden plaatsen.”

Hoe heeft u dan uiteindelijk de ouderdom van deze prehistorische mens kunnen vaststellen?

“We maakten gebruik van koolstofdatering2 . Het tweede, minder volledig en minder goed bewaarde skelet is hiervoor opgeofferd: voor koolstofdatering is immers verbranding van organisch materiaal nodig. Helaas bleek dat het verbrande skelet volledig gefossiliseerd was en dus geen organisch materiaal meer bevatte. Dat was een zware tegenslag! Pas nadat we twee jaar later de vuursteenmijn vonden, konden we opnieuw proberen een koolstofdatering uit te voeren, dit keer op houtskool uit de mijn. Die dateerden we uiteindelijk op zo’n 35 000 jaar.”

Welke inzichten heeft de man van Nazlet Khater ons gegeven over ons eigen verre verleden?

“Hij zou enigszins in de zogenaamde ‘Out of Africa- theorie’ kunnen passen, waarbij wetenschappers ervan uitgaan dat Homo sapiens op een bepaald moment vanuit Afrika naar het Aziatische continent is getrokken en later ook naar Europa. Veel wetenschappers menen dat de wieg van de Homo sapiens eerder in het Oosten van Afrika te zoeken is. Deze Noord-Afrikaanse vondst van een moderne mens zou op migratie kunnen wijzen. Maar we moeten voorzichtig blijven, want veel zaken blijven onduidelijk. Wanneer is die migratie dan precies gebeurd? Hoe vaak? Welke routes zijn er gevolgd? We weten het niet.

Dankzij de man van Nazlet Khater kregen we wel nieuwe inzichten in de opbouw van het skelet van een moderne mens die 35 000 jaar geleden leefde, en in zijn levenswijze. De werktuigen, het graf en de sporen op het skelet tonen dit aan. Dergelijke gegevens zijn zeer zeldzaam. Het echte skelet zal teruggegeven worden aan Egypte, maar het onderzoek naar de oudste moderne mensen in Afrika gaat verder. Nieuwe vondsten in de toekomst zullen hopelijk meer informatie over ons eigen verleden opleveren.”

Em. Prof. Pierre Vermeersch is doctor in de geografie en doceerde prehistorische archeologie en steentijdculturen, paleoantropologie en natuurwetenschappelijke methoden in het archeologisch onderzoek en fysische geografie aan de Katholieke Universiteit Leuven. Hij is de oprichter van ‘The Belgian Middle Egypt Prehistoric Project’, dat ook vandaag nog archeologische opgravingen in Egypte verricht. Wie meer wil weten, kan terecht op de volgende weblinks:

2Bij koolstofdatering wordt de verhouding in de aanwezigheid van verschillende isotopen van koolstof in organisch materiaal gemeten. Aangezien de isotoop C14 radioactief is en vervalt zal het organisch materiaal ouder zijn naarmate er minder C14 wordt teruggevonden tegenoverdeanderekoolstofisotopen.

The Belgian Middle Egypt Prehistoric Projecthttp://aow.kuleuven.be/geografie/projecten/index.html?title=&category=0&select_name=ALLE&dsyyyy=&deyyyy=&project_id=54https://perswww.kuleuven.be/~u0003812/


5. Bibliografie5.1 Boeken NederlandsKinderen/jongeren• Jared, D. 2013. De derde chimpansee. Evolutie en toekomst van het dier dat mens heet. Spectrum, uitgeverij Unieboek,

NL.• Pelot, P. 2004. In de prehistorie. Toen leefden kinderen zo. Davidsfonds uitgeverij NV, Leuven, BE.• Sagnier, C. 2008. De prehistorie. Voor kinderen die er alles over willen weten. Daphne n.v., Gent, BE.• Schutten, J.P. 2010. Weet jij alles over de oertijd? Uitgeverij Zwijsen, Antwerpen, BE.• Van Oudheusden, P. & Leroy, B. 2014. De jacht op de sabeltandtijger. Uitgeverij De Eenhoorn bvba, Wielsbeke, BE.

Volwassenen• Kolbert, E. 2014. Het zesde uitsterven. Hoe de mens even catastrofaal is als de asteroïde die de dinosauriërs

wegveegde. Davidsfonds Uitgeverij NV, Leuven, BE.• Shubin, N. 2008. De vis in ons. Nieuw Amsterdam, NL.• Vervaecke, H. 2002. De bonobo’s. Schalkse apen met menselijke trekjes. Uitgeverij Davindsfonds NV, Leuven, BE.

EngelsVolwassenen• Berger, L.R. 2000. In the Footsteps of Eve. The Mystery of Human Origins. National Geographic Society, Washington

D.C., USA.• Palmer, D. & Barrett, P. 2009. Evolution. The story of life. Octopus Publishing Group Limited, London, UK. • Parker, S. 2015. Evolution. The whole story. Thames & Hudson, London, UK.• Rougier, H. &Semal, P. 2013. Spy Cave. 125 years of multidisciplinary research at the ‘Betche aux Rotches (Jemeppe-

sur-Sambre, Province of Namur, Belgium). Anthropologica et Praehistorica, Bulletin van de Koninklijke Belgische Vereniging voor Antropologie en Preistorie, Vol. 1.

• Toussaint, M. &Bonjean, D. (eds.) 2014. The Scladina I-4A Juvenile Neandertal. Etudes et recherches Archéologiques de l’université de Liège, BE.

5.2 WebsitesNederlands• Cobra (VRT), Neanderthaler van Spy is de jongste http://cobra.canvas.be/cm/cobra/architectuur%2B%2526%2Berfgoed/erfgoed/1.2066007• De man van Spy http://www.hommedespy.be/nl/presentation/qui-est-l-homme-de-spy/• Onze verre vooroudershttp://www.genografie.nl/Verre-Voorouders.htm• Universiteit Gent, Evolutietheorie http://www.evolutietheorie.be/• Vermeersch, P. M. 2012. Ontstaan van de mens, hoofdstuk 1,Universiteit Vrije Tijd, Davidsfonds, Overijse https://www.kuleuven.be/emeritiforum/em/Forumgesprekken/2011-2012/230212/tekst-overijse-2012-p-7-30.pdf• Wezoozacademy, Biologie – de evolutie van de mens: inleiding http://www.wezoozacademy.be/biologie/evolutie-mens-inleiding

Engelstalig• Callaway, E. (Nature), Neanderthals: Bone technique redrafts prehistory http://www.nature.com/news/neanderthals-bone-technique-redrafts-prehistory-1.15739• Crevecoeur, I. et al 2014. First Early Hominin from Central Africa (Ishango, Democratic Republic of Congo). PLOS http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0084652• Bradshaw Foundation, exploring our past, informing our future http://www.bradshawfoundation.com/origins/short_story_of_human_evolution.php


• Department of Human Evolution, evolutionary processes in hominins, hominin life stories and hominin adaptations http://www.eva.mpg.de/evolution/index.htm• Smithsonian Museum of Natural History, What does it mean to be human? http://humanorigins.si.edu/research• Su, D. F. 2013. The Earliest Hominins: Sahelanthropus, Orrorin, and Ardipithecus. Nature Education Knowledge,

4(4):11, Nature. http://www.nature.com/scitable/knowledge/library/the-earliest-hominins-sahelanthropus-orrorin-and- ardipithecus-67648286• The Neanderthal Survival Game - Nature https://www.youtube.com/watch?v=kwX7M9ydfRw

(Zie ook de links uit het parcours)

didactisch dossier mens

Documents

Transcript of didactisch dossier mens