!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

Leiderschapsoverdracht! in!

de!Nederlandse!context !!

Retraite!op!8!en!9!juni!2015!te!Doorn!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

WWW.KERKLAB.NL!

! !

!2!

Inleiding!!

Op!8!en!9!juni!2015!hielden!we!vanuit!Kerklab!onze!

tweejaarlijkse!retraite!over!het!thema!‘Leiderschaps,

overdracht0in0de0Nederlandse0context’.!De!metafoor!die!

we!tijdens!de!retraite!hebben!gebruikt!is!die!van!een!

reis.!Pionieren!heeft!veel!weg!van!een!avontuurlijke!

tocht!inclusief!de!bijbehorende!bergen!en!dalen.!Om!

onze!bestemming!te!bereiken!is!het!belangrijk!om!af!en!

toe!het!tempo!te!vertragen,!stil!te!staan!en!op!de!kaart!

of!in!de!Reisgids!te!kijken.!!

!

Het!doel!van!dit!werkdocument!is!om!jou!te!helpen!bij!het!overdragen!van!leiderschap.!Overdracht!

gaat!immers!niet!pas!spelen!wanneer!je!stopt!als!leidinggevende!van!een!initiatief!tot!kerkplanting!/!

gemeentestichting.!De!wijze!waarop!je!begint!bepaalt!voor!een!belangrijk!deel!hoe!het!afloopt.!We!

stimuleren!je!om!terug!te!blikken!en!vooruit!te!kijken!aan!de!hand!van!de!volgende!thema’s:!!

!

1 'Je!eigen!kwetsbaarheid!omarmen’.!Verleden:!Hoe!ben!je!gevormd!als!leidinggevende?!In!

hoeverre!ben!jij!je!bewust!van!jouw!schaduwkanten?!Welke!rol!speelt!kwetsbaarheid!in!je!

eigen!leiderschap!en!het!overdragen!van!leiderschap?!

2 'Processen!van!overdracht’.!Heden:!Wat!is!de!relatie!tussen!jouw!herkomst!en!de!wijze!

waarop!je!een!team!bouwt,!verantwoordelijkheden!overdraagt!en!durft!los!te!laten?!

3 ’Een!nieuw!Bijbels!en!cultureel!paradigma?’.!Toekomst:!Wat!heeft!de!Bijbel!te!zeggen!over!

gezag,!leiding!geven!en!de!dienst!van!alle!gelovigen?!Welke!stijl!van!leiderschap!is!er!de!

komende!tijd!nodig?!Wat!betekent!dit!voor!ons?!

!

Veel!leesX!en!leerplezier!!

!

Oeds!Blok!en!Ronald!van!der!Molen!

! !

!3!

1.*Je*eigen*kwetsbaarheid*omarmen*(verleden)*!

Tijdens!de!voorbereiding!van!de!retraite!hebben!we!een!aantal!deelnemers!binnen!Kerklab!gevraagd!

welke!thema’s!zij!van!belang!vinden!rondom!leiderschapsoverdracht.!Wat!sterk!naar!voren!kwam!

was!de!eigen!identiteit!van!de!leider.!In!de!woorden!van!Sake!Stoppels:!“Het!is!belangrijk!om!over!de!

persoon!van!de!leider!te!spreken.”!Ook!in!de!voorbereidingsgroep!met!Kees!Koster!(IZB),!Ronald!van!

der!Molen!en!Oeds!Blok!werd!als!eerste!punt!genoemd:!“Onze!eigen!gebrokenheid”.!!Zo!kwam!het!

onderdeel!‘Je!eigen!kwetsbaarheid!omarmen’!tot!stand.!!

!

Je!bewust!zijn!van!je!verleden!helpt!om!de!schaduwkanten!van!jouw!leiderschap!te!zien!en!de!

ongezonde!patronen!in!je!huidige!werk!te!herkennen.!Juist!tijdens!processen!van!

leiderschapsoverdracht!wordt!je!hiermee!geconfronteerd.!

*

Ruimte!maken!voor!anderen!lukt!niet!als!je!geen!vertrouwen!hebt!in!jezelf!of!als!je!sterk!afhankelijk!

bent!van!bijvoorbeeld!de!waardering!van!de!groep.!!

!

Volgens!onderzoeker!Brené!Brown!is!kwetsbaarheid!geen!teken!van!zwakte,!maar!juist!de!weg!naar!

moed,!betrokkenheid!en!betekenisvolle!verbindingen.!Tijdens!overdracht!is!het!belangrijk!om!jezelf!

te!laten!zien!en!open!te!praten!over!wat!loslaten!met!je!doet.!!

!

Bekijk!de!TED!talk!van!Brené!Brown:!‘The0power0of0vulnerability’!met!NL!ondertiteling!(20!min.)!!

http://www.ted.com/talks/brene_brown_on_vulnerability?language=nl!

*

“Ik!heb!ontdekt!dat!je!eigen!identiteit!en!het!omgaan!ermee!bepalend!is!voor!hoe!je!met!anderen!

omgaat.!Als!je!bijvoorbeeld!op!zoek!bent!naar!bevestiging!wordt!het!lastig!om!leiderschap!over!te!

dragen.!Je!ziet!de!ander!dan!als!bedreiging.!Bij!de!start!van!de!gemeente!had!ik!iets!in!vertrouwen!

met!iemand!gedeeld.!Tijdens!een!vergadering!kwam!die!persoon!er!opeens!mee:!‘Daar!zit!jij!toch!

ook!mee!André?’.!Mijn!vertrouwen!is!hierdoor!geknakt.!Vanuit!deze!beschadiging!ontstond!een!

negatief!gedragspatroon.!Ik!liet!mezelf!niet!makkelijk!meer!zien!en!ontwikkelde!een!vechthouding.!

Hier!ben!ik!mee!aan!de!slag!gegaan.!”!

!

André!Meulmeester,!voorganger!‘De!Wegwijzer’!Almere!

!

! !

!4!

Aan*de*slag!*

!

Om!over!na!te!denken!of!samen!te!bespreken:!

!

1) In!welke!situatie!voelde!jij!je!kwetsbaar!en/of!bang!als!leider?!Op!wat!voor!manier!heeft!dit!te!

maken!met!je!eigen!geschiedenis?!

2) Op!wat!voor!manier!stel!jij!je!kwetsbaar!op!bij!het!overdragen!van!jouw!leiderschap?!!

3) Wat!zijn!jouw!schaduwzijden!als!leidinggevende?!Met!wie!kun!je!hierover!praten?!

!

Verder!lezen?!

!

� Jonny!Baker!&!Cathy!Ross,!The0Pioneer0Gift.0Explorations0in0Mission.!London!2014.!

Theologische!en!praktische!reflecties!o.a.!over!de!‘gave!van!pionieren’!als!‘the!gift!of!not!

fitting!in’.!

� Brené!Brown,!De0kracht0van0kwetsbaarheid.!Utrecht!2012.!

� Brené!Brown,!De0moed0van0imperfectie.!Utrecht!2013.!

� Simon!Walker,!The0Undefended0Leader.0Toronto!2010.!Hoe!kun!je!als!leider!vrij!genoeg!zijn!

om!helemaal!beschikbaar!te!zijn!in!de!situatie!waarin!je!bent,!zonder!de!noodzaak!van!

zelfbehoud?!Hoe!ben!je!zelf!gevormd!en!welke!invloed!heeft!dit!op!hoe!je!leiding!geeft?!

Walker!werkt!vier!‘persoonlijke!landschappen’!uit,!die!inzicht!geven!in!de!invloed!van!je!

vorming!op!hoe!je!leiding!geeft:!het!vormende!leiderschaps!ego,!het!definiërende!

leiderschaps!!ego,!het!aanpassende!leiderschaps!ego,!het!verdedigende!leiderschaps!ego.!Zie!

The0Undefended0Leader!deel!1!Leading0out0of0who0you0are.!!

! !

!5!

2.*Een*nieuw*paradigma:*LifeSpots*van*Youth*for*Christ!

!

Tijdens!de!retraite!vertelde!Ruud!Bouman!over!de!ontwikkeling!bij!Youth!for!Christ!in!de!afgelopen!

jaren.!Toen!er!veel!subsidie!kwam!vanuit!de!overheid!werd!er!vooral!gewerkt!met!betaalde!

jongerenwerkers.!Toen!de!subsidie!stopte!moest!er!een!nieuwe!richting!worden!gekozen:!het!werken!

met!vrijwilligers!op!LifeSpots.!!

!

LifeSpots!zijn!lokale!initiatieven!voor!jongeren.!Ze!zijn!gestart!door!vrijwilligers!die!jongeren!vanuit!

Gods!liefde!helpen!groeien.!Denk!aan!een!meidenclub!bij!je!thuis,!of!het!opzoeken!van!jeugd!in!de!

wijk!met!een!mobiele!voetbaltafel.!Zie:!www.lifespots.nl.!!

!

“Als!probleem!van!nu!en!de!toekomst!zie!ik!dat!de!middelen!voor!pionieren!meer!en!meer!

onder!druk!komen!te!staan!en!daarmee!samenhangend!ook!de!mensen.!Heeft!de!door!de!

kerk!betaalde!pionier!nog!toekomst?!Verschuift!er!maatschappelijk!gezien!niet!zoveel!dat!

het!voor!de!pionier!ook!andere!vaardigheden!zal!gaan!vragen!bij!het!leiding!geven?”!

!

Stefan!Paas,!hoogleraar!kerkplanting!en!kerkvernieuwing!Vrije!Universiteit,!hoogleraar!

missiologie!Theologische!Universiteit!Kampen!

!

!

“Een!groot!issue!op!kortere!termijn!is!hoe!we!de!omzetting!in!de!kerk!gaan!doen!van!‘betaalde!

pionier’!naar!‘teams!van!vrijwillige!pioniers’.!Cultuurtechnisch!is!dat!heel!lastig!schat!ik!in.!Zowel!

voor!de!kerk!als!in!de!samenleving.!We!leunen!nu!nog!erg!op!die!ene!professional.!Hoe!gaan!we!bij!

vrijwilligers!de!dromen!stimuleren?!Als!het!gaat!om!leiderschap!in!de!kerk,!voorzie!ik!een!

afnemende!betekenis!van!de!rol!van!de!predikant.!De!formatieomvang!is!overal!aan!het!slinken.!

En!pioniersplekken!gaan!de!nieuwe!wereld!worden.!Daarmee!wordt!de!predikant!minder!

uitvoerend!en!zal!hij!of!zij!meer!een!regiofunctie!krijgen.!De!Protestantse!Kerk!wordt!dan!een!

kerk!met!pioniersplekken,!die!gestimuleerd,!geïnspireerd!en!gefaciliteerd!worden!door!

predikanten.”!

!

Martijn!Vellekoop,!coördinator!pioniersplekken!PKN!

!

! !

!6!

Je!kunt!een!parallel!zien!in!de!citaten!van!Stefan!Paas!en!

Martijn!Vellekoop:!een!transitie!van!‘de!betaalde!pionier’!naar!

‘teams!van!vrijwillige!pioniers’.!

!

Ruud!Bouman!deelde!tijdens!de!retraite!een!interessante!

ontdekking:!“Tot!onze!verbazing!komt!de!meeste!innovatie!

omtrent!de!LifeSpots!bij!de!vrijwilligers!vandaan.!Niet!van!de!

betaalde!kracht,!maar!van!gewone!mensen!die!een!lokaal!

actief!zijn,!een!droom!hebben,!kansen!zien!en!durven!te!

experimenteren.”!!

!

Aan*de*slag!*

!

Om!over!na!te!denken!of!samen!te!bespreken:!!

!

1) Vanuit!welk!paradigma!‘de!betaalde!pionier’!of!‘teams!van!vrijwillige!pioniers’!werk!jij?!

Welke!veranderingen!of!verschuivingen!zie!je?!

2) Wat!is!ervoor!nodig!om!deze!nieuwe!manier!van!werken!te!implementeren?!

3) Welke!rol!zie!je!voor!predikanten!/!theologen?!

!

*

! !

!7!

3.*Processen*van*overdracht*(heden)*!

Wat!is!er!voor!nodig!om!het!leiderschap!van!jonge!gemeentes!(of!organisaties)!over!te!dragen?!Welke!

houding!en!vaardigheden!zijn!cruciaal?!Hoe!kun!je!het!proces!zo!inrichten!dat!de!kans!op!succes!het!

grootst!wordt?!

!

Het*belang*van*gezond*leiderschap*

Geen!enkele!praktische!factor!heeft!grotere!invloed!op!het!slagen!van!een!initiatief!tot!kerkplanting!/!

gemeentestichting!dan!de!kwaliteit!van!het!leiderschap.!Wanneer!we!de!verschillende!vormen!van!

leidinggeven!in!een!historisch!perspectief!zetten,!zien!we!de!afgelopen!decennia!een!verschuiving!

optreden!van!een!sterk!hiërarchisch,!op!controle!en!straf!georiënteerd!leiderschap,!naar!een!bijna!

tegenovergestelde!vorm!van!leidinggeven,!die!ervan!uitgaat!dat!de!mens!in!staat!is!zichzelf!te!sturen!

en!te!controleren,!mits!hij!of!zij!zich!verbonden!weet!met!de!doelstellingen!en!de!uitgangspunten!van!

de!gemeente!of!beweging.!Leidinggeven!vergt!daarom!bepaalde!verschuivingen:!!

!

a) van!sterk!dicterend!naar!voorwaardenscheppend;!!

b) van!beherend!naar!wervend;!!

c) van!controlerend!naar!inspirerend!en!motiverend.!!

!

Van!de!hedendaagse!leider!wordt!verwacht!dat!hij!of!zij!in!staat!is!een!krachtige!visie!te!creëren!en!

om!te!zetten!in!blijvende!actie.!Vanuit!bijbels!oogpunt!gaat!het!erom!mensen!duidelijkheid,!hoop!en!

perspectief!te!bieden.!!

!

De*essentie*van*leiderschap*

Wat!is!de!essentie!van!leiderschap?!In!mijn!(Ronalds)!optiek:!‘Mensen!op!een!positieve!manier!in!

beweging!brengen’.!Er!zijn!verschillende!stijlen!om!dit!te!doen.!Van!autocratisch!(hiërarchisch)!

leiderschap!t/m!dienend!(faciliterend)!leiderschap!en!alles!wat!daartussen!zit.!!Met!name!bij!het!

overdragen!van!leiderschap!kan!het!helpen!om!een!onderscheid!aan!te!brengen!tussen!leiderschap!

en!management.!!

!

! Bij!leiderschap!ligt!de!nadruk!op!visie!(waarom?)!en!gaat!het!over!‘ownership’.!Dit!is!lastig!om!

over!te!dragen.!

! Bij!management!ligt!de!nadruk!op!uitvoering!(hoe?!en!wat?)!en!gaat!het!over!taken.!Taken!

zijn!makkelijker!over!te!dragen.!

! !

!8!

*

Inspiratie!

Een!prachtige!tekst!over!leiderschapsoverdracht!staat!in!Efeziërs!4:11X12:!“Jezus0heeft0ook0gaven0

uitgedeeld.0Sommigen0maakte0hij0apostel,0anderen0profeet,0anderen0evangelist,0weer0anderen0herder0en0

leraar,0om0de0heiligen0toe0te0rusten0voor0het0werk0van0de0bediening,0tot0opbouw0van0het0Lichaam0van0

Christus.”!Volgens!deze!tekst!is!de!voornaamste!verantwoordelijkheid!van!de!ambten!(leiders)!om!de!

heiligen!toe!te!rusten!tot!dienstbetoon.!De!veronderstelling!is!dat!de!ambten!beperkte!houdbaarheid!

hebben.!Op!een!gegeven!moment!bouwt!het!lichaam!zichzelf!op!in!liefde!(vers!16).!Dezelfde!

gedachtegang!zien!we!in!2!Timoteüs!2:2.!!

*

Voorbereidingsgesprekken*

Ter!voorbereiding!op!de!retraite!hebben!we!ruim!15!leidinggevenden!geïnterviewd.!Hieruit!bleek!dat!

veel!leiders!hun!eigen!opvolging!niet!(goed)!regelen.!De!vraag!die!centraal!stond:!‘Wat!is!belangrijk!

bij!het!overdragen!van!leiderschap!in!de!Nederlandse!context?’!Het!volgende!kwam!naar!voren:!

!

! Houding:!1)!Bewustzijn!dat!je!als!leidinggevende!beperkt!houdbaar!bent.!2)!Bereidheid!om!te!

faciliteren!richting!een!volgende!generatie.!N.B.!Dit!is!iets!anders!dan!je!eigen!opvolging!

regelen...0

! Vaardigheden:01)!Overdragen!&!loslaten!2)!Teams!bouwen0

“Het!komt!nog!wel!eens!voor!dat!alles!in!de!nieuwe!gemeente!afhankelijk!is!van!de!pionier!en!dat!

de!pionier!niet!kan!loslaten.!Dit!gaat!regelmatig!fout!en!heeft!vaak!te!maken!met!de!gedrevenheid!

van!de!pionier.!Loslaten!en!vertrouwen!geven!is!ontzettend!moeilijk!voor!gedreven!mensen.!

Vergelijk!het!met!ouders!die!hun!kinderen!moeten!loslaten.!De!opvolger!doet!het!anders!en!niet!

iedereen!trekt!dat.!Dit!heeft!te!maken!met!de!kwaliteit!van!het!leiderschap.!Pas!als!de!leider!weg!

is!of!afscheid!neemt!kun!je!goed!zien!wat!hij!of!zij!achterlaat.!Kan!de!leider!zichzelf!overbodig!

maken!en!hoe?!Hierbij!speelt!persoonlijkheid!een!belangrijke!rol.!Soms!zijn!leiders!vierkant!en!

massief.!Het!is!belangrijk!over!de!persoon!te!spreken.!”!

!

Sake!Stoppels,!universitair!docent!praktische!theologie!Vrije!Universiteit!

!“Wat!ik!het!moeilijkst!vond!is!dat!ik!ondanks!de!goede!voorbereiding!op!mijn!pensionering!toch!

in!een!gat!viel!en!ging!denken!dat!mensen!me!niet!meer!nodig!hadden.!Ik!heb!altijd!tegen!mensen!

gezegd,!dat!ze!hun!waarde!niet!moeten!halen!uit!wat0ze!doen,!maar!uit!wie!ze!zijn,!maar!ook!voor!

mij!was!de!theorie!helder,!maar!de!praktijk!weerbarstig.”!

!

Ds.!Hans!Eschbach,!oprichter!en!voormalig!directeur!van!het!Evangelisch!Werkverband!

! !

!9!

Na!twee!oefeningen!over!overdragen!en!teamvorming!hebben!we!in!kleine!groepjes!35!

praktijkverhalen!geanalyseerd.!Uit!deze!verhalen!hebben!we!een!top!vijf!aan!faalfactoren!en!

succesfactoren!gehaald:!

!

Faalfactoren:*

*

Succesfactoren:*

1) Niet!uit!handen!geven!van!het!ownership!

(over!je!graf!heen!regeren)!

2) Gebrek!aan!verankering!van!de!visie!in!

mensen!

3) Onvoldoende!tijd!en!aandacht!voor!het!

proces!van!overdracht!

4) Het!team!is!niet!rijp!/!volwassen!genoeg!om!

de!gemeente!te!leiden!

5) Gebrek!aan!communicatie!!over!de!

verwachtingen!

1) Ruimte!en!vertrouwen!geven!voor!ownership!

van!de!visie!

2) De!leider!moet!opzouten!en!dient!begeleiding!

te!ontvangen!om!het!verlies!te!verwerken!

3) Voldoende!tijd!nemen!voor!het!proces!van!

overdracht!

4) Vanaf!het!begin!investeren!in!een!team!dat!

blijft!

5) Het!aanstellen!van!een!externe!

procesbegeleider!die!de!regie!mag!voeren!op!

cruciale!momenten!

!

Aan*de*slag!*

!

Om!over!na!te!denken!of!te!bespreken!met!anderen:!

!

1) Stel!je!eens!voor!dat!je!alleen!nog!maar!dingen!doet!als!leidinggevende!die!gericht!zijn!op!

toerusting…!Hoe!zou!je!leven!er!dan!uitzien?!Wat!vraagt!dit!van!jou!als!leidinggevende?!

Welke!veranderingen!dien!je!hiervoor!door!te!maken?!Waar!ga!je!mee!beginnen?!

“Een!adviseur!raadde!mij!aan!om!ook!uit!het!bestuur!te!stappen,!toen!ik!het!leiderschap!

overdroeg.!Dat!voelde!als!verraad,!maar!achteraf!was!dat!het!beste!wat!ik!kon!doen.!Ik!heb!hier!

1,5!jaar!mee!geworsteld.!Verder!hadden!we!afgesproken!dat!de!nieuwe!leiders!regelmatig!contact!

met!mij!zouden!houden!na!de!overdracht!en!mij!konden!inschakelen!voor!advies.!Maar!daar!

kwam!weinig!van!terecht.!Wel!was!en!bleef!er!een!goede!vriendschappelijke!relatie!en!er!werd!

goed!voor!ons!gezorgd,!tot!op!de!dag!van!vandaag.”!

!

Peter!Vlug!senior,!!oudXdirecteur!van!stichting!Opwekking!

!

! !

!10!

2) Hoe!kun!jij!je!oefenen!in!het!overdragen!&!loslaten!en!het!bouwen!van!teams?!Welke!hulp!of!

ondersteuning!heb!je!hierbij!nodig?!Wat!is!de!eerste!stap!die!je!gaat!zetten?!

3) In!welke!van!de!bovenstaande!faalfactoren!herken!jij!je?!Wat!ga!je!doen!om!te!voorkomen!dat!

je!in!deze!valkuilen!stapt?!

!

Verder!lezen?!

!

� John!Whitmore,!Succesvol0coachen.!Barneveld:!Nelissen,!2009.!

� Gene!Edwards,!Een0leider0naar0Gods0hart.!Hoornaar:!Gideon,!1997.!

� Manfred!Kets!de!Vries,!Leiderschap0ontraadseld.!Amsterdam:!Academic!Service,!2015.!

!

!! !! !

!! !

De!k’nexXoefening!waaruit!bleek!dat!overdragen!&!loslaten!best!wel!lastig!is…!!

!

!

! !

!11!

!4.*Een*nieuw*Bijbels*en*cultureel*paradigma?*(toekomst)**

!

Joke!van!Saane!(professor!aan!de!VU)!begon!

haar!sessie!met!een!uitgebreide!definitie!van!

leiderschap!vanuit!de!godsdienstpsychologie:!!

!

“Leiderschap!is!het!dynamische!proces0

waarin!leider!en!volgers!elkaar!beïnvloeden,!

zodat!(1)!er!overeenstemming!ontstaat!over!

doel!en!middelen!van!de!groep,!(2)!

individuele!leden!en!de!groep!als!geheel!

optimaal!gefaciliteerd!worden!in!de!pogingen!

de!doelen!te!bereiken,!en!(3)!het!welzijn!van!

groep!en!leden!verhoogd!wordt.”!

!

In!deze!definitie!komen!drie!dimensies!naar!voren:!!

!

" De!persoon!van!de!leider!

" De!individuele!volgers!

" De!groep!als!geheel!

!

Alhoewel!het!meeste!onderzoek!zich!concentreert!op!de!persoon!van!de!leider,!spelen!alle!dimensies!

mee!in!processen!van!overdracht.!Het!is!van!belang!om!meer!aandacht!te!hebben!voor!het!proces!en!

de!interactie!tussen!de!drie!dimensies.!In!de!nieuwe!leiderschapsbenadering!is!leiderschap!geen!

kenmerk!van!de!leider!of!zijn!gedrag,!maar!vooral!een!kenmerk!van!de!interactie!tussen!de!leider!en!

de!volger!en!de!dynamiek!in!de!groep!als!geheel.!Hoe!meer!aandacht!je!geeft!aan!de!persoon!van!de!

leider!des!te!groter!het!risico!op!dysfunctioneel!gedrag.!Dit!heeft!te!maken!met!twee!klassieke!

kenmerken!van!leiderschap:!charisma!(leiderschap)!en!structuur!(management).!!

!

Charismatisch*leiderschap*

Bij!charismatisch!leiderschap!(ook!wel!inspirerend,!visionair,!authentiek!of!transformationeel!

leiderschap!genoemd)!inspireert!de!leider!zijn!volgers!en!heeft!hij!mensen!om!zich!heen!nodig!die!

hem!navolgen!en!bewonderen.!!

! !

!12!

Er!ligt!veel!beslissingskracht!of!macht!bij!deze!persoon!waardoor!hij!veel!gedaan!kan!krijgen!en!snel!

kan!handelen.!Je!kunt!deze!vorm!van!leiderschap!vergelijken!met!kernenergie:!we!hebben!het!nodig,!

maar!het!is!ook!gevaarlijk.!Beperkingen!van!charismatische!leiders!zijn:!1)!de!neiging!tot!narcisme!

(het!organiseren!van!je!eigen!applaus),!2)!het!gebrek!aan!verantwoording!(‘vertrouw!mij!maar’),!en!

3)!de!ongevoeligheid!voor!kritiek.!Dit!kan!leiden!tot!jaXknikkers,!onvoorspelbaarheid!en!zelfs!

sektarisme.!Daarbij!zijn!charismatische!leiders!vrij!zeldzaam!wat!de!opvolging!bemoeilijkt.!

*

Gestructureerd*leiderschap*

Gestructureerd!leiderschap!gaat!over!beheersbaarheid!en!controle.!Er!ligt!weinig!beslissingskracht!of!

macht!bij!één!persoon!omdat!de!zogeheten!‘checks!&!balances’!overheersen.!In!positieve!zin!geeft!dat!

stabiliteit!aan!of!organisatie!of!gemeente!en!ruimte!voor!veel!mensen!om!een!bijdrage!te!leveren.!!

In!negatieve!zin!kan!de!beheersbaarheid!verzanden!in!regelgeving!en!controle!instanties!waardoor!

er!geen!stappen!vooruit!worden!gezet!of!waardoor!er!niet!wordt!veranderd,!ook!als!dat!wel!nodig!is.!

Veel!bestuurders!in!kerken!en!christelijke!organisaties!zijn!opgeleid!als!accountants!en!advocaten!en!

die!hebben!vaak!moeite!met!innovatie!en!onzekerheid.!!

!

Balans*

Gezond!leiderschap!heeft!te!maken!met!balans!tussen!onder!andere!charisma!en!structuur.!Voor!

charismatische!leiders!is!het!cruciaal!om!tegenwicht!of!tegenspel!om!zich!heen!te!(leren)!

organiseren.!Omdat!ze!hun!leiderschap!danken!aan!hun!uitzonderlijke!kwaliteiten,!is!hun!neiging!om!

een!team!om!zich!heen!te!verzamelen!dat!hen!bewondert!en!minder!sterk!is!dan!hen.!!Omdat!de!

persoon!van!de!leider!zo!belangrijk!is!bij!charismatisch!leiderschap!wordt!de!roeping!vaak!gebruikt!

om!zaken!zoals!zelfvertrouwen,!sociale!vaardigheden!en!professionele!ontwikkeling!te!maskeren.!De!

charismatische!leider!leert!niet!wat!hij!moet!leren!omdat!dit!feitelijk!geparkeerd!wordt!bij!de!groep.!

Charismatische!leiders!zijn!gebaat!bij!externe!coaches!en!adviseurs!die!hun!reflectieve!vermogen!

stimuleren.!!

*

Opvolging*

Charismatisch!leiderschap!is!zeldzaam!en!maakt!mensen!snel!afhankelijk!in!emotioneel,!financieel!en!

sociaal!opzicht.!Dit!bemoeilijkt!de!opvolging.!Een!opvolger!doet!het!nooit!zo!goed!als!degene!die!de!

organisatie!of!de!gemeente!is!begonnen.!Daarom!volgt!er!na!de!overdracht!vaak!een!periode!van!

ontnuchtering.!De!opvolger!functioneert!minder!goed!als!zijn!voorganger!omdat!de!stijl!en!structuur!

van!de!organisatie!niet!is!mee!verandert.!Na!deze!periode!van!verwarring,!die!pijnlijk!is!voor!alle!

betrokkenen,!ontstaat!er!een!gebalanceerde!situatie!of!de!organisatie!houdt!op!te!bestaan.!!

! !

!13!

De!overgang!verloopt!vaak!soepeler!als!de!charismatische!leider!de!opvolger!de!gelegenheid!geeft!

om!een!eigen!team!te!bouwen.!Daarnaast!dient!de!organisatie!goed!te!worden!voorbereid!op!de!

veranderingen!in!stijl.!!

*

Belangrijke*leiderschapsvaardigheden*

*

• Flexibiliteit!in!rollen!en!stijlen!

• Interpersoonlijke!vaardigheden!

• Conflicthantering!

• Verandervaardigheden!

• ‘Technische’!en!inhoudelijke!skills!

!

Veranderingen*in*de*context*

!

# Individualisering!(we!kweken!narcisten!in!onze!samenleving,!hierdoor!is!er!minder!

commitment!aan!de!groep)!

# DeXinstutionalisering!(het!instituut!verdwijnt!en!natuurlijk!gezag!verdampt)!

# Agnosticisme!(minder!aandacht!voor!een!persoonlijke!God,!iedereen!heeft!zijn!eigen!

godsbeeld)!

# Voorlopig!commitment!(sociale!verbanden!hebben!een!sterk!tijdelijk!karakter,!mensen!willen!

zich!niet!langer!vastleggen)!

# Multiple!religious!belongings!(mensen!zoeken!de!ene!dimensie!in!de!ene!groep!en!de!andere!

in!een!andere!groep,!dit!is!de!dood!in!de!pot!voor!

veel!religieuze!groepen)!

# Geen!autoriteit!(de!persoon!en!de!persoonlijkheid!

van!de!leider!komt!op!de!voorgrond!te!staan,!dit!leidt!

tot!verleidingen!in!leiderschap)!

!

Basisdrijfveren*die*niet*veranderen*

!

# Drive!for!selfXenhancement!

# Drive!for!connectedness!

# Drive!for!mastery!

# Drive!for!conservatism!

! !

!14!

Dit!zoeken!mensen!in!een!geloofsgemeenschap!en!deze!drijfveren!bieden!kansen!en!mogelijkheden!

voor!(nieuwe)!kerken!en!gemeentes.!

!

Aan*de*slag!*

!

Om!over!na!te!denken!of!te!bespreken!met!anderen:!

!

1) Wat!voor!soort!leider!ben!jij?!Wat!zijn!jouw!gaven!en!talenten?!Met!wat!voor!soort!mensen!

dien!je!samen!te!werken!om!jouw!competenties!aan!te!vullen?!

2) Hoe!kun!je!de!gemeente!(of!organisatie)!waar!jij!leiding!geeft!zodanig!laten!ontwikkelen!dat!

de!ontwikkeling!doorgaat!als!jouw!houdbaarheid!is!verstreken?!Wat!is!daarvoor!nodig?!!!

3) In!hoeverre!durf!jij!je!te!omringen!met!mensen!die!sterker!zijn!dan!jij?!Wie!mag!(naast!je!

partner)!jou!‘de!oren!wassen’!als!het!spannend!wordt?!!

!Verder!lezen?!

!

# Joke!van!Saane,!Geloofwaardig0leiderschap.!Zoetermeer:!Boekencentrum,!2012.!

# Gert!Noort!e.a.,!Als0een0kerk0opnieuw0begint.!Zoetermeer:!Boekencentrum,!2008.!

!

!

!

!

! !

!15!

Bijlage!1:!Opzoutend!leiderschap!

0

Leiderschapsstijlen0heb0je0tegenwoordig0in0verschillende0soorten0en0

maten.0Zo0heb0je0persoonlijk,0charismatisch,0taakgericht,0natuurlijk,0

vrouwelijk,0autoritair,0situationeel,0dienend0en0ik0weet0niet0wat0nog0meer0

vormen0van0leiderschap.0Daar0kan0vast0nog0wel0één0bij.0Daarom0

introduceer0ik0met0een0knipoog0het0‘opzoutend0leiderschap’.0Want0

opzouten0draagt0bij0aan0goede0leiderschapsoverdracht0–0een0vaak0

vergeten0aspect0van0leiderschap.0

!

Stort!het!missionaire!initiatief!in!als!jij!als!pionier!vertrekt?!Hoe!voorkom!je!dat!je!tot!het!eind!toe!de!

kartrekker!blijft?!Hoe!draag!je!leiderschap!tijdig!en!goed!over?!Tijdens!de!retraite!van!Kerklab,!een!

alliantie!voor!kerkplanting,!bespraken!deelnemers!uit!18!verschillende!kerkverbanden!en!

organisaties!deze!vragen.!Prangend!voor!kerkplanters.!Maar!ook!relevant!voor!leiders!in!bestaande!

kerkelijke!contexten.!Door!de!‘doeners,!duwers!en!denkers!voor!missionaire!gemeenschapsvorming’!

werden!zowel!positieve!als!negatieve!ervaringen!rondom!leiderschapsoverdracht!gedeeld.!Hieronder!

enkele!lessen!die!ik!als!predikant!geleerd!heb.!!

!

Solistisch*

In!mijn!eerste!gemeente!was!ik!totaal!niet!bezig!met!leiderschapsoverdracht.!Enthousiast!initieerde!

ik!als!beginnend!predikant!verschillende!initiatieven,!waarbij!ik!gemotiveerde!gemeenteleden!

betrok.!Maar!toen!de!een!na!de!ander!na!trouwe!dienstjaren!stopte,!bleef!ik!vaak!als!enige!over!in!een!

commissie.!!Ik!deed!nauwelijks!iets!aan!toerusting!en!overdracht.!Zo!wist!ik!bijvoorbeeld!wel!dat!het!

handig!zou!zijn!!om!een!‘beamteam’!te!hebben.!Maar!het!zelf!maken!van!de!presentatie!voor!de!

kerkdienst!ging!sneller!dan!het!trainen!van!potentiële!beameraars.!En!stiekem!dacht!ik!bij!heel!veel!

taken!ook:!dat!kan!ik!niet!alleen!sneller,!maar!ook!beter.!

!

Het*roer*om*

Toen!ik!wist!dat!ik!beroepen!zou!worden!naar!mijn!huidige!gemeente,!kwam!deze!vraag!keihard!

binnen:!wat!zou!er!van!al!mijn!solistische!werk!overblijven?!Op!de!valreep!besloot!ik!mijn!leven!als!

leider!te!verbeteren!en!het!anders!te!gaan!doen.!Ik!had!nog!één!wens!over!voordat!ik!weg!zou!gaan!

en!dat!was!het!organiseren!van!een!AlphaXcursus.!Dat!kon!ik!niet!alleen,!dus!vormde!ik!een!team.!

Daarvoor!selecteerde!ik!gemeenteleden!die!de!missionaire!visie!erachter!deelden.!!

! !

!16!

Teamleden!vulden!elkaar!aan!qua!gaven!en!ik!bood!er!ruimte!voor.!Het!was!voor!iedereen!duidelijk!

dat!ik!er!maar!een!halve!cursus!bij!kon!zijn!en!dat!ze!daarna!het!zelf!zouden!moeten!doen.!!

Het!eindresultaat!is!dat!de!cursus!nog!steeds!door!hetzelfde!team!draait.!Het!lukte!me!dus!toch,!zelfs!

in!korte!tijd,!om!mezelf!overbodig!te!maken.!

!

Bijbelse*principes**

Niet!alleen!deze!praktijkervaringen!maken!dat!ik!het!in!mijn!nieuwe!gemeente!anders!wil!doen.!

Verschillende!missionaire!leiders!hebben!mijn!ogen!geopend!voor!leiderschapsoverdracht!in!de!

bijbel.!Op!zich!huiver!ik!als!rechtgeaarde!protestant!voor!inlegkunde:!het!inlezen!van!moderne!

modellen!in!de!verhalen!van!vroeger.!En!toch!zie!ik!aandacht!voor!leiderschapsoverdracht!bij!

bijvoorbeeld!Paulus.!In!het!Bijbelboek!Handelingen!lees!je!dat!hij!tijdens!zendingsreizen!eerst!in!de!

schaduw!staat!van!pionier!Barnabas.!Later!worden!de!rollen!omgekeerd!en!neemt!hij!het!initiatief!

van!zijn!voormalige!mentor!over.!Na!hun!breuk!zoekt!Paulus!zelf!‘stagiaires’!naast!zich,!die!hij!vormt!

als!een!vader.!Aan!één!van!zijn!‘kinderen,!Timotheus,!geeft!hij!in!zijn!tweede!brief!het!advies!mee!om!

geschikte!leraren!te!zoeken!die!op!hun!beurt!weer!anderen!kunnen!onderwijzen!(2!Timotheus!2:2).!!

!

PKN*context*

Als!ik!deze!principes!leg!naast!mijn!kerkelijke!praxis!(de!PKN),!valt!me!op!dat!

leiderschapsoverdracht!!niet!in!onze!cultuur!en!structuur!zit.!Als!ambtsdragers!en!predikanten!

vertrekken,!worden!er!nieuwe!gezocht!voor!de!ontstane!vacature.!Zij!worden,!als!ze!eindelijk!

gevonden!zijn,!in!de!regel!niet!door!de!voorloper!ingewerkt.!Zo!wordt!na!elke!vier!jaar!of!na!elke!

predikantswissel!de!continuïteit!van!visie!en!beleid!bedreigd.!Daarnaast!is!er!ook!nauwelijks!ruimte!

om!het!advies!van!Paulus!aan!Timotheüs!op!te!volgen!als!het!gaat!om!het!protestantse!

paradepaardje:!de!eredienst.!Predikanten!leiden!geen!gemeenteleden!op!om!op!den!duur!ook!te!

preken,!de!liturgie!te!leiden!of!de!sacramenten!te!bedienen.!!

!

FaalV**en*succesfactoren*

Zo!had!iedere!deelnemer!aan!de!retraite!zijn!of!haar!eigen!ervaring!met!leiderschapsoverdracht.!De!

ruim!35!praktijkverhalen!werden!geanalyseerd!en!uit!de!ontdekte!patronen!is!een!top!vijf!aan!faalX!!

en!succesfactoren!gehaald.!De!vijf!faalfactoren!zijn!het!over!je!graf!heen!regeren!als!leider,!gebrek!

aan!verankering!van!de!visie!in!je!volgers,!onvoldoende!tijd!voor!het!proces!van!overdracht,!het!niet!

volgroeid!zijn!van!het!team!!en!gebrek!aan!communicatie!van!verwachtingen.!!

! !

!17!

Ownership!van!de!visie!delen,!het!durven!loslaten!/vertrouwen!geven,!tijd!nemen!voor!het!proces!van!

overdracht,!tijdig!investeren!in!het!team!dat!blijft!en!het!aanstellen!van!een!externe!begeleider!als!de!

leider!vertrekt,!dragen!juist!bij!aan!het!succesvol!overdragen!van!leiderschap.!

!

Lang*houdbaar*

Gekscherend!zou!je!deze!factoren!

kunnen!samenvatten!met!

opzoutend!leiderschap.!Opzouten!is!

wat!plat!taalgebruik!voor!

vertrekken.!Oorspronkelijk!

betekende!opzouten!het!op!zout!

zetten!van!groente!of!vis!waardoor!

het!langer!houdbaar!bleef.!En!dat!is!

een!treffend!beeld!voor!goed!

leiderschapsoverdracht.!De!

achterblijvers!zijn!de!groente!of!de!

vis.!Het!zout!is!het!leiderschap!(de!visie)!en!het!management!(de!taken).!Het!is!de!uitdaging!voor!de!

leider!om!het!team!dat!hij!achterlaat!zo!op!te!zouten!dat!het!ook!na!zijn!vertrek!duurzaam!gezond!en!

op!smaak!blijft.!Opzouten!is!het!verankeren!van!de!visie!in!je!volgers,!het!helder!communiceren!van!

de!verwachting!dat!op!den!duur!leiderschap!overgedragen!zal!worden!en!het!tijdig!loslaten!door!het!

geven!van!vertrouwen.!Opzouten!begint!dus!niet!pas!bij!het!vertrek,!maar!al!vanaf!de!start.!!

!

Opzoutend!leiderschap!vraagt!overigens!niet!alleen!iets!van!de!leider,!maar!ook!van!de!context!en!de!

volgers.!Dragen!cultuur!en!structuur!van!de!context!bij!aan!leiderschapsoverdracht!of!werken!ze!

belemmerend?!En!zijn!volgers!bereid!om!tijd!te!investeren!om!zich!te!laten!opzouten!met!het!oog!op!

het!over!nemen!van!leiderschap?!Opzoutend!zout!zijn:!een!mooie!opdracht!voor!leiders.!!!

!

Auteur:!Marien!Kollenstaart,!Predikant!in!de!PKN!en!deelnemer!namens!het!Evangelisch!

Werkverband!aan!Kerklab.!!

!

!!

!