Demeter Monitor 2013

1

Stichting Demeter

Diederichslaan 25d

3971 PA Driebergen

0343 52 23 55

[email protected]

www.stichtingdemeter.nl

BD-Vereniging

Wisentweg 12

8251 PC Dronten

0321 31 59 37

[email protected]

www.bdvereniging.nl

Warmonderhof

Wisentweg 10

8251 PC Dronten

088 020 51 30

[email protected]

www.warmonderhof.nl

2

Biodynamische kwaliteit

Demeter Monitor 2013De monitor voor trends en ontwikkelingen in de biodynamische landbouw en handel met Demeter keurmerk

INHOUD

VOORWOORD 1

FEITEN EN CIJFERS 3

1 Demeter landen tuinbouw in Nederland en Vlaanderen 3

Demeter internationaal 7

2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen 8

REPORTAGES 10

Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie 10 BIODIVERSITEIT / BIJEN

ORGANISATIES: FEITEN EN CIJFERS 11

3 Samenwerken aan BD en Demeter 11

4 BD en Demeter in het nieuws in 2013 13

REPORTAGES 15

Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie 15 BODEM / ZAADGOED

ORGANISATIES: DE MENSEN 16

Stichting Demeter, BD-Vereniging, Warmonderhof 16

Demeter

Demeter is sinds 1928 het

internationale keurmerk

voor producten uit de bio

dynamische (BD) landbouw.

Een holistische benadering

van de landbouw staat hierin

centraal. Biodynamische

landbouw gaat verder dan

‘gewoon biologisch’, dus de

Demeter normen en richt

lijnen vormen een aanvulling

op de Europese wetgeving

voor biologische landbouw.

BDVereniging

De Vereniging voor Biologisch-Dynamische

Landbouw en Voeding brengt boeren en

burgers samen die enthousiast zijn voor

BD-landbouw. Zij wisselen kennis, ervaring

en ideeën uit via bijeenkomsten, studie- en

intervisiegroepen (voor boeren en winkeliers),

excursies en het ledenblad Dynamisch

Perspectief.

Stichting Demeter

Stichting Demeter verzorgt de certificatie en

pro motie van het Demeter keurmerk. Vanuit

normen en richtlijnen die door Demeter

Internationaal worden bepaald, stelt ze

voor Nederland en Vlaanderen interpretaties

vast en laat de Demeter bedrijven hierop

controleren. Zij bewaakt de kwaliteit van

het keurmerk.

Warmonderhof

Warmonderhof, onderdeel van het Groen-

horst College, biedt mbo-onderwijs in de

richtingen BD-landbouw en landbouw &

zorg. De drie-eenheid wonen-werken-leren

staat centraal. Daarom is aan de school een

praktijkbedrijf (Warmonderhofstede) en

studentenhuisvesting verbonden.

De afzet van in Nederland gecertificeerde producten met Demeter

keurmerk zit met een omzetstijging van meer dan 2 miljoen euro stevig

in de lift. Dit is een groei van 15 procent, een fors hoger groeipercentage

dan de 5,4% groei die de biologische sector in 2013 realiseerde. Daarmee

wordt een trend zichtbaar waarbij Demeter na jaren van dalende belang-

stelling vanaf 2010 duidelijke groei vertoont. Stichting Demeter heeft het

afgelopen jaar via filmpjes en winkelpromoties extra geïnvesteerd in

communicatie van de meerwaarden van ons keurmerk via de slogan

‘Leven begint met Demeter’.

Het resultaat van deze inspanningen om het keurmerk zichtbaarder

te maken, sluit aan bij een toenemende ontvankelijkheid van consu-

menten voor producten uit een landbouw die koploper is wat betreft

bodemvruchtbaarheid, dierenwelzijn, reductie van antibioticagebruik,

biodiversiteit en productkwaliteit. Handelaren en retailers die actief zijn

in de natuurvoedingssector onderkennen de behoeftes van hun klanten

aan deze meerwaarden en besteden meer aandacht aan een Demeter

assortiment.

Toch is groei als economische doelstelling voor de biodynamische

beweging niet zaligmakend. Het gaat om onze relevantie voor een

mens-, dieren landschapsvriendelijke landbouw ook voor toekomstige

generaties en die laat zich niet altijd in cijfers uitdrukken. Daarom laten

we in deze monitor in reportages zien op welke wijze Demeter boeren

zich vanuit hun bedrijfsindividualiteit verder ontwikkelen.

Stichting Demeter werkt – ook voor deze monitor – samen met de

BD-Vereniging en het biodynamisch opleidingscentrum Warmonderhof.

Waar Stichting Demeter tot taak heeft de certificering en promotie van

het Demeter keurmerk te verzorgen, richt de BD-Vereniging zich op

ontwikkeling en vernieuwing van biodynamische landen tuinbouw

via ontmoeting en uitwisseling. Warmonderhof zorgt voor het opleiden

van vakbekwame arbeidskrachten, die op alle bedrijven binnen de

BD-wereld – van boerderij tot natuurvoedingswinkel – broodnodig

zijn. Alle drie de organisaties zagen het aantal deelnemers (resp. licentie-

houders, leden en leerlingen) in 2013 groeien.

Bert van Ruitenbeek

Directeur Stichting Demeter

Groei en relevantie

VOORWOORD

3

41,7 42,042,9

41,7

43,7

20132012201120102009

4,8%

Stijging van

2009-2013

FEITEN EN CIJFERS

1 Demeter land en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen

Bij Stichting Demeter zijn zowel bedrijven in

Nederland als in Vlaanderen aangesloten.

Informatie over de Nederlandse bedrijven

staat beschreven in paragraaf 1.1 en paragraaf

1.2. De Vlaamse bedrijven komen aan bod in

paragraaf 1.3.

1.1 Aantal en areaal in Nederland

Het aantal Demeter bedrijven en hun areaal

vertonen de laatste jaren een stijgende lijn.

In Nederland steeg de totale oppervlakte

van de landen tuinbedrijven die bij Stichting

Demeter zijn aangesloten (zowel gecertifi-

ceerde bedrijven als bedrijven in omschake-

ling) met 15 procent in de afgelopen 5 jaar

(zie fig. 1.1). Er zijn nu 122 boeren en tuinders

aangesloten en zij bewerken 5333 hectare.

De grootte van Demeter bedrijven neemt toe:

het gemiddeld areaal is sinds 2009 gegroeid

van 41,7 hectare naar 43,7 hectare (zie fig. 1.2).

Aangezien zowel grote rundveebedrijven als

kleine tuinbouwbedrijven zich bij Demeter

aan melden, vertoont dit gemiddelde schom -

me lingen. Zo waren er in 2012 7 bedrijven in

omschakeling van samen 69 hectare en in 2013

6 om schakelaars van in totaal 345 hectare. Die

nieuwe bedrijven trokken het gemiddelde in

2012 omlaag en in 2013 juist omhoog.

Het aantal agrarische bedrijven dat bij

Stichting Demeter is aangesloten, steeg

sinds 2009 van 111 tot 122, ofwel met

9,9 procent (zie fig. 1.3). Er wordt onderscheid

gemaakt tussen bedrijven in omschakeling

20132012201120102009

4.6284.749

5.1504.962

5.333

Figuur 1.1 Ontwikkeling areaal (ha) van Demeter bedrijven inclusief omschakelaars in Nederland

Figuur 1.2 Ontwikkeling gemiddeld areaal (ha) per Demeter bedrijf inclusief omschakelaars in Nederland

15,2%

Stijging van

2009-2013

4

FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter landen tuinbouw in Nederland en Vlaanderen

20132012201120102009

111 113120 119 122

Aantal gecertificeerde Demeter bedrijvenAantal bedrijven in omschakeling naar Demeter

108

3

109

4

107

13

1127

1166

9,9%

Stijging van

het totale

aantal van

2009-2013

en gecertificeerde bedrijven. De omschake-

laars – deze bedrijven zijn altijd al biologisch

gecertificeerd – hebben meestal een periode

van een jaar nodig om hun boerderij of tuin-

derij aan alle Demeter voorwaarden aan te

passen. Als ze daaraan voldoen, mogen ze

het Demeter keurmerk gebruiken.

Het grootste deel van de Nederlandse

Demeter akkers is te vinden in Flevoland:

hier ligt bijna 30 procent van het totale

Demeter areaal (zie fig. 1.4). Daarna volgen

Gelderland, Friesland en Noord-Holland.

Flevoland is de provincie waar de biologische

landbouw (dus naast Demeter- ook de

andere biologische bedrijven) het sterkst is

vertegenwoordigd ten opzichte van gangbare

landbouw. In verhouding tot het totale

landbouwareaal in Flevoland is 9 procent

biologisch. Landelijk is 2,7 procent van het

landbouwareaal biologisch.

Bron: CBS/ www.compendiumvoordeleefomgeving.nl

Bijna 10 procent van het totale biologische

areaal in Nederland wordt bewerkt door

Demeter bedrijven (zie fig. 1.5). Voor het

aantal bedrijven ligt dit aandeel iets lager:

7,4 procent van alle biologische bedrijven

is Demeter. De reden voor dit verschil is dat

Demeter bedrijven gemiddeld 29 procent

groter zijn dan biologische, namelijk 44

tegenover 34 hectare.

Ten opzichte van 2012 is het aandeel van

Demeter binnen de totale biologische land-

bouw licht toegenomen. Dat geldt zowel

voor het oppervlak (van 9,2 naar 9,5%) als

voor het aantal bedrijven (van 7,2 naar 7,4%).

Bron biologische cijfers: Skal

1.2 Uitsplitsing naar sectoren

Het ideale biodynamische bedrijf is een

gemengde boerderij, waar de dierlijke en

plantaardige productie elkaar aanvullen en

een kringloop vormen. Bedrijfseigen voer

en bedrijfseigen mest geven een boerderij

een eigen karakter, de bedrijfsindividualiteit.

Het liefst zijn er meerdere soorten dieren

aanwezig en zijn de gewassen divers.

In de praktijk is een veelzijdig, gemengd

bedrijf niet altijd haalbaar en een deel van

de BD-boeren en -tuinders geeft er de voor-

keur aan zich te specialiseren. Wanneer een

akker- en veebedrijf een samenwerkings-

verband aangaan, kan de kringloop op afstand

toch rond gemaakt worden. Een voorbeeld

van zulke ‘koppelbedrijven’ zijn tuinbouw-

bedrijf De Lepelaar en melkveebedrijf

De Buitenplaats ten noorden van Alkmaar.

Ze wisselen mest, voer, stro en land uit en

gebruiken ook elkaars machines.

Biologisch Demeter

20132012 20132012 20132012

4.9629,2%

5.3339,5%

1197,2%

41,7

1227,4%

53.782 1658

32,44

43,7

33,96

164755.938

Totaal areaal (ha) Aantal landen tuinbouwbedrijven Gemiddeld areaal (ha)

Figuur 1.4 Areaal van Demeter bedrijven (ha) inclusief omschakelaars per provincie

Figuur 1.5 Aandeel van Demeter bedrijven binnen de biologische landen tuinbouw,

inclusief omschakelaars in Nederland

Figuur 1.3 Ontwikkeling aantal bedrijven aangesloten bij Stichting Demeter in Nederland

37

110

1.506

600

737

160

301

312

133

360

419

656

Areaal (ha)

Flevoland (1.506) 28,2%

Gelderland (737) 13,8%

Noord-Holland (656) 12,3%

Friesland (600) 11,2%

Zuid-Holland (419) 7,9%

Zeeland (360) 6,8%

Overijssel (312) 5,9%

Noord-Brabant (301) 5,7% Groningen (160) 3,0% Utrecht (133) 2,5% Drenthe (110) 2,1% Limburg (37) 0,7%

5

1 Demeter landen tuinbouw in Nederland en Vlaanderen FEITEN EN CIJFERS

DierenOok uit de cijfers blijkt dat biodynamische

bedrijven over het algemeen een divers

karakter hebben. Van de in totaal 122 bedrij-

ven zijn er 76 bedrijven met – veel of weinig

– vee. Er zijn 27 bedrijven met een melkvee -

tak groter dan 35 koeien, maar er zijn ook

10 bedrijven die minder dan 35 koeien melken

(zie fig. 1.6). Hier vormen de melkkoeien niet

de hoofdtak, maar staan ze in dienst van de

rest van bedrijf voor de mestvoorziening,

voor de zorg en/of voor de kaasmakerij.

Van de 8 bedrijven met melkgeiten melkt de

helft meer dan 100 geiten. De meeste bedrij-

ven met melkgeiten verwerken de melk zelf.

Naast de 3 gespecialiseerde legkippenbedrij-

ven met meer dan 4500 kippen, zijn er 12

bedrijven met kleinere koppels kippen, vaak

bedoeld voor de huisverkoop. Stichting

Demeter betaalt vanuit het BD-ontwikkelings-

fonds (het ‘boetepotje’) mee aan de ontwik-

keling van een nieuw kippenras dat goed

eieren legt én genoeg vlees aan de botten

heeft. De haantjes kunnen dan voor het vlees

worden gehouden en hoeven niet meer

vernietigd te worden.

De Demeter vleessector is klein met 160

kippen, 22 varkens, 516 runderen en 503

schapen, omdat er nog weinig afzetkanalen

zijn voor Demeter vlees. In supermarkten ligt

biologisch vlees en het ontwikkelen van de

markt via natuurvoedingswinkels – waar

onder andere vleesspecialist Deli Harmony

zich voor inzet – heeft tijd nodig. Het vlees

van Demeter dieren is via boerderijwinkels

en bezorgdiensten wel verkrijgbaar. De dieren

worden dan onder verantwoordelijkheid van

de boer bij een lokale slachterij geslacht.

Vanuit Demeter zijn er geen specifieke extra

regels voor de slacht.

In 2013 zijn er door Demeter Internationaal

normen voor aquacultuur vastgesteld, maar in

Nederland zijn nog geen visproducenten met

belangstelling voor Demeter. Hoewel er

imkers zijn die op biodynamische wijze bijen

houden, zijn er geen Demeter gecertificeerde

bijenhouders in Nederland. Het is zelfs nog

geen enkele imker gelukt om een biologisch

certificaat te krijgen in Nederland.

Controleorganisatie Skal onderzoekt momen-

teel hoe om te gaan met de internationale

norm dat er binnen 3 kilometer rond de

bijenkast alleen biologische landbouw of

natuurgebied moet liggen. In het dicht-

bevolkte Nederland zijn die gebieden nauwe-

lijks te vinden.

GewassenBijna de helft (45%) van het biodynamische

areaal bestaat uit weiland en voedergewassen

(zie fig. 1.7). Dat hangt samen met de norm

dat rundveebedrijven minimaal 80 procent

van hun voedergewassen zelf moeten ver-

bouwen. Er komt dus veel voer van eigen

bodem en er wordt weinig voer geïmporteerd

uit het buitenland.

Aantal dieren Aantal bedrijven Gemiddeld per bedrijf

Melkvee 1.837 37 a 50

Vleesrundvee 516 26 b 20

Zeugen 3 3 1

Vleesvarkens 22 8 3

Melkgeiten 1.467 8 c 183

Vleesschapen 503 18 d 28

Paarden 50 16 3

Leghennen 25.456 15 e 1697

Vleespluimvee 160 1 160

a Waarvan 27 bedrijven met meer dan 35 melkkoeienb Waarvan 4 bedrijven met meer dan 35 vleesrunderenc Waarvan 4 bedrijven met meer dan 100 melkgeitend Waarvan 4 bedrijven met meer dan 35 vleesschapene Waarvan 3 bedrijven met meer dan 4500 hennen

Figuur 1.6 Aantal landbouwdieren op Demeter bedrijven, inclusief omschakelaars in Nederland

Overig (erf, water, bos)

Bedekte teelt (kas en platglas)

Fruitteelt (hard en zacht fruit)

Fijne groenteteelt

Overige grove groenteteelt

Industriegroenten

Akkerbouw (graan, aardappel, ui, biet)

Land onder natuurbeheer

Voedergewassen en weiland 2427 45,5%

1050 19,7%

676 12,7%

299 5,6%

209 3,9%

120 2,2%

83 1,6%

23 0,4%

447 8,4%

Figuur 1.7 Demeter areaal (ha) per gewasgroep (incl. omschakelaars) in Nederland

6

FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter landen tuinbouw in Nederland en Vlaanderen

5 5 5 34

20132012201120102009

Aantal gecertificeerde Demeter bedrijven

40%

Daling van

het totale

aantal van

2009-2013

Een vijfde deel van het Demeter areaal bestaat

uit ‘land onder natuurbeheer’. Dit zijn voor-

namelijk (graan)akkers of weides die zijn

gepacht van natuurorganisaties zoals

Staatsbosbeheer of Natuurmonumenten.

Soms wordt er vee ingeschaard, soms gaat

het maaisel uit een natuurgebied als hooi

naar de koeien of het stro van een graan-

akkertje. Als natuurorganisaties pachters

zoeken, werken zij graag samen met bio-

dynamische boeren, omdat hun werkwijze

goed aansluit bij natuurbeheer.

In 2013 heeft Demeter Internationaal een

nieuwe norm voor biodiversiteit vastgesteld

die inhoudt dat 10 procent van het areaal uit

natuurwaarden bestaat, zoals bloemrijke

akkerranden, solitaire bomen, paddenpoelen

of oude rassen. In Nederland moeten boeren

nu eerst zelf inventariseren wat en hoeveel

er aan biodiversiteit op hun bedrijf aanwezig

is. Op basis van de inventarisaties zal Stichting

Demeter de interpretatie van de nieuwe norm

voor Nederland vaststellen.

Glastuinbouw is een intensieve teelt die 0,4%

van het areaal beslaat. Dit zijn 5 bedrijven,

waarvan 4 zich in 2011 en 2012 bij Stichting

Demeter hebben aangesloten. Halverwege

2013 hebben telers, handelaren, onderzoekers

en certificeerders deelgenomen aan een

rondetafelgesprek over de interpretatie van de

normen. De intensieve, gespecialiseerde aard

van de glastuinbouw staat op gespannen voet

met het extensieve, gemengde karakter van

BD-landbouw. Demeter glastuinbouwers

werken nu aan vernieuwende methoden om

vanuit het BD-gedachtegoed te werken (zie

de reportage ‘Oerwoud in de kas’ op pag. 10).

ZorgboerderijenDe zorglandbouw is ontwikkeld vanuit de

biodynamische landbouw en de heilpedago-

gie (antroposofische gehandicaptenzorg).

Nog steeds houdt een hoog percentage (28%)

van de Demeter bedrijven zich bezig met één

of meerdere vormen van zorg, namelijk 34

van de 122 boerderijen. De variatie onder

de zorgboerderijen is groot. De ene is een

familiebedrijf met 3 cliënten, de andere is

onderdeel van een grote (antroposofische)

zorginstelling en heeft 30 cliënten. Zo is

Lievegoed Zorggroep eigenaar van Nieuw

Rijsenburg en De Hondspol in Driebergen,

De Beukenhof in Breda, Hoeve Kraaiveld in

Woudrichem en De Hoge Born (als enige

niet Demeter gecertificeerd) in Wageningen.

De gehandicaptenzorg komt het meest voor

(op 17 boerderijen), gevolgd door re-integratie

op de arbeidsmarkt (13 keer), jeugdzorg

(7 keer) en psychiatrische zorg (3 keer).

Opgeteld zijn dit 40 zorgfuncties op 34 zorg-

boerderijen. Sommige bedrijven bieden dus

meerdere soorten zorg aan.

1.3 Demeter land en tuinbouw in Vlaanderen

Eind 2013 waren 3 gecertificeerde Vlaamse

bedrijven aangesloten bij Stichting Demeter

met in totaal 55 hectare. Er waren geen

bedrijven in omschakeling. Twee bedrijven

hebben dit jaar hun licentie opgezegd

(zie fig. 1.9). De meerwaarde van het

Demeter certificaat was voor hen gering,

omdat ze voornamelijk gericht zijn op

afzet rechtstreeks aan de consument.

Ze hebben het keurmerk dus niet nodig

om zich in een natuurvoedings winkel te

onderscheiden.

Ook de drie aangesloten Vlaamse bedrijven

zijn voornamelijk gericht op directe verkoop

via huisverkoop en groenteabonnementen.

Stichting Widar is een boerderijgemeenschap

die zorg biedt aan gehandicapten. Cliënten

wonen in gezinsverband samen met de

medewerkers en hun familie. Ze hebben

38 hectare met groenteteelt, fruitteelt,

voeder gewassen en natuurland. Op kleine

schaal houden ze melken vleeskoeien,

88 72,1%

34 27,9%

40Aantal bedrijven zonder zorg

Aantal bedrijven met zorg3

7

13

17

Psychiatrische zorg

Gehandicaptenzorg

Re-integratietraject

Jeugdzorg

Figuur 1.8 Het aandeel zorgboerderijen van alle biodynamische bedrijven en het soort zorg

Figuur 1.9 Ontwikkeling aantal bedrijven in Vlaanderen

varkens, kalkoenen en paarden. Ze verwerken

zelf melk, groenten en fruit en ze hebben een

bakkerij. Tuinbouwbedrijf De Blauwe Spie

(2 hectare) richt zich naast groente- en

fruitteelt op jeugdzorg. Ze verkopen hun

waren op twee markten. De Wassende Maan

is een groenteteeltbedrijf van 15 hectare

met varkens.

Hoewel Collegiale Toetsing (zie ook pag. 11)

ontwikkeld is als instrument voor Demeter

certificering, doen in Vlaanderen ook niet-

Demeter bedrijven eraan mee. In 2013

kwamen mensen van 6 biologische boer-

derijen bij elkaar om hun bedrijfsvoering

te bespreken en te beoordelen. Twee van

deze bedrijven hadden een Demeter licentie.

De andere 4 bedrijven hebben interesse in

bio dynamisch werken en onderzoeken hoe

ver ze daarin kunnen komen.

7

Demeter internationaal FEITEN EN CIJFERS

10 Verenigde Staten

9 Zwitserland

8 Groot-Britannie

7 Nederland

6 Oostenrijk

5 India

4 Hongarije

3 Frankrijk

2 Italie

1 Duitsland 68.19344,5%

9.0035,9%

8.5005,5%

7.2444,7%

5.8243,8%

5.5843,6%

5.0433,3%

4.3842,9%

4.1502,7%

2.7591,8%

Figuur 1.10 De top 10 van landen met Demeter landbouw (areaal in ha) medio 2013

Deze cijfers zijn iets ouder dan de cijfers in paragraaf 1.1 en daarom komen de Nederlandse cijfers niet precies

overeen. Bron: Demeter Internationaal

Demeter is een internationaal keurmerk.

Wereldwijd waren er in 2013 4800 bio -

dyna mische bedrijven in 48 landen (zie

fig. 1.10). Het totale areaal was 153.246

hectare. De Demeter bedrijven zijn niet

netjes over de wereld verdeeld: verreweg

het grootste deel van het areaal, 45 procent,

ligt in Duitsland. Nederland staat met ruim

5000 hectare op de zevende plek (3,3%).

In veel landen is de biodynamische sector

nog erg klein. Er zijn 16 landen met 1 tot 3

Demeter bedrijven.

Bij Demeter Internationaal zijn 18 landen

aangesloten die volledig lid zijn – ze hebben

een eigen Demeter-organisatie – en 5 ‘gast-

landen’ die door Demeter Internationaal

worden begeleid. Jaarlijks vindt een Assembly

plaats om actuele vraagstukken en aanpas-

singen van de normen te bespreken. Tijdens

de Assembly van 2013 in Engeland werd

gastland Spanje toegelaten als volledig lid.

De andere landen hadden voldoende vertrou-

wen in de opgebouwde nationale Spaanse

ertificerings organisatie, zodat die voortaan

de certificering en controle van bedrijven in

Spanje kan overnemen van Demeter

Internationaal.

Demeter Internationaal draagt bij aan de

ontwikkeling van biodynamische landbouw

door mee te betalen aan onderzoek, ont-

moeting en uitwisseling. Zo is dit jaar een

internationaal onderzoek van start gegaan

naar de werking van de verschillende

BD-preparaten op basis van plantaardige

en dierlijke elementen. Deze worden in de

bio dynamische landbouw ingezet voor

ondersteuning van de levensprocessen in

bodem en gewas.

Ook ondersteunt Demeter Internationaal

het werk van de Landbouwsectie van de

inter nationale antroposofische vereniging.

Deze Landbouwsectie organiseert ieder jaar

– en dat gebeurt al sinds 1925 – een inter-

nationale biodynamische landbouwconfe-

rentie. Deze vindt plaats in het Goetheanum

in Dornach (Zwitserland), het ontmoetings-

centrum voor antroposofie dat op initiatief

van Rudolf Steiner is gebouwd.

153.246

Totaal areaal

wereldwijd (ha)

De conferentie van 2013 had het thema

‘Allianties voor de aarde’ en de insteek was:

samen bouwen aan een landbouw voor de

toekomst. De conferentie werd geopend

met een inspirerende lezing van de Zwitserse

parlementsvoorzitter Maya Graf, tevens

bio-boerin. Zij heeft een succesvolle anti-

gentechcampagne op touw gezet door

allianties te sluiten met boeren, consumenten,

pen sionhouders, milieu- en ontwikkelings -

orga nisaties en antroposofische instituten.

Demeter internationaal

In deze vierdaagse conferentie wisselden

568 deelnemers uit 33 landen hun ideeën,

ervaringen en plannen uit om andere orga-

nisaties te betrekken bij thema’s die voor

biodynamische boeren belangrijk zijn, zoals

het belang van bijen, agrarisch natuurbeheer,

bodemvruchtbaarheid en het behoud van

zaadvaste rassen. Samen met mensen uit

zoveel landen werken aan dezelfde doelen,

geeft de biodynamische beweging veel kracht.

8

FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen

2.1 Aantal licentie houders

Stichting Demeter certificeert bedrijven in

Nederland en Vlaanderen die Demeter

producten verwerken of verhandelen. Ook

boerderijen met een verwerkingstak, zoals

een kaasmakerij, een kruidendrogerij of een

stroopkokerij, moeten naast hun landbouw-

licentie een bereidingslicentie aanvragen.

In 2013 steeg het aantal handelaren en ver-

werkers van 54 naar 58. Sinds 2013 moeten

alle handelaren in Demeter producten (dus

niet alleen de handelaren die producten

herpakken) een Demeter licentie aanvragen.

Het aantal boerderijverwerkers is gedaald

30 naar 27 (zie fig. 2.1). Zo heeft de Lievegoed

Zorggroep de zuivelverwerking die op drie

van haar zorgboerderijen plaatsvond samen-

gevoegd op één boerderij, De Hondspol.

Daarom hebben haar zorgboerderijen

De Beukenhof en Nieuw Rijsenburg hun

licentie voor zuivelverwerking ingeleverd.

Over de afgelopen vijf jaar gezien vallen er

steeds enkele boerderijverwerkers af en

komen er weer enkele bij. Er is geen sprake

van een dalende trend.

De groei van het aantal handelaren en ver-

werkers vertoont wel een stijgende trend.

Sinds 2009 nam het aantal toe met 35%.

In 2013 waren 5 van de 58 handelaren en

2 van de 27 boerderijverwerkers in Vlaanderen

gevestigd. Het totale aantal handelaren, ver-

werkers en boerderijverwerkers in Nederland

en Vlaanderen samen steeg in 2013 van 84

naar 85.

In 2013 waren er bij Stichting Skal 1954

bedrijven aangesloten die biologische pro-

ducten verhandelen of verwerken, inclusief

de boerderijverwerkers (zie fig. 2.2;

bron: Stichting Skal). Het aantal bedrijven

in Nederland met een Skal-licentie is dit jaar

met 189 toege nomen, terwijl het aantal

met een Demeter-licentie in Nederland

(dus Vlaanderen niet meegeteld) van 80

naar 78 is gedaald. Het Demeter aandeel

van het aantal handels- en verwerkings-

bedrijven is dus gedaald: van 4,5 procent

in 2012 naar 4 procent in 2013.

2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen

73 72 7684 85

30 29

Aantal handelaren en verwerkers Aantal boerderijverwerkers

20132012201120102009

43 43

29

47

30

54

27

58

804,5%

784,0%

1.7651.954

20132012

Biologisch

Demeter

Figuur 2.1 Aantal licentiehouders in Nederland en Vlaanderen

Figuur 2.2 Het aandeel Demeter van het totale aantal handelaren en verwerkers in Nederland

16,4%

Stijging van

het totale

aantal van

2009-2013

9

2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen FEITEN EN CIJFERS

2.2 Afzet en omzet in handel en verwerking

Demeter producten zijn in Nederland voor het

overgrote deel te koop via de biologische spe-

ciaalzaken (natuurvoedingswinkels). Dit aantal

winkels is gestegen van 410 in 2012 naar 452

in 2013 (bron: Bionext). Daarnaast zijn veel

BD-boerderijen gericht op rechtstreeks con-

tact met de consument via boerderijwinkels,

groenteabonnementen, boerenmarkten, web-

winkels en bezorgdiensten. Enkele producten

worden verkocht in supermarkten en worden

gebruikt in catering en restaurants. Ze zijn dan

niet altijd als Demeter product herkenbaar.

De licentiehouders die bij Stichting Demeter

zijn aangesloten geven door hoeveel omzet

zij realiseren uit de verkoop van Demeter

producten. De omzet van handelaren en ver-

werkers (inclusief boerderijverwerkers) is in

2013 fors gegroeid: van 13 naar 15 miljoen

euro, een groei van 15 procent (zie fig. 2.3).

Het aandeel van de Vlaamse bedrijven hierin

is klein, een half procent.

De omzet groeide niet alleen bij de handels-

en verwerkingsbedrijven (zie fig. 2.4), maar

ook bij de boerderijverwerkers (zie fig. 2.5).

Hoewel het aantal boerderijverwerkers is

gedaald, hebben ze samen toch een hogere

omzet gerealiseerd, wat deels te verklaren

is uit het samengaan van zuiveltakken van

verschillende zorgboerderijen.

Sinds 2009 is de totale omzet in handel en

verwerking met 28 procent toegenomen.

Ruim de helft van deze stijging (15%) is in 2013

gerealiseerd. De afgelopen twee jaar heeft

Stichting Demeter veel promotieactiviteiten

georganiseerd samen met winkelketens en

andere organisaties (zie hoofdstuk 4).

Demeter komt daardoor op de winkelvloer

én in de media prominenter in beeld. Gezien

de sterk stijgende omzet, lijken de activiteiten

hun vruchten af te werpen.

Toch worden nog niet alle producten van

Demeter landbouwbedrijven met dit

keurmerk op de markt gebracht, omdat er

nog onvoldoende vraag naar is: ze gaan dan

mee in de stroom van ‘gewoon biologisch’.

Wanneer bijvoorbeeld Demeter aardappels

zonder Demeter keurmerk in een zak met

het Europees biologisch keurmerk worden

verhandeld, zijn ze in deze omzetcijfers

niet meegenomen. Ook alle onverpakte

Nederlandse AGF komt niet voor in deze

omzetcijfers.

Geïmporteerde producten worden in het

land van herkomst gecertificeerd. Het deel

van de import dat niet in Nederland wordt

verwerkt of herverpakt, verschijnt niet in

deze omzet cijfers. Export van Demeter

20132012201120102009

11,87 11,7112,93 13,16

15,19

20132012201120102009

9,39 9,3010,15 10,38

12,15

20132012201120102009

2,48 2,41

2,78 2,783,04

Figuur 2.3 Totale omzet van Demeter handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers (in miljoen euro)

Figuur 2.4 Omzet van Demeter handelaren en verwerkers (in miljoen euro)

Figuur 2.5 Omzet van Demeter boerderijverwerkers (in miljoen euro)

29,4%

Stijging van

2009-2013

28%

Stijging van

2009-2013

22,6%

Stijging van

2009-2013

producten gerealiseerd door de licentie-

houders, zit wel in deze omzetcijfers, maar

de export van onbewerkte versproducten

niet. De importwaarde van Demeter

producten is naar een grove schatting op

basis van bij Stichting Demeter bekende

cijfers ongeveer even hoog als de totale

omzetten van in Nederland gecertificeerde

producten, waarmee de totale omzetten in

producten met Demeter keurmerk rond de

30 miljoen uitkomen.

Deze cijfers zijn niet goed vergelijkbaar met

de cijfers van de totale biologische branche,

zoals gepubliceerd in de Monitor Duurzaam

Voedsel 2013. Daarin staan de consumenten-

bestedingen in winkels genoemd. Deze gege-

vens zijn voor Demeter producten nog niet

beschikbaar.

Uit de Monitor Duurzaam Voedsel blijkt dat

de consument in 2013 voor 984,2 miljoen

euro aan biologische voeding kocht in de

supermarkt, de speciaalzaak en buitenshuis.

Dat is 50 miljoen euro meer dan in 2012, een

groei van 5,4 procent. Hoewel de groei iets

is afgevlakt, concludeert ketenorganisatie

Bionext dat de recessie nauwelijks effect heeft

gehad op de verkoop van biologisch.

10

REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie

BIJEN

Bijen versterken het bedrijf

Bijensterfte. Terwijl de wetenschappers over elkaar heen rollen om

de oorzaak te achterhalen, lost Henk Bunskoek op tuinbouwbedrijf

De Zonnehorst het probleem eigenhandig op. Hoe? Door hun weer

stand te versterken en de biodiversiteit op zijn bedrijf te vergroten.

“Toen wij in 1980 met De Zonnehorst begonnen, wilden we bijen op ons

bedrijf. Ik heb een imkercursus gevolgd en ben op een gangbare manier

bijen gaan houden. Hoewel ik het ruim tien jaar gedaan heb, vond ik het

niet prettig hoe ik de bijen moest behandelen: kunstzwermen maken,

doppen breken, de honing voor mijzelf en suiker voor de bijen. Omdat

het me steeds meer ging frustreren, ben ik ermee gestopt. Ik bleef wel

naar de jaarlijkse bijeenkomst van biodynamische imkers gaan. Daar ont-

moette ik imkers die op een natuurlijke manier met hun bijen omgaan.

Dat inspireerde mij zo dat ik vijf jaar geleden weer met twee volken ben

gestart. Vorig jaar heb ik de cursus voor biodynamisch imkeren gedaan.

Ik heb geleerd dat een bijenvolk één organisme is. Mijn gangbare kast

heb ik omgebouwd. Er zitten nu grote ramen in waardoor het bijenvolk

zich als één groot lichaam kan gedragen. Ook laat ik ze natuurlijk zwer-

men en overwinteren op hun eigen honing. Een volk heeft tien tot veer-

tien kilo nodig om de winter door te komen. Ik haal alleen honing voor

mijzelf uit de kast als de bijen over hebben. Vorig jaar mocht ik circa vier

kilo overschot uit twee kasten oogsten.”

Nectar en stuifmeel“Door zo min mogelijk ingrepen te doen, laat ik de bijen zijn wie ze

zijn. Ik merk dat ik dat ontzettend leuk vind. De frustratie die ik bij het

gangbare imkeren had, is veranderd in enthousiasme. Ik kan het moei-

lijk met woorden uitleggen, maar ik voel dat de bijen een belangrijke

sleutel zijn om tot een sterker bedrijf te komen. Op onze natuurplekken

ben ik nog bewuster bezig met het vergroten van de biodiversiteit.

Het aantal nectar- en stuifmeelhoudende planten is toegenomen.

Ik ben geen wetenschapper, maar ik denk dat de bijensterfte veroor-

zaakt wordt doordat we de bijen op een onvriendelijke manier houden.

De imkerij kan heel goed met onder andere de varroamijt leven, zolang

de bijen sterk zijn en voldoende weerstand hebben. Die weerstand kun

je opbouwen door ze op een natuurlijke manier te houden, ze een

grote diversiteit aan bloemen aan te bieden en ze niet bloot te stellen

aan giftige middelen. Ik denk dat deze aanpak niet alleen een oplos-

singsrichting is voor de imkerij maar voor de gehele landbouw.”

BIODIVERSITEIT

Oerwoud in de kas

Het lukt biodynamische kasteler Rob van Paassen van Biokwekerij

Van Paassen in Oude Leede steeds beter om een luizenplaag in de

paprika’s te voorkomen. Hoe? Met zoveel mogelijk bloemen, planten

en bladeren in en rondom de kassen. Oftewel, met biodiversiteit.

“Biologische paprikatelers worden bijna ieder jaar bezocht door een

luizenplaag, variërend van heel lastig tot desastreus. Ik ben ook een

paprikateler dus die luizenplaag is mij bekend. Ik durf nog niet hardop

te zeggen dat ik de oplossing gevonden heb – want het lijkt wel alsof

de luizen meeluisteren en dan genadeloos weer om de hoek komen –

maar de laatste twee jaar heb ik geen luizenplaag meer gehad. Ik heb

me namelijk afgevraagd: waarom gaat het in de natuur niet fout, en in

mijn kas wel? Een kas met pas geplante paprika’s is een kale bedoening.

Met hier en daar een klein plantje heb je geen aantrekkelijk klimaat voor

natuurlijke vijanden. Bovendien staat er een glazen wand omheen

waardoor ik minder goed gebruik kan maken van de flora en fauna die

buiten in de natuur voorradig zijn. Met de natuur als inspiratiebron

kwam ik tot de conclusie dat ik een oerwoud moest nabootsen. Al die

verschillende bloemen, planten en bladeren bieden namelijk een

schuilplaats en voedsel voor nuttige insecten. ”

Mozaïek wieden“Enerzijds ben ik zoveel mogelijk natuurlijke plekken gaan creëren zodat

alle vormen van leven een kans krijgen. Planten, dieren en insecten

hebben elkaar nodig. Ik heb bloemenranden om de kassen gezaaid en in

de kas heb ik op verschillende plekken de koolsoort Crambe Hispanica

gepoot. Zweefvliegen, de natuurlijke vijand van luizen, komen op de

nectar van die bloemetjes af. Vroeger liet ik in de meivakantie een clubje

scholieren de hele kas onkruidvrij maken. Dat doe ik ook niet meer want

daarmee haal je in een keer de habitat van de natuurlijke bestrijders weg.

Ik wied nu om en om een pad, zodat er altijd wat onkruid blijft staan;

mozaïek wieden noem ik dat. Anderzijds ben ik ook bieten en koolrabi

tussen de paprikaplanten gaan telen. Zij zorgen voor bladvolume zolang

de paprika’s nog klein zijn. Als ik de bieten en koolrabi’s kan oogsten is

het leuk meegenomen, maar dat is bijzaak. ‘Samenhang’ is het belang-

rijkste woord dat steeds weer terugkomt sinds ik Demeter-teler ben.

Vroeger streed ik tegen de luizen en het onkruid. Nu laat ik ze juist in

harmonie samenwerken. Je moet zorgen dat je altijd wat luizen hebt,

want dan blijven de natuurlijke vijanden er ook vanzelf. Hoe breder je de

samenhang trekt, hoe beter het lukt. Dat begrijp ik nu.”

11

3 Samenwerken aan BD en Demeter ORGANISATIES: FEITEN EN CIJFERS

3.1 Stichting Demeter

Wanneer mag een boer, tuinder, bakker of

zuivelfabriek producten met het Demeter

keurmerk verkopen? Daarover gaat Stichting

Demeter, de organisatie die de certificering en

promotie van het Demeter keurmerk verzorgt.

Demeter Internationaal, een vereniging van

nationale Demeter organisaties wereldwijd,

stelt de normen en richtlijnen op hoofdlijnen

vast en vervolgens bepaalt Stichting Demeter

hoe die regels in Nederland en Vlaanderen

worden geïnterpreteerd.

Binnen de biodynamische landbouw staat

een holistische visie centraal. De kiem voor

deze vorm van landbouw werd in 1924 gelegd,

toen de antroposoof Rudolf Steiner een serie

lezingen – de Landbouwcursus – gaf over de

landbouw. Sindsdien experimenteren boeren

en tuinders over de hele wereld om hun

bedrijf zo in te richten dat bodem, plant, dier,

mens en omgeving een samenhangend

geheel vormen. Na 90 jaar zijn er 4800

BD-bedrijven in 48 landen.

RichtlijnenVanuit deze holistische visie zijn er, naast de

verplichte normen, richtlijnen opgesteld.

Demeter bedrijven worden gestimuleerd om

hieraan te werken, zoals aan een gemengd

en divers bedrijf, verzorgen van natuur en

landschap, realiseren van bedrijfseigen zaad-

teelt of fokkerij, en streven naar sociale of

economische vernieuwing. In Nederland kan

elke boer zelf kiezen welke accenten hij (of zij)

wil leggen. Wel laat hij (of zij) zichzelf jaarlijks

op deze richtlijnen controleren via de

‘zelf-audit’. Een gesprek hierover met twee

collega’s, de ‘Collegiale Toetsing’, vormt een

aanvulling hierop. Het werken aan deze

richtlijnen versterkt het bedrijfseigen karakter.

Ook komen hier vernieuwende initiatieven uit

voort die een inspiratiebron vormen voor de

hele Nederlandse landen tuinbouw.

NormenDe Demeter voorwaarden zijn gericht op het

verzorgen en optimaal behouden van de

levenskracht van de grondstoffen. Dit leidt

tot voorwaarden voor landbouw en voor ver-

werking verderop in de keten. De normen in

de voorwaarden zijn het minimumniveau en

vloeien voort uit belangrijke kernwaarden

die zijn afgeleid van de gedachten dat alles

met elkaar samenhangt en in zijn samenhang

verzorgd moet worden (zie kader). Een volle-

dig overzicht van normen en richtlijnen staat

in het Handboek Demeter Voorwaarden, dat

te downloaden is van de website van Stichting

Demeter.

3 Samenwerken aan BD en Demeter

Stichting Demeter laat de controles uitvoeren

door dezelfde organisaties die in Nederland

verantwoordelijk zijn voor de controles in de

biologische landbouw: Skal en Control Union.

Voor Vlaanderen zijn dit Integra en Certisys.

De inspecteurs worden door Stichting

Demeter geïnstrueerd om de Demeter

normen te controleren als aanvulling op de

biologische eisen. Indien daar aanleiding voor

is worden boetes opgelegd of ontheffingen

op onderdelen gegeven.

Jaarcijfers 2013In 2013 is een deel van de beschikbare reser-

ves benut. Enerzijds was dit bedoeld om extra

te investeren in promotieactiviteiten in winkels

en projecten zoals Toekomst Zaaien (zie

hoofdstuk 4). Anderzijds was het nodig om

onvoorziene extra personele kosten in ver-

band met ziekte op te vangen en te investeren

in de kwaliteit van het certificeringswerk.

De basisinkomsten van de organisatie – de

bijdragen van de licentiehouders – stegen

licht van 220 naar 232 duizend euro. De totale

baten bedroegen 257 duizend euro. De bio-

dynamische bedrijven dragen het overgrote

deel van de kosten van controle en promotie

zelf. De bijdrage van de boeren en tuinders

wordt naast een vaste bijdrage vastgesteld op

basis van areaal, bedrijfstype en aantal dieren.

De afdracht van de hande laren en verwerkers

is gebaseerd op hun omzetgegevens.

Demeter kernwaarden

Levende bodem, komt tot uiting in

o.a volgende normen:

• Bemesting gericht op evenwicht;

112 kg N/ha

• Verbod op stomen van de grond

• Geen gangbare drijfmest

• Ruime vruchtwisseling en toepassing

groenbemesting

Integriteit van dieren, o.a. volgende

normen:

• Verbod op onthoornen, snavels en

staarten knippen

• 2 hanen per 100 hennen

• Verbod op gebruik extreme vlees-

rassen, en reproductie via embryo

transplantatie

Dierwelzijn, o.a. :

• Verplichte weidegang

• Max 5 leghennen per m2

leefoppervlakte

• Strooien van hele granen voor kippen

Levenskracht, o.a.:

• Toepassing van preparaten

• Minimaal 10% biodiversiteit

• 100% biologisch voer en gebruik van

biologisch stro

• Bedrijfseigen voer en melk

• Bedrijfseigen mest of door samen-

werking met partner bedrijf

• GGO vrij inclusief PPF veredelings-

technieken (kool / witlof zaad- en

plantgoed)

Certificering en controleStichting Demeter werkt met een Demeter

Voorwaarden Commissie (DVC) en een

Demeter Licentie Commissie (DLC). De DVC

stelt de interpretaties vast van de internatio-

nale normen ten behoeve van de Nederlandse

situatie of stelt voorwaarden op waarvoor

internationaal nog geen standaard bestaat.

De DLC beoordeelt of bedrijven wel of geen

licentie krijgen aan de hand van de rappor-

tages van de inspecteurs en een zelf-evaluatie

door de landen tuinbouwbedrijven.

Het is de bedoeling dat de Collegiale Toetsing

– het gesprek met collega’s – een plek krijgt

als certificeringsinstrument. Op welke manier

dit wordt ingepast, zal worden bepaald op

basis van de ervaringen die nu met deze

methode worden opgedaan. Deze werkwijze

heeft de interesse gewekt van andere

Demeter organisaties en wordt internationaal

gepromoot onder de naam farm talks.

12

ORGANISATIES: FEITEN EN CIJFERS 3 Samenwerken aan BD en Demeter

3.2 BDVereniging

BDVereniging in cijfersDe BD-Vereniging had eind 2013 1836 leden

(zie fig. 3.1). Zij ontvangen het ledenblad

Dynamisch Perspectief en worden uitgeno-

digd voor bijeenkomsten en excursies. Een

deel van deze leden, 262 mensen, is beroeps-

lid. Zij zijn als boer, winkelier, onderzoeker

of natuurvoedingskundige werkzaam in de

biodynamische branche. Ze betalen een

hogere contributie en kunnen gratis deel-

nemen aan de BD-beroepsontwikkeling en

aan de winterconferenties.

De belangrijkste inkomsten in 2013 waren de

contributies (€ 95.000) en donaties (€ 80.000).

De donaties, die voor een belangrijk deel

uit legaten bestaan en dus jaarlijks sterk

verschillen, komen ten goede aan het Willy

Schilthuisfonds. Dit fonds maakt niet alleen

verenigingsactiviteiten op het gebied van

onderzoek en ontwikkeling mogelijk, maar

ook andere projecten. Zo heeft het Willy

Schilthuisfonds in 2013 bijgedragen aan de

Warmonderhof Avondklas en aan de reis-

kosten van de initiatiefnemers van een

BD-project in Colombia, zodat zij de inter-

nationale BD-conferentie in Dornach konden

bijwonen. Het jaarverslag met de jaarcijfers is

te downloaden via www.bdvereniging.nl/dp

Wat doet de BDVereniging?In Dynamisch Perspectief 2013-3, het leden-

blad van de BD-Vereniging, staat een ervaring

beschreven van tuinder Arie de Winter. Jaren

geleden – na een oproep van de BD-Vereniging

om bedrijfseigen zaad te ontwikkelen – begon

hij enthousiast met het oogsten van eigen

bloemkoolzaad. Die oogst was echter

bedroevend klein. Hij probeerde het een paar

jaar, maar kwam geen steek verder. Tot hij

toevallig in de Landbouwcursus las dat er in

de natuur voor veel dingen een cyclus van

vier jaar bestaat. “Opeens viel het kwartje: ik

moest die bloemkool vier jaar de tijd geven

om tot goede, bedrijfseigen zaadvorming te

komen. Dus heb ik dat hele kleine beetje zaad

dat ik wél oogstte, het volgende jaar weer

uitgezaaid. Dit herhaalde ik enkele jaren en

de opbrengst nam inderdaad toe. Na vier jaar

was die op een goed niveau. Sindsdien teel ik

mijn eigen bloemkoolzaad.”

Dit is een van de vele ervaringen die boeren

en tuinders opdoen. Ze experimenteren wat

af. Ze kijken iedere dag naar hun gras, hun

kool, hun koeien en daarbij vallen gedachtes

is. Steeds proberen ze iets nieuws uit. Nieuwe

inzichten ontstaan ook door met collega’s

te bespreken waar je tegenaan loopt, zoals

tijdens studiegroepen van de BD-beroeps-

ontwikkeling. De jaarlijkse winterconferentie,

waar ook andere betrokkenen – burgers,

consumenten, onderzoekers, winkeliers,

natuurvoedingskundigen – aan meedoen,

draagt hieraan bij. Alle activiteiten van de

BD-Vereniging zijn gericht op ontwikkeling

en vernieuwing, op uitwisseling van kennis

en ervaring en het bieden van inspiratie.

3.3 Warmonderhof

Warmonderhof in cijfersDe belangstelling voor Warmonderhof groeit.

Vooral het deeltijdonderwijs voor volwassen

deelnemers (veelal tussen 25 en 45 jaar)

heeft een vlucht genomen. In totaal steeg

het aantal leerlingen afgelopen jaar met 21

procent (zie fig. 3.2) Veel mensen zijn geïn-

spireerd door de initiatieven op de grens van

stadscultuur en landen tuinbouw. Wegens

wettelijke veranderingen is de internationale

opleiding in 2013 opgeheven.

De studentenhuisvesting heeft momenteel

85 vaste plaatsen voor leerlingen en 22

bedden voor losse overnachtingen van

bezoekers. Vanwege de groei van het aantal

leerlingen worden plannen gemaakt om de

huisvesting uit te breiden.

Wat doet Warmonderhof?Warmonderhof zorgt voor een continue

stroom van jonge mensen die de basiskennis

in huis hebben om in de praktijk van de

biodynamische landen tuinbouw en zorg-

landbouw aan de slag te gaan. Warmonderhof

Opleidingen is onderdeel van het Groenhorst

College en biedt mbo-onderwijs aan in de

richtingen biologisch-dynamische landbouw

en landbouw & zorg, zowel in voltijd- als in

deeltijdopleidingen.

Op Warmonderhof is de drie-eenheid

wonen-werken-leren belangrijk. Aan de

school is een praktijkbedrijf verbonden,

Warmonderhofstede, waar leerlingen prak-

tijklessen krijgen die door de boeren en

tuinders worden gegeven. Veel leerlingen

wonen op het erf van de school. Stichting

Warmonder hof beheert de studentenhuis-

vesting en de zaal die ook aan derden worden

verhuurd, waarbij zij ook catering verzorgt

(in 2013: 2350 ontbijten, 7000 lunches, 4800

warme maaltijden).

Figuur 3.1 Aantal leden van de BD-Vereniging in 2012 en 2013

Figuur 3.2 Aantal leerlingen op Warmonderhof in 2012 en 2013

Soort lidmaatschap Aantal 31/12/12 Aantal 31/12/13 Mutatie 2013 tov 2012

Basisleden Nederland 1443 1431 -12

Jeugdleden 16 19 +3

Basisleden buitenland 42 45 +3

Uitgebreid leden 83 79 -4

Beroepsleden 243 262 +19

Totaal 1827 1836 +9

Opleiding Aantal 31/12/12 Aantal 31/12/13 Mutatie 2013 tov 2012

Voltijd studenten 88 95 +13

Deeltijd BD 75 112 +37

Deeltijd Landbouw&Zorg 21 12 -9

Deeltijd Internationaal 14 - -14

Totaal 198 219 +21

13

4 BD en Demeter in het nieuws in 2013 ORGANISATIES: FEITEN EN CIJFERS

4 BD en Demeter in het nieuws in 2013

Demeter promotiecampagne

Wat maakt Demeter producten uniek? Om dat op een aantrekkelijke manier aan

de consument te vertellen vond in juni een grote campagne plaats bij 129 natuur-

voedingswinkels. Stichting Demeter had deze actie opgezet in samenwerking met

groothandel Udea en winkelketen EkoPlaza. Schapkaartjes over verschillende

productgroepen – zoals eieren op de afbeelding hierboven – vertelden het verhaal

over wat Demeter onderscheidend maakt. Klanten die er meer over wilden weten,

konden via een QR-code op de schapkaart op internet een filmpje over de boer

of tuinder bekijken, in dit voorbeeld pluimveehouder Wim Vredevoogd. Kinderen

tot 13 jaar deden volop mee aan een quiz, waarmee ze kans maakten op Demeter

ijs voor hun hele klas.

4.1 Stichting Demeter

Pierre Wind: ‘BD is Puur 2.0’

“Je hebt biologisch – dat is puur – en je hebt biologisch-dynamisch. En dat is

Puur 2.0.” Dit riep de bekende topkok Pierre Wind, enthousiast zwaaiend met zijn

armen, de bezoekers van De Groene Winkel in Zeist toe. Samen met biodynamisch

kok Olivier van der Staal verzorgde hij in september een kookdemonstratie die het

startschot vormde van de verspreiding van nieuwe Demeter receptenkaarten. Door

diverse winkelketens zijn 65.000 kaarten verspreid. “Het mooie is”, zei Pierre Wind,

“ je haalt iets uit de grond, en bij de BD moet je dan ook weer iets terugstoppen.

Je moet zorgen dat die grond vruchtbaar blijft. Mooi, hè. Puur 2.0!”

PARTNERS

Deze activiteiten zijn mede mogelijk gemaakt door Stichting Zaadgoed, Estafette Odin, BioBakker, Ariza, De Nieuwe Band, EkoPlaza en Landwijzer. Ook het Willy Schilthuisfonds van de BD-Vereniging heeft bijgedragen aan activiteiten die onderzoek en ont-wikkeling van BD-landbouw beogen.

Excursies bedrijfsindividualiteit

‘We lopen over het BD-bedrijf Gaos van Jos Jeuken en

Ellen Krul. Er staat een rechthoekig veldje droge bonen

nog overeind in een verder kaal gemaaid graanveld.

Binnen een zee van ruimte is een kleinere ruimte gescha-

pen. We gaan er samen naar toe. Jos vertelt over de zoete

lupine. Hij werkt mee aan een onderzoek van het Louis

Bolk Instituut naar verschillende rassen en variëteiten.

“We hebben er nu een paar bij zitten die geschikt lijken

voor consumptie, als alternatief voor de van ver inge-

voerde soya.” Van de tientallen rassen worden er een paar

uitgezocht. Twee keer zie ik een vergelijkbare beweging:

de weidsheid van de akker, de veelheid van de rassen,

vormt de omhulling voor iets bijzonders.’

Zo beschrijft Luc Ambagts van de BD-Vereniging zijn

ervaring bij een van de ‘excursies bedrijfsindividualiteit’

die hij iedere maand organiseert. Iedere keer als de groep

uitwisselt welke beelden de boerderij bij hen oproept,

komen de unieke karaktertrekken van het bedrijf als

pareltjes naar boven.

4.2 BDVereniging

14

ORGANISATIES: FEITEN EN CIJFERS 4 BD en Demeter in het nieuws in 2013

Demeter Plein op de BioVak

“Zonder opvolgers geen toekomst voor de BD landbouw”, was de hartenkreet

van Jozien Vos, BD-akkerbouwer en bestuurslid van Stichting Demeter. Tijdens

de Nieuwjaarsborrel op het BD/Demeter plein van de BioVak op 23 januari

2013 hield ze een pleidooi om met kracht verder te werken aan de opvolgings-

problematiek in de landbouw en de BD-landbouw in het bijzonder. Ze toonde

zich enthousiast over de resultaten van het project ‘Opvolging gezocht’: een

Ekoland-special vol informatie over dit thema en een website (landgilde.nl)

die opvolgers en zoekers van opvolgers bij elkaar brengt.

De kracht van het BD/Demeter-plein op de BioVak is dat verschillende orga-

nisaties uit het BD-veld zich gezamenlijk presenteren, zodat het plaats biedt

aan interessante ontmoetingen. Ter plekke meldden enkele biologische boeren

zich aan voor de cursus ‘Doorschakelen naar Demeter’.

Toekomst Zaaien

Je loopt in een lange rij mensen over de akker. Na een soepele zwaai van je

hand zweeft het graan in een mooie boog door de lucht – het graan dat de

kiem is van je dagelijks brood. Kleine kinderen lopen vol aandacht mee over

de akker. Het zaaien heeft iets magisch en feestelijks tegelijk. Samen zaaien

schept een band met het graan, met de akker, met de boer, met elkaar en

met het toekomstige brood.

In het kader van Toekomst Zaaien hebben in Nederland 650 mensen op

13 bedrijven graan gezaaid in de weekenden van oktober. Voor de organisatie

werken Stichting Demeter, Stichting Zaadgoed, de BD-Vereniging en

Warmonderhof nauw samen, gesteund door commerciële partners.

Zo com bineerde Estafette Odin de viering van haar 30ste jubileum met het

feestelijk Toekomst Zaaien op boerderij GAOS in Swifterbant.

Sowing the future is in 2006 gestart op initiatief van twee Zwitserse BD-boeren

als protest tegen genetische manipulatie en de monopolisering van de interna-

tionale zadenhandel. Sindsdien heeft het idee zich uitgezaaid en in 2013 deden

vele duizenden mensen mee op meer dan 100 locaties in 14 Europese landen.

Goed zaad voor de toekomst

“Wanneer je je gewas tot zaad laat komen, bouw je er een

meer duurzame relatie mee op. Je krijgt een hechtere

band met je gewas”, vertelde tuinder Greet Lambrechts

van de Akelei in Vlaanderen tijdens de winterconferentie

van de BD-Vereniging met het thema ‘De toekomst van

BD-uitgangsmateriaal’. Bij de Akelei is één op de drie

teelten van eigen zaad. Het geeft het bedrijf en de groente

een sterk, eigen karakter. Het in eigen hand houden van de

zaadteelt is een enorm contrast met de uniforme, hybride

zaden van de multinationals – over de hele wereld wordt

identiek zaad gebruikt – die niet eens bruikbaar zijn om

er zaad van te oogsten om opnieuw te gebruiken.

In de veehouderij is de handel in goed zaad ook een

miljoenenbusiness. Het bellen van de KI is eenvoudig,

maar wat gebeurt er voor het sperma in het rietje zit? Er

wordt gebruik gemaakt van superovulatie, ovum pickup

(eicellen uit de koe halen), ivf (reageerbuisbevruchting)

en embryotransplantatie. Een melkveehouder vertelde

wat het oplevert als je de fokkerij in eigen hand neemt.

“Tien jaar geleden zijn we begonnen met familieteelt, nu

plukken we de vruchten ervan. We zijn volledig antibiotica-

vrij.” Voor boeren die liever geen stieren hebben op hun

bedrijf of die af en toe nieuw bloed willen binnenhalen,

heeft Wytze Nauta de BioKI opgericht.

4.3 Warmonderhof

De nieuwe boerin

Onder de titel ‘De nieuwe boerin’ werden in het juni-

nummer van het tijdschrift Onkruid vier Warmonderhof-

studentes geportretteerd in een tien pagina’s tellend

interview. Sarah de Ridder (22), 1ste jaars, vertelt hierin:

‘Mijn toekomst zit waarschijnlijk in de veehouderij: koeien

melken en kaas maken op een biologisch-dynamisch

bedrijf, maar niet te grootschalig. Met andere ondernemers

samen beginnen lijkt me ook ideaal. Zodat je bijvoorbeeld

een veehouder in het bedrijf hebt, een tuinder en een

zuiveraar. Warmonderhof is voor dit toekomstbeeld de

basis voor mij. Ik hoop dat ik hieruit lijntjes kan trekken

voor later, veel kan leren en in contact kan komen met

andere enthousiaste mensen. Dat je zoveel overeenkom-

sten hebt met andere leerlingen, vind ik bijzonder.’

De Avondklas

Nieuw in 2013 was de Warmonderhof Avondklas, een reeks gevarieerde bijeenkom-

sten in de Hofzaal van de school waar leerlingen, docenten, en boeren en burgers

uit de buurt nieuwe kennis en inspiratie op kunnen doen. Derk Klein Bramel –

bestuurder bij landbouw- en zorgorganisaties, die zelf Warmonderhof heeft gedaan

en boer is geweest – vertelde over de inspiratie die hij in de antroposofie vindt om

BD-landbouw steeds verder te blijven ontwikkelen. Veehouder Jan Duijndam ver-

telde hoe hij er als boer steeds meer van overtuigd raakte dat BD-landbouw alleen

maar mogelijk is wanneer een bedrijf veelzijdig is, dienend aan de grond en in

samenhang met samenleving en natuur. Ed Taylor, auteur van een biografie over

Rudolf Steiner, nam zijn publiek – net als in zijn boek – mee in een veelkleurige reis

door het leven van een bijzonder mens, gewijd aan de missie om de fysieke wereld

te verbinden met de geestelijke wereld.

4.4 Gezamenlijke acties

15

BODEM

Fosfaatmysterie in de polder

Piet van IJzendoorn trok zich bij de start van de Zonnehoeve in

1982 in de Flevopolder niets aan van de adviezen om het grote

fosfaattekort op zijn akkers aan te vullen. Ruim 30 jaar later doet

hij dat nog steeds niet. De oogst is prima. Hoe kan dat?

“Bij de start van ons bedrijf toonden bodemanalyses aan dat de

beschikbaarheid van fosfaat in de bodem extreem laag was. De

hoeveelheid in water oplosbare fosfaat, het Pw-getal, bedroeg

12 milligram per liter terwijl dit 25 tot 30 moest zijn. Dus kreeg ik het

advies om 500 kilo fosfaat per hectare te geven om op de norm te

komen. Terwijl een gewas slechts rond de 50 kilo opneemt! Ik vind het

moreel verwerpelijk om een schaarse grondstof als fosfaat te delven,

en het vervolgens op akkers te brengen in een vorm die voor planten

grotendeels onopneembaar is. Bovendien vroeg ik me af of het wel

nodig was. De bodem is een intelligent systeem. Daar weten we nog

zo weinig van af. Ik wilde eerst met eigen ogen zien hoe mijn gewassen

zouden groeien. Ik ging het gewoon uitproberen: een strook met

fosfaat naast een strook zonder. Er was geen verschil. Beide opbreng-

sten waren goed.”

Positieve spiraal“Landbouw is niets meer of minder dan het optimaliseren van de

werking van de zon. Planten vangen zonne-energie op en gene reren

organische stof in en rond de wortels. Die organische stof is voedsel

voor bodemleven. Goede landbouw genereert bodemvruchtbaarheid

en creëert zo een positieve spiraal. Dus moet je een gebrek aan

fosfaat niet aanvullen met een delfstof, maar moet je werken aan

bodemvruchtbaarheid. Dat hebben wij gedaan door het gebruik van

vaste mest, door gewassen te telen die de bodemstructuur verbeteren

en door een ruime vruchtwisseling. De boeren in de buurt van

Zonnehoeve reden wel vele tonnen fosfaat uit over hun akkers, jaar

in jaar uit. Zij hebben nu netjes een Pw getal van 25 en bij ons is het

nog steeds 10. Maar bij ons is de hoeveelheid fosfaat die aan orga-

nische stof is gebonden, vier keer zo hoog als bij hen. Dat is een

mooi mysterie waar meer onderzoek naar moet komen.”

ZAADGOED

Streekeigen polderspinazie

Bij biodynamische boeren lijkt er langzaam weer interesse te

ontstaan voor eigen zaadteelt. Neem Tineke Alberts van boerderij

Buitenbant in Bant: ‘Vechten tegen multinationals als Monsanto

heeft weinig zin, maar er iets positiefs tegenoverstellen wel’. Daarom

richt ze zich samen met haar vrouw Herma Ronda steeds meer op

zaadteelt en zaadveredeling.

“Zo‘n drie jaar geleden zag ik de film ‘De wereld volgens Monsanto’.

Hierin wordt beschreven dat het bedrijf Monsanto door de teelt van

hybride zaden steeds meer gewassen en ook boeren in haar macht

krijgt, waardoor steeds meer zaadvaste lokale rassen verdwijnen. Dat

raakte mij diep. Ik vroeg me af: ‘Hoe kan het zijn dat één bedrijf zoveel

schade aanricht?’ Herma en ik spraken erover en beseften dat actie-

voeren tegen zo’n multinational niet veel uithaalt. Maar met onze

boerderij, door het telen van levenskrachtige zaadvaste rassen, konden

we er wel iets tegenover stellen! Sindsdien leggen we ons steeds meer

toe op het telen van zaden. We worden hierbij enorm geïnspireerd

door de mensen uit het zadennetwerk rond het Louis Bolk Instituut.”

Zaadbank”We telen vooral voor zaadteeltbedrijf De Bolster en sinds kort ook

voor de akkerranden- en bijenbloemenmengsels van Cruydt-hoeck.

We verbouwen veel bloemen: reseda, bosliefje, klaproos en zonne-

bloem maar ook boerenkool, bonenkruid en tuinbonen. Daarnaast

veredelen we spinazie. De spinazie is opgekweekt uit zaden uit de

zaadbank in Wageningen. Dit ras is voor het laatst uitgezaaid in de

jaren zestig. Ik probeer deze spinazie te ontwikkelen naar een ideaal

bio-polderspinazieras. Dit voorjaar heb ik een eerste selectie gemaakt.

Ik let daarbij onder andere op de kleur, de stand en de vorm van het

blad. Enorm leerzaam en spannend! Naast de drie hectare zaadteelt

hebben we vijf hectare haver en tweeënhalve hectare luzerne voor

structuurverbetering en groenbemesting van de grond. Op plekken

waar nog even niets groeit, strooi ik regel matig bijzondere zaadjes.

Ik hou van variatie en verrassingen. Zo ben ik op mijn manier bezig

met biodiversiteit.”

Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie REPORTAGES

16

ORGANISATIES: DE MENSEN

Stichting Demeter

BESTUUR Jozien Vos (voorzitter ad

interim vanaf 13/12/2013) – biodynamisch

akkerbouwer, Huib Bor (voorzitter tot

13/12/2013) – biodynamisch melkveehouder,

Rudi Gerding (penningmeester) – natuur -

voedings winkelier, Walter Schneemann

(secretaris) – bedrijfsadviseur,

Edwin Crombags – mar keting & sales

Ecomel/Campina, Ina Eleveld (aspirant

bestuurslid) – biodynamisch geitenhouder

BUREAU Bert van Ruitenbeek (directeur

en promotiezaken), Petra Derkzen (coör-

dinator certificering vanaf 1/7/2013),

Rienk ter Braake (uit dienst vanaf 1/8/2013),

Leen Janmaat (certificering interim tot

31/7/2013), Joke Doorschodt (financiën/

office manager), Loes van Loenen (freelancer/

speciale projecten)

DVC – DEMETER VOORWAARDEN COMMISSIE René Dijkstra (voorzitter) –

adviseur bedrijfsprocessen, Jan de Wit –

senioronderzoeker duurzame veehouderij

en markt & economie, Martijn Schieman –

biodynamisch akkerbouwer,

Hans Piet van Sprang – natuurvoedings-

winkelier, Huib Bor – biodynamisch melk-

veehouder, Marion Schoenmakers –

Willem & Drees, Sigrid Brandligt – consument

DLC – DEMETER LICENTIE ‑ COMMISSIE Peter Jacobs (voorzitter) –

zelfstandig ondernemer en adviseur in bio-

logische producten, Yuri Blanken – manager

biologische verswaren Kroon/Wessanen,

Floris Guepin – jurist, Servan Strijtveen –

inspectieachtergrond, werkzaam in jeugdzorg,

Jaap de Vries – voormalig directeur SKAL,

Digni van den Dries – biodynamisch

akkerbouwer

VRIJWILLIGERS ST. DEMETER EN BD‑VERENIGING Gerda en Adri van der WielWiebenga,

Anja de Waard, Helène van Moorsel

BDVereniging

BESTUUR Albert de Vries (voorzitter

tot juni 2013), Piet van IJzendoorn

(voorzitter vanaf juni 2013), Ruud Hendriks,

Marijke Preller (BD-Jong), Isabel Duinisveld

(tot juli 2013), Maria van Boxtel (aspirant-lid),

Derk Klein Bramel (aspirant-lid)

BUREAU Bram Gordijn (secretariaat

en boekhouding), Luc Ambagts (beleids -

medewerker)

REDACTIE DYNAMISCH PERSPECTIEF Ellen Winkel (hoofd-

redacteur), Luc Ambagts, Andries Palmboom,

Wim Goris, Gineke de Graaf

PREPARATENWERKGROEP Adrie Maas, Jola Meijer, Willem Bonger

In de zomer van 2013 is het werk van de

preparatenwerkgroep overgenomen door

Gineke de Graaf.

BD‑JONG, ORGANISATIE JONGERENWEEKEND Marijke Preller,

Caren Krul, Klarien Klingen

BD‑BEROEPSONTWIKKELING Projectleiding: Joke Bloksma, Jaap Vermuë

Begeleiders: Joke van den Ban, Sander

Bernaerts, Joke Bloksma, Sonja Copijn,

Petra Derkzen, Isabel Duinisveld,

Dirk Govaerts, Ruud Hendriks,

Christoffel den Herder, Geert Iserbyt,

Leen Janmaat, Inno Kock, Irene Kuyters,

Frans Romeijn, Caro van Roon,

Christel Vandermaelen, Jaap Vermuë,

Leen Verwimp, Antoine Verwimp, Jozien Vos,

Jan de Wit

Warmonderhof

DOCENTENTEAM Ruud Hendriks

(schoolleider en bodemvruchtbaarheid),

Bart Willems (groenteteelt, kasteelt, stads-

landbouw), Meindert Bruinsma (planning,

economie, plantenteelt), Arjen Huese (BD

vakken, bodem), Wiebe Cool (kunst, land-

bouw en zorg), Frens Schuring (veehouderij),

Joke Bloksma (fruitteelt, werken met aan-

dacht, landschap, bedrijfsontwikkeling),

Theo Coolen (stage coördinatie, techniek),

Anna Veltman (PR), Coos Lohman (talen),

Anne Dijk (directeur), Willeke de Lange (stu-

denten administratie), Marieke Otter (finan-

ciële administratie), Harry Boerkamp (ICT)

VASTE GASTDOCENTEN Hanneke Gordijn (groenteteelt),

Annemieke Grimbergen (voeding),

Hendrik de Kuijper (paardentractie),

Victor Couzy (landbouw en zorg),

Fenneke Janssen (landbouw en zorg)

PRAKTIJKBEDRIJVEN Johan Verheye

(veehouderij), Thieu Verdonschot (akker-

bouw), Reg Waleson (tuinbouw), Samen-

werking met de Sturkenboomgaard.

STICHTINGSDIRECTIERosemarie Slobbe en Leon Veltman.

STUDENTENHUISVESTING EN WINKEL Do Veltman

CATERING Nelleke Gordijn en

Maarten Roelofs.

Demeter keurmerk

De Demeter monitor 2013 is een uitgave van

Stichting Demeter, BDVereniging en Warmonderhof

September 2014

Projectleiding

Loes van Loenen

Eindredactie

Bert van Ruitenbeek

Tekst

Ellen Winkel, Annelijn Steenbruggen (pag. 10) en

Petra Essink (pag. 15)

Research data

Eric Brendel (IBISsoft)

Fotografie

Frederiek Bosch, Olav Kaspers, Warmonderhof,

Annelijn Steenbruggen, Dick Boschloo, Johan Risseeuw,

Ruud Hendriks

Vormgeving

Ontwerpwerk, Den Haag

Druk

BuroLaga

Copyrights

Bij overname van gegevens uit deze uitgave graag de bron

vermelden: Demeter monitor 2013.

Bronnen en disclaimer

De cijfers in hoofdstuk 1 en 2 van deze Demeter monitor

zijn met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samen-

gesteld uit de database van Stichting Demeter, waarin de

gegevens van de licentiehouders van de afgelopen jaren

geordend zijn, en de database van Demeter Internationaal.

Overige bronnen: BD-Vereniging, Warmonderhof, Skal,

Bionext, CBS/www.compendiumvoordeleefomgeving.nl.

Aan de cijfers in deze Demeter Monitor kunnen geen

rechten worden ontleend.

Europees logo voor

biologische producten

Nederlands biologisch

keurmerk

Demeter Monitor 2013

Documents

Transcript of Demeter Monitor 2013