1

Decentrale energie in ontwikkelingslanden: een “leapfrogging technology”?

19 april 2015

(Foto: Bamboo Finance)

Sen Foundation

Christiaan Buijnsters | in opdracht van Joris Voorhoeve

2

Inhoudsopgave

Inleiding – 1,3 miljard mensen zonder toegang tot energie ................................................................. 3

1. De waarde van moderne energievoorzieningen ............................................................................ 4

2. Universele toegang tot elektriciteit werkelijkheid in 2030? .......................................................... 5

3. Vergelijking met mobiele telefonie: ‘leapfrogging technologies’ ................................................. 6

4. Top-down: “Sustainable Energy for All” .......................................................................................... 7

5. Bottom-up: decentrale energievoorziening als micro-revolutie ................................................... 9

6. Succesvolle voorbeelden van decentrale energie als “leapfrogging technology” .................. 12

Conclusie ................................................................................................................................................... 16

Summary ................................................................................................................................................... 19

Literatuurlijst .............................................................................................................................................. 21

3

Inleiding – 1,3 miljard mensen zonder toegang tot energie

Energie is één van de basiselementen van ons bestaan. Al decennia lang staan wij in Nederland niet meer stil bij de beschikbaarheid van energie. Aan de basis van onze economie staat een betrouwbare centrale infrastructuur voor energieproductie, distributie en levering. We kennen hoogspanningsnetten voor elektriciteit, een uitgebreid netwerk van gasleidingen en we zijn bovendien verbonden met landen om ons heen. De energievoorziening wordt grotendeels buiten het zicht van de gemiddelde Nederlander geregeld. Wel staat energie steeds nadrukkelijker op de politieke en maatschappelijke agenda. Wij willen onze energievoorziening verduurzamen, vanwege klimaatverandering en om onafhankelijker te worden van eindige brandstoffen als kolen, gas en aardolie. Ook is de betaalbaarheid van energie een belangrijk thema: hoe zorgen we ervoor dat de energierekening voor burgers en bedrijven niet enorm oploopt als de prijs van grondstoffen stijgt en het aandeel duurzame energie toeneemt?

In ontwikkelingslanden worden deze aspecten van de energievoorziening heel anders beleefd. Maar liefst 1,3 miljard mensen wereldwijd hebben geen toegang tot moderne energievoorzieningen. Voor hen is betrouwbare energievoorziening geen vanzelfsprekendheid: de vraag is niet eens of er wel elektriciteit uit het stopcontact komt, want ze hebben geen aansluiting. De vraag is vooral of ze genoeg geld hebben om de relatief dure brandstof kerosine, brandhout of kaarsen te kopen. Werkdagen zijn simpelweg korter door een gebrek aan goede, constante verlichting. Zo zijn er talloze voordelen van energie waar wij in Nederland van profiteren en die nog onbereikbaar zijn voor grote groepen mensen in ontwikkelingslanden: elektrische koeling, warm water, schone kookfaciliteiten, straatverlichting. Grote delen van de bevolking in ontwikkelingslanden hebben geen betrouwbare energievoorziening, ze moeten op zichzelf of hun gezinsleden vertrouwen om te zorgen dat er voldoende energie is.

De ontwikkeling van een centrale energie-infrastructuur met een betrouwbare elektriciteitsvoorziening is een aspect van economische groei dat alle ontwikkelingslanden nastreven. De bouw van een grote waterdam of conventionele energiecentrale is een symbool van groei: het laat zien dat het land de weg naar economische ontwikkeling inslaat. Echter, waar een betrouwbare energievoorziening vooral een uitdaging is voor ontwikkelingslanden, zijn de uitdagingen van klimaatverandering en uitputtende fossiele grondstoffen overal ter wereld hetzelfde. Met een wereldbevolking van 7 miljard die volgens de Verenigde Naties in 2050 doorgroeit naar 9,2 miljard, is de grote uitdaging hoe de stijgende vraag naar energie als gevolg van bevolkings- en economische groei in evenwicht kan worden gebracht. Tegelijkertijd moeten de gevolgen van klimaatverandering beperkt worden en raken conventionele brandstoffen op een zeker moment op, met alle gevolgen voor de betaalbaarheid van energie. Deze evenwichtsdans tussen een stijgende energievraag, een betere kwaliteit van leven, de klimaatuitdaging en oprakende grondstoffen lijkt een schier onmogelijke opgave. Dit is één van de grote uitdagingen van de 21e eeuw en dit artikel gaat over kansen om deze uitdaging aan te pakken. De belangrijkste vraag waarop in dit artikel een antwoord wordt gezocht, luidt dan ook: hoe kan universele toegang tot moderne energie en elektriciteit in de nabije toekomst gerealiseerd worden?

4

1. De waarde van moderne energievoorzieningen Het Internationaal Energieagentschap (IEA) geeft aan waarom toegang tot moderne energievoorziening in algemene zin belangrijk is: “energy is a critical enabler”.1 In ontwikkelingslanden is toegang tot een betaalbare en betrouwbare energievoorziening essentieel bij het verminderen van armoede en het verbeteren van de volksgezondheid, productiviteit en economische groei. De reden: energie is cruciaal voor de beschikbaarheid van schoon drinkwater, sanitaire voorzieningen en gezondheidszorg, en energie zorgt voor betrouwbare verlichting, maakt de bereiding van voedsel mogelijk, is vitaal voor de opkomst van een industrie, transport en telecommunicatie. Maar wat is de definitie van toegang tot moderne energievoorzieningen op het niveau van een huishouden? Volgens het IEA wordt hieronder verstaan: ‘een huishouden dat betrouwbare en betaalbare toegang heeft tot schone faciliteiten om te koken, voor het eerst toegang tot elektriciteit, gevolgd door een toenemend verbruik van elektriciteit op weg naar het regionale gemiddelde.’2

Met een dergelijke toegang tot moderne energievoorzieningen wordt de kwaliteit van leven van mensen op vele manieren verbeterd. Elektriciteit levert de beste en meest efficiënte vorm van verlichting: het verlengt de dag en zorgt zo voor meer uren om te studeren of te werken. Elektriciteit is ook nodig voor huishoudelijke apparaten voor communicatie, ontspanning, verwarming etc. Elektriciteit maakt het mogelijk om water te pompen naar akkers met voedselgewassen, en zorgt ervoor dat voedsel en medicijnen gekoeld bewaard kunnen worden. Moderne kookfaciliteiten zorgen ervoor dat de dagelijkse blootstelling aan giftige dampen bij het koken op kerosine voor huishoudens (vooral vrouwen en kinderen) vermindert, waardoor voortijdig overlijden door luchtvervuiling binnenshuis mogelijk kan worden voorkomen. Deze luchtvervuiling binnenshuis zorgt voor 2 miljoen voortijdige overlijdensgevallen per jaar, vooral in ontwikkelingslanden.3 Ook kunnen deze kookfaciliteiten de last wegnemen van dagelijkse urenlange wandelingen om brandhout te verzamelen. Bovendien kunnen moderne energievoorzieningen direct armoede verminderen door de productiviteit van een ontwikkelingsland te verhogen en de kwantiteit en kwaliteit van haar productieaanbod uit te breiden. Arme mensen zonder netwerkaansluitingen geven tot 615 procent meer geld uit aan dezelfde hoeveelheid elektriciteit als mensen die wel een netwerkaansluiting hebben, 175 procent meer voor brandstof om te koken, 175 procent meer voor drinkwater.4 Toegang tot moderne energievoorzieningen voor mensen in ontwikkelingslanden brengt hen dus talloze nieuwe mogelijkheden. En juist de ontwikkeling van nieuwe kleinschalige, vaak duurzame technologieën voor energieopwekking biedt kansen aan deze 1,3 miljard mensen wereldwijd. Zoals Gaurav Gupta, directeur Azië van Dalberg, een adviesbureau voor economische ontwikkeling, aangeeft: “Uitvinders van nieuwe technologieën zien arme mensen op het platteland niet als een serieuze en levensvatbare markt. Zij investeren niet in de ontwikkeling van betere en goedkopere manieren voor zeer arme mensen om hun huizen te verlichten, te koken en elektronische apparaten te gebruiken zonder aansluiting op het elektriciteitsnet. Maar door de consumptiegoederen die jij als welvarende consument wilt hebben, zijn deze zaken ook voor

1 Website World Energy Outlook IEA,

http://www.worldenergyoutlook.org/resources/energydevelopment/modernenergyforallwhyitmatters/ 2 ‘Defining and modelling energy access’, Website World Energy Outlook iEA,

http://www.worldenergyoutlook.org/resources/energydevelopment/definingandmodellingenergyaccess/ 3 Media Centre World Health Organisation (WHO), Factsheet Air quality and health,

http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs313/en/ 4 Artikel ‘The Next Wireless Revolution, Electricity’, door Tina Rosenberg, Website ‘New York Times – The Opinion

Page’, 11 september 2013, http://opinionator.blogs.nytimes.com/2013/09/11/the-next-wireless-revolution-in-light/?hp&_r=2

5

arme mensen realiteit geworden. De technologie van LED verlichting, zeer efficiënte batterijen en een dalende prijs voor zonnepanelen maken het plotseling mogelijk om verlichting te leveren aan huishoudens zonder netaansluiting tegen een fractie van de kosten.”5 De toenemende markt voor decentrale duurzame energieoplossingen in ontwikkelingslanden laat zien dat lokale gemeenschappen zelf ook behoefte hebben aan moderne vormen van energie, zoals zonne-energie. Juist lokale gemeenschappen in rurale gebieden in ontwikkelingslanden zijn erg kostenbewust. Zij zullen niet snel geld uitgeven aan zaken die geen waarde voor ze hebben. Het feit dat deze mensen bereid zijn om geld uit te geven aan producten als zonnepanelen, toont het grote potentieel van decentrale opwek van duurzame energie in ontwikkelingslanden aan.6

2. Universele toegang tot elektriciteit werkelijkheid in 2030? Het Internationaal Energie Agentschap (IEA) publiceerde als onderdeel van haar jaarlijkse trendrapport World Energy Outlook uit 2012 cijfers over de wereldwijde toename van het aantal mensen met toegang tot moderne energievoorziening. Sinds 2011 is het aantal mensen zonder toegang tot elektriciteit wereldwijd afgenomen met 50 miljoen. Landen waar vooruitgang werd geboekt waren onder meer India, Indonesië, Brazilië, Thailand, Zuid-Afrika en Ethiopië.7 Dat zijn bemoedigende cijfers, maar het is niet genoeg om universele toegang tor moderne energie in 2030 te realiseren. Dit wordt bevestigd in de verwachtingen uit het World Energy Outlook 2012 rapport. Op dit moment is het aantal mensen zonder toegang tot elektriciteit ongeveer 1,3 miljard en het aantal mensen zonder schone kookfaciliteiten 2,6 miljard. Tweederde van de 1,3 miljard mensen zonder elektriciteit bevindt zich in slechts 10 landen. Het IEA voorspelt dat in 2030 nog steeds bijna 1 miljard mensen geen toegang tot elektriciteit hebben en dat nog steeds 2,6 miljard mensen geen beschikking over een schoon fornuis hebben. Een belangrijke verklaring voor deze magere verbetering is de groei van de wereldbevolking. In de voorspelling van het IEA zal het aantal mensen dat toegang heeft tot elektriciteit in de periode van 2010 tot 2030 toenemen met 1,7 miljard: een enorme toename, dit zijn meer mensen dan de bevolking van China en de Verenigde Staten samen. Echter, vanwege de groei van de wereldbevolking zullen in 2030 nog altijd meer dan 990 miljoen mensen geen toegang tot elektriciteit hebben.

Het IEA heeft een berekening gemaakt van welke extra investeringen de komende jaren nodig zijn, om te bereiken dat in 2030 ook deze 990 miljoen mensen toegang tot moderne energievoorzieningen hebben. Het gaat om een bedrag van 1000 miljard dollar van nu tot 2030. 301 Miljard dollar van deze 1000 miljard dollar zijn investeringen die overheden volgens het IEA al zullen doen in het business-as-usual-scenario. Het overige bedrag van 678 miljard dollar zijn de extra investeringen die volgens het IEA nodig zijn om universele toegang tot moderne energie te realiseren.8 In onderstaande grafiek uit de World Energy Outlook 2012, geeft het IEA aan wat de consequenties zijn van een internationaal beleid gericht op universele toegang tot moderne energie in 2030. De grafiek laat zien dat, volgens de inschattingen van het IEA, het bereiken van universele toegang tot energie slechts leidt tot een geringe toename van CO2

5 ‘The Next Wireless Revolution, Electricity’, door Tina Rosenberg, New York Times, 11 september 2013. URL:

http://opinionator.blogs.nytimes.com/2013/09/11/the-next-wireless-revolution-in-light/?_php=true&_type=blogs&_r=0 6 Gebaseerd op een vraaggesprek met Jeffrey Prins, Programmamanager bij Stichting DOEN, op 10 januari 2014.

7Hoofdstuk 18 van World Energy Outlook 2012: URL

http://www.worldenergyoutlook.org/media/weowebsite/energydevelopment/2012updates/Measuringprogresstowardsenergyforall_WEO2012.pdf 8 Deze extra investeringsruimte is berekend op basis van een analyse van het IEA waarin voor elke regio de meest

geschikte technologische oplossingen op basis van de aanwezige grondstoffen zijn beoordeeld, en rekening houdend met overheidsbeleid.

6

emissies van 0,6%, en tot een kleine stijging van de wereldwijde energievraag van 1%.9 Tegelijkertijd krijgen 991 miljoen mensen toegang tot elektriciteit, en 2,6 miljard mensen toegang tot schone kookfaciliteiten.

Figuur 1: additionele impact van het scenario waarin universele toegang tot moderne energievoorzieningen in 2030 wordt gerealiseerd ten opzichte van het standaard-scenario, World Energy Outlook 2012 van het IEA.

3. Vergelijking met mobiele telefonie: ‘leapfrogging technologies’ De revolutie op het gebied van mobiele telefonie wordt door online media vaak aangehaald als succesvol voorbeeld voor energie: ontwikkelingslanden waar nooit een telefoonnetwerk is aangelegd, liepen jarenlang enorm achter op de westerse economieën. Maar opeens was daar de verspreiding van mobiele telefoons: in enkele jaren hadden grote delen van de bevolking de beschikking over een mobiele telefoon. De tussenstap van een vast telefoonnetwerk die de westerse landen hadden gemaakt, werd overgeslagen. Daarom noemde Katherine Steel, een ingenieur van het Massachusetts Institute for Technology (MIT), tevens hoofd van het ‘Lighting Africa’ programma van de Wereldbank in een artikel in het online magazine ‘Technology Review”, mobiele telefonie een “leapfrogging technology”.10 Een mooi Engelse uitdrukking die zich lastig laat vertalen in het Nederlands, wellicht komt ‘haasje-over’ het dichtst in de buurt: een enorme sprong waarbij vele stappen worden overgeslagen.

9 World Energy Outlook 2012, Chapter 18 ‘Measuring progress towards energy for all’,

http://www.worldenergyoutlook.org/media/weowebsite/energydevelopment/2012updates/Measuringprogresstowardsenergyforall_WEO2012.pdf 10

‘A Billion People in the Dark’, Kevin Bullis, 24 oktober 2012, Website MIT Technology Review: http://www.technologyreview.com/featuredstory/429529/how-solar-based-microgrids-could-bring-power-to-millions

7

De hoop is daarom bij velen dat ontwikkelingslanden op het gebied van energie ook een dergelijke sprong kunnen maken ten opzichte van Europa, Noord-Amerika en Japan: van een totaal gebrek aan elektriciteitsaansluitingen naar innovatieve, decentrale en duurzame energievormen. Op die manier kunnen de 1,3 miljard mensen in ontwikkelingslanden die nu nog geen toegang hebben tot elektriciteit voorzien worden van betaalbare energie zonder negatieve impact op het klimaat. Is een dergelijke sprong voor de verspreiding van moderne energievoorzieningen in ontwikkelingslanden haalbaar? Er zijn zeker enkele initiatieven die een grote impact hebben, zoals bedrijven die goedkope zonne-energieproducten hebben ontwikkeld die op grote schaal worden verspreid, vooral in India. Maar de doorbraak van duurzame energie gaat minder snel dan bij telefonie, zo laat de World Energy Outlook 2012 van het IEA zien. Immers, het IEA geeft aan dat het business-as-usual scenario tot 2030 niet voldoende is om universele toegang tot energie te realiseren en dit over een tijdsbestek van 18 jaar. De belangrijkste vraag van dit artikel is ‘hoe kan universele toegang tot moderne energie en elektriciteit in de nabije toekomst gerealiseerd worden’? Het IEA stelt dat met name extra financiering nodig is (de genoemde 678 miljard dollar) voor investeringen in energieoplossingen in ontwikkelingslanden. Een andere uitdaging is technologische en sociale innovatie. In tegenstelling tot mobiele telefonie is er niet één energietechniek die overal een antwoord op biedt. Zonne-energie is makkelijk te installeren op een dak van een gezin in Afrika, maar levert niet energie voor alle toepassingen: het zorgt voor licht, maar is niet altijd beschikbaar. Andere vormen van duurzame energie, zoals biovergassing, zijn wel altijd beschikbaar, maar te gecompliceerd en kapitaalintensief voor gebruik door een enkel huishouden. Dit geldt ook voor technieken als waterkracht en windenergie, die ook lokaal opgewekt kunnen worden.

Het vervolg van dit artikel concentreert zich op twee ontwikkelingen, waarin een antwoord op de hoofdvraag van dit artikel wordt gezocht. De eerste is een top-down ontwikkeling, het initiatief Sustainable Energy for All van de Verenigde Naties (VN). Dit programma heeft als doel om in 2030 universele toegang tot energie te realiseren. De tweede ontwikkeling is de opkomst van organisaties (private sector, maatschappelijke organisaties) die decentrale energieoplossingen introduceren in ontwikkelingslanden in met name rurale gebieden waar de meest mensen zonder toegang tot energie leven. Dit is de bottom-up ontwikkeling waarin allerlei initiatieven worden genomen van onderaf om mensen in ontwikkelingslanden toegang te verschaffen tot energieoplossingen.

4. Top-down: “Sustainable Energy for All” Het “Sustainable Energy for all” (SE4all) initiatief van de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties Ban Ki-moon poogt een antwoord te vinden op de vraag hoe universele toegang tot moderne energie, zoals beschreven door het IEA, gerealiseerd kan worden. In 2012 lanceerde de Secretaris-Generaal dit initiatief, met onder meer als doel om in 2030 universele toegang tot moderne energievoorziening te realiseren. Dit is een duidelijk top-down gedreven initiatief, waar de komende jaren op het niveau van internationale organisaties en nationale overheden veel aandacht voor zal zijn. Zo heeft de Europese Commissie zich al gecommitteerd aan de doelstelling van universele toegang tot een moderne energievoorziening. Dit initiatief is

De revolutie van mobiele telefonie in ontwikkelingslanden Uit een studie van de Wereldbank uit 2012 blijkt dat bijna 5 van de 6 miljard mobiele aansluitingen zich bevinden in ontwikkelingslanden. De studie concludeert dat “ontwikkelingslanden momenteel mobieler zijn dan de ontwikkelde landen” en toont dat in landen met lage en middelmatige inkomens het aantal mobiele aansluitingen steeg van 4 naar 72 per honderd inwoners tussen 2000 en 2010, een stijging van 1.500 procent. Deze cijfers laten goed zien waarom mobiele telefonie een ‘leapfrogging technology’ wordt genoemd: ontwikkelingslanden slaan stappen van ontwikkeling over die de ontwikkelde, westerse economieën in het verleden wel hebben moeten maken.

8

vergelijkbaar met de doelstelling van de Millennium Doelen van de Verenigde Naties uit 2000: een internationale doelstelling met een duidelijke tijdplanning. Op die manier hopen de Verenigde Naties bij overheden, non-gouvernementele organisaties (ngo’s) en de private sector de bewustwording voor universele toegang tot moderne energie te vergroten, en zo de benodigde extra berekende investeringen van 678 miljard dollar te realiseren tot aan 2030. Secretaris-Generaal Ban Ki-moon heeft zelf in november 2011 een visiedocument gepubliceerd over ‘Sustainable Energy for all’.11 Dit visiedocument beschrijft de noodzaak van de doelstellingen, de uitdagingen om deze te realiseren en de benodigde oplossingen. Naast de doelstelling om universele toegang tot moderne energievoorzieningen te realiseren, is er een doelstelling om de wereldwijde verbeteringsratio van energie-efficiëntie te verdubbelen en om het aandeel hernieuwbaar in de wereldwijde energiemix te verdubbelen. De actie-agenda van het SE4all-initiatief is het identificeren en mobiliseren van alle betrokken partijen op het gebied van de drie doelstellingen, waaronder toegang tot energievoorzieningen. De Secretaris-Generaal heeft een High-Level Group aangesteld om deze agenda te leiden.12 Deze is onderverdeeld in verschillende actiegebieden. Voor de doelstelling ‘toegang tot een moderne energievoorziening’ is het meest relevante actiegebied ‘distributed electricity solutions’, oftewel decentrale energieoplossingen. Dit actiegebied omvat alle decentrale opties voor de verspreiding van elektriciteit. Voor dit actiegebied heeft de High-Level Group verschillende kansgebieden met een potentieel grote impact geïdentificeerd. Deze omvatten maatregelen als ‘het geven van reguleringssteun voor duurzame bedrijfsmodellen voor de ontwikkeling van thuissystemen voor zonne-energie, verlichting, en schone mini/micro-energienetwerken die zowel hernieuwbare als conventionele energie gebruiken voor toepassingen op het platteland, de gezondheidszorg, straatverlichting en energie voor kleine bedrijven en landbouwtoepassingen’13. Vervolgens wordt bij deze high impact opportunity aangegeven welke actie wordt verwacht van welke actoren (overheid, donors, bedrijven of ngo’s. Het valt op dat er geen concrete meetbare doelstellingen op detailniveau zijn gesteld, evenmin wordt een concreet tijdspad verbonden aan de verschillende opportunities. Alleen de drie hoofddoelstellingen van SE4all (energiebesparing, toegang tot energie, toename van duurzame energie) op het macro-niveau zijn meetbaar. Wel zegt de Action Agenda dat het voornaamste korte termijndoel is om in 2015 het wereldwijde profiel van het SE4all-initiatief te vergroten, door het mobiliseren van een aantal koploperlanden en het verkrijgen van toezeggingen van leidende bedrijven, om te laten zien wat mogelijk is. De eerste stap is de ontwikkeling van een beoordelingssysteem, de coördinatie van inspanningen van de betrokken partijen om acties te ondernemen en het vergroten van de bekendheid van het initiatief.

Interview met Alex Doukas, onderzoeksexpert in financiering van decentrale energie Alex Doukas, werkzaam als onderzoeksanalist bij het World Resources Institute, een Amerikaans onderzoeksbureau met veel expertise over het SE4all-initiatief, stelt dat SE4all zeker meerwaarde heeft bij het stimuleren van toegang tot decentrale energie in ontwikkelingslanden. Doukas geeft aan dat deze meerwaarde tweeledig is. Aan de ene kant biedt SE4all een internationaal platform. Dit internationaal platform is nuttig bij het vergroten van politiek draagvlak in ontwikkelingslanden en bij donorlanden om werk te maken van gericht beleid om toegang tot decentrale energie te vergroten. Ook geeft Doukas aan dat er een zogenaamd ‘Energy Access Practitioner Network’ is opgericht, waar partijen die zich concreet bezighouden met initiatieven ‘on the ground’, elkaar ontmoeten en van elkaar kunnen leren. Aan

11

Secretary-General’s Vision statement, http://www.sustainableenergyforall.org/about-us 12

“Sustainable Energy for All, a Global Action Agenda: pathways for concreted action toward sustainable energyfor all”, http://www.sustainableenergyforall.org/images/content/SE4ALL-ActionAgenda.pdf 13

“Sustainable Energy for All, a Global Action Agenda: pathways for concreted action toward sustainable energy for all”, p22. http://www.sustainableenergyforall.org/images/content/SE4ALL-ActionAgenda.pdf

9

de andere kant is het SE4all specifiek gericht op het stimuleren van private en publieke financiering van ondernemingen die zich richten op het verspreiden van decentrale energieoplossingen. “Hoewel centrale energieopwekking belangrijk zal blijven, zal een groot deel van de wereldwijde gemeenschap zonder toegang tot elektriciteit, niet aangesloten kunnen worden via het centrale elektriciteitsnet. Deze zogenaamde ‘last mile communities’ zullen dus via off-grid energieoplossingen14 bereikt moeten worden. Voor ondernemingen die zich richten op dergelijke kleinschalige energievoorzieningen is het belangrijk dat zij toegang krijgen tot commerciële kredieten van lokale banken. Echter, commerciële banken in bijvoorbeeld Oost-Afrika zijn vaak nog niet goed bekend met de markt voor off-grid energiediensten en rekenen soms wel rentes van 20%. Ook voor ondernemingen die een werkend bedrijfsmodel hebben is het dan erg moeilijk om hun bedrijfsactiviteiten op te schalen. Daarom is het belangrijk om lokale commerciële banken goed voor te lichten over de markt voor decentrale energie en de kansen die het biedt om hierin te investeren. Het SE4all-initiatief speelt hierin zeker een belangrijke rol”.15

De Verenigde Naties zijn geen almachtige wereldregering en kunnen niet als zelfstandige overheid met effectieve instrumenten een vijfjarenplan uitvoeren. De vraag is ook of de doelstelling van het initiatief wel relevant is. Gezien de toename van de wereldbevolking is het niet waarschijnlijk dat de universele toegang tot elektriciteit in 2030 daadwerkelijk valt te realiseren zonder krachtige uitvoering van de toezeggingen die overheden en bedrijven gemaakt hebben. Toezicht op naleving van de afspraken is boterzacht: energiewetgeving is nog altijd een nationale aangelegenheid, in sommige gevallen regionaal (zoals de EU).16 Echter, het SE4all-initiatief kan helpen om het belang van verbeterde toegang tot een moderne energievoorziening in ontwikkelingslanden hoger op de agenda bij de regeringen van zowel ontwikkelingslanden als ontwikkelde landen, en bij het bedrijfsleven, de wetenschap en maatschappelijk middenveld. Vervolgens kunnen deze partijen gezamenlijk de kansen die er zijn, benutten. Er is nu momentum om krachten te bundelen, ook om voldoende financiering te realiseren. Hierin ligt de grootste toegevoegde waarde van het Sustainable Enery for All programma.

5. Bottom-up: decentrale energievoorziening als micro-revolutie Het Nederlandse maandblad The Optimist publiceerde in haar mei/juni nummer van 2013 een artikel over de ´micro-revolutie´.17 Deze ‘micro-revolutie’ is de trend in de technologische sector om innovaties te realiseren die simpel toepasbaar zijn en oplossingen bieden voor problemen van met name mensen met lage inkomens in ontwikkelingslanden. Voorbeelden die in het artikel worden aangehaald zijn innovaties die mensen beter toegang geven tot schoon drinkwater en gezondheidszorg. In lijn hiermee worden ook voorbeelden aangehaald waarbij mensen toegang tot beschikbare, schone en betaalbare energie krijgen die niet geleverd wordt via een centraal energienetwerk voor stroom en gas, maar via decentrale, lokale netwerken (micro-grids) of energiesystemen voor individuele huishoudens zonder enig netwerk (off grid). Deze decentrale energie krijgt de laatste jaren ook in Nederland veel aandacht. De behoefte aan lokale, decentrale energieoplossingen groeit. Er is een beweging die minder afhankelijk wil

14

Off-grid energieoplossingen zijn vormen van energievoorziening zonder aansluiting op een nationaal of regionaal aangestuurd elektriciteitsnet. 15

Telefonisch interview met Alex Doukas, onderzoeksanalist bij het World Resources Institute, 12-4-2014 16

In 2020 hebben lidstaten van de Europese Unie zich wettelijk gecommitteerd om 20% hernieuwbare energie en 20% energie-efficientie op het totale energieverbruik. 17

“Micro is zo klein nog niet”, The Optimist, mei/juni 2013. The Optimist is een Nederlands maandblad over hoopgevende, positieve ontwikkelingen in de samenleving, zowel lokaal als mondiaal.

10

zijn van de centrale, nationale infrastructuur, zoals energiecentrales en het centrale hoogspanningsnetwerk. Er ontstaat een spannende dynamiek tussen decentrale energie en centrale energie in Nederland, terwijl we juist de laatste decennia zo gewend zijn geraakt aan een gecentraliseerde energievoorziening. In ontwikkelingslanden, opkomende economieën en verafgelegen regio’s is decentrale energie door de genoemde technologieën ook in opkomst. Maar het grote verschil is dat mensen in Nederland een keuze hebben: ze kiezen voor decentraal uit idealistische, duurzame of financiële overwegingen, om onafhankelijker te zijn of omdat men graag wil samenwerken op lokaal niveau in energiecoöperaties. Deze wens om onafhankelijker te zijn zorgt ervoor dat een markt ontstaat voor slimme, ‘draadloze’ apparaten, zoals tablets, opladers op zonne-energie, batterijen met een langere levensduur. “There is huge innovation going on around the world to serve your needs because you want to play Angry Birds18 longer”, stelde de eerder aangehaalde Indiase adviseur Gaurav Gupta hierover onlangs in een TEDx Talk in India.19 Deze innovatie maakt technologieën goedkoper en simpeler, zodat ze ook in ontwikkelingslanden gebruikt kunnen worden. Deze off grid-technologieën zijn vaak duurzame energie-opties, zoals zonnepanelen, biogas en waterkracht. Dit is de micro-revolutie op het gebied van energie: mensen die nooit toegang hadden tot elektriciteit, hebben nu in één keer zonnepanelen op hun dak of een elektriciteitsaansluiting van een nabijgelegen kleine stroomcentrale op basis van duurzame energie.

Interview met Jeffrey Prins – programmamanager Stichting DOEN De Nederlandse organisatie Stichting DOEN steunt en financiert initiatieven die het voortouw nemen op het gebied van duurzame, sociale en culturele vernieuwing door middel van subsidies, participaties, leningen en garanties. Jeffrey Prins is als programmamanager bij Stichting DOEN onder meer verantwoordelijk voor de ondersteuning van initiatieven die duurzame en decentrale energieoplossingen aanbieden in ontwikkelingslanden. Prins geeft in een interview in januari 2014 aan dat de opkomst van decentrale energie-initiatieven de afgelopen jaren in een stroomversnelling is geraakt. “Met name in 2013 is het aantal bedrijven dat decentrale energie in ontwikkelingslanden aanbiedt enorm toegenomen. Grofweg zijn er drie ontwikkelingen die tot deze stroomversnelling hebben geleid. Ten eerste is de prijs van zonnepanelen uit China enorm gedaald. Deze hebben tegenwoordig een goede kwaliteit, en krijgen vaak een keurmerk.20 Bovendien zijn de kosten van LED-verlichting flink gedaald. Tegenwoordig is een lamp op zonne-energie zowel kwalitatief beter (meer licht) als goedkoper dan een lamp op kerosine. Een tweede ontwikkeling is de introductie van het pay-as-you-go principe, waarbij het financiële risico voor zowel de consument als de verkoper wordt beperkt. Ten slotte zijn er steeds meer ondernemers die met durf in deze markt voor decentrale energie in rurale gebieden in ontwikkelingslanden stappen.”21

Het aantal bedrijven dat actief is in de markt voor off grid-energiediensten in Azië en Afrika groeit. Organisaties als Stichting DOEN spelen een aanjagersrol bij de opstartfase in de financiering van bedrijven die dergelijke diensten in de markt willen zetten. De technologische mogelijkheden nemen toe. Deze ontwikkeling ziet ook Christian Schattenmann, Chief Financial Officer bij Bamboo Finance, een private equity investeringsmaatschappij gericht op investeringen in bedrijfsmodellen die ten goede komen aan lage inkomensgemeenschappen in

18

Angry Birds is een bekend iPhone spelletje. 19

“What if we lived off-grid? Gaurav Gupta at TedxMasala, http://tedxtalks.ted.com/video/What-if-we-lived-off-grid-Gaura 20

‘Minimum quality standards’ ontwikkeld door het ‘Lighting Africa’ programma van de Wereldbank en de International Finance Corporation (IFC). 21

Interview met Jeffrey Prins, programmamanager Stichting DOEN, 10-2-2014

11

ontwikkelingslanden. Waar Stichting DOEN een onderneming financiert in de beginfase, beheert Bamboo Finance fondsen die gericht zijn op daadwerkelijk aandeelhouderschap in dergelijke ´social enterprises22´. In mei 2014 vond een gesprek plaats met Christian Schattenmann:

Interview met Christian Schattenmann – Chief Financial Officer Bamboo Finance over investeringen in lokale energie in ontwikkelingslanden Bamboo Finance (kantoren in Europa, Azië, Afrika en Zuid-Amerika) investeert in bedrijven die diensten en producten leveren aan lage inkomensgemeenschappen in ontwikkelingslanden. Daarbij richt deze private equity firma23 zich met name op de sectoren microfinanciering, gezondheid, maar ook in toenemende mate lokale energie. Onlangs richtte Bamboo Finance het ‘Solar for All fund” op, een fonds gericht op investeringen in bedrijven die lokale energiediensten aanbieden. Het zal een omvang van ca. 50 miljoen dollar hebben. Christian Schattenmann vertelde over investeringen van ondernemingen actief in lokale energiediensten in ontwikkelingslanden. “Er ligt nog een enorme uitdaging om voldoende financiering en investeringen aan te trekken voor bedrijven die lokale off grid-energiediensten aanbieden in ontwikkelingslanden. Bamboo Finance is een commercieel private equity bedrijf en wij beleggen in een risicovolle omgeving. Wij beleggen in bedrijven die actief zijn in een markt met een cocktail van risico’s: het gaat om frontier markets, met politieke risico’s als instabiele overheden, juridische risico’s als onduidelijke wetgeving en economische risico’s met betrekking tot valuta en het feit dat we beleggen in jonge bedrijven, die zich nog niet commercieel bewezen hebben.” Toch is de markt voor lokale off grid-energie volgens Schattenmann veelbelovend. Een recent rapport van de Duitse Solar Energy Foundation stelt dat het wereldwijde marktpotentieel voor alleen al het vervangen van kerosine-lampen door eenvoudige zonnelampen 18.8 miljard dollar bedraagt. Het totale marktpotentieel voor basale off grid-energiediensten aan huishoudens in ontwikkelingslanden wordt geraamd op 136 miljard dollar.24 Schattenmann is er al in geslaagd om succesvolle investeringen te doen in lokale energie. Zo heeft Bamboo Finance geïnvesteerd in een bedrijf dat pinautomaten plaatst in plattelandsgebieden in ontwikkelingslanden. “Voorheen was het erg moeilijk om pinautomaten te leveren in plattelandsgebieden in ontwikkelingslanden, omdat ze een betrouwbare energievoorziening vereisen en die is daar vaak niet. Een bedrijf uit India waarin wij hebben geïnvesteerd, heeft een pinautomaat ontwikkeld die 90% minder energie gebruikt dan gangbare pinautomaten. Bovendien levert het bedrijf pinautomaten die op zonne-energie werken. Deze kunnen makkelijker worden geïnstalleerd in plattelandsgebieden zonder constante energievoorziening.25 Zo versterken twee ontwikkelingen elkaar; de toegang tot energie en financial inclusiveness.”26

Organisaties als DOEN en Bamboo Finance zijn pioniers in de ontwikkeling van financieringsalternatieven voor lokale energie in ontwikkelingslanden. Beide zijn hoopvol over de toekomst, nu steeds meer rapporten aantonen welke commerciële kansen er liggen op de markt voor lokale off grid-energiediensten in ontwikkelingslanden. Echter, bewustwording van

22

Bedrijven die het toevoegen van waarde aan de maatschappij centraal stellen. Zie voor een definitie http://social-

enterprise.nl/portfolio/wat-is-een-social-enterprise/ 23

Private equity firma’s zijn investeringsondernemingen die buiten de aandelenbeurs om financieel in bedrijven

participeren. 24

‘Off-Grid Business Indicator 2014, World’, Solar Energy Foundation, maart 2014. URL: http://sun‐connect.org/obin/ 25

Bamboo Finance impact report 2013 ‘Vortex Engineering Limited’. URL: http://www.bamboofinance.com/companies/bamboo-vortex.pdf 26

Telefonisch interview met Christian Schattenmann, CFO van Bamboo Finance, 6-5-2014

12

deze kansen is volgens alle experts die ik gesproken heb voor dit artikel een belangrijke voorwaarde om deze ontwikkelingen echt vooruit te helpen. De andere uitdaging om universele toegang tot energie te realiseren gaat over de technologische mogelijkheden. Welke opties zijn er voor lokale duurzame off grid energiediensten voor lage inkomensgemeenschappen in ontwikkelingslanden? De volgende paragraaf behandelt enkele bedrijven – de zogenaamde social enterprises 27- en initiatieven die producten en diensten hebben ontwikkeld om duurzame lokale energie in ontwikkelingslanden realiteit te maken.

6. Succesvolle voorbeelden van decentrale energie als “leapfrogging technology”

Deze paragraaf geeft een drietal voorbeelden van ondernemingen die op succesvolle wijze een oplossing voor lokale, duurzame energie in ontwikkelingslanden leveren. Het eerste voorbeeld is Simpa Networks, dat zonne-energie voor individuele huishoudens levert, een zogenaamde off grid-oplossing: er komt geen stroomnet aan te pas. Het tweede voorbeeld is Husk Power Systems: een bedrijf dat biomassacentrales op dorpsniveau ontwikkeld heeft, en de verschillende huishoudens in het dorp aansluit op een mini-grid, verbonden met deze centrale. Het laatste voorbeeld is het Liter of Light-project van de Filipijnse Myshelter stichting. Hierbij gaat het om een innovatieve simpele oplossing: zonne-energie met een waterfles, zonder elektriciteit. Deze voorbeelden geven een goed beeld van de kansen die inmiddels ontwikkeld en bewezen zijn om lokale duurzame energie in ontwikkelingslanden tot een succes te maken. Simpa Networks Simpa Networks is een bedrijf dat in India gestart is met een energieoplossing op basis van zonnepanelen. Haar klanten kunnen een moderne zonnepanelen-installatie voor een zeer laag bedrag aanschaffen. Vervolgens betalen ze via een app op hun mobiele telefoon (die – zoals beschreven - zelfs mensen met lage inkomens in ontwikkelingslanden vaak hebben) elke keer dat ze stroom willen afnemen van de zonnepanelen-installatie een klein bedrag, waarmee ze een bepaalde hoeveelheid KWh elektriciteit kunnen gebruiken. Met elke betaling, betalen ze een deel van het totale aankoopbedrag af. Zodra ze het totale bedrag hebben voldaan, is de zonne-PV installatie hun eigendom en kunnen ze onbeperkt gebruik maken van de stroom die het apparaat levert. Dit noemt het bedrijf Simpa Networks ‘radicale betaalbaarheid’. De CEO van Simpa Networks, de Canadees Paul Needham, zegt hierover het volgende. “Een paar generaties geleden waren de meeste gezinnen in de Verenigde Staten nog niet aangesloten op het elektriciteitsnetwerk. We kunnen ons hier nu geen voorstelling meer van maken. Maar in ontwikkelingslanden worden vaak nog vervuilende, dure en gevaarlijke kerosine-lampen gebruikt. Tegenwoordig zijn hier goede, moderne oplossingen voor, zoals zonne-PV. Maar het nadeel van deze techniek zijn de hoge eenmalige aanschafkosten van het systeem.”28

27

Bedrijven die niet louter winstmaximalisatie tot doel hebben, maar de bijdrage aan maatschappelijke doelen voorop stellen. Zie voor een definitie http://social-enterprise.nl/portfolio/wat-is-een-social-enterprise/

28

Speech Paul Needham geraadpleegd op www.keynotes.org. URL: http://www.keynotes.org/speaker/paulneedham

Het pay-as-you-go systeem

van Simpa Networks

13

Door de zogenaamde ‘pay-as-you-go” formule kunnen klanten met een zeer laag inkomen toch het zonne-PV-product aanschaffen. Needham stelt dat een liefdadigheidsaanpak om grote delen van de bevolking in ontwikkelingslanden gratis te voorzien van decentrale zonne-energie, niet zou werken. De reden is dat een dergelijke aanpak niet zal slagen om te voldoen aan de behoefte van de markt. Hij haalt hierbij de revolutie op het gebied van mobiele telefonie in Afrika en Azië aan, die ook een commerciële revolutie was. Telefoonmaatschappijen vonden een verdienmodel dat tegemoetkwam aan de behoefte van de consument in ontwikkelingslanden. Simpa Networks ziet dit als voorbeeld voor haar eigen activiteiten. Haar bedrijfsmodel is gebaseerd op het aantrekken van private financiering waardoor het bedrijf op grote schaal kan investeren in systemen van zonnepanelen voor grote groepen consumenten in ontwikkelingslanden die nog geen toegang hebben tot elektriciteit.29 De al eerder genoemde Nederlandse stichting DOEN is één van de vroege financiers van Simpa Networks.30 De overtuiging dat er een daadwerkelijke kans ligt voor het bedrijfsleven om duurzame decentrale energieproducten te leveren aan klanten zonder toegang tot moderne energievoorzieningen, leeft ook bij Gaurav Gupta van het al genoemde Dalberg Development Advisors. Hij stelt tijdens een Tedx Talks sessie in Masala in India dat arme mensen in ontwikkelingslanden en opkomende economieën momenteel honderden miljarden euro’s uitgeven aan inefficiënt energieverbruik, zoals kerosine en kaarsen.31 Hij stelt dat “bedrijven wakker moeten worden en de kansen moeten ruiken”. Tegelijkertijd wijst Gupta op het probleem van de hoge aanschafkosten van decentrale duurzame energieproducten. Financieringsmodellen zoals die van Simpa Networks juicht hij dan ook toe. Husk Power Systems Een ander voorbeeld van een bedrijf dat kansen ziet in het leveren van betaalbare duurzame energie aan mensen zonder elektriciteitsaansluiting in ontwikkelingslanden is het bedrijf Husk Power Systems. Dit bedrijf is in 2007 opgericht door een Indiase ingenieur, Manoj Sinha, die in de Verenigde Staten studeerde.32 Hij was afkomstig uit de regio Bihar in India, één van de armste regio’s in India waar 80-90% van de bevolking nog steeds geen toegang heeft tot moderne energievoorzieningen (in heel India heeft 44% van de 1 miljard inwoners geen toegang tot elektriciteit).33 34Na zijn studie lanceerde hij enkele initiatieven om energieoplossingen voor lage inkomens te ontwikkelen. Uiteindelijk kwam hij in aanraking met een vergassingstechniek, waarbij biomassa uit rijstvliezen wordt vergast. Deze techniek paste hij vervolgens toe in een generator die stroom opwekt.

29

Interview Global Intellectual Property Center met CEO Simpa Networks Paul Needham via youtube, http://www.youtube.com/watch?v=lVb546y0G5I 30

Website stichting DOEN, http://www.doen.nl/web/projecten-die-we-DOEN/Groene-en-Sociale-Economie/Project-Groene-en-Sociale-Economie/Simpa-Networks.htm 31

“What if we lived off-grid? Gaurav Gupta at TedxMasala, http://tedxtalks.ted.com/video/What-if-we-lived-off-grid-Gaura 32

“Husk Power for India”, Andrew C. Revkin, 24-12-2008, New York Times: http://www.nytimes.com/2009/01/04/education/edlife/ideas-huskpower-t.html?_r=1& 33

“Husk Power Systems, providing rural electrification through bioenergy in Bihar, India”, Website Acumen, http://acumen.org/investment/husk-power-systems/ 34

Husk Power Systems – India, website Sustainable Energy for All, http://www.sustainableenergyforall.org/actions-commitments/high-impact-opportunities/item/25-husk-power-systems-india

Eerste biomassacentrale van Husk Power

Systems in Bihar.

14

Rijstvliezen zijn een afvalproduct van de vele rijstmolens die in Indiase dorpen te vinden zijn. In 2007 bijvoorbeeld produceerde India meer dan 141 miljoen ton rijst. Elke ton rijst levert ongeveer een kwart ton rijstvliezen, die anders op een stortplaats gedumpt zou worden.35 De vergassingstechniek paste hij aan en hij lanceerde een biomassa-gestookte elektriciteitscentrale op kleine schaal die hele dorpen van goedkope elektriciteit kan voorzien. Inmiddels heeft het bedrijf 65 biomassa-gestookte elektriciteitscentrales gebouwd, die ieder elektriciteit aan ongeveer 500 klanten leveren. Dit zijn in totaal 32.000 huishoudens en ruwweg 180.000 inwoners in totaal. Het concept van Husk Power Systems is een goed voorbeeld van een ´mini-grid´: een decentraal elektriciteitsnetwerk, losstaand van het nationale stroomnet, op basis van een kleine centrale die stroom levert aan meerdere gezinnen. Klanten van de centrale betalen slechts 2,20 dollar per maand voor een basisaansluiting, genoeg voor 2 lampen en een oplader voor de mobiele telefoon. In milieu-opzicht worden bovendien ook goede resultaten geboekt, aangezien de stroom uit de biomassacentrales het gebruik van kerosine voor verlichting van 6-7 liter per maand per gezin, vervangt. Bovendien zorgt Husk Power Systems voor lokale werkgelegenheid. Het bedrijft traint een operator om elke centrale in bedrijf te houden, een elektricien, een brandstofinkoper, en een sales manager die de betalingen per verbruiker int. Verder is er een gespecialiseerd regionaal team dat helpt met problemen aan centrales. Solar Sister De organisatie Solar Sister, actief in Oost-Afrika, is opgericht door een voormalig investment banker uit de Verenigde Staten, Katherine Lucey.36 Het uitgangspunt van Solar Sister is het verspreiden van decentrale zonne-energiediensten in Oost-Afrika, met name in Uganda, door te investeren in vrouwen en ze op te leiden tot ondernemers in zonne-energiesystemen. Deze Solar Sister Entrepreneurs worden getraind om zonne-pv-systemen te installeren en te verkopen via hun eigen netwerk bij vrienden, familie en buren in plattelandsgebieden. Zo draagt Solar Sister niet alleen bij aan de verspreiding van decentrale zonne-energie (volgens Solar Sister zelf tot dusver 84.379 huishoudens met zonne-pv-systemen), maar zorgt ze er ook voor dat vrouwen in Afrika hun eigen bedrijf kunnen opzetten, een duurzaam inkomen kunnen generen en dit weer kunnen investeren in hun gezin en kinderen. Solar Sister werkt op basis van donaties door bedrijven en individuen. Via de website van Solar Sister kunnen mensen een donatie geven om een nieuwe Solar Sister Entrepreneur te trainen. ‘Liter of Light’ en de ‘solar bottle bulb’ Niet alle innovaties voor duurzame energie in ontwikkelingslanden gaan over elektriciteit. Er zijn ook oplossingen zoals het ‘Liter of Light’ project van de Filipijnse MyShelter stichting. Deze stichting nam een idee over van de Braziliaanse mecanicien Alfredo Moser, die een bijzondere

35

Renewable Energy in India’s Rice Belt: Husk Power Systems, Website OPIC: http://www.opic.gov/projects/husk-power-systems 36

Website Solar Sister, http://www.solarsister.org/

Toekomstige Solar Sister Entrepreneurs krijgen training.

15

maar toch simpele uitvinding deed tijdens een van de vele stroomuitvallen in Brazilië in 2002.37 Hij bedacht een manier om met een fles water maar zonder elektriciteit een donkere ruimte te verlichten met een sterkte van ca. 55 watt. Een gebruikte petfles voor frisdrank wordt gevuld met gedestilleerd water en een beetje bleek. De fles met water kan worden geïnstalleerd in golfplaten daken van huizen zonder elektriciteit of natuurlijke lichtinval. De fles water vangt zonlicht boven het dak op, en breekt de straling van dit licht waardoor het door de donkere kamer wordt verspreid. De Filipijnse Illac Angelo Diaz, directeur van de Myshelter stichting, werd op de hoogte gebracht van deze uitvinding en besloot om de zogenaamde ‘solar bottle bulb’ grootschalig te verspreiden in de Filippijnen. De doelstelling van zijn Myshelter stichting is om ‘groene’ technologie te verspreiden. Diaz zag de ‘zonnefles’-uitvinding als een zeer waardevolle oplossing voor verlichting in huizen zonder verlichting van arme Filipijnse families. Veel arme gezinnen in de Filipijnen leven in huizen die dicht op elkaar staan en zonder of slechts heel kleine ramen. Zij kunnen daardoor vaak ook overdag niets doen thuis zonder vervuilende en dure kerosine-lampen, als zij geen toegang tot elektriciteit hebben. Met de ‘solar bottle bulb’ kunnen deze gezinnen overdag toch met goede, duurzame en zeer goedkope verlichting thuis werken, eten etc. De Myshelter stichting richtte het ‘Liter of Light’ project (‘Isang Litrong Liwanag’ in het Filipijns) dat tot doel heeft om de solar bottle bulb in 2015 te verspreiden onder 1 miljoen huishoudens.38 Het project heeft volgens haar eigen website nu al voor verlichting met ‘solar bottle bulbs’ in 28.000 huizen gezorgd in de Filipijnse hoofdstad Manila. Bovendien is ‘Liter of Light’ ook actief in onder meer India en Indonesië39.

37

“Alfredo Moser: Bottle light inventor proud to be poor”, Gibby Zobel, BBC News Magazine, 12-8-2013. URL: http://www.bbc.com/news/magazine-23536914 38

'MyShelter Foundation' And Brazilian Mechanic Alfredo Moser Bring Light To 1 Million Poor Homes With Water, Bleach, Bottles’, Eleanor Goldberg, The Huffington Post, 20-8-2013. URL: http://www.huffingtonpost.com/2013/08/20/myshelter-foundation_n_3769375.html 39

Website ‘A Liter of Light’. URL: http://aliteroflight.org/about-us/

Alfredo Mozer met zijn ‘solar bottle bulb’ uitvinding, ook wel

de ‘Mozer lamp’ genoemd.

16

Conclusie Zoals in de inleiding al aangegeven, gaat dit artikel over één van de grote uitdagingen van de

21e eeuw: hoe kan universele toegang tot moderne energievoorzieningen bij een alsmaar

groeiende wereldbevolking gerealiseerd worden? Dit artikel heeft een aantal innovatieve off grid

oplossingen benoemd die bijdragen aan een verbeterde toegang tot een moderne

energievoorziening, zoals zonne-energie van Simpa Networks en biomassa van Husk Power

Systems, of simpele innovaties als de solar bottle bulb van het Liter of Light-project. Er lijken

steeds minder technische beperkingen te bestaan om ook de 1,3 miljard mensen die nu nog

geen toegang hebben tot moderne energievoorzieningen, te voorzien van lokaal opgewekte,

duurzame energie. De kosten van zonnepanelen en batterijen nemen af, juist vanwege de

stijgende vraag naar deze innovatieve producten in ontwikkelde economieën. Mensen in

ontwikkelingslanden profiteren hiervan mee, want deze landen kunnen de nieuwe technieken

voor energievoorziening direct toepassen en slaan hiermee mogelijk een aantal stappen over

die ontwikkelde landen gemaakt hebben: een centraal stroomnet dat alle huishoudens bereikt is

niet langer nodig. Innovaties voor energievoorzieningen bieden ontwikkelingslanden zo de

mogelijkheid om een leapfrog te maken.

Indien deze leapfrog werkelijkheid wordt, zou dit van grote waarde zijn voor de mondiale

samenleving. Het is een streven dat geheel in lijn is met één van de twee belangrijkste

aanbevelingen van het boek ‘Negen Plagen Tegelijk’ van Joris Voorhoeve40: het voorkómen van

schade moet de leidraad zijn bij alle initiatieven wereldwijd om economische ontwikkeling te

realiseren. De 1,3 miljard mensen wereldwijd zonder toegang tot elektriciteit of andere vormen

van moderne energievoorzieningen willen een betere kwaliteit van leven. Dat vertaalt zich

enerzijds vaak naar een verlangen naar economische groei: toegang tot technologische

mogelijkheden zoals mobiele telefonie, tv’s, en andere elektronische apparatuur. Maar ook zorgt

juist toegang tot energie voor een meer elementaire verbetering van de kwaliteit van leven:

verlichting in het donker om ’s avonds te studeren, en veilig op straat te lopen. Elektrische

koeling voor voedingsmiddelen en medicijnen. Energie voor irrigatie van landbouwgewassen.

Als deze 1,3 miljard mensen toegang krijgen tot een energievoorziening die hieraan bijdraagt, is

dat op zichzelf uiteraard een positieve ontwikkeling. Maar de kans die lokale duurzame energie

op dit moment biedt, is juist dat deze economische ontwikkeling kan plaatsvinden op een wijze

die schade voorkomt: zonder de druk te verhogen op de afnemende mondiale voorraad fossiele

brandstoffen, minder gezondheidsrisico’s en geen toename van CO2 in de atmosfeer. Vanuit

het perspectief van een mondiale ethiek bekeken is dit een kans die aandacht verdient, ook in

Nederland.

De afgelopen jaren hebben laten zien dat de technologische en economische mogelijkheden

aanwezig zijn om deze kans voor de mondiale samenleving te verzilveren. Niet alleen bestaan

er voldoende en steeds meer betaalbare innovatieve oplossingen voor lokale, duurzame

energie, er ontstaat ook een mondiale markt waar ondernemers een kans zien een product te

verkopen dat een positieve maatschappelijke impact heeft. Deze zogenaamde ‘social

enterprises’ nemen in aantal toe, evenals financieringsmaatschappijen die zich specialiseren in

investeringen in dit type ondernemingen. Mogelijk is dit de krachtige combinatie van enerzijds

40

‘Negen plagen tegelijk, hoe overleven we de toekomst?’, Joris Voorhoeve, 2011.

17

de impact en dynamiek van de vrije markt en anderzijds een juist besef van maatschappelijke

waarden die op succesvolle wijze positieve verandering kan bewerkstelligen.

Echter, hoewel vele signalen op groen staan om deze positieve verandering te realiseren, blijkt

uit de gesprekken met experts dat er nog altijd één belangrijk obstakel is: de beschikbaarheid

van publiek/private financiering voor de grootschalige verspreiding van decentrale

energieoplossingen voor mensen die nu geen toegang hebben tot moderne vormen van energie

in ontwikkelingslanden. Zoals eerder in dit artikel gemeld, schat de International Energy Agency

dat er nog 680 miljard euro aan extra financiering nodig is om de wereldwijde toegang tot

energie tot een realiteit te maken. Om deze omvang aan investeringen aan te trekken, zijn twee

zaken het belangrijkst:

1. Voorlopers in de markt voor decentrale energieoplossingen, overheden en

maatschappelijke partijen kunnen de bewustwording vergroten bij zowel publieke als

private financiers dat er een enorm marktpotentieel is voor decentrale

energieoplossingen bij de 1,3 miljard mensen die nu geen toegang tot elektriciteit

hebben. Het ‘Sustainable Energy for All’ programma van de VN is daarom een

uitstekend initiatief. De jaren 2014-2024 zijn onlangs door de Algemene Vergadering

van de VN benoemd tot het decennium van ‘Sustainable Energy for All’. Dit kan een

belangrijke rol spelen bij het vergroten van de bewustwording over de

maatschappelijke en commerciële kansen van investeringen in decentrale,

duurzame energie in ontwikkelingslanden.

2. Lokale en nationale overheden in ontwikkelingslanden, internationale organisaties en

westerse overheden kunnen maatregelen nemen ter verbetering van het

investeringsklimaat om het vertrouwen bij investeerders in deze markt voor

decentrale oplossingen te vergroten. Voorbeelden zijn garanties voor leningen,

subsidieprogramma’s voor innovaties en het wegnemen van handelsbarrières.

Deze twee zaken verdienen de komende jaren extra aandacht van overheden, financiers en

maatschappelijke partijen, ook in Nederland. Nederland staat in de mondiale top 10 van directe

investeringen in het buitenland.41 De potentiele impact van Nederlandse investeerders moet

daarom niet onderschat worden. Het zou goed zijn als ook in Nederland de mogelijkheden en

het marktpotentieel van investeringen in decentrale energieoplossingen in ontwikkelingslanden

hoger op de agenda komen van de Nederlandse overheid en publieke en private financiers. De

hoogwaardige kennis over (decentrale) energiediensten die aanwezig is bij het Nederlandse

bedrijfsleven, technische universiteiten en andere kennisinstituten kan wellicht worden ingezet

met kansen voor het Nederlandse economie. Verder kan de Nederlandse overheid een rol

spelen bij het verbeteren van het investeringsklimaat in duurzame decentrale energie in

ontwikkelingslanden via het Ministerie van Buitenlandse Handel & Ontwikkelingssamenwerking,

dat door kabinet Rutte II juist is opgericht om de samenhang tussen effectiviteit van

ontwikkelingshulp en kansen voor Nederlandse bedrijven in ontwikkelingslanden te vergroten.

41

“Nederland wereldwijd koploper directe investeringen”, DNB Bulletin (9 augustus 2011), http://www.dnb.nl/nieuws/nieuwsoverzicht-en-archief/dnbulletin-2011/dnb256487.jsp

18

Deze voorbeelden geven aan dat we ook dichter bij huis actie kunnen nemen om bij te dragen

aan de verspreiding van decentrale, duurzame energie bij de 1,3 miljard mensen die nu nog

geen toegang toe hebben tot een moderne, betrouwbare energievoorziening. Maar ook als

individu kunnen we natuurlijk een bijdrage leveren, bijvoorbeeld via donaties voor trainingen aan

Solar Sister entrepreneurs in Oost-Afrika of voor solar bottle bulbs van het Liter of Light-project

in de Filipijnen. In de inleiding beschreef ik de enorme uitdaging om de stijgende energievraag

van een groeiende wereldbevolking, de behoefte aan een betere kwaliteit van leven, de

klimaatuitdaging en oprakende grondstoffen met elkaar in balans te brengen. In dit artikel heb ik

geprobeerd om aan te geven dat er nu momentum is om deze uitdaging aan te gaan via de

opkomende markt van decentrale, duurzame energie. Als we zowel de grote als de kleine

kansen aanpakken, kunnen we misschien niet direct alle 1,3 miljard mensen toegang tot

moderne energie verschaffen, maar komen we wel een goed eind op weg.

Al deze grote en kleine kansen komen samen in hetzelfde vertrekpunt: er is nu momentum om

een oplossing te bieden voor deze evenwichtsdans tussen een stijgende energievraag, een

betere kwaliteit van leven, de klimaatuitdaging en oprakende grondstoffen. Dit is één van de

grote uitdagingen van de 21e eeuw en het is van groot belang om de kansen die er liggen met

beide handen aan te pakken.

19

Summary - Decentralised energy in developing countries: a leapfrogging technology

One of the great challenges of the 21st century is the increasing demand for energy from the

ever-growing world population. According to the International Energy Agency 1.3 billion people

worldwide will still lack access to modern energy services, like electricity or modern cooking

facilities. A modern energy supply is a precondition for economic development and for a better

quality of life. Electric lighting offers children the possibility to study at night, electricity facilitates

all sorts of appliances like mobile phones, refrigerators, but also irrigation equipment and

financial services.

As a result of an increasing demand for decentralised energy products like solar panels,

batteries and mini-grids in highly developed economies, these products get cheaper and

cheaper and can now also be marketed in emerging economies. Communities in developing

countries that are not connected to the central power grid, can now get access to modern

energy services by purchasing solar panels, or they can be connected to a mini-grid supplied for

example by a small-scale biomass-fired power plant or a hydro power installation. These

technologies are much more efficient and also cause less CO2 emissions and air pollution than

the traditional energy sources they used before (e.g. kerosene, candles, charcoal). If developing

countries adopt these innovative energy solutions to supply all the 1.3 billion people who now

lack access to modern energy services, these countries can leapfrog ahead of developed

economies which over the last decades first established a centrally managed power grid and

are now advancing to distributed energy. Such a leapfrog would resemble the rapid increase of

mobile phone technology in Africa and Asia in the first decade of the 21st century.

One of the key recommendations put forward in the book ‘Nine Plagues at Once’ (2011) by

Professor Joris Voorhoeve is to apply a form of global ethics which fosters economic

development while preventing damage to people and the environment. A leapfrog in developing

countries with decentralised renewable energy clearly provides an answer to this call for

economic development without causing damage to the environment, and should therefore be

strived for.

In recent years, a great number of companies became successful in rolling-out distributed

energy solutions in low-income communities, especially in India and East Africa. These

solutions include solar panels with a smart financing system (e.g. Simpa Networks), power

plants fired with rice husks (e.g. Husk Power) and training courses for women to become

entrepreneurs in solar technology (e.g. Solar Sister). A market is emerging to provide distributed

energy solutions to last mile communities that lack access to modern energy. However, a great

obstacle for this market to mature is the lack of funding from private and public investors. In

order to raise awareness and to increase global funding, the United Nations Secretary General

Ban Ki-moon established the Sustainable Energy for All (SE4ALL) initiative in 2012. Also, the

20

United Nations declared 2014-2024 the decennium of Sustainable Energy for All. SE4ALL is

aimed at getting commitment from governments and business parties to stimulate the market for

local renewable energy in developing countries and promote access to financing by better

cooperation.

While the SE4ALL initiative surely contributes to more awareness and better cooperation

between key stakeholders like banks, multinational companies, international organisations and

country governments, in the Netherlands the SE4ALL initiative is not well known. As the

Netherlands is one of the largest investors worldwide, and as there is a lot of attention for

decentralised energy, it is the aim of this article to inspire and mobilise governments,

businesses, energy experts and individuals in the Netherlands and Europe to give more

attention to the challenge of providing the 1.3 billion people worldwide who lack access to

modern energy with decentralized energy solutions.

21

Literatuurlijst Bezochte websites: Bamboo Finance impact report 2013 ‘Vortex Engineering Limited’, http://www.bamboofinance.com/companies/bamboo-vortex.pdf Factsheet Air quality and health, Media Centre World Health Organisation (WHO), http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs313/en/ ‘Husk Power Systems, providing rural electrification through bioenergy in Bihar, India’, Website Acumen, http://acumen.org/investment/husk-power-systems/ Liter of Light around the World, http://aliteroflight.org/index.php

Off-Grid Business Indicator 2014, World, Solar Energy Foundation, http://sun‐connect.org/obin/ Overseas Private Investment Corporation (OPIC), http://www.opic.gov/ Solar Sister, http://www.solarsister.org/ Stichting DOEN, http://www.doen.nl/web/home.htm Sustainable Energy for All, http://www.se4all.org World Energy Outlook, International Energy Agency (IEA). http://www.worldenergyoutlook.org/ Literatuur en journalistieke artikelen: Bal, Elleke, ‘Micro is zo klein nog niet’, The Optimist (mei/juni 2013) Bullis, Kevin, ‘A Billion People in the Dark’, MIT Technology Review (24 oktober 2012), http://www.technologyreview.com/featuredstory/429529/how-solar-based-microgrids-could-bring-power-to-millions Goldberg, Eleanor, 'MyShelter Foundation' And Brazilian Mechanic Alfredo Moser Bring Light To 1 Million Poor Homes With Water, Bleach, Bottles’, The Huffington Post, (20 augustus 2013), http://www.huffingtonpost.com/2013/08/20/myshelter-foundation_n_3769375.html Revkin, Andrew C.,´Husk Power for India´, New York Times (24 augustus 2008), http://www.nytimes.com/2009/01/04/education/edlife/ideas-huskpower-t.html?_r=1& Rosenberg, Tina, ‘The Next Wireless Revolution, Electricity’, New York Times – The Opinion Page (11 september 2013), http://opinionator.blogs.nytimes.com/2013/09/11/the-next-wireless-revolution-in-light/?hp&_r=2 Voorhoeve, Joris, ‘Negen plagen tegelijk, hoe overleven we de toekomst?’, 2011.

Zobel, Gibby, ´Alfredo Moser: Bottle light inventor proud to be poor´, BBC News Magazine (12 augustus 2013), http://www.bbc.com/news/magazine-23536914

22

Interviews: Interview met Jeffrey Prins, programmamanager Stichting DOEN (10 februari 2014) Telefonisch interview met Alex Doukas, onderzoeksanalist bij het World Resources Institute (12 april 2014) Telefonisch interview met Christian Schattenmann, CFO van Bamboo Finance (6 mei 2014) Toespraken: Gaurav Gupta, ‘What if we lived off-grid?’, toespraak bij TedxMasala, http://tedxtalks.ted.com/video/What-if-we-lived-off-grid-Gaura Interview Global Intellectual Property Center met Paul Needham, CEO Simpa Networks (16 november 2012) http://www.youtube.com/watch?v=lVb546y0G5I Paul Needham, ‘Buying Electricity - Paul Needham Discusses New Opportunities For Energy in the Developing World´, http://www.keynotes.org/speaker/paulneedham