De winst van het werkgeheugen - Tracy & Ross Alloway (leesfragment)

De winst van het werkgeheugen

Train je brein om sneller en beter te leren en presteren

Tracy & Ross Alloway

Oorspronkelijke titel: The Working Memory Advantage – Train Your Brain toFunction Stronger, Smarter, Faster. New York: Simon & Schuster, 2013.

Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, AmsterdamVertaling: Lieke Berkhuizen, RijnsburgZetwerk: CeevanWee, AmsterdamOmslag: Frans Mettes, Amsterdam

© 2013, Tracy Alloway en Ross Alloway© Nederlandse vertaling 2014, Uitgeverij Nieuwezijds

isbn 978 90 5712 356 6isbn e-book 978 90 5712 420 4nur 770

Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerkvan de Forest Stewardship Council (fsc) mag dragen. Bij dit papier is het ze-ker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaaktdoor middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of opwelke andere wijze ook en evenmin in een retrieval system worden opgesla-gen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) nochuitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele foutenen/of onvolkomenheden in dit boek.

Inhoud

deel i Jij en je werkgeheugen 91 Welkom bij de winst van het werkgeheugen 112 Waarom het werkgeheugen cruciaal is voor succes 353 De grappenmaker in de mijn: hoe het werkgeheugen ons

gelukkiger maakt 514 Nadelen: mislukkingen, slechte gewoonten en misstappen 675 De belangrijkste winst als het om leren gaat: het werkgeheugen

op school 816 De nieuwe verbinding tussen lichaam en geest: de winst van het

werkgeheugen in de sport 109

deel ii Het werkgeheugen verbeteren en versterken 1337 Werkgeheugen en levensloop 1358 Stoomcursus werkgeheugentraining 1699 Geheimen van werkgeheugenspecialisten 18010 Voed je brein, voorzie je werkgeheugen van brandstof 20211 Zeven gewoonten om je werkgeheugen superkracht te geven ...

en een paar om te vermijden 215

deel iii Toekomst en verleden van het werkgeheugen 23112 De ideale wereld voor het werkgeheugen 23313 De dageraad van de winst van het werkgeheugen 246

Snelle handleiding voor het werkgeheugen 267Dankwoord 283Literatuur 287Index 313Over de auteurs 327

deel i

Jij en je werkgeheugen

1 Welkom bij de winst van

het werkgeheugen

In december 2005 verkocht een beurshandelaar op de effectenbeurs vanTokio 610.000 aandelen van het bedrijf J-Com voor de ongelooflijk lageprijs van 1 yen (1 eurocent). Het probleem was dat hij eigenlijk van planwas om één aandeel te verkopen voor 610.000 yen – een foutje met grotegevolgen. In 2001 verkocht een Londense handelaar voor 300 miljoenpond aan aandelen terwijl hij eigenlijk voor slechts 3 miljoen pond wildeverkopen. Deze verkoop veroorzaakte paniek op de markt, met als gevolgdat 30 miljard pond in rook opging.

Beurshandelaren die bezig zijn met beslissen wat ze zullen verkopenen kopen, kunnen bergen informatie verwerken, maar er hoeft op zo’nmoment maar één extra brokje informatie te zijn – het rinkelen van eentelefoon, het oplichten van een scherm, de kick die het geeft om verant-woordelijk te zijn voor zo’n grote som geld – en het is gedaan met hunconcentratie. Als het niet meer lukt om alle informatie te verwerken, ishet een hele opgave om alle orders zorgvuldig te controleren. Het beroepvan beurshandelaar stelt hoge eisen aan een fundamentele cognitievevaardigheid die het werkgeheugen wordt genoemd.

Met de winst van het werkgeheugen bedoelen we dat deze vaardigheid jevooruithelpt in het leven. Zoals je zult ontdekken, komt het werkgeheu-gen zeer goed van pas bij een hoop activiteiten: van alledaagse dingen,zoals een belangrijke presentatie houden op je werk, tot extreme dingen,zoals met je surfplank metershoge golven bedwingen. Het hielp onzeevolutionaire voorouders een sprong te maken van simpelweg overlevennaar floreren. Het stelde ons in staat een technolgisch traject af te leg-gen: van een bot dat we gebruikten als een gereedschap om ergens op teslaan tot een iPhone om verbinding te maken. Door je werkgeheugen tenegeren, overbelasten of ondermijnen, doe je jezelf enorm tekort. Doorje te focussen op je werkgeheugen en het ter harte te nemen en te verbe-teren, krijg je de beschikking over een belangrijk instrument – wij heb-ben dit boek geschreven om je te laten profiteren van alle voordelen die

het maximaal benutten van dat instrument biedt.De laatste tien jaar heeft het onderzoek naar werkgeheugen een storm-

achtige ontwikkeling doorgemaakt. In hoog tempo is het werkgeheugeneen van de meest onderzochte cognitieve functies van deze eeuw gewor-den, en aan veel van dat onderzoek hebben wij meegewerkt. Tracy ont-wikkelde een baanbrekende en zeer nauwkeurige gestandaardiseerdewerkgeheugentest voor het onderwijs. Ze heeft een groot deel van haarcarrière als onderzoeker gewijd aan onderzoek naar de rol van het werk-geheugen in het onderwijs in het algemeen en bij leerproblemen in hetbijzonder. Ross heeft zich vooral gericht op het ontwikkelen van oefenin-gen voor het verbeteren van het werkgeheugen; als oprichter en eigenaar-directeur van Memosyne ontwikkelde hij Jungle Memory, een digitalewerkgeheugentraining die door duizenden leerlingen wordt gebruikt. Sa-men hebben Tracy en Ross onderzoek verricht naar de rol van het werkge-heugen in een aantal verschillende contexten, bijvoorbeeld naar de vraagwelke veranderingen er optreden in je werkgeheugen als je ouder wordt;wat het verband is tussen werkgeheugen en geluk; wat het verband is metliegen; hoe het werkgeheugen wordt beïnvloed door activiteiten als bloots-voets hardlopen en wat de invloed van sociale media als Facebook op hetwerkgeheugen is.

Wat is werkgeheugen?

Werkgeheugen is ons vermogen met informatie te werken. Om precies tezijn: werkgeheugen is de bewuste verwerking van informatie. Met bewust be-doelen we dat je de informatie echt in je hoofd hebt. Je schenkt er aan-dacht aan, belicht het met een mentaal spotje, je concentreert je erop, ofje neemt er beslissingen over. Ook negeer je doelbewust al het andere. Alsje als beurshandelaar nadenkt over een deal bijvoorbeeld, filter je de rin-kelende telefoons, het gekakel van je collega’s en de opwinding over hetplaatsen van een order van één miljoen dollar weg. Met verwerking bedoe-len we dat jij de informatie manipuleert, ermee werkt, berekeningenmaakt of de informatie herformuleert.

Een klassiek voorbeeld van een beroep waarbij een goed werkgeheu-gen vereist is, is luchtverkeersleider: degene die ervoor moet zorgen dathet vliegverkeer veilig en ordelijk verloopt. Aangezien er ieder uur hon-derden vliegtuigen vertrekken en landen, dient een luchtverkeersleider tebeschikken over de mentale lenigheid om met meerdere variabelen tege-lijk te werken, zoals de apparatuur, de weerpatronen, de hoeveelheid ver-keer en zorgvuldige communicatie met piloten. Ook moet hij snel bereke-

12 de winst van het werkgeheugen

ningen kunnen maken. In geval van nood moeten luchtverkeersleiders ineen fractie van een seconde beslissingen nemen en tegelijk de stress debaas kunnen die gepaard gaat met de wetenschap dat het lot van de pilo-ten en de passagiers in hun handen ligt.

In veel aspecten van het dagelijks leven levert een goed werkgeheugenwinst op. Dankzij je werkgeheugen ben jij in staat om naar je partner teluisteren terwijl je tegelijkertijd checkt of er berichten zijn binnengeko-men op je smartphone en pannenkoeken bakt voor je kinderen. Dankzijje werkgeheugen lukt het je om een ingewikkelde spreadsheet af te ma-ken ondanks de onderbrekingen van je constant rinkelende telefoon enhet achtergrondlawaai van je ergerlijk luidruchtige collega’s. Het werkge-heugen verschaft jou het vermogen om je te concentreren op het gesprekmet je tafelgenoot en de drang te negeren om op je mobiele telefoon tekijken wat de stand is bij die hockeywedstrijd.

Het werkgeheugen in het brein

Om te onderzoeken hoe het werkgeheugen functioneert in de hersenenmaken wetenschappers al meer dan tien jaar gebruik van geavanceerdetechnieken voor beeldvorming van het brein. Hun bevindingen gevenaan dat bij het gebruik van het werkgeheugen een aantal hersengebiedenbetrokken is. Hier zijn een paar van de hoofdrolspelers:

Hoofdrolspelers van het werkgeheugen

1. welkom bij de winst van het werkgeheugen 13

Intrapariëtale sulcusGebied van Broca

Hippocampus

Amygdala

Prefrontale cortex

Prefrontale cortex (pfc): de pfc is de thuisbasis van het werkgeheugen.Gelegen in het voorste gedeelte van de hersenen verzorgt de pfc via elek-trische signalen de coördinatie met andere hersengebieden. Tevens ont-vangt hij informatie van die gebieden zodat je werkgeheugen daarvan ge-bruik kan maken. Hersenscans tonen aan dat op het moment dat hetwerkgeheugen wordt gebruikt, de pfc oplicht terwijl deze gedachten af-vuurt naar en werkt met informatie afkomstig van de verschillende her-sengebieden. Het werkgeheugen is de voornaamste functie van de pfc .Hoewel de pfc het hersengebied is dat het meest met het werkgeheugenin verband wordt gebracht, hebben wetenschappers ook activatie in ande-re hersengebieden gezien bij mensen die een taak uitvoeren waarbij hetwerkgeheugen is betrokken – bijvoorbeeld de pariëtale cortex en de ante-rieure cingulaire cortex.

Hippocampus: de hippocampus is het hersengebied waar de enorme hoe-veelheid kennis die jij in de loop van je leven hebt opgedaan, is gehuisvestvoor langetermijnopslag. In de hippocampus bevindt zich je langeter-mijngeheugen (ltg). Met behulp van je werkgeheugen kun je alle infor-matie die je hebt opgeslagen in je langetermijngeheugen doorzoeken endie stukjes informatie eruit pikken die het meest relevant zijn voor detaak van het moment. Hierdoor kun je die opgeslagen kennis combine-ren met de nieuwe informatie die binnenkomt, en nieuwe informatie op-slaan in je langetermijngeheugen.

Amygdala: de amygdala is het emotionele centrum van het brein. Op hetmoment dat jij een sterke emotie zoals angst ervaart, wordt je amygdalageactiveerd. Het werkgeheugen is ook belangrijk voor de controle overemoties, het managen van de emotionele informatie vanuit de amygdala.Bovendien voorkomt het dat deze informatie je afleidt van de taak waar-mee je bezig bent. Als in de bioscoop iemand ‘Brand!’ gilt, helpt je werk-geheugen je om de angst die uit je amygdala komt te beheersen, zodat jeop ordelijke wijze de bioscoop kunt verlaten zonder paniek te veroorza-ken.

Intrapariëtale sulcus: deze bevindt zich boven in het achterste gedeelte vande hersenen en vormt het rekencentrum van het brein. Als jij berekenin-gen moet maken, bijvoorbeeld om de beste hypotheek te kunnen kiezenof te schatten hoeveel kilometer je nog kunt rijden op een kwart tank, ver-schaft je werkgeheugen je toegang tot de benodigde rekenkundige ken-nis. De intrapariëtale sulcus is zelfs zo belangrijk voor je rekenvaardig-


heid dat proefpersonen moeite hebben met eenvoudige rekenopgaven –bijvoorbeeld de vraag of 4 groter is dan 2 – als onderzoekers dit hersenge-bied met behulp van kleine stroomstootjes uitschakelen.

Gebied van Broca: gelegen aan de linkerkant van de frontale kwabben enbetrokken bij taalbegrip en vloeiend spreken en schrijven. Iedere keer datje schrijft of praat met vrienden, familie, collega’s of iemand op wie je eenoogje hebt, verwerkt je werkgeheugen de informatie die vanuit dit gebiedwordt verstuurd. Of jij een geestige woordkunstenaar bent of de neiginghebt over je woorden te struikelen, hangt deels af van de kracht van jewerkgeheugen. Wij ondervonden dit onlangs nog, toen tijdens een brui-loft een van de getuigen opstond om een toast uit te brengen en ontdektedat hij zijn aantekeningen in de auto had laten liggen. Tot gestotter enveel onderbrekingen leidde dit niet; in plaats daarvan werkten zijn werk-geheugen en gebied van Broca samen en hielpen ze hem om ter plekkeeen welsprekende en welgemeende toast te bedenken.

Wat het werkgeheugen niet is

Als wij een presentatie geven over het werkgeheugen is er altijd wel ie-mand in het publiek die zijn hand opsteekt en vraagt: ‘Is dat niet hetzelf-de als het kortetermijngeheugen?’ Het antwoord op deze vraag luidt on-dubbelzinnig nee. Het kortetermijngeheugen is het vermogen ominformatie – bijvoorbeeld de naam van iemand op een feestje of de titelvan een boek dat je wordt aanbevolen – eventjes te onthouden. Meestalonthouden we dit soort informatie niet zo lang – misschien maar eenpaar seconden – en kost het ons de volgende dag al moeite om ons denaam van die persoon of de titel van dat boek nog te herinneren. Hetwerkgeheugen biedt ons de mogelijkheid om iets te doen met de informatievan het moment in plaats van deze alleen maar eventjes te onthouden.

Stel dat jij voor je werk een bijeenkomst bijwoont en je ontmoet daarKeith, een bedrijfsadviseur voor het midden- en kleinbedrijf die je verteltdat iedereen die een bedrijf wil beginnen absoluut het boek De essentievan ondernemerschap van Slimbo de Slimmerd moet lezen. Jij bedenkt terplekke dat jouw vriendin Tessa bezig is om een nieuw bedrijf op te zetten,en je noteert de titel van het boek zodat je haar hier straks een berichtjeover kunt sturen. Je werkgeheugen helpt je de informatie uit je langeter-mijngeheugen te herinneren dat Tessa een bedrijf wil beginnen en dezeinformatie te combineren met de nieuwe informatie dat dit boek fantas-tisch is voor ondernemers.


Het werkgeheugen verschilt ook van het langetermijngeheugen. Hetlangetermijngeheugen is de bibliotheek waarin de kennis is opgeslagendie jij in de loop der jaren hebt opgebouwd: kennis over landen, informa-tie over willekeurige nieuwe feiten, herinneringen aan gebeurtenissen uitje schooljaren, en zelfs die irritante deuntjes uit de reclamespotjes die jeals kind op tv zag. Informatie kan in je langetermijngeheugen worden op-geslagen voor een periode die kan variëren van een paar dagen tot vele de-cennia.

Het werkgeheugen zorgt ervoor dat ook die informatie toegankelijkvoor je wordt en dat je er iets nuttigs mee kunt doen. Je kunt informatieuit je langetermijngeheugen halen, deze op dat moment gebruiken envervolgens weer opbergen. Het werkgeheugen is ook het mechanisme datwordt gebruikt om nieuwe informatie te verplaatsen naar het langeter-mijngeheugen, bijvoorbeeld als je een nieuwe taal leert.

Het werkgeheugen als dirigent

Je kunt het werkgeheugen beschouwen als de dirigent van je brein. Eenorkestdirigent zorgt ervoor dat hij alle verschillende instrumenten vaneen orkest onder controle krijgt. Zonder de dirigent is het resultaat eengroot kabaal: je hoort de piccolo op het moment dat de piano hoort te klin-ken of de violen gaan ten onder in het donderende lawaai van de slag-werksectie. Op het moment dat de dirigent het podium op loopt, wordt erorde in de chaos gebracht.

Op vergelijkbare wijze brengt jouw werkgeheugendirigent orde in hetbombardement van dagelijkse informatie: de e-mails, de rinkelende tele-foons, de planning die continu verandert, het nieuwe wiskundehoofdstukdat je moet leren, de verdrietige Facebook-update van je vriendin, denieuwste berichten op Twitter, de presentatie voor een potentiële klant diesnel in elkaar moet worden gedraaid. In deze stortvloed aan informatiewaarin alles even belangrijk lijkt, heeft je werkgeheugen twee heel be-langrijke functies:1. Het brengt prioriteit aan in de informatie en verwerkt deze, zodat jij

kunt negeren wat irrelevant is en kunt werken met wat belangrijk is.2. Het houdt informatie vast, zodat jij hiermee kunt werken.

We zullen het werkgeheugen in het vervolg af en toe de dirigent noemen,of de werkgeheugendirigent als we deze functies bespreken.

Stel je, ter illustratie van de manier waarop de werkgeheugendirigentje een voorsprong kan geven op je werk, even voor dat jij Mark bent, werk-


zaam in het middenmanagement van de afdeling van Microsoft die zichbezighoudt met de tabletcomputer. De tabletcomputer van Microsoft isweggeconcurreerd door de iPad 700, die hologrammen projecteert. Degebruikers van de iPad 700 vinden het geweldig dat hun afbeeldingen enspreadsheets driedimensionaal worden weergegeven. Jij wordt naar eenbijeenkomst geroepen waarin een uitvinder een tablet toont die de Feel-Pad wordt genoemd, en die in staat is om hologrammen massa te geven.Gebruikers van de FeelPad kunnen afbeeldingen projecteren die niet al-leen kunnen worden bekeken, maar ook aangeraakt en gevoeld. Je staatwerkelijk versteld. En omdat jij lager in de pikorde staat, kun je achter-over gaan zitten en versteld staan, want jou wordt tijdens dit soort bijeen-komsten nooit iets gevraagd. Tot vandaag. Bill Gates wendt zich tot jou enkijkt je recht aan. ‘Wat denk jij, Mark, geeft dit onze tablet een voor-sprong?’

Op dat moment dringt het tot je door dat Gates onterecht in de veron-derstelling verkeert dat jij de productmanager bent. Je amygdala, hetemotionele hart van je brein, explodeert bijna van schrik. Je kunt Gates opzijn vergissing wijzen, maar je weet dat het dan niets zal worden met jecarrière. Je kunt het ook nemen zoals het komt en kijken waar dat toeleidt. Op dat moment neemt de dirigent het over, en je besluit om een ri-sico te nemen. Aangezien je niet veel weet van de technologie van de Feel-Pad, zul je het moeten doen met wat je zojuist hebt gehoord en een ant-woord in elkaar moeten flansen waarin de voornaamste kenmerken vande technologie worden gecombineerd met jouw mening over de kansenop de markt.

‘Nou,’ zeg jij, ‘ik denk dat de naamsbekendheid van de iPad 700 zogoed is dat er een aanzienlijke financiële investering voor nodig zal zijnom een deuk te slaan in de verkoopcijfers van Apple, maar als de FeelPadwerkelijk projecties tot leven kan brengen, zouden we wel eens een echteiPadkiller in handen kunnen hebben.’ ‘Geweldig,’ zegt Bill. ‘Apple wil ooknaar de technologie kijken, en de uitvinder geeft ons één dag om een bodte doen. Je hebt tien minuten om te beslissen of wij dit moeten kopen.’

Tien minuten? Je gaat terug naar je eigen bureau om een plan te be-denken. Tien minuten is niet genoeg om met een gedetailleerd voorstel tekomen, maar wel genoeg om de belangrijkste informatie te verzamelenover de technologie, marktanalyses, kwesties rondom programmering enbudgetplanning. Je sluit je af voor de rinkelende telefoon, het knipperen-de schermpje van je e-mailprogramma en het gekakel van je collega’s opde achtergrond. Je past een productlanceringsplan aan dat je al kent, entoont aan dat met de juiste software en virale marketingprogramma’s de


FeelPad het in zich heeft om de iPad700 te vermorzelen. Bill is zo gechar-meerd van je plan dat hij jou benoemt tot projectmanager, en nog geenjaar later brengt de FeelPad op eigen houtje een ommekeer teweeg in demarktpositie van Microsoft en word jij bevorderd tot adjunct-afdelings-hoofd van de afdeling productontwikkeling. Gefeliciteerd!

Deze opmerkelijke verandering in jouw lot is mede te danken aan je di-rigent, die optimaal werk heeft verzet. Hij zorgde ervoor dat jij uit wat jeal wist de relevante informatie kon kiezen, productlanceringsplannen bij-voorbeeld, en maakte het je mogelijk om deze te combineren met de mo-gelijke eisen aan het nieuwe apparaat. Ook zorgde hij ervoor dat je met jeaandacht bij je taak bleef en je afsloot voor afleidende informatie, zoals derinkelende telefoon, het gebabbel op kantoor en de opborrelende angstdat je deze kans zou verpesten. Hij zorgde ervoor dat je de gegevens overhardware, software en financiën in je achterhoofd kon houden. En dat jede informatie lang genoeg in gedachten kon houden om je plan vorm tegeven.

Taken waarmee je werkgeheugen je in het dagelijks leven helpt

Het werkgeheugen biedt je van je geboorte tot op hoge leeftijd de kansom informatie te managen. Hierna volgt een korte vooruitblik op slechtsenkele van de vele manieren waarop het je helpt. Bij vele hiervan zullenwe in de loop van dit boek veel gedetailleerder stilstaan.

Prioriteit aanbrengen in informatieEen goed werkgeheugen helpt je om de stroom aan te kunnen van e-mails, berichten op je smartphone, statusupdates op Facebook en tweetswaarmee je wordt overstelpt. Je dirigent zorgt ervoor dat je al die gege-vens kunt verwerken en er prioriteit in kunt aanbrengen, zodat je eerstsnel kunt reageren op de belangrijkste zaken, er in je hoofd een notitievan kunt maken om op sommige dingen later nog terug te komen, en derotzooi efficiënt kunt doorschuiven naar de prullenbak.

Je concentreren op wat belangrijk is Het leven is vol afleidingen en het werkgeheugen helpt ons om die aflei-dingen weg te filteren, zodat we ons kunnen blijven concentreren op debelangrijkste taken van het moment. Torkel Klingberg van het Karolin -ska-instituut in Zweden vond dat een van de belangrijke kenmerken vanhet werkgeheugen is om selectief afleidingen weg te filteren, zodat weons kunnen concentreren op relevante informatie. Een voorbeeld uit ons


leven: in de periode waarin wij bezig waren de laatste hand aan dit boek teleggen, hadden we een brandje door kortsluiting, gaf onze auto de geesten moest naar de sloop, ging onze ijskast kapot (met als gevolg een lichtevoedselvergiftiging) en moest onze oppas in verband met dringende fa-milieomstandigheden de hele week vrijaf nemen, ons achterlatend mettwee luidruchtige zoons, terwijl we geacht werden te werken. Het werkge-heugen hielp ons om al deze calamiteiten op te lossen, een schema op testellen voor de zorg voor onze zoons en vervolgens snel weer onze aan-dacht op het boek te richten, zodat we dit konden afmaken en op tijd opde verzendknop konden klikken om onze deadline te halen.

Snel een passend antwoord bedenkenJe hebt een sollicitatiegesprek voor jouw droombaan als verkoper, en jebent tot in de puntjes voorbereid: je hebt onderzoek gedaan naar het be-drijf, de klanten, de concurrentie en de verkoopstrategieën. Maar degenemet wie je het gesprek hebt, overvalt je vanuit het niets met een idiotevraag: ‘Je hebt een afspraak met een klant op een bedrijventerrein meteen door een slagboom afgesloten parkeerterrein. Waar parkeer jij?’‘Huh?’ Je aarzelt, en dan graaft je werkgeheugen in je recente herinnerin-gen en je herinnert je dat zij haar auto had aangewezen – geparkeerd opde parkeerplaats naast de slagboom bij de uitgang – en je bedenkt dat jijop dezelfde plek zou parkeren, dus je zegt: ‘Ik zou pal naast de uitgangparkeren.’ Kassa! Die baan is voor jou.

Slimmer risico’s nemenAls jij de voor- en nadelen van een mogelijke riskante onderneming tegenelkaar afweegt, helpt je dirigent je om je te concentreren op de meest es-sentiële informatie en weerhoudt hij je ervan om blind met de stroommee te gaan of de massa te volgen. Stel bijvoorbeeld dat de koers van dieaandelen waarin je hebt geïnvesteerd tijdens de beursgang van Facebookmeteen onderuitgaat, dan is het je werkgeheugen dat je helpt beslissen ofje jouw aandelen beter kunt dumpen of ze toch moet houden.

Gemakkelijker leren op schoolKinderen gebruiken hun dirigent elke keer als ze het klaslokaal betreden.Hij helpt ze om zich af te sluiten voor afleidende informatie – klasgeno-ten die naast ze zitten te fluisteren bijvoorbeeld – en om tijdens een uitmeerdere stappen bestaande taak bij te houden waar ze precies zijn ge-bleven. Verder geeft de dirigent hen toegang tot alle informatie die ze no-dig hebben, getallen of woorden bijvoorbeeld, om een opdracht te kun-


nen afmaken. En hij zorgt ervoor dat ze die informatie in gedachten kun-nen houden en hun taken zo snel mogelijk kunnen afmaken.

Snel beslissen Snel beslissen wat je wel of niet leuk vindt en bedenken hoe je in bepaal-de situaties het beste kunt handelen, is een intensieve werkgeheugen-taak. Wat je misschien zal verbazen is dat er zelfs om te beoordelen of jeiemand aantrekkelijk vindt, een zwaar beroep wordt gedaan op je werkge-heugen. Als jij iemand aan een bar ziet zitten, bladert je werkgeheugenintensief door de rolodex van je hippocampus, op zoek naar eerdere ver-wijzingen over mooie mensen. Vervolgens zorgt je werkgeheugen ervoordat je deze informatie in gedachten kunt houden terwijl je de nieuwe per-soon vergelijkt met het mentale plaatje, en kunt beslissen: aantrekkelijkof niet? Hetzelfde proces speelt zich af op het moment dat je beslist ofeen horrorfilm je bevalt. Kan het monster op het beeldscherm zich metenmet andere monsters die je in je hippocampus hebt opgeslagen?

Ook als het om daden gaat, heeft je werkgeheugen de touwtjes in han-den. Als jij betrokken raakt bij een auto-ongeluk en de andere bestuurderspringt uit zijn auto en komt woedend op je af, helpt je werkgeheugen jeom snel verschillende scenario’s de revue te laten passeren, om te kun-nen bepalen wat beter is: uitstappen of je portier op slot doen en hetalarmnummer bellen.

Aanpassen aan nieuwe situatiesHeb jij je ooit afgevraagd hoe het komt dat sommige mensen die ontsla-gen worden, een echtscheiding meemaken, of voor een nieuwe baan naarde andere kant van het land verhuizen zich hier prima doorheen slaan,terwijl anderen er juist veel moeite mee hebben om na zo’n veranderinghun draai weer te vinden? Een goed werkgeheugen vormt de sleutel tothet antwoord op de vraag of jij in staat bent om te schakelen en je carrièreeen nieuwe impuls te geven, na jaren huwelijk weer te gaan daten of eennieuw leven te beginnen in een nieuwe woonplaats. Waarom dat zo is?Omdat de werkgeheugendirigent je in staat stelt om soepel van de ene ge-dachte naar de andere te schakelen, de wereld op een andere manier tebekijken en oude informatie in een nieuw daglicht te zien.

Blijf gemotiveerd om langetermijndoelen te halenStel dat jij aan de universiteit studeert en je ambieert een carrière als ad-vocaat bij een gerenommeerd advocatenkantoor. Om dit doel te bereikenbegin je met slagen voor je eindexamen. Het fijne aan dat examen is dat


je hoger zult scoren als je ervoor studeert. Dus als jij ijverig studeert, kunje hoge cijfers halen, je inschrijven voor de studie rechten, en je uiteinde-lijke doel bereiken. Het werkgeheugen helpt je om je doel voor ogen tehouden en verschaft je de motivatie die je nodig hebt om je aandacht bijje werk te houden, ook als je vrienden naar een feestje gaan en je uitnodi-gen om mee te gaan. Het werkgeheugen helpt je om nee te zeggen.

Positief blijven in een grimmige situatieJe dirigent beschikt over de juiste bedrading om emoties onder te verde-len in emoties die relevant zijn en emoties die dat niet zijn. De dirigentinterpreteert signalen vanuit de amygdala – het primitieve emotionelehart van het brein dat gevoelens van angst en ongerustheid genereert – enreguleert deze emoties vervolgens om ons te helpen ons te concentrerenop positieve gedachten. Verderop zullen we je laten zien hoe dit uitpaktevoor Mario Sepulveda, een van de dertig mannen die in 2010 werd gereduit een ingestorte kolenmijn in Chili; hij gebruikte zijn gevoel voor hu-mor om te voorkomen dat de groep in chaos uiteen zou vallen. Zelfs tij-dens de somberste dagen ondergronds slaagde Mario erin opgewekt teblijven door zich op de toekomst te concentreren.

Je morele kompas volgenHet werkgeheugen herinnert je eraan te doen wat juist is in je werk, in so-ciale interacties en zelfs in liefdesrelaties. Het kan je helpen om trouw teblijven terwijl anderen avontuurtjes aangaan. Uit onderzoek blijkt dat eengoed werkgeheugen je in de liefde controle over jezelf geeft. Mensen meteen robuust werkgeheugen slagen erin hun doelen voor de relatie niet uithet oog te verliezen en hun relatie te beschermen als deze ergens doorwordt bedreigd, bijvoorbeeld als een aantrekkelijke collega je tijdens eenzakenreisje probeert te versieren. Daarentegen zijn mensen met eenzwak werkgeheugen kwetsbaarder om aan de verleiding toe te geven alszich een gelegenheid tot ontrouw voordoet.

Een betere atleet zijnEr zijn momenten waarop een krachtig werkgeheugen je beste teamge-noot kan zijn. Stel dat jij tennist. Als de tennisbal stuiterend naar jouwkant van het net komt, met wat voor slag reageer je dan? Een forehandcross-court, backhand langs de lijn, lob of een dropshot? Het werkgeheu-gen helpt je om een schifting te maken tussen de verschillende opties envervolgens de beste te kiezen, terwijl je ondertussen de positie van je te-genstander op de baan niet uit het oog verliest. Hoe sneller jouw werkge-


heugen al deze informatie kan verwerken, hoe groter de kans dat je slaggoed uitpakt.

De meeste winst? Werkgeheugen versus iq

Al bijna honderd jaar wordt in onze cultuur het iq als de meest geschiktemaat voor de intellectuele capaciteiten beschouwd. Algemeen wordt aan-genomen dat hoe hoger je iq, des te groter je kansen om succesvol te zijnin alles wat je doet. Maar een hoog iq hoeft niet te betekenen dat jij in hetleven zult krijgen wat je wilt. Aan de andere kant: hoe komt het toch datsommige mensen met een iq dat lager is dan gemiddeld de top bereikenen een geslaagd zakenman, bestsellerauteur of vernieuwende uitvinderworden? Wat zou je ervan zeggen als het iq niet de beste graadmeter isvoor intelligentie of de beste voorspeller van succes in het leven, vooralniet in de eenentwintigste eeuw?

Het iq zoals we dat tegenwoordig kennen, heeft zijn wortels in devroege twintigste eeuw. In 1917, toen de Eerste Wereldoorlog voortwoed-de, gaf het leger van de Verenigde Staten Richard Yerkes, de vooraan-staande voorzitter van de American Psychological Association, de op-dracht om een test te ontwikkelen voor het meten van de intelligentie vanbijna drie miljoen rekruten. Het leger wilde kunnen bepalen welke man-nen officier konden worden en wie beter naar de lagere rangen kondenworden gedegradeerd. Yerkes ontwikkelde een test waarmee de feiten-kennis en woordenschat van de rekruten werden bepaald, ook wel gekris-talliseerde kennis of intelligentie genoemd.

Maar in oorlogstijd, als niets volgens plan verloopt en je je moet aan-passen aan de tactieken van je vijand of anders verliest, helpt het niet echtom concrete feiten te kennen, zoals wie er in een bepaald jaar tot presi-dent werd verkozen of wat de hoofdstad van een bepaald land is. Veelmannen die op grond van hun score op de test van Yerkes waren aange-merkt voor een hoge functie mislukten jammerlijk, terwijl sommigen diewegkwijnden in de lagere rangen juist zeer getalenteerde militairen ble-ken. Al snel drong het tot de legerleiding door dat de test van Yerkes nietde juiste mannen voor dit werk selecteerde, en na een halfjaar lieten ze detest voor wat die was. In de rest van de maatschappij wordt intelligentieechter nog steeds gemeten op basis van de hoeveelheid gekristalliseerdekennis die je hebt, en de moderne iq-test verschilt niet zo heel veel van detest van Yerkes. Dat is een groot probleem.

Dankzij Google en andere zoekmachines heeft de wereld een ingrij-pende transformatie ondergaan op het vlak van hoe wij informatie opzoe-


ken, filteren en opnemen. We leven in het Google-tijdperk. Vanuit cogni-tief oogpunt is Google geweldig. Google heeft ervoor gezorgd dat we –vergeleken met vroeger – veel minder van onze intellectuele hulpbron-nen hoeven te besteden aan het uitzoeken van feiten voordat we hier ietsmee kunnen. Dankzij Google zijn we niet meer zo afhankelijk van de ge-kristalliseerde kennis – het onthouden van feiten, data of namen – zakendie het iq en het traditionele begrip intelligentie bepaalden. Met nietmeer dan een paar muisklikken krijgen we toegang tot zo’n beetje alle in-formatie die we nodig hebben. Vandaag de dag ligt de sleutel tot intelli-gentie dan ook in het vermogen om die feiten met elkaar te combineren,om prioriteit aan te brengen in al die informatie en er iets constructiefsmee te doen. En er is één heel belangrijke capaciteit die je hiermee helpt:het werkgeheugen. iq is wat je weet. Werkgeheugen is wat je kunt doen metwat je weet.

In een van haar eerste onderzoeksprojecten vergeleek Tracy de cijfersvan leerlingen met hun iq en hun scores op het werkgeheugen. Ze con-cludeerde dat het werkgeheugen veel nauwkeuriger voorspelde welk cij-fer een leerling zou krijgen dan het iq. Het was zelfs zo dat als Tracy hetwerkgeheugen van een kind kende, ze voor 95 procent nauwkeurig konbepalen wat voor cijfers het zou krijgen. In hoofdstuk 5 gaan we gedetail-leerder in op dit onderzoek en bespreken we ook ander onderzoek dataantoont dat het werkgeheugen een betere voorspeller van goede school-prestaties is dan het iq. Hier alvast een paar van de vele fascinerende ensoms ook verrassende bevindingen waarbij we in dat hoofdstuk zullenstilstaan:• Een goed werkgeheugen levert de meeste winst op op school en staat

in causaal verband met schoolprestaties.• Kinderen met een hoge iq-score hebben niet per definitie een goed

werkgeheugen.• Een gemiddeld of zelfs hoog iq is geen garantie voor succes op school

en daarna.• Het iq staat in verband met hoe rijk of arm je bent, maar dat geldt niet

voor het werkgeheugen, waardoor het een geweldige nivellerende wer-king heeft.

Onderzoek naar het werkgeheugen laat ook zien dat de kracht van ie-mands werkgeheugen veel meer zaken beïnvloedt dan alleen zijn cijfersop school. Er is een overvloed aan nieuwe onderzoeksbevindingen – diewij in dit boek zullen bespreken – die aangeven dat de kracht van je werk-geheugen een centrale rol speelt in hoe succesvol je zult worden op vele


terreinen in je leven, bijvoorbeeld of je het uithoudingsvermogen zulthebben om toe te werken naar je langetermijndoelen, of je het glas alshalfvol of halfleeg beschouwt en zelfs of je als je op dieet bent, kunt stop-pen met snoepen.

Hoe het werkgeheugen wordt ondermijnd

Helaas zijn er in onze snelle maatschappij – met zeven dagen per weekvierentwintig uur per dag prikkels – veel dingen die tegen ons werken enons werkgeheugen verzwakken. En als het werkgeheugen niet op vollekracht werkt, levert dat een achterstand op.

Overdaad aan informatieAls je werkgeheugen niet tip top in orde is, kun je ten onder gaan in destortvloed aan informatie. Michael werd hier hardhandig mee geconfron-teerd. Hij was vijfendertig jaar, vader van drie kinderen en had al meerde-re bedrijven opgezet, en was het moordende tempo van een startend tech-nologiebedrijf in Silicon Valley dus wel gewend. Hij bracht zijn dagendoor voor vier computerschermen die hem met bliepjes, ping-geluidenen oplichtende schermen attendeerden op e-mails, berichten op instantmessage, websites en tweets. Hij werkte vanuit huis en werd daar con-stant gebeld door klanten; daarnaast vroegen zijn kinderen om aandacht,en waren hij en zijn iPhone onafscheidelijk. En zo schipperde Michaelom een balans te vinden tussen werk en privé. Al meer dan een jaar wasMichael op zoek naar een koper voor zijn bedrijf. Maar toen een groot be-drijf Michael per e-mail liet weten dat ze interesse hadden om zijn bedrijfover te nemen, raakte die e-mail zoek in de chaos van zijn leven. Hij ont-dekte dit bericht pas na meer dan een week in zijn postvak. Als hij hetniet was tegengekomen toen hij uiteindelijk thuis op een avond een keerzijn e-mailcorrespondentie doorkeek, had hij een deal van twee miljoendollar kunnen mislopen.

De verleiding van instantbevredigingIn onze ik wil het nu-maatschappij willen we onze behoeften onmiddellijkbevredigd zien. Tijdens de zoektocht naar de vluchtige kick die we krijgenvan een impulsieve aankoop of het eten van een hele zak chips terwijl weop dieet zijn, wordt het werkgeheugen verbannen naar de zijlijn van onsbeslissingsproces. Daarom kiezen we zo vaak voor kleinere, snellere belo-ningen, in plaats van te wachten op grotere en betere dingen, zoals eenvette bankrekening of een slanke taille.


Te weinig tijdAls we krap in onze tijd zitten, is dat een belasting voor ons werkgeheu-gen en is de kans groter dat we toegeven aan impulsen – of je nu wordtgeconfronteerd met een tijdelijke aanbieding, een meerkeuzetoets meteen tijdslimiet of een ultimatum van je geliefde: nu verloven of de relatieis over. In hoofdstuk 2 kijken we hoe dit uitpakt op websites als eBay,waar de tikkende klok je werkgeheugen kan overstelpen, met als gevolgeen grotere kans dat je toegeeft aan een impuls en meer betaalt dan ver-standig is.

StressAls jij onder druk staat, kan je werkgeheugen overbelast raken en kunnenprestaties op je werk, school of zelfs het basketbalveld hieronder lijden.Stel je voor dat een sterspeler van een schoolbasketbalteam probeert dewedstrijd van zijn leven te spelen omdat zich vandaag scouts onder hetpubliek bevinden en dit zijn enige kans is om indruk op hen te maken.Als de kans zich voordoet om op het allerlaatste moment nog een punt tescoren en de wedstrijd te winnen, verpest hij zijn worp en stuitert de baltegen de rand. Einde verhaal. Vaarwel sportcarrière.

PensioenDroom jij van de dag dat je vaarwel kunt zeggen tegen de routine van wer-ken van negen tot vijf, en je pensioen kunt verwelkomen? Sorry, maardan moeten we helaas melden dat stoppen met werken je dom maakt.Stoppen met werken betekent niet alleen minder werk, maar ook minderdenken en daardoor een afname van de kracht van je werkgeheugen.

PijnAls jij weleens je hand tussen het autoportier hebt gehad of kokend waterover je schoot hebt gemorst, weet je uit ervaring dat het moeilijk is omhelder na te denken als je pijn hebt. Wetenschappers hebben ontdekt datpijn je werkgeheugen kan verstoren, en dit geldt ook voor chronischepijntjes zoals pijn in je rug of knie.

RomantiekWat heeft romantiek met het werkgeheugen te maken? In een onderzoekuit 2012 ontdekten Jeffrey Cooper en zijn collega’s, verbonden aan hetTrinity College te Dublin, dat de prefrontale cortex (pfc) een grote rolspeelt in de eerste flits van aantrekking. De onderzoekers maakten her-senscans van singles in de leeftijd van negentien tot eenendertig jaar en


toonden hen foto’s van potentiële liefdespartners. Sommige foto’s veroor-zaakten een uitbarsting van activiteit in delen van de pfc . Vervolgens be-zochten de deelnemers een speed-datebijeenkomst, en de onderzoekersontdekten dat hoe sterker de activatie in de pfc , hoe groter de kans dat dedeelnemers zouden kiezen voor een tweede date. Als jij merkt dat jewerkgeheugen tijdens je eerste ontmoeting met iemand in de overdrivestaat, is er een gerede kans dat je een kansje zult wagen en diegene meeuit vraagt.

Spannend nieuw onderzoek door Johan Karremans van de RadboudUniversiteit Nijmegen levert inzicht op in de vraag hoe het komt dat man-nen vaak met hun mond vol tanden staan als ze een vrouw ontmoeten dieze aantrekkelijk vinden. Hij ontdekte dat de scores op werkgeheugen vanmannen lager waren als ze zojuist een kort gesprek hadden gevoerd meteen mooie vrouw. En, heel intrigerend, hij vond dit ‘aantrekkingseffect’niet bij vrouwen die een gesprek hadden gevoerd met een aantrekkelijkeman. Zijn interpretatie van deze onderzoeksresultaten luidt dat aange-zien in traditionele sekserollen van mannen wordt verwacht dat zij hetinitiatief nemen tot een gesprek met een potentiële liefdespartner, hunwerkgeheugen meer door dit proces in beslag wordt genomen.

Videogames, roken en te veel etenWat jouw stiekeme pleziertje ook is, het kan je werkgeheugen uitschake-len. Een gezond werkgeheugen remt zelfdestructieve gewoonten, maarals je te vaak sterk verslavend gedrag vertoont, veroorzaakt dit veranderin-gen in het brein. Het komt erop neer dat bepaalde hersengebieden sa-menspannen en je werkgeheugen rekruteren om het verlangen van jeverslaving te vervullen, in plaats van het tegen te houden.

Hoe het werkgeheugen kan worden verbeterd

Nog maar een aantal jaar geleden dachten mensen dat het werkgeheugeniets vaststaands was – dat je het moet doen met wat je bij je geboorte hebtmeegekregen. Maar onderzoek wijst anders uit. Je kunt het werkgeheu-gen beschouwen als een elastiekje. Sommige elastiekjes zijn groot, ande-re klein, maar ze kunnen allemaal worden uitgerekt. Zo worden wij ookallemaal geboren met een werkgeheugen van een bepaald niveau. Maarongeacht onze erfelijke aanleg voor een goed of niet zo goed werkgeheu-gen, zijn we bijna allemaal in staat ons werkgeheugen ‘uit te rekken’ en teverbeteren.

Dat aanzienlijke verbeteringen mogelijk zijn, hebben wij geleerd van


ons werk met leerlingen van wie we het werkgeheugen trainden met be-hulp van het door Ross ontwikkelde computerprogramma Jungle Memory.Neem bijvoorbeeld Jasmine. Zij kreeg vaak te horen dat ze ‘beter haarbest moest doen’, maar ook al werkte ze nog zo hard, ze kon niet meeko-men op school en thuis de instructies van haar moeder niet opvolgen. Na-dat duidelijk was geworden dat Jasmine een tekort had in haar werkge-heugen, oefende ze acht weken lang met Jungle Memory, en de resultatenwaren verbluffend. Haar werkgeheugen ging met meer dan 800 procentvooruit en op school had ze steeds vaker de hoogste score van haar klas.

Ook in klinische studies waarin Tracy het werkgeheugen testte vanleerlingen die problemen hadden met lezen en rekenen, merkte zij vaakaanzienlijke verbeteringen op. Nadat de kinderen gedurende acht wekenregelmatig hadden geoefend met het programma Jungle Memory vertoon-den ze fantastische verbeteringen in hun werkgeheugen; nog geweldigerwas dat ook hun cijfers vooruitgingen – in de meeste gevallen zelfs vaneen onvoldoende naar een voldoende, of van een voldoende naar eengoed. In onderzoek acht maanden later bleek dat de kinderen deze voor-uitgang op alle fronten hadden vastgehouden.

In de loop van dit boek laten wij je kennismaken met een scala aaneenvoudige oefeningen voor het trainen van je werkgeheugen, zodat je allezend aan de slag kunt om je eigen werkgeheugen in vorm te krijgen.Aan het eind van dit boek staat een compacte trainingshandleiding, die jebij de hand kunt houden om je werkgeheugen scherp te houden.

In de volgende hoofdstukken putten we om te beginnen uit meer daneen decennium onderzoek en praktijkervaring om te onderzoeken hoehet komt dat het werkgeheugen in ons leven zo’n belangrijke rol vervult,en welke rol het speelt in onze prestaties op het werk, ons levensgeluk inhet algemeen, en bij leren, het overwinnen van verslavingen, en sportieveprestaties. In deel II laten we zien hoe het werkgeheugen zich vanaf onzekinderjaren tot in de ouderdom ontwikkelt en tonen we je bemoedigendebevindingen over hoe we ons werkgeheugen ook op latere leeftijd in vormkunnen houden. Verder bieden we specifieke hulpmiddelen voor het ver-sterken van het werkgeheugen, variërend van de meest effectieve trai-ningsprogramma’s voor het brein tot het beste voedsel (dat je deels zalverbazen), tot kleine maar cruciale veranderingen in je dagelijkse ritmedie een groot verschil kunnen maken voor je werkgeheugen. In de hoofd-stukken in deel III stellen we ons een toekomst voor waarin de wereld zois ingericht dat je werkgeheugen optimaal tot zijn recht komt en kijkenwe naar baanbrekend onderzoek over de manier waarop het onze voorou-ders een evolutionaire voorsprong gaf.


Test je werkgeheugen

Om een eerste indruk te krijgen van de kracht van jouw werkgeheugenzijn hier twee snelle testjes. Wil je jouw werkgeheugen gedetailleerdertesten, ga dan naar de Engelstalige site http://testwm.com en doe daar dehele test. Je krijgt figuurtjes te zien, waarna je steeds moet aangeven ofeen nieuw figuur in kleur en vorm overeenkomt met het figuur dat ge-toond werd. Daarna moet je aangeven waar op het scherm het figuur ge-toond werd. Naarmate de test vordert loopt de moeilijkheidsgraad op.

Test 1Hieronder staat een woordenlijst met drieletterwoorden. Kijk hier nietnaar! Vraag iemand anders om jou te testen met behulp van deze lijst. Inniveau 1 van deze test leest de ander twee woorden hardop, bijvoorbeeldkat en lat. Jij moet proberen om deze twee woorden in gedachten te hou-den, ze om te keren en ze omgekeerd te herhalen. Tak. Tal. Bij niveau 2moet je hetzelfde doen met drie woorden. Bij niveau 3 met vier woorden.Niveau 1 lukt de meeste mensen wel, maar om de niveaus 2 en 3 goed tedoen, heb je een goed werkgeheugen nodig.

Test 2Niveau 1

1. Kijk naar de onderstaande piramide. Onthoud in welke driehoek de let-ter staat.


Woordenlijst Niveau 1DagLid

Niveau 2BonKarTip

Niveau 3PapBigTopNet

2. Kijk nu naar dit plaatje. Begint dit met dezelfde letter als de letter in dedriehoek?

3. Hier is nog een piramide. Onthoud in welke driehoek de letter staat.

4. Kijk nu naar dit plaatje. Begint dit met dezelfde letter als in de drie-hoek?

5. Teken nu pijlen naar de driehoeken waar de letters in stonden, in dejuiste volgorde.


Ja Nee

Ja Nee

Niveau 2Volg dezelfde instructies als in niveau 1.

1. Onthoud in welke driehoek de letter staat.

2. Begint het plaatje met dezelfde letter als de letter in de driehoek?




M

Ja Nee

Ja Nee



7. Teken nu pijlen naar de driehoeken waarin de letters stonden, in dejuiste volgorde.

Niveau 3Volg dezelfde instructies op als in niveau 1.



Ja Nee

2. Begint het plaatje met dezelfde letter als in de driehoek?





Ja Nee

Ja Nee




9. Teken nu pijlen naar de driehoeken waarin de letters stonden, in dejuiste volgorde.


Ja Nee

Ja Nee

ScoreHet aantal letters dat jij je in de juiste volgorde kunt herinneren, geeft jeeen indicatie voor de kracht van je werkgeheugen. Als dat bij jou verge-lijkbaar is met de meeste volwassenen, zijn de niveaus 1 en 2 van dezetest je wel goed gelukt. Uit onderzoeksbevindingen over duizenden men-sen blijkt dat de gemiddelde vijfjarige twee dingen in gedachten kan hou-den en verwerken. De meeste volwassenen kunnen vier of vijf items in dejuiste volgorde onthouden.

Als deze tests jou niet zo goed afgingen, raak dan niet gefrustreerd.Het is altijd mogelijk om jezelf te verbeteren. En als deze tests voor joueen eitje waren, wees dan niet al te zelfingenomen. Om in topvorm te blij-ven, moet het werkgeheugen meestal continu worden uitgedaagd. Oefe-ningen om je brein te trainen, zoals de oefeningen in dit boek, kunnenhelpen om je werkgeheugen optimaal te laten functioneren.


De winst van het werkgeheugen - Tracy & Ross Alloway (leesfragment)

Documents

Transcript of De winst van het werkgeheugen - Tracy & Ross Alloway (leesfragment)