de wereld om de hoek w o o n co n c e p t e n v o o r c u lt u r e e l g e ï n s p i r e e r d e w o n i n g b o u w

identiteit

trots

nieuw elan

culturele uitwisseling

ontmoetingen verbondenheid

pluricultureel

thuis

stadsleven

cross-over

de wereld om de hoek w o o n co n c e p t e n v o o r c u lt u r e e l g e ï n s p i r e e r d e w o n i n g b o u w

2

3

05 Ambitie “Als bewoners straks zeggen: hier woon ik,

hier hoor ik. En ik ben er trots op. Dan doen we het goed.”

07 doelgroep “De woonwensen van de Mediterrane

middenklasse verdienen meer aandacht.”

mediterrAne middenklAsse Sociale stijgers & aanstormers,

doorstromende gezinnen en gearriveerden.

woonwensen Stedelijke luwte met de Wereld om de hoek, gemengde wijken,

sociaal-economisch en etnisch, nieuwbouwwoning met buitenruimte.

15 locAtie “Deze zichtlocatie vraagt om een statement dat de oude en de

nieuwe stad verbindt én verrijkt.”

17 Architecten & plAnnen “Architecten die

de Nederlandse en de Mediterrane architectuur en cultuur kunnen

verbinden.”

FurkAn köse, Atelier puuur Mysterieuze ruimtelijkheid in een

labyrintisch stuk stad.

nAdiA Jellouli -guAchAti , Xs2n Architect.oFFice Glaspaleis

ontmoet kasbah in de khlasba.

ergün erkoçu concept0031 |bnA Bewoners aan zet in de informele

pluriculturele stad.

45 Voor discussie “Zou het elan van deze plannen niet

vanzelfsprekend moeten zijn voor elke nieuwe bouwopgave?”

mAArten kloos, ArcAm

mAchiel spAAn, AcAdemie VAn bouwkunst

ZAFer YurdAkul , podium moZAiek

öZkAn gölpinAr, Fonds Voor de bkVb

INHOUD

4

Hoewel het Schip van architect De Klerk in de Amsterdamse Spaarndammerbuurt al bijna honderd jaar oud is, is het complex door de rijkdom aan vormen en details nog steeds een zeer geliefde woonbestemming.

5

AMBITIE “Als bewoners straks zeggen: hier woon ik,

hier hoor ik. en ik ben er trots op. dan doen we het goed.”

i k laat mij graag inspireren door de coöperatieve bewegingen uit de tweede helft van de 19e eeuw die aan de wieg stonden van de

Amsterdamse corporatietraditie. Zij werkten met een klein maar bewust groepje mensen, langs lijnen van religie en politieke overtuiging, samen aan de verbetering van de woonsituatie van hun achterban of een bepaalde beroepsgroep. De Woningwet van 1901 opende wegen om, met financiële hulp van de overheid, een structurele basis te leggen onder deze vorm van particulier initiatief. In de decennia daarna ontstonden diverse kleine verenigingen, de latere woningcorporaties.

De zelfbewuste Amsterdamse corporaties lieten in hun projecten duidelijk zien waar zij voor stonden: de verheffing van de arbeiders en een geloof in de vooruitgang. Hun projecten moesten zich daarom positief onder-scheiden van de projecten die tot op dat moment werden gerealiseerd door vooral particuliere ontwikkelaars. Immers, zij waren een aanklacht tegen de vele misstanden in de particuliere verhuur, waar huurders genoegen moesten nemen met kelderwoningen, donkere stegen en slechte sanitaire voorzieningen.

Het bekendste voorbeeld van dit nieuwe elan is ongetwijfeld het Schip van De Klerk in de Amsterdamse Spaarndammerbuurt. Een gebouw dat laat zien dat er trotse oplettende arbeiders woonden, die hun brood verdienden in de houthavens en de scheepsbouw. In alle facetten is dit idee vormgegeven in baksteen. De bewoners van het complex waren trots op hun bijdrage aan de maatschappij en op de corporatie die het mogelijk maakte een paleis te bouwen voor arbeiders met daarin zelfs een school en een postkantoor. Bijna een eeuw later is het Schip door haar rijkdom aan vormen en details nog steeds een zeer geliefde woonbestemming. Niet in de laatste plaats door dat prachtige torentje, dat geen enkel praktisch doel dient, maar het geheel nóg meer cachet geeft.

Dit meesterwerk van De Klerk ontroert door de on-Hollandse vormen-rijkdom en ornamentiek. Ik herken hierin een vage echo van wat er in die periode gebeurt in Barcelona onder leiding van Gaudi. Gaudi, die de Nederlanders overtreft in een ongekende vormenrijkdom, heeft zich daarbij ongetwijfeld laten inspireren door de Moorse architectuur in eigen land. Voor mij is de kring dan rond.

De invloed van Moorse architectuur en cultuur op onze eigen geschiedenis heeft nooit veel aandacht gekregen. Hier werkt wellicht de Reconquista nog steeds door. Maar past zo’n houding nog wel bij de veranderde maatschappelijke realiteit in Nederland en zeker onze hoofdstad, waar een steeds groter deel van de bewoners een Mediterrane achtergrond heeft?

De culturele sector, de detailhandel en de reclamewereld spelen wel al in op de steeds diverser wordende samenleving. En met succes. Hier kan ontwikkelend en bouwend Nederland nog wat van leren. Hoewel wij op vakantie genieten van de architectonische rijkdom van Turkije en Marokko, zie je in onze opvatting over (samen)wonen en architectuur nog geen cross-over.

Net als onze voorgangers staan we als corporatie voor de uitdaging wijken te bouwen met nieuw elan, waar nieuwe stedelingen met trots kunnen wonen en iets terugvinden van hun identiteit. Wijken met bijzondere kwaliteiten, die de concurrentie aankunnen met die fel-begeerde eengezinswoning met tuin, en de middenklasse weer aan de stad weten te binden. Er is in Rotterdam wel al Le Medi, een project in Mediterrane stijl dat is opgezet als een ommuurde en van mooie poorten voorziene Nederlandse kasbah rondom een plein waar je elkaar kunt ontmoeten. Maar in het volkshuisvestingsbastion worden dergelijke initiatieven niet zelden kritisch bekeken.

Dit alles heeft ons ertoe gedreven een onderzoek te doen naar de mogelijkheden en meerwaarde van cultureel geïnspireerde woningbouw, die gebruik maakt van de rijke traditie van de Amsterdamse School en de Mediterrane architectuur en stedenbouw. De voorbeelden moeten onszelf en anderen uitdagen tot geëngageerde projecten die, vergelijkbaar met het Schip, de Zaanhof en de Harmoniehof in Amsterdam, een impuls geven aan die oude drang om zo te bouwen dat onze doelgroep zich erin herkent.

Fer Felder, directeur De Key - De Principaal, mei 2009.

6

De Mediterrane middenklasse kiest steeds vaker voor kwaliteit.

7

DOELGROEP “De woonwensen van de Mediterrane middenklasse verdienen meer aandacht.”

w e staan voor de uitdaging wijken te bouwen met nieuw elan, waar de Mediterrane middenklasse met trots woont en iets

terugvindt van haar identiteit. Woonmilieus waarmee we Mediterrane en Nederlandse middenklassegezinnen kunnen verleiden in de stad te blijven. Deze studie vormt hiervoor de aftrap. Wij richten ons op de Mediterrane middenklasse vanwege:n de sterke voorkeur van deze doelgroep voor stedelijk wonen,n de snelle ontwikkeling in de woonwensen van deze doelgroep,n de vlucht van deze doelgroep naar de regio.

sterke Voorkeur Voor stedeliJk wonen

De Mediterrane middenklasse voelt zich, gemiddeld genomen, sterker verbonden met de stad dan de autochtone middenklasse. Zij groeide op in de stad en heeft, mede hierdoor, een sterke voorkeur ontwikkeld voor het wonen in een etnisch en sociaal-economisch diverse en stedelijke wijk. Dit uit zich ook in het verhuisgedrag binnen deze groep. In 2003 verhuisde slechts 22% van de verhuizende Mediterrane doelgroepen buiten de stads grenzen tegenover 40 procent van de verhuizende autochtone en Caribische groepen.1

snelle ontwikkelingen in woonwensen

De Mediterrane middenklasse is mondiger geworden en kiest steeds vaker voor kwaliteit. De kwalitatieve woonwensen van deze doelgroep maken een snelle ontwikkeling door. Tot voor kort bewoonden de Mediterrane gezinnen vooral de onderkant van het woningsegment en lag hun focus op de sociale en functionele aspecten van het wonen. De expressieve kant werd gezien als luxe en kwam nauwelijks aan bod. Dit beeld zal de komende jaren echter snel veranderen als gevolg van de sociaal-economische ontwikkeling die deze groep doormaakt.

Vlucht nAAr de regio

De regio lonkt. Bestond in 1994 nog slechts eenderde van de suburbani-satiestroom uit allochtonen, in 2003 was dit al gestegen tot de helft. In navolging van de witte middenklassegezinnen en de Surinamers, kozen het afgelopen decennium ook steeds meer Turkse en Marokkaanse gezinnen voor de regio. Inmiddels verhuizen er zelfs meer Marokkanen en Turken naar de regio, dan Antillianen. Vooral de Turken maakten, met een vervijfvoudiging van de verhuisstroom naar de regio tussen 1994 en 2003, een grote inhaalslag.

Hoewel de Turkse en Marokkaanse gemeenschap in Amsterdam groten-deels in dezelfde gebieden woont, is dat buiten Amsterdam niet het geval. De Marokkanen hebben een voorkeur voor Almere, terwijl de Turken eerder kiezen voor Haarlem en Zaanstad. In de Haarlemmermeer komen concentraties van beide groepen voor.

Almere trekt, meer dan de andere gemeenten steeds meer niet-westerse allochtonen uit Amsterdam. In 2000 had de helft van de verhuizers van Amsterdam naar Almere een niet-westerse achtergrond. In 2007 was dit al 58%. Het aandeel niet-westerse allochtonen steeg in Almere van 12% in 1996 naar 23% in 2004. In Amsterdam was de stijging in diezelfde periode beduidend minder, van 28% naar 34%. Diemen neemt een derde positie in met een stijging van 17% niet-westerse allochtonen in 1996 naar 22% in 2004.2

1 VROM: Zwarte vlucht, De suburbane locatiekeuze van klassieke allochtonen in Amsterdam (2005)2 Dienst Onderzoek en Statistiek, gemeente Amsterdam: Amsterdam in beeld 2005

8

MEDITERRANE MIDDENkLAssE Subgroepen binnen de Mediterrane middenklasse zijn: de sociale stijgers en aanstormers, de doorstromende gezinnen en de gearriveerden.

Hieronder schetsen we een beeld van deze Mediterrane middengroepen die een wens hebben om een wooncarrière op te bouwen binnen de stad Amsterdam.

sociAle stiJgers & AAnstormers

stArters in het middensegment VAn de kopersmArkt (€ 225.000- € 275.000)

De sociale stijgers en aanstormers vormen samen een substantiële groep binnen de Mediterrane middenklasse. Door de focus te leggen op de onderkant van het middensegment, treffen we binnen deze doelgroep zowel oudere gezinnen aan, die in een later stadium van hun leven een woning aan kunnen schaffen in het middensegment, als jonge huis-houdens, die nog in het stijgingsproces zitten. De eerste groep noemen we de sociale stijgers, de tweede groep de aanstormers. De namen zijn ontleend aan de onderzoeksrapporten, ‘Stadsmensen’ (Karsten e.a., 2006) en ‘Kiezen voor de Stad’ (VROM, 2006). Hierin worden beide groepen omschreven als allochtone middengroepen uit multiculturele stadswijken, die een betere sociaal-economische positie hebben dan hun ouders.

sociAle stiJgers: werken, werken, werken

De sociale stijgers zijn 35 tot 45 jaar oud. Deze groep bestaat vooral uit behoudende arbeidsgerichten en moderne statuszoekers. Zij hebben hun

sterk verbeterde sociaal maatschappelijke positie grotendeels te danken aan een sterk ontwikkeld arbeidsethos, het stapelen van diploma’s en ondernemerschap. Hun actieradius is beperkt. Praktische redenen die deze groep aan de stad binden zijn de sterke binding met de familie en omgeving en de wat oudere kinderen, die de stad niet willen verlaten.

AAnstormers: studeren Voor een toekomst in nederlAnd

Deze doelgroep bestaat vooral uit statusgerichte carrièremakers tussen de 20 en 30 jaar. Zij zijn opgegroeid in een gezin waarin gewerkt werd aan een toekomst in Nederland. Onder deze doelgroep vinden we minder diplomastapelaars en zelfstandig ondernemers en meer mensen met een opleiding op HBO- of universitair niveau.

De verbanden met de sociale groep zijn hier losser dan bij de sociale stijgers. De gezinsvorming vindt later plaats en we vinden er meer alleenstaanden en stellen. Ook kiezen zij vaker voor gemengde huwelijken.

Deze generatie Amsterdammers maakt meer gebruik van culturele voorzieningen dan de sociale stijgers die sterker gericht zijn op werk en een kleinere actieradius hebben. De nabijheid van sportvoorzieningen, bioscopen, restaurants en culturele centra is voor deze doelgroep van wezenlijk belang.

doorstromende geZinnen

VAnuit eerste koopwoning nAAr de boVenkAnt VAn het middensegment (€ 275.000 - € 300.000)

Vergelijkbaar met autochtone hoogopgeleide stellen is deze doelgroep op vrij late leeftijd begonnen aan kinderen. Ook vergelijkbaar is de aandacht die zij besteden aan de ontwikkeling van hun kind en de behoefte aan een veilige woonomgeving.

De doorstromende gezinnen zijn sociaal-economisch diverser dan de sociale stijgers. De gezinnen waarvan één van de partners naar Neder-land is gekomen voor gezinshereniging, zijn te typeren als behoudend arbeidsgericht. Zij hebben minder bestedingsruimte en kiezen er vaker voor te wonen in de buurt van hun familie en sociale netwerk. De gezinnen waarvan beide partners een baan op HBO-niveau hebben, hebben meer bestedingsruimte en een grote sociaal-economische ontwikkelpotentie. Een aanzienlijk deel van deze moderne statuszoekers zal binnen korte tijd tot de ‘gearriveerden’ behoren.

geArriVeerden

ZiJn kApitAAlkrAchtig en brengen dit tot uiting in hun woongedrAg (VAnAF € 300.000)

Deze sociaal-economische bovenlaag van de allochtone middenklasse is een kleine groep met veel groeipotentie. We maken onderscheid tussen statusgerichte carrièremakers en ambitieuze ontplooiers.

stAtusgerichte cArrièremAkers: mAAtschAppeliJk succes en hogerop komen

De carrièremakers zijn materialistisch ingesteld. Hun streven naar maatschappelijk succes en hogerop komen neemt een belangrijkere plek in dan de familie en het geloof. Hun geluk wordt grotendeeld bepaald door hun carrière. Het leven staat in het teken van onafhankelijkheid, gelijkwaardigheid en individuele ontplooiing.

indiViduele ontplooiers: leVen Volgens eigen principes

Deze groep hecht minder waarde aan uiterlijkheden en materialisme. Individuele ontwikkeling en ontplooiing worden sterker gewaardeerd dan economisch succes. Zij kiezen ervoor te leven volgens hun eigen principes. Het opdoen van nieuwe kennis en ervaringen is daarin erg belangrijk. Van alle doelgroepen maakt deze groep het meeste gebruik van de culturele infrastructuur van de stad.

9

woonmilieu

stedeliJke luwte met de wereld om de hoek

De Mediterrane middengroepen gedragen zich als kritische en veel-eisende woonconsumenten. Zij zijn op zoek naar kwalitatief goede woningen, gemengde scholen op loopafstand, een goedkope supermarkt, maar ook leuke winkels en restaurantjes in de buurt.

Opvallend is de zoektocht naar een balans tussen de rust van een groeneautoluwe omgeving en de levendigheid en het comfort van een stedelijkeomgeving.

Kortom, zij zoeken een ruime woning in de stedelijke luwte met groene stadsparken, verkeersvrije hoven en publieke ruimtes….en met de Wereld op (loop)afstand met zijn veelheid aan voorzieningen, cultuur, diversiteit en levendigheid

Deze behoeftes dagen ontwikkelaars, overheden en corporaties uit meeraandacht te besteden aan stadswijken als opvoedingsomgeving. Dit kanbijvoorbeeld door meer woonmilieus te maken met ‘getemperde ruimtes’,zoals hoven en binnenterreinen, die als buffer dienen tussen het kinder- leven en het grote mensenleven. Bij het ontwikkelen van nieuwe woonconcepten verdienen deze fundamenten de hoogste prioriteit.

buurtimAgo en stAtus

gemengde wiJken, sociAAl-economisch en etnisch

Vergelijkbaar met de autochtone middenklasse ontlenen alle groepen een deel van hun sociale status aan het imago van de woonomgeving en de mensen die er wonen. Het wonen in een wijk met huishoudens uit dezelfde of een hogere sociale klasse is daarom belangrijk. Wonen met gelijkgestemden maakt het makkelijker je ‘thuis te voelen in je wijk’. Het merendeel van de Mediterrane middenklasse kiest er om die reden niet voor te pionieren in een ‘witte’ (buiten)wijk, of de weldoener te zijn in de ‘zwarte’ wijk. Dit geldt vooral voor mensen binnen de ‘gearriveerden’ en de ‘tussengeneratie’. Beide groepen hebben hun basale woonbehoeften al in een eerder stadium gerealiseerd en willen hun maatschappelijke positie graag tot uitdrukking brengen in hun woongedrag. De doorstromende gezinnen hechten er veel waarde aan hun kinderen op te laten groeien in een sociaal diverse en stimulerende omgeving in de veronderstelling dat zij zich hierdoor later beter kunnen bewegen in de (multiculturele en diverse) samenleving.Omdat de Mediterrane middenklasse grote waarde hecht aan gemengde wijken en scholen, zullen de nieuwe woonconcepten waarmee we deze doelgroep vast willen houden in de stad ook autochtone doelgroepen met vergelijkbare woonwensen aan moeten spreken. We denken daarbij aan stedelijk georiënteerde autochtone middengroepen die het wonen in een sociaal diverse woonomgeving net zo belangrijk vinden als de Mediterrane middengroepen.

WOONWENsEN Stedelijke luwte met de Wereld om de hoek, gemengde wijken, sociaal-economisch en etnisch, nieuwbouwwoning met buitenruimte.

4 De Key: Mediterraan wonen. Stedelijke luwte met de Wereld om de hoek. Fatima Mzallassi (2007)

10

De Mediterrane middenklasse hecht grote waarde aan gemengde wijken en scholen.

woning

Voorkeur Voor nieuwbouw met klAssieke indeling

Alle middengroepen spreken massaal een voorkeur uit voor praktische ruime nieuwbouwwoningen liefst met een buitenruimte. Bij ruime woningen, denkt men vooral aan woningen met een gesloten woonkeuken, veel verkeersruimte en vierkante vertrekken.

De uitgesproken voorkeur voor nieuwbouw onderscheidt deze groep sterk van autochtone middengroepen. Oudere woningen associeert men met kwalitatief slechte sociale huurwoningen; een segment dat men door hard te werken niet zo lang geleden is ontstegen.

Het aanschaffen van een nieuwbouwwoning ziet men als een goede investering die veel wooncomfort oplevert en weinig onderhoud met zich meebrengt. Uitzondering hierop vormen de gearriveerden die kiezen voor exclusiviteit en authenticiteit. Zij kiezen voor bijzondere plekken, bij voorkeur aan lanen, in lommerrijke buurten of in gebieden met een industriële uitstraling.

buitenruimte

tuin is geen must

Een goede buitenruimte is belangrijk, maar dit hoeft geen tuin te zijn. Een aantal hoofdgroepen (aanstormers en gearriveerden) woont zelfs liever in een appartement vanwege de ruimtelijke beleving en het onderhoudsgemak. De sociale stijgers en doorstromende gezinnen vinden het wonen in de directe nabijheid van een stadspark een praktisch, en in sommige gevallen zelfs beter, alternatief.

11

12

kenmerken sociAle stiJgers AAnstormers doorstromende geZinnen geArriVeerden

Demografischn LeeftijdgroepnHuishoudennMigratieverleden

n 30ers – 40ersnGezinnennEerste en tussengeneratie migranten

nVooral 20ersnEen- en tweepersoonsn Tweede generatie migranten

nVooral 30ersnGezinnenn Tussen en tweede generatie migranten

n 30ers, 40ers, 50ersn Tweepersoons, gezinnennEerste en tweede generatie migranten

SociaaleconomischnOpleidingniveau en arbeidsverleden

n Inkomen

nDiplomastapelaars, ondernemers, arbeiders

n 1,5 - 2* modaal

nHBO – WO, loondienst, freelance

n 1,5 – 2* modaal

nHBO – WO, loondienst, zelfstandige adviseurs, freelancen 2 – 2,5 *modaal

nHBO – WO, managers, bestuurders, enz.

n vanaf 3 *modaal

Sociaal-cultureelnOriëntatie n Traditioneel, sociale

groep, familie, religie, kinderen, samenzijn

nModern, individu, vrienden, intrinsieke ontplooiing, kunst en cultuur

n Traditioneel en modern, kinderen, gezin, familie, persoonlijke ontwikkeling, samenzijn

nModern, intrinsieke ontplooiing, status, vrienden, kunst en cultuur

woonwensen sociAle stiJgers AAnstormers doorstromende geZinnen geArriVeerden

Woning nRuime nieuwbouw, buitenruimte, gestapeld

nNieuwbouw, buitenruimte, authentieke gebouwen, gestapeld

nRuime nieuwbouw, buitenruimte, grondgebonden

nAuthentieke gebouwen, gestapeld of grondgebonden

Locatie nVertrouwd, goede buurtimago, nabijheid centrum

nStedelijk, nabijheid centrum

nGoed buurtimago, goede voorzieningen, kindvriendelijk

nStedelijk, status, bijzondere buurt, nabijheid centrum

Populatie nNabijheid familie en sociale groep, etnisch divers, gelijkgestemden

nGelijkgestemden, afstand sociale groep en familie, diversiteit

nGelijkgestemden, nabijheid familie, etnische diversiteit is overal aanwezig

nGelijkgestemden, dezelfde sociale klasse, elite

Recreatie nParken, winkelstraten, samenzijn

nSport, horeca, bioscoop, theater, debatten, enz.

nKindvriendelijke recreatie, sport

nSport, horeca, kunst, cultuur, debat, enz.

Het diverse aanbod aan hoogwaardige stedelijke voorzieningen is voor deze doelgroep de grootste meerwaarde van het wonen in de stad.

13

14

Jan Tooroplocaties, Amsterdam – SlotervaartOpgave ontwerpstudie De Key/De Principaal: Creëer hier een monumentaal fusion woonmilieu geïnspireerd door de pluriculturele stad.

Deze portiekflats blijven tot 2012 staan om daarna, naar alle waarschijnlijkheid, te worden gesloopt.

15

DE LOCATIE “Deze zichtlocatie vraagt om een statement dat de oude en de nieuwe stad verbindt én verrijkt.”

d e Jan Tooroplocaties, gelegen in stadsdeel Slotervaart, tussen deLelylaan, De Johan Jongkindstraat, de Derkinderenstraat en het

spoor, is geselecteerd als studiegebied voor de ontwerpopgave naar cultureel geïnspireerde woningbouw op basis van onderstaande criteria: n de locatie kan een brug slaan tussen de oude en de nieuwe stad,n de locatie ligt in een wijk met veel Mediterrane bewoners,n voor de locatie worden momenteel geen plannen ontwikkeld.

locAtie kAn een brug slAAn tussen oude en nieuwe stAd

Aan de Westelijke Tuinsteden kleeft het beeld van de onderkant van de woningmarkt. De kloof tussen de gebieden binnen en buiten de ring is groot.Door de ligging van de Jan Tooroplocaties aan de drukke Cornelis Lely-laan in het zicht van de A10 leent deze locatie zich goed voor een complex dat de voorbijgangers laat zien dat de wereld aan het veranderen is.Een cross-over tussen de Nederlandse en Mediterrane architectuur enstedenbouw als statement voor de kracht van dit stuk stad en als schakeltussen de stad en de bewoners binnen de ring (oude stad) en buiten dering (Nieuw West).

locAtie ligt in een wiJk met Veel mediterrAne bewoners

Ruim 26% van de bewoners van Slotervaart heeft een Turkse of Marokkaanse achtergrond. Dit is bijna twee keer zoveel als in Amsterdamgemiddeld (14%). Het stadsdeel neemt hiermee, samen met Osdorp, een gedeelde derde plek in als het gaat om de vertegenwoordiging van de Mediterrane doelgroep. Op de eerste en tweede plaats staan Geuzenveld (40%) en Bos en Lommer (38%). De ligging bij de ring maakt de locatie potentieel interessant voor autochtone middenklasse gezinnen. Hierdoor ontstaan kansen voor het realiseren van een etnisch en sociaal-economisch gemengd woonmilieu.

Voor de locAtie worden nog geen plAnnen ontwikkeld

Op de Jan Tooroplocaties zouden 225 vroeg- naoorlogse portiekwoningen en een verzorgingstehuis worden gesloopt om plaats te maken voor meer dan 500 nieuwbouwwoningen en de verlenging van de Jan Tooropstraat. Door het ontbreken van overeenstemming over de meest wenselijke invulling, is de planontwikkeling stilgelegd om in 2010 weer te worden hervat.

16

DE ARCHITECTEN EN HUN PLANNEN “Architecten die de Nederlandse en Mediterrane architectuur en cultuur kunnen verbinden.”

V oor deze studie zijn bewust drie architecten geselecteerd die zijn opgegroeid in Nederland en een Mediterrane achtergrond hebben.

De achterliggende overtuiging was dat juist zij in staat zijn elementen uit beide culturen te verweven tot woonconcepten waarmee middenklasse gezinnen uit diverse culturen aan de stad zijn te binden.

Door de architecten een grote mate van vrijheid te geven, ontstonden drie totaal verschillende concepten voor cultureel geïnspireerde woningbouw. Furkan Köse gaat op zoek naar een cultuuroverstijgend idioom waarin hij het hele complex uitvoert. Nadia Jellouli-Guachati laat het verschil tussen de culturen zien door een moderne buitenwereld te combineren met een intieme en verrassend warme binnenwereld in oosterse sferen. Ergün Erkoçu vindt zijn inspiratie niet in de Mediterrane architectuur, maar in de manier waarop de informele stad werkt. Cultureel geïnspireerde woning-bouw ontstaat in zijn optiek door ruimte te geven voor zelfontplooiing en persoonlijke groei.

17

FURkAN kösE, Atelier PUUUR

de Architect

De globalisering zorgt voor een steeds grotere diversiteit in onze steden. De veranderde samenstelling van de samenleving brengt nieuwe gebruiken en gewoonten met zich mee. Verschillende mensen met verschillende culturele achtergronden, hebben ieder behoefte aan (h)erkenning en uiting van hun identiteit.

Door mijn achtergrond ben ik geïnteresseerd in nieuwe opgaven voor de Turkse en Islamitische gemeenschap met een duidelijke maatschappelijke relevantie. Mijn fascinatie voor de Islamitische vormentaal en bouwkunst werd aangewakkerd tijdens mijn afstudeeropdracht: een ontwerpstudie voor een Islamitische begraafplaats1 in Amsterdam.

Dit thema heb ik verder ontwikkeld in projecten als het Islamitisch uitvaartpaviljoen voor de Nieuwe Ooster begraafplaats in Amsterdam en een Turks Cultureel Centrum/Moskee in Doetinchem. Mijn fascinatie voor de Islamitische vormentaal en bouwkunst speelt ongetwijfeld ook onbewust een rol in opgaven die niet specifiek Islamtisch van aard zijn.

Deze belangstelling voor de Mediterrane bouwkunst is niets nieuws. Van oudsher laten architecten en stedenbouwkundigen zich inspireren door reizen naar verre oorden en referentieprojecten uit de hele wereld. Deze invloeden van buitenaf zijn, al dan niet bewust ingezet, terug te zien in onze gebouwde omgeving.

1 Furkan Köse behaalde met deze ontwerpstudie de 1e prijs bij Archiprix 2005 NL

18

Fotograaf: Jeroen Lok

19

de inspirAtie

“Er is geen vrijheid in de zandwoestijn. Al staan er nergens hekken, nergens palen.Het is maar beter –als je vrij wilt zijn-Om sierlijk door een labyrinth te dwalen.”(Gerrit Komrij, 1984)

In dit gedicht van de Nederlandse dichter Komrij herkent Furkan Köse de kracht van de Mediterrane architectuur en stedenbouw.Voor zijn ontwerp vond Köse inspiratie in de Turkse site en de kasbah. De Turkse sites zijn multifunctionele enclaves met stedelijke groene buitenkamers. Ze functioneren als gated communities in de zin dat bezoekers zich er duidelijk te gast voelen. De besloten opzet maakt dat bewoners eerder geneigd zijn contacten met elkaar aan te gaan en samen zorg te dragen voor het collectieve domein. Thema’s en trends uit de Mediterrane architectuur die Furkan Köse graag in Nederland toepast, zijn de geleidelijke overgangen van binnen naar buiten en de uitgestelde ontmoeting.De kasbah is voor hem een bron van inspiratie in de wijze waarop hij samenhang zoekt tussen collectiviteit en individualiteit en met ge- leidelijke overgangen en doorkijkjes uitdrukking geeft aan de uitgestelde ontmoeting. De kasbah combineert een hoge dichtheid met een mysterieuze ruimtelijkheid die uitnodigt tot dwalen.De kwaliteit van de intermediaire ruimtes in de Mediterrane wereld vindt hij inspirerend. Het uittrekken van binnen naar buiten met buitenkamers kan ook heel interessant zijn in Nederland.Ook liet hij zich inspireren door het Alhambra. De omsloten tuin wordt vanwege de contrasten, eindig-oneindig, licht-donker, open-gesloten, in veel religies gezien als ideaalbeeld. Tenslotte vindt de architect dat de oude chique - programma en materiaal-gebruik - die we kennen van de Turkse [en ook Spaanse en Portugese] maar ook Nederlandse woningbouw, weer een plek verdient in heden-daagse woningbouw. Dit kan bijvoorbeeld door extra lucht of programma in de woning te brengen, maar ook door toepassing van plastiek en ornamentiek. Daarbij waarschuwt hij ervoor niet te vervallen in truttigheid.

het ontwerp

De (ontwerp-)uitdaging ligt voor Köse in de zoektocht naar, en het creëren van, een symbiose tussen de oosterse en westerse cultuur. Door het kantelmoment op te zoeken, ontstaat volgens de architect een idioom waarin beide culturen zich herkennen.

de stedeliJke kAsbAh mysterieuze ruimtelijkheid in een labyrintisch stuk stad

Amsterdam is volgebouwd met woongebouwen met een ‘veilige’ hoogte van vier tot zes bouwlagen. De uitdaging was voor de Jan Toorplocaties een model te bieden met zes tot acht bouwlagen, dat meer is dan een appartementencomplex. Een nieuw labyrintisch stuk stad, in een park -achtige setting, met een hoge dichtheid en toch voldoende lucht en ruimte.

Door een woonmilieu met halfopen bouwblokken aaneen te rijgen, ontwikkelt Atelier PUUUR een extreem dicht woonmilieu met complexe wandelroutes en een grote diversiteit in buitenruimtes en sferen. Op het maaiveld ontstaat een groen park met niveauverschillen. De negen aaneengeschakelde hoven krijgen elk een eigen karakter. Het karakter van de aan de randen zeer openbare hoven wordt naar het midden van het complex toe toe steeds meer besloten. De recreatief groene buiten-kamers in de luwte, vormen een autovrije, kindvriendelijke en lommer-rijke leefomgeving. Onder de bouwblokken van het plan ligt een [half-] verdiepte parkeer-kelder die in twee delen geclusterd is en toegangen heeft aan de J. Jongkindstraat. Doordat de meeste hoven in de volle grond staan,kunnen hier grote bomen staan.

9.5

4949

3822

38

3822

38

3811

49

60

49

60

21

68

29 43 29 50 26

36 29 50 22 50 29 36

69

1149

7

50

11

27

11 14 11 11 29 11

1116

11

1127

11

+1+1

+1,5

+2,5

+1

+2

bajonet doorzichten

geschakelde hoven

schakeling van openbaar / - privaat domein

maaiveld verhoging

afmetingenbeslotenheid vs openheid

21

De hoven aan de straatzijde hebben een open karakter en daarmee een aanzuigende werking op voorbijgangers. Hier is ruimte voor een kinderdagverblijf, buurtwinkels en horecagelegenheden of een grotere trekker als een hamam. Door de toegankelijke hoven is de stedelijke kasbah geen eiland, maar onderdeel van de stedelijke structuur.

Overkragingen op de vijfde en zesde verdieping van het gebouw laten het complex werken als een poort. Net als in de site ervaren bezoekers, zodra ze het complex betreden dat ze zich in een domein begeven waar ze te gast zijn. Dit zorgt voor een gevoel van intimiteit. Hoe dieper zij in het complex dringen, hoe sterker dit gevoel wordt.

De getrapte overgang van openbaar gebied naar privé buitenruimte is ook voelbaar van beneden naar boven. Het maaiveld is, op de privétuinen na, openbaar toegankelijk. De terrassen en wandelroutes in het complex behoren tot het gedeelde domein van de bewoners. Het dak tenslotte is de privé buitenruimte van de bewoners van de bovenste etage(s). De geleidelijke overgangen van publiek naar privaat en de diversiteit in sferen worden nog vergroot door de toepassing van hoogteverschillen in het maaiveld en de grote diversiteit aan materialen.

De hoge woningdichtheid (416 tot 470 woningen), het diverse woning-aanbod, de ontsluiting van de grondgebonden woningen vanaf de hoven [de buitenkant] en de kleinschalige bedrijfsruimten op de hoeken moeten zorgen voor veel voet gangersbewegingen op het maaiveld.

De gaten in het gebouw, de koppeling van de blokken en de maisonnettes over twee en drie lagen zorgen voor verschillende doorkijkjes en sferen in het gebouw. Het gebouw krijgt hierdoor, net als het maaiveld, iets labyrintisch. Er ontstaat een minidorp op niveau met pleintjes, galerijen, tuinen waar je met vijf of zes buren aan woont en woningen op het dak grenzend aan een gemeenschappelijk dakterras.

De omgeving nodigt bewoners en bezoekers uit te dwalen en elkaar te ontmoeten, als in een middeleeuwse stad. Het plan speelt daarmee in op de toenemende behoefte aan ontmoetingen dichtbij huis als reactie op de voortgaande individualisering en mondialisering.

getrApte oVergAngen VAn openbAAr nAAr priVé

De geleidelijke overgangen van openbaar naar privé in het plan zijn kenmerkend voor de Mediterrane stedenbouw en architectuur.

Verhoogd binnenhof ter plaatse van de hoofdas van het binnengebied. Overzicht vanuit het zuidwesten gezien.

22

grote diVersiteit AAn woningtYpen

Mediterraan aan de stedelijke kasbah is ook dat de structuur van het blok bepalend is voor de woningtypes en niet het woningbouwprogramma, zoals in Nederland vaak het geval is. De stedelijke kasbah kan beschouwd worden als een bouwdoos met veel mogelijkheden om aan te bouwen, op te bouwen en uit te bouwen. De diversiteit aan woningtypen is dan ook groot. Het plan voorziet in stadswoningen met een kleine tuin, stadswo-ningen over verschillende lagen aan een park op niveau, woningen aan het water, compacte studios, patiowoningen en dakterraswoningen.

cultuuroVerstiJgend idioom

Naast de opzet van een kasbah, de geleidelijke overgangen tussen openbaar en privé, intensiever gebruik van het (verspringende) dak- landschap en de indirecte doorkijkjes, heeft de architect zich laten inspireren door de ritmiek, de orthogonale geordendheid, de herhaling en de patronen die onderdeel zijn van de Islamitische kunstvormen.De architect kiest bewust niet voor toepassing van leem, Mediterrane kleuren en mozaiek. Wel ziet hij mogelijkheden een extra laag aan te brengen door speciaal voor dit project een oer-Hollands product als de

baksteen door te laten ontwikkelen met een ‘Mediterraan tintje’Hoewel de stedelijke kasbah veel elementen leent uit de Mediterrane architectuur, gaat het ontwerp naadloos op in de omgeving. Van een Mediterrane enclave is hier zeker geen sprake. De architect zegt hierover het volgende: “Bij een Mediterraan programma, bijvoorbeeld een moskee, of een Islamitische begraafplaats, moet je het programma van de buitenkant af kunnen lezen. Bij woningbouw ligt de uitdaging er in een idioom te ontwikkelen dat herkenbaar is voor meerdere groepen. Je moet zoeken naar het grensvlak. We mogen ons zeker laten inspireren door Mediterrane woningbouw en architectuur, maar liefst wel op een subtiele manier zoals we die van oudsher kennen van Piet Blom, Frans van Gool en Aldo van Eyck.”

Buitenruimte op de derde verdieping, voor vijf of zes woningen. Daklandschap.

23

24

ROC

135m2�

[2L] x16=16w�

140m2�140m2�140m2�135m2�

135m2�100m2�

125m2�

[hof 16x22m]

[blok #1 _ 36x49m]�

3L x11=33w�1L x7=7w�

Totaal 56w�125m2�

145m2� 125m2�

125m2�

125m2�

120m2�120m2�120m2�

lifthal�

lifthal�

3.5000 m2 BVO

KDV

0 10 50

ROC

135m2�

[2L] x16=16w�

140m2�140m2�140m2�135m2�

135m2�100m2�

125m2�

[hof 16x22m]

[blok #1 _ 36x49m]�

3L x11=33w�1L x7=7w�

Totaal 56w�125m2�

145m2� 125m2�

125m2�

125m2�

120m2�120m2�120m2�

lifthal�

lifthal�

3.5000 m2 BVO

KDV

0 10 50

ROC

135m2�

[2L] x16=16w�

140m2�140m2�140m2�135m2�

135m2�100m2�

125m2�

[hof 16x22m]

[blok #1 _ 36x49m]�

3L x11=33w�1L x7=7w�

Totaal 56w�125m2�

145m2� 125m2�

125m2�

125m2�

120m2�120m2�120m2�

lifthal�

lifthal�

3.5000 m2 BVO

KDV

0 10 50

Begane grond

5e en 6e verdiepng

Dakverdieping

25

26

Nadia Jellouli-Guachati, XS2N architect.office

de Architect

Nadia Jellouli-Guachati heeft zich met haar architectenbureau XS2N architect.office de afgelopen jaren verdiept in diverse projecten in de Mediterrane architectuur en stedenbouw.

Zo onderzocht zij voor het Rotterdamse project Le Medi welke elementen uit de Mediterrane architectuur en stedenbouw zich goed lenen voor toepassing in de Nederlandse context. Eveneens in Rotterdam ontwierp zij voor een kopersvereniging van voornamelijk Turkse buurtbewoners

met Biz Botuluyuz een bijzonder woonmilieu door gebruik te maken van elementen uit de Turkse architectuur. Turkse invloeden waren zichtbaar in de plattegronden, de gevel en de mogelijkheden voor uitbreidbaarheid.

XS2N architect.office leidde daarnaast diverse woonateliers in samen-werking met Forum en realiseerde uiteenlopende projecten, van particuliere woonhuizen tot een kantoorgebouw en een opleidings- centrum voor de NS.

Biz Botuluyuz, Rotterdam

26

de inspirAtie

“The Mediterranean is not unique but infinite. There is not one single Mediterranean landscape, but multiple Mediterranean landscapes.

Not a single man or single woman’s face that alone resumes the Mediterranean type, but several. There is not one single civilization, but a succession of many civilizations which have fought, allied and merged.

The Mediterranean is not even a single sea, but rather the juxtaposition of several small seas.The Mediterranean basin is rich precisely because of the multiple differences and contrasts, All nuances of the same spirit”.

Bron: The Mediterranean, lands of the olive tree, culture & civilizations.

Nadia Jellouli-Guachati laat zich graag inspireren door de rijkdom van de Mediterrane architectuur en stedenbouw. Mediterrane elementen die zij in haar ontwerp verder uitwerkt zijn de voor Nederlandse begrippen bijzondere benadering van openbaar en privé, de groeimogelijkheden in de woning, de ruimtelijke overmaat en de aandacht voor esthetiek.

Invloeden van de Islam op de bouwpraktijk in haar ontwerp zijn:n de bescheidenheid: sobere buitenkanten en rijke binnenkanten,n het onderscheid tussen individualiteit en collectiviteit,n het grote belang van privacy (is heilig), n de sterke overgangen tussen privé en openbaar,n het gebruik van dakterrassen,n het spiegelen en het zoeken naar oneindigheid.

kwAliteiten mediterrAne Architectuur en stedenbouw

Omgang met privé/openbaar Groeimogelijkhedenwoonomgeving als verblijfsgebied zelfbouw

dubbele ontsluiting wooncarrière

binnen en buitenruimte (exterieur-interieur) bredere familieverbanden

aandacht voor de openbare ruimte

Ruimtelijkheid en (over)maat Esthetiekverdiepingshoogtes decoratie als waarde

visuele relaties visuele relaties

flexibiliteit in het functionele gebruik detaillering

Het stedelijk sculpturale van de Mediterrane architectuur giet de architect in een modern jasje. Inspiratiebronnen zijn daarbij de Ksar en de Medina. De Ksar kan een woningtype zijn, zoals de grote woonboerderijen uit het Atlasgebied en het zuiden van Marokko, maar ook een kleine ommuurde stad. De Medina is vaak het ommuurde oudste gedeelte van oude, Noord-afrikaanse steden. In de Medina bevinden zich over het algemeen de oudste gebouwen, fonteinen, moskeeën en paleizen. Kenmerkend zijn het zigzagpatroon en de smalle straatjes die maken dat vreemden zich er moeilijk kunnen oriënteren. De Medinawoning, of patiowoning, is interessant vanwege de verrassende rijkdom van de patio, de privé buitenruimte in het hart van de woning, het dakterras als semi-openbaar gebied waar je de buren ontmoet en de decoratieve rijkdom.

27

28

het ontwerp

de khlAsbA

Glaspaleis ontmoet kasbah

Het ontwerp van XS2N architect.office voor de Jan Tooroplocaties weerspiegelt de fascinatie van de architect voor het stedelijke en sculpturale van de Mediterrane architectuur. De architect zag het als een uitdaging hier met de Khlasba een nieuw monument te creëren dat de kwaliteiten van de oude oosterse wereld en de nieuwe westerse wereld combineert. Een complex met bovenwijkse aantrekkingskracht dat kwaliteit en liefde uitstraalt. Een smaakmaker waarmee ze oude en nieuwe bewoners van Slotervaart iets geeft om trots op te zijn.

Voor de vormgeving van de oude oosterse wereld ontleent de Khlasba zijn inspiratie aan de kasbah. Voor de nieuwe westerse wereld refereert de architect aan het glaspaleis (Chrystal Palace).De vier dragers van het gebouw zijn: glas, groen, baksteen en leem of pleisterwerk.

De buitenkant van het complex representeert met zijn strakke uiterlijk van glas en baksteen de nieuwe wereld en sluit daarmee goed aan bij de omgeving. Zeker ’s avonds is het complex met de verlichte glazen kassen een opmerkelijke verschijning die de voorbijgangers niet kan ontgaan.Binnenin het complex is het beeld vrijer en rafeliger. De indirecte doorkijkjes, geleidelijke overgangen van openbaar naar privé en bijzondere aandacht voor de aankleding van de collectieve buitenruimtes zorgen voor een Mediterrane sfeer.

chrYstAl pAlAce

Wonen in een Mediterraan klimaat zonder te emigreren

Door delen van het complex te overdekken met glas ontstaan collectievehoven met een mild klimaat en daardoor nieuwe gebruiksmogelijkheden. De patio’s stimuleren informele ontmoetingen tussen de bewoners en gebruikers van het complex en nodigen uit tot nieuwe vormen van buitenleven. Zo ontstaat een nieuw klimaat waarin de Mediterrane straat-cultuur van ‘kijken en bekeken worden’, tot aan de straat, tot leven kan komen.

Door zon- en warmtegericht te bouwen ontstaat een duurzaam complex dat mogelijk zelfs zelfvoorzienend zou kunnen zijn in energiegebruik.

Dankzij de glazen overkappingen blijven de patio’s onder het glas bij regen droog en zijn materialen te gebruiken waarvoor het Nederlandse klimaat zich niet leent, zoals leem. Een ander voordeel van de gedeelte-lijke overkapping is dat de geluidsoverlast van de Cornelis Lelylaan wordt teruggedrongen. De koppeling van de woningen aan het glazen dak biedt mogelijkheden de woningen mee te laten betalen aan de overkoepeling van de collectieve ruimte.

“De binnenkant is warm en verrassend intiem. Dat verschil tussen sfeer buiten en binnen is voor mij echt Marokkaans (Nadia Jellouli-Guachati).”

29

Plattegrond begane grond

30

Plattegrond eerste verdieping

31

Plattegrond 2e verdieping

32

serre serre

dakterras

Zijde van de Cornelis Lelylaan

Patiohal met lift / trappen

VAn eesteren Anders

Nederlandse grasmat tot Mediterrane oase

De groenstructuur van Van Eesteren werkt integraal door in het plan, zowel in de groene hoven en binnenruimtes, als op de daken en langs de muren. In de eerste laag boven de parkeervoorzieningen op de begane grond bevinden zich groene tuinen die zichtbaar zijn vanaf de Lelylaan. Door het vele groen en water ontstaat een aantrekkelijk woon- en werk milieu dat mensen uitnodigt van hun omgeving te gaan houden en zich delen toe te eigenen.

Het complex kenmerkt zich door een grote rijkdom in buitenruimtes. Groen en water zorgen er voor een prettig leefklimaat. De collectieve binnenruimtes worden de mooiste hoven die elk blok een andere identiteit geven. Zo kun je er straks voor kiezen te wonen in het waterhof (rondom een grote waterpartij of fontein), aan de groene oase of in de warme huiskamer (met een open haard).

de medinAwoning

Diverse blokken rondom collectieve hoven

De Khlasba is opgebouwd uit 4 L-vormige blokken rondom semi-openbare binnenhoven die samen een geheel vormen. Doordat de blokken traps - gewijs oplopen maken ze optimaal gebruik van de zon.De L-vorm is een aparte entiteit die zich dankzij haar beperkte omvang goed laat beheren. De woningen liggen aan een lichthof dat wordt ontsloten door een centrale entree. De overdekte collectieve ruimte voor de bewoners van het bouwblok ligt ook aan dit binnengebied.Aan de straat bevinden zich werkruimtes en ateliers, eventueel over twee lagen al dan niet gecombineerd met een woning. Door in de 1e en 2e woonlaag te werken met een bijzonder programma (restaurant, kinderdagverblijf, creatieve bedrijvigheid, groentenkas) ontstaat een levendig binnengebied. De parkeervoorzieningen bevinden zich inge-klemd op de begane grond in het gebouw. Gekozen is voor een parkeer-garage met twee lagen om daarmee ruimte over te houden voor tuinen waarin echte bomen kunnen groeien.De Khlasba biedt mogelijkheden voor innovatieve woonconcepten voor verschillende groepen. Woningtypen in de Khlasba zijn onder andere: patiowoningen, dakterraswoningen en verandawoningen.

Doorsnede van een woonblok: schetsmatige opzet mogelijkheden woontypologieën

33

34

ERGÜN ERkOÇU, CONCEPT 0031 |BNA

de Architect

Ergün Erkoçu is oprichter van architectenbureau Concept0031 |BNA, LAB0031 en Culturejudge. Hij is geïnteresseerd in actuele vraagstukken met betrekking tot thema’s als religie, beleving, pluriculturele samenle-ving, multifunctioneel en multi-etnisch gebruik van gebouwen, natuur, voorzieningen en de openbare ruimte.

Sinds 2007 is Ergün Erkoçu in opdracht van het Fonds voor de beelden kunsten vormgeving en bouwkunst (Fonds BKVB) actief als Intendant Culturele Diversiteit. In deze rol is het zijn taak de diversiteit in het huidige culturele veld beter zichtbaar te maken. Hij doet dit als auteur, initiator en organisator van debatten, exposities en ‘keukentafel-gesprekken’. Momenteel doet Concept0031 |BNA (internationaal) onder-zoek naar informeel gebruik van privé- en openbaar domein.

Ergün Erkoçu is medebedenker van de Poldermoskee, een interculturele moskee voor Moslims en niet-Moslims met een naar buiten gerichte positieve uitstraling. In april 2009 verscheen het boek “De Moskee. Politieke, architectonische en maatschappelijke transformaties”, dat Ergün Erkoçu samen met Cihan Bugdaci samenstelde. Het boek beschrijft de rol van de moskee in Nederland en toont hoe thema’s als religie en etniciteit, stijl en folklore, globalisering en plaatsgebondenheid samen-komen in de discussie over de vorm van de moskee.

foto: Robert Jan Verhagen

34

De Poldermoskee, zicht vanuit het park.

De Poldermoskee, een pluricultureel en multi-functioneel gebouw dat is ontstaan vanuit de context van de wijk.

35

de inspirAtie

Concept0031 |BNA is geen voorstander van het collectief cosmetisch kopiëren van elementen van een zogenaamde Mediterrane stedenbouw en architectuur naar de Nederlandse context. In zijn optiek creëer je hiermee een valse identiteit, die eerder polariserend werkt, dan eer doet aan de hybride en dynamisch pluriculturele identiteit van Nederland. Die pluriculturele identiteit, veelal verborgen in het informele, vormt de inspiratie voor de architect bij zijn onderzoeken en ontwerpen.

VAn mo-cA nAAr plu-cA

Vertrekpunt voor de ontwerpstudie is voor Concept0031 |BNA de transfor-matie van Nederland van een monoculturele samenleving, via een multi culturele samenleving naar een pluriculturele samenleving.De architect schetst twee modellen voor de transformatie van Slotervaart: inzetten op een monoculturele ontwikkeling, het MO-ca model, of inzetten op pluriculturele ontwikkeling, het PLU-ca model.

MO-ca model:

In de monoculturele variant zet Slotervaart in op het versterken van de Marokkaanse identiteit, in al haar diversiteit. Met Marokkaansearchitectuur, een cultureel centrum voor Islamitische kunsten eenbijzondere moskee, een universiteit voor Berberse talen en een bazaar .Het stadsdeel Slotervaart wordt in dit scenario dé plek in Nederland voorde beleving van de Marokkaanse cultuur. Per metro reis je van het Surinaamse kwartier (Zuidoost), via het Marokkaanse kwartier (Slotervaart) naar het Turkse kwartier (Bos & Lommer).

Hoewel het MO-ca model als case-study interessant is, heeft het niet de voorkeur van Ergün Erkoçu. De monoculturele samenleving, met op zichzelf staande etnische groepen, heeft immers al plaatsgemaakt voor de multiculturele samenleving, waarin af en toe uitwisseling plaatsvindt tussen de diverse groepen. De tendens is volgens de architect dat we naar een pluricultureel model gaan waarin etniciteit in veel mindere mate een rol speelt, en waarin interacties tussen groepen plaatsvinden op basis van leeftijd, opleidingsniveau en gedeelde interesses. Het realiseren van zo’n monocultureel eiland past volgens de architect niet bij deze ontwikkeling en is niet meer dan een cosmetische injectie die ten onrechte exotiseert en polariseert en daarmee een valse identiteit neerzet.

PLU-ca model:

Ergün Erkoçu kiest voor een pluriculturele variant waarin stedenbouw-kundige injecties de wijk de mogelijkheid geven te transformeren naar een pluriculturele samenleving. Hij kiest voor de ontwikkeling van een wijkcampus als kasbah nieuwe stijl met een grote diversiteit in bevolkingsopbouw, woningtypes, culturele voorzieningen op wijk- en blokniveau en veel vrijheid en ruimte voor bewoners die door willen groeien.

De architect wil niet ontwerpen door te denken vanuit een plaatje en de kavel, maar door te kiezen voor een contextueel ontwerp dat vertrekt vanuit de sociaal maatschappelijke mogelijkheden. Belangrijk onderdeel van ieder onderzoek van Concept0031 |BNA zijn de keukentafelgesprekken waarin bijvoorbeeld de architecten, sociologen, kunstenaars, rappers, etc. in een informele setting spreken met gebruikers van de wijk. Deze gesprekken geven inzicht in wat er daad-werkelijk speelt en leeft in de wijk.Een ander instrument om de informele sector in kaart te brengen is het observeren en suggeren. Door goed te kijken wat er echt gebeurt op straat en in de gebouwen, beleef je de buurt echt. De resultaten van deze onderzoeken worden verwerkt in een informele kaart die inzicht geeft in de wijze waarop de buurt echt wordt gebruikt.Dit onderzoek dat CONCEPT 0031 al enkele jaren uitvoert in diverse steden in de wereld bracht tal van informele ontwikkelingen aan het licht. Van de illegale markten van de 3e en 4e generatie Afrikanen in Marseille, de vrije uitbouw van ex-communistische gebouwen in Tblisi tot schuil- moskeeën in het Haagse Transvaalkwartier.

36

obserVAties VAn het inFormele gebruik

n Het Dalton–effect: het toe-eigenen van plekken door bepaalde groepen. Voor grote gezinnen in kleine woningen

is de straat het verlengde van de woonkamer (plaatselijke transformatie).

n Het Calimero-effect: betrokkenheid bij openbare ruimte is buiten de ring minder dan binnen de ring.

Verschillen tussen groot (binnen de ring) en klein (buiten de ring) nemen toe.

n De vele speelplaatsen worden minimaal gebruikt. Kinderen kiezen zelf andere plekken om te spelen/verblijven

(zoals goals op dode gevels).

n Behoeftes: schuilmoskeeën (ad-hoc in woningen), schuilhuizen (huisjesmelkers), illimarkt (illegale verkoop),

garages, koffiehuizen, themawinkels (aanbod begint bij achtergrond oprichter en wordt door de jaren heen diverser).

Functionele AnAlYse

n Er is in de buurt teveel nadruk op functiescheiding: ‘alles in een eigen hokje’

n Het stadsdeel komt cultureel ideologische infrastructuur tekort.

n Er is sprake van twee werelden: binnen de ring en buiten de ring.

n Distributie planologisch onderzoek raakt de kleine ondernemer.

n De creatieve (informele) sector wint terrein in de buurt.

n De grenzen van het gebied zijn keihard, zowel grootschalig (metro, A10, Lelylaan), als kleinschalig (openbaar/privé).

37

het ontwerp

strAtegische inJecties

Losse eilandjes verbinden

De pluriculturele samenleving is te stimuleren door coalities te smeden tussen functies en/of doelgroepen die nu nog strikt gescheiden zijn van elkaar. Denk aan: jongeren en ouderen, wonen en ondernemen, werken en leren, cultuur en sport. Daarvoor is een aantal strategische injecties nodig op wijkniveau.

Een voorbeeld van zo’n injectie is de overbrugging (de zogenaamde Cultifunctie-brug) van de Cornelis Lelylaan met een voorzieningen- centrum dat: n de verschillende losse eilandjes verbindt (wonen, onderwijs) en zo een

impuls geeft aan de pluriformiteit, die de wijk al bezit maar die nog te weinig zichtbaar is;

n aansluit op de bestaande flats en zo dode plinten voorkomt, en n onder het groene park over de weg ruimte biedt voor nieuwe functies

die zowel bewoners als bezoekers aantrekken.

Stedenbouwkundig overzicht.

Te grote gezinnen in te kleine huizen, het grote verschil in leeftijd van de gezinsleden, daarbij verschillende opvattingen (generatiekloven) en het verschil tussen ‘de wereld thuis’ en daarbuiten.

Inkopen van producten bij de grote supermarkt en verkopen in ‘buurtsuper’ aan vaste klantenkring.

De van oorsprong zeer monocultureel ingestelde buurtsuper is steeds diverser geworden en laat heel duidelijk de verandering van de bevolkingssamenstelling van de wijk aflezen.

Plaatselijke toeëigening van ruimte; uit noodzaak of protest.

38

Legenda: 1: de Grid woningen, 2: de Strook woningen, 3: de Kop woningen, 4: de Flex-flat 5: ‘strategische injecties’.

intensiVeren en ontwikkelen VAn historische identiteit

Concept0031 |BNA is op zoek gegaan naar een model dat duurzaamheid brengt in dit gebied dat maatschappelijke, sociale, culturele en architectonische problemen kent. Tegelijkertijd is het probleem de oplossing. Het gaat erom de historische identiteit te intensiveren en te ontwikkelen. Wat kan de locatie binnen het krachtenspel betekenen voor de overgang van de oude naar de nieuwe identiteit?

De architect kiest er bewust voor twee van de sloopflats te behouden. Hij ziet zijn benadering vooral als een model voor de transformatie van andere delen van de Westelijke Tuinsteden naar pluriculturele wijken en is van mening dat volledige sloop-nieuwbouw op deze schaal niet wenselijk is.

ontwikkelen VAn de inFormele stAd

Ruimte voor initiatieven

Ergün Erkoçu wil niet ontwerpen door te denken vanuit een plaatje en een kavel, maar door te kiezen voor een contextueel ontwerp dat vertrekt vanuit de sociaal maatschappelijke mogelijkheden.

Het gewenste pluriculturele karakter krijgt vorm door ruimte te geven aan allerlei informele fenomenen die je al ziet in de ongeplande stad. Door het informele niet te normaliseren of uit te bannen, maar juist te omarmen, ontstaat ruimte voor innovaties. Deze benadering geeft mensen van uiteenlopende welvaartsniveaus de ruimte voor persoonlijke ontwikkeling en groei binnen de wijk. In feite transformeert de wijk mee met de bewoners.

bewoners mAken de wiJk

Zelfbouw in diverse varianten

De bewoners zelf vormen de motor van het plan. Zij bepalen het tempo waarin de wijk groeit. Huizen worden getrapt ontwikkeld waarbij veel vrijheid wordt gelaten aan bewoners voor interpretatie en groei. Het plan kent diverse zones die variëren in de mate van ontwikkel- en groeiruimte voor de bewoners. Het idee dat mensen zich verder moeten kunnen ontwikkelen resulteert in vier woningtypologieën die variëren in de mate van (ontwikkel)vrijheid.

Zo ontstaat een wijkcampus als ‘Kasbah nieuwe stijl’ met diversiteit (in bevolkingsopbouw, woningtypes, culturele voorzieningen) op wijk-, blok-, en woningniveau.

2 2

5

5

5

3

4

39

De Blokwoningen.

De binnenstraat: met links de Blok woningen en rechts de Strook woningen.

40

De binnenstraat met op de achtergrond de Flex flat.

Transformatie van de bestaande bebouwing. Rechts de Kop woningen.

41

Zicht vanuit de Johan Jongkindstraat: de Flex Flat met in de plint sportfaciliteiten en continuerend mogelijkheden voor kleine bedrijvigheid.

42

De Grid woningen (1): Een grid van 5x5 basiswoningen die voldoen aan de minimale eisen en die bewoners op locatie door de jaren heen zelf in de hoogte of opzij uit kunnen bouwen. De eenheid in materiaalgebruik zorgt voor samenhang.

De Strook woningen (2): Een aantal vaste standaardschijven waartussen vrij in te vullen kavels waar vrijheid bestaat in materiaalkeuze en het aantal bouwlagen. Voor deze woningen komt een bordes dat via trapjes met de doorgaande straat is verbonden.

De Kop woningen (3): Op de kop bevinden zich grondgebonden woningen die via de straat en toegang door de bestaande flat met de bestaande bebouwing zijn verbonden. De woningen zijn op verschillende manieren geschakeld.

De Flex-flat (4): In de solid krijgt vrijheid vorm door een hoge mate van functiemenging. Er is veel aandacht voor buitenruimtes en groen, o.a. in de vorm van hangende tuinen.

43

44

VOOR DIsCUssIE “Zou het elan van deze plannen niet vanzelfsprekend moeten zijn voor elke nieuwe bouwopgave?”

d e studie naar cultureel geïnspireerde woningbouw werd kritisch gevolgd door een begeleidingscommissie. Deze commissie

bestond uit de volgende mensen:nMaarten Kloos, Directeur Architectuurcentrum Amsterdam,nZafer Yurdakul, Zakelijk leider Podium Mozaiek,nMachiel Spaan, M3H Architecten en Hoofd Architectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam,nÖzkan Gölpinar, Programmamanager culturele diversiteit Fonds voor de beelden kunsten, vormgeving en bouwkunst.

In een persoonlijke reactie vertellen zij waarom zij dit project omarmen.

45

MAARTEN kLOOs

Directeur Architectuurcentrum Amsterdam

“de buurt een dorp”

Het afscheid van Fer Felder zal voor altijd gedateerd zijn op 11 juni 2009. En wie weet wordt dit later wel herinnerd als een historische dag, waarop een groot aantal vertegenwoordigers van wat ik nog steeds ‘de volkshuisvesting’ zou willen noemen, wezenlijk nieuwe inzichten ontwikkelde over het begrip ‘gemeenschap’. Voor mij begon het echter al in het voorjaar van 2008. Toen al kwam Fer bij mij met de vraag of ik mee wilde werken aan een project, getiteld ‘Mediterraan Wonen’. Reden om

de uitnodiging ogenblikkelijk te accepteren, was dat de eerste bespreking zou plaatsvinden onder het genot van een heerlijke Marokkaanse maaltijd in een restaurant in de Pijp. Maar belangrijker was, dat ik het gevoel had aan de ene kant volledig te begrijpen wat Fer bedoelde, aan de andere kant het totaal oneens te zijn met de gekozen titel.

Achtergrond van zijn verhaal was toen al dat teveel allochtone middenin-komens de stad verlaten en dat er zijns inziens dus moest worden gestudeerd op de ontwikkeling van woonmilieus waarin meer rekening wordt gehouden met de multiculturele wensen van Amsterdamse middengroepen. Hoofdonderdelen van het onderzoek moesten zulke uiteenlopende verschijnselen zijn als gevelarchitectuur en beleving van de (semi-)openbare ruimte.

Ruim een jaar later lees ik in de uitnodiging voor het symposium weer over het verlangen van Fer naar een nieuw soort gemeenschappelijkheid en naar situaties waarin bewoners zich echt opgenomen voelen in de maatschappij waarvan hun buurt onderdeel is. Maar nog steeds lees ik ook termen als een ‘Mediterrane School’, zijnde misschien zelfs een ‘Nieuwe Amsterdamse School’. En dan denk ik dus: nee, die begrippen hebben we de afgelopen maanden juist afgezworen.

Dat laatste gebeurde naar aanleiding van studie-ontwerpen van architec-ten met een Marokkaanse, respectievelijk Turkse achtergrond. En godzijdank ging het in alle gesprekken daarover al heel gauw helemaal niet meer over Mediterraan, Marokkaans of Turks dan wel Amsterdams. Nee, het ging fundamenteel over wat wij uiteindelijk noemden: cultureel geïnspireerde woningbouw. De reden dat wij voor deze term kozen, ligt voor de hand: de noodkreet van Fer dat we weer terug moeten naar de oorsprong van ons bestaan, kan maar op één manier worden beantwoord, namelijk door te werken aan woningen die naadloos aansluiten bij fundamenteel menselijke behoeften. Behoeften met psychologische, sociale, historische, kortom: culturele achtergron-den.

De juiste woningen bouwen op de juiste plaats lukt alleen wanneer je weet voor wie je bouwt en onder welke economische en culturele omstandigheden je dat doet. Zo denkend, wordt de opgave zowel gemakkelijker als moeilijker. Aan de ene kant wordt hij overzichtelijker doordat je jezelf niet per se hoeft te verdiepen in de meest uiteenlopende culturen. Aan de andere kant is er ronduit de verplichting veel dieper in te gaan op algemeen menselijke wensen en principes. Alleen door daaraan te beantwoorden, is hoge kwaliteit te realiseren en een feno-meen als culturele diversiteit op een logische manier te integreren.

Het antwoord op de vraag of een Marokkaans of Turks gezin met kinderen zich thuis voelt in de stad, heeft nooit te maken met alleen de kleur van

46

de gevel, alleen het aantal kamers of alleen de toegankelijkheid van de buurt. Wel met de samenhang van een groot aantal kwaliteiten, die op zich stuk voor stuk herkend worden als bouwstenen van een goede woon-omgeving.

Eén ding is in dat opzicht nog het vermelden waard, namelijk dat Fer in zijn carrière minstens twee momenten heeft meegemaakt waarop hij hiermee in positieve zin werd geconfronteerd. Ik denk in de eerste plaats aan de tijd waarin mensen als Aldo van Eyck en Joop Hardy in de redactie van Forum zaten en op indringende wijze aandacht vroegen voor begrippen als de overgang van buiten naar binnen, de drempel, het samenspel van licht en donker, en het doseren van privacy. Daarnaast heeft Fer in de tijd dat hij in Afrika woonde het Afrikaanse dorp leren kennen, zoals Jane Drew en Maxwell Fry dat zo prachtig beschreven in het boek Village Housing in the Tropics (1947). Zij zeiden al: ‘The village must be considered as a living thing capable of growing and declining, but always in need of a form which will make it pleasant to live in and easy and economical to run.’Laten we zó onze buurten eens bouwen.

47

ZAFER YURDAkUL

Zakelijk leider Podium Mozaiek, internationaal cultuurpodium

“bouw Voor de AmsterdAmmers VAn nu”

De aantrekkingkracht van Amsterdam is dat er op vrijwel elk gebied keuzemogelijkheden te over zijn. Ben je op zoek naar een bijzondere school? Alles is mogelijk. Van openbaar tot Katholiek, Joods of Islamitisch onderwijs. Hetzelfde geldt voor sportverenigingen, restaurants, begraaf-plaatsen en ga zo maar door.Doordat de culturele diversiteit van de stad steeds zichtbaarder wordt in alles om ons heen, hoef je je in Amsterdam bijna nooit een vreemdeling of buitenbeentje te voelen. Maar hoe zichtbaar is de culturele diversiteit eigenlijk in de woningbouw? Hoe komen de culturele tradities tot uitdrukking in het woongedrag? In welke mate is het in Amsterdam mogelijk om het cultureel diverse woonwensenpakket een plek te geven in de architectuur en stedenbouw? Deze vragen kwamen bij ons op toen we de stad bekeken door de bril van ‘culturele diversiteit’.

Als je een andere bril opzet, zijn soortgelijke vragen even relevant. Kijk bijvoorbeeld eens door de bril van ‘een jong gezin met opgroeiende kinderen’. Waar in die stedelijke omgeving, met voldoende stedelijke voorzieningen binnen handbereik, vind je dan die betaalbare woning waarnaar zij al jaren op zoek zijn? Waar het in dit onderzoek in feite om draait is dat de woningvooraad, en zeker de nieuwbouwproductie, beter moet aansluiten bij de verwachtingen van de Amsterdammers van NU. Een dappere poging van de Key om ‘cultureel geïnspireerde woningbouw’ op de kaart te zetten.

MACHIEL sPAAN M3H architecten en Hoofd Architectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam

“ergens grAAg VertoeVen”

Bewoners en passanten willen zich prettig voelen in hun woonomgeving. De grondbetekenis van wonen is immers “ergens graag vertoeven”. Cultureel geïnspireerde woningbouw probeert hierbij alle doelgroepen van de multiculturele samenleving aan te spreken. Hoe kan een gebouw, een ensemble van gebouwen, of een buurt, een doorsnede van de

Nederlandse bevolking huisvesten? Het gaat dan niet alleen om een diversiteit aan woningtypen en woonmilieus, maar vooral ook om een robuust stedelijk raamwerk dat door alle toekomstige bewoners gebruikt kan worden en waar zij elkaar kunnen ontmoeten én vermijden. Een stedelijk raamwerk dat een diversiteit aan gebruiken en meningen toelaat en kan meebewegen met sociale ontwikkelingen.

Als stedenbouwers en de architecten deze opgave serieus nemen ontwerpen ze stedelijke ruimten en gebouwen die meer zijn dan gebouwde concepten. Het ontwerp moet niet alleen reageren op de ruimtelijke context (de fysieke omgeving), maar ook een antwoord geven op de sociale, de economische, de historische en de maatschappelijke context (de culturele omgeving). Dit vergt een onderzoekende houding van de ontwerper met voelsprieten in de maatschappij. Iedere ontwerper neemt hierbij zijn eigen culturele referenties mee en legt zijn eigen zwaartepunten.

Furkan Köse onderzoekt de stedelijke kasbah met een grote diversiteit aan woningtypen en buitenruimten met zorgvuldige overgangen van openbaar naar privé. Het levert een rijk geschakeerd pallet van publieke en private ruimten op waar je aangenaam doorheen kunt dwalen. Een spannende ruimtelijke belevenis en een grote diversiteit aan chique woningen en daktuinen.Nadia Jellouli-Gauchati ontwerpt een woongebouw als een groot ornament: een nieuw monument om in te wonen en je te vermaken. Het gebouw is een woonmachine waarin klimaat en het sociale leven gereguleerd worden. De ruimtelijke enscenering van grote en kleine collectieve ruimte biedt een grote diversiteit aan ontmoetingsplaatsen. Er is aandacht voor collectieve binnenhoven en mooie entreegebieden waar bewoners graag verblijven en elkaar tegenkomen.Ergün Erkoçu maakt de bewoners de motor van de nieuwe buurt. Hij regiseert een pluriforme “bouwexpo” met verschillende soorten groeiwoningen. De bewoners bouwen aan hun eigen omgeving, huis en toekomst. Er ontstaat een nieuwe informele buurt met openbare en “geheime” plekken voor ontmoeting.

De ontwerpen doen vooral uitspraken over de organisatie van het publieke en private domein en stellen zich zeer bescheiden op ten aanzien van een aan een specfieke cultuur gerelateerde vormentaal. Samen bedienen de ontwerpen zowel de fysieke als de culturele omge-ving. Ze benoemen relevante thema’s: de ruimtelijke belevenis, de toevallige ontmoeting op straat, het picknicken in het hof, het samen bouwen aan de buurt en een mooi huis om trots op te zijn. Kortom: goed vertoeven in je huis, bij de lift, op straat en op het plein, alleen en samen met je buren.De kwaliteiten die hier ontstaan in de cultureel geïnspireerde opgave zouden eigenlijk ook vanzelfsprekend moeten zijn in iedere bestaande én nieuwe woonomgeving.

48

öZkAN GöLPINAR

Programmamanager culturele diversiteit Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst

“hoe wordt een droom werkeliJkheid?”

Veranderen doet pijn. Het gaat gepaard met barensweeën, waanideeën, misvattingen en angsten. Geen wonder dat mensen zich liever terugtrek-ken in eigen kring en terugverlangen naar de tijd ‘waarin alles overzich-telijk en beter was’. Terugverlangen naar een tijd die we alleen nog

Fabian van der Bosch

Donna van Millingen Bielke

Donna van Millingen Bielke

Ontwerpopgave ‘woongebouw’ voor de tweedejaars architectuurstudenten van de Academie van Bouwkunst Amsterdam. Bij deze opgave werd bijzondere aandacht besteed aan het ‘collectieve’ programma in en om het woongebouw.

49

weg mee. De sociale ruimte is echter een stuk abstracter en minder ‘kneedbaar’. Die ruimte bestaat uit menselijke relaties en die zijn vaak grilliger en weerbarstiger dan het ruwste materiaal. Daarom is ook is gesproken over de behoefte tot het creëren van plekken in de openbare ruimte om mensen samen te brengen. Soms om een ode te brengen aan de mensen die er wonen. Om een gevoel van trots terug te geven aan een groep mensen, die dat gevoel zijn kwijtgeraakt. De deelnemers aan dit moedige experiment hebben met hun bijdragen aangetoond dat de kwaliteit van onze samenleving afhangt van ons vermogen om niet alleen creatief met de beschikbare ruimte om te gaan, maar ook met sociale processen.

Natuurlijk zijn in de werkelijkheid de vragen talrijker dan de beschikbare oplossingen. Ontwerpen aan de toekomst, construeren, nadenken, nieuwe visies projecteren op de toekomst vraagt van ons dat wij utopisch denken. Dat wij met visionaire ideeën komen. Dat wij nadenken over een meer dynamisch concept van identiteit, dat gericht is op de toekomst in plaats van slechts ontleend aan het verleden. Dat is precies wat deze drie jonge architecten hebben gedaan. Of hun dromen ooit werkelijkheid zullen worden, moet nog blijken. Want hoe wordt een droom werkelijkheid? Hoe wordt het denken doen? Niemand die het echt weet. Wat we wel weten is dat we, ondanks het feit dat dromen niet altijd uitkomen, moeten blijven dromen. Dat we een brug moeten slaan tussen dromen en denken en een brug tussen denken en doen.

kennen van gestolde herinneringen. Het huidige Nederland beweegt zich tussen de herinnering aan en het verlangen terug naar vroeger. Terug naar de sociale aspecten van ‘het dorp’ dat zo mooi werd bezongen door Wim Sonneveld. Terug naar de tijd van Ot en Sien. Terug naar de veldwachter uit Pietje Bell. Terug naar de tijd van Barbapapa. ‘Huup huup barbatruc.’Maar zo divers als Barbapapa kon zijn, zo divers is onze samenleving inmiddels ook geworden. Met de toenemende culturele en etnische diversiteit, krijgt zowel de oude als de nieuwe Nederlander steeds vaker het gevoel een ontheemde te zijn in eigen land.

De Key/De Principaal hebben mede daarom het idee opgevat om samen te werken met een drietal cultureel-diverse architecten en een begelei-dingscommissie bij het zoeken naar charismatische ideeën voor cultureel geïnspireerde woningbouw.

Aan bod kwamen niet alleen vragen als: “In wat voor woning willen we wonen?” Maar ook: “Hoe zal Nederland er in de toekomst uitzien?” Verschillende toekomstbeelden werden er geschetst en besproken met het accent op oplossingen die inspireren. Van het gebruik van andere bouwmaterialen zoals leem tot het ‘ongegeneerd’ introduceren van een Mediterraan klimaat in onze koude kikkerlandje door gebruik te maken van een glazen overkapping. De fysieke ruimte is de wereld van de tastbaarheid, van objecten, vormen en materiaaleigenschappen. Daar weten de meeste architecten vaak wel

50

“Ik heb geprobeerd op een ‘strokerige’ manier manier naar blokken te kijken. Het resultaat is een combinatie van Van Eesteren en Berlage: een strookblok.”Furkan Köse

“Met de gemeenschappelijke buitenruimtes op niveau geeft de architect een goed antwoord op het probleem van anonimiteit waar dergelijke grootschalige complexen vaak mee kampen.”Abdoul Karouch, accountmanager De Key

‘De mysterieuze ruimtelijkheid van het plan is prikkelend net als wandelingen door middeleeuwse dorpskernen dat kunnen zijn.”Arnaud Lykles, ontwikkelaar De Key/De Principaal

“De gelaagdheid en het labyrintische van het complex vind ik interessant. Ik mis de menselijke maat en herkenbaarheid nog wel, maar dat is ook kosmetisch op te lossen.”Peter Mannot, beleidsadviseur De Key

“De woonkwaliteit is het bijzondere milieu dat kan ontstaan op het dak.”Peter Kramer, ontwikkelaar De Key/De Principaal

“Inspirerend zijn de voorstellen om de verschillende eilanden te verbinden en de toepassing van acupunctuur om de wijk extra kwaliteitsimpulsen te geven.”Peter Mannot, beleidsadviseur de Key

“Een gedrufd voorstel met een zeer grote mate van diversiteit. We moeten nadenken of we de vrijheid die dit plan in zicht draagt willen en durven geven aan de wijk.”Abdoul Karouch, accountmanager De Key

“Ik zie deze bijdrage van Ergün vooral als een gereedschapskist om mee aan de slag te gaan.”Fer Felder, directeur De Principaal

“Dit kindvriendelijke project spreekt me persoonlijk erg aan, vooral de grasvelden en de warme uitstraling van de patio’s.”Abdoul Karouch, accountmanager De Key

“Mooie woningen voor gezinnen met diverse culturele achtergronden. Het gebruik van glas is wel kwetsbaar door de warmteontwikkeling. Die warmte zou je op moeten kunnen slaan in de bodem.”René Brouwer, hoofd ontwikkeling Far West

“Als de stad hier echt om de hoek komt te liggen, kan het hier weleens heel leuk worden.”Peter Kramer, ontwikkelaar De Key/De Principaal

51

52

Colofon

OpdrachtgeverDe Key – De Principaal

ArchitectenFurkan Köse, Atelier Puuur Nadia Jellouli-Guachati, XS2N architect.office Ergün Erkoçu, Concept0031 |BNA

BegeleidingscommissieMaarten Kloos, Directeur Architectuurcentrum Amsterdam Machiel Spaan, Architect M3H architecten, Hoofd Architectuur Academie van Bouwkunst AmsterdamZafer Yurdakul, Zakelijk leider Podium MozaiekÖzkan Gölpinar, Programmamanager culturele diversiteit Fonds beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst

ProjectteamFer FelderArnaud LyklesKim HexspoorLouise de Rooij

VormgevingCO3, Woltera Niemeijer

FotografieMooywerk, Marijke Mooy

Procesbegeleiding & redactieLouise de Rooij, oog voor het leven tussen de stenen

© 2009, De Key – De Principaal

Met dank aan Fatima Mzallassi, Peter Mannot, Ron Huisman en alle anderen die hebben bijgedragen aan de totstandkoming van deze publicatie.

De Key-De Principaal gaat graag met u in gesprek over dit project. Interesse? Contact: Arnaud Lykles of Kim Hexspoor 020 6214666

De Key-De Principaal heeft het beeldmateriaal in deze publicatie zorgvuldig samengesteld en zoveel mogelijk de oorspronkelijke auteurs van dit beeldmateriaal om toestemming gevraagd. Neemt u contact op met De Key- De Principaal, afdeling communicatie, indien u zich herkent als oorspronkelijke auteur van een beeld en over aantoonbare copyrights beschikt, telefoon 020-6214 666.