8/3/2019 De Ware Toedracht Vertellen

1/5

2. De ware toedracht vertellen

Over mythe en werkelijkheid

Fred Eijkman e.a. Zinderend denken

Lange tijd heeft de mens een mythische kijk op de werkelijkheid gehad. Wezien dat opnieuw terug in ieder kind, dat allerlei mythische denkpatronenhanteert. De mythische kijk is een totaalvisie van waaruit men alles bekeeken begreep. Langzaam kwam de mens tot het inzicht dat je de werkelijkheidook op een logische en wetenschappelijke manier kon benaderen. Dezesplitsing kwam uitdrukkelijk naar voren, toen in de Griekse oudheid naasthet woord muthos (), het woord logos () ontstond. Beide

woorden betekenen woord. Maar de Grieken maakten op een gegevenogenblik een scheiding tussen mythe en logos. Logos kreeg de betekenisvan rede of ratio, terwijl mythe het woord of de rede was, die detranscendente, numineuze of de goddelijke werkelijkheid beschreef. Demythe kreeg een transcendent karakter, terwijl de logos de naakte werkelijk-heid weergaf.

Na verloop van tijd kreeg de mythe de betekenis van fabel of een verzonnenverhaal. De moderniteit sinds Descartes en de Franse Revolutie maakte vande mythische mens een achterlijke persoon, die niet goed nadacht. De redestaat op de voorgrond en de mythe had niets met de rede of het verstand temaken, was onlogisch en een uiting van kinderlijke fantasie.Bij al de zegeningen die het modernisme met zich meebracht, zijn er ookminpunten te noemen. De mythe werd veracht. Men wees de mythe als een

poging om de waarheid te ontdekken af en men zette alle kaarten op derationaliteit en de logica. Deze werd gepromoveerd als de enige en

beslissende instantie die de werkelijkheid kon onderzoeken en verklaren. Demoderniteit heeft ons geleerd dat er slechts n mogelijkheid is om dewerkelijkheid te onderzoeken. Dit betekent een verarming van onze

benadering van de werkelijkheid. En de vraag blijft of we de werkelijkheidslechts kunnen onderzoeken vanuit een louter rationele benadering.In dit artikel wil ik aantonen dat de mythe een denkproces is en dat demythe, naast de logos een belangrijke bijdrage kan leveren aan de ontdek-king, de verklaring en de structurering van de werkelijkheid waarin wij

leven.

Wetenschap versus mythe

1.Het wetens chappe lijke , logische denken is een systematischebenadering van de werkelijkheid. Maar de mythische is dat ook. Beideordenen de werkelijkheid door een visie te ontwikkelen en bieden een

betekenisvolle samenhang van de gebeurtenissen in ruimte en tijd. Beidebenaderingswijzen zijn denkprocessen.

Maar dan splitsen zich de wegen. De wetenschappelijke benadering van dewerkelijkheid formuleert hypothesen, probeert deze te toetsen, zoekt naareen verklaring en probeert causale, finale en synchrone verbanden tevinden.

3 de ware toedracht vertellen

8/3/2019 De Ware Toedracht Vertellen

2/5

De mythische benadering is daarentegen beschrijvend, vaak bekeken vanuithet subject of een groep, is sterk communicatief en zoekt haar waar-heidscriterium in de intersubjectiviteit en de dialogica. Men is vooral be-dacht op verbanden van synchroniciteit en zinvolheid. Men probeert doordeze verbanden te beschrijvingen de betekenis en de structuur van de

werkelijkheid te ontrafelen.Er zijn verschillende legitieme manieren op de werkelijkheid te benaderen.Vaak heeft men de neiging om het mythische denken af te doen alssprookjes en fabels. Maar wanneer men dieper ingaat op het mythischedenkpatroon, zal men ontdekken dat de mythe een even legitieme manier isom de werkelijkheid te ontdekken als de wetenschap. Overigens iederewetenschap ontstaat uit de bron die mythe heet.De mens denkt in verschillende patronen, zoals wetenschappelijk enmythisch. Deze wisselen elkaar af, en vullen elkaar aan. De ene keer is demens meer mythisch ingesteld, de andere keer wetenschappelijk en logisch.We gaan nu enkele kenmerken van het mythisch denken na.

Een manier van denken

2. De mythe is een denkproces, een manier van denken, net zoals de logicaeen manier van denken is. Deze manier van denken heeft zijn concrete vormgekregen in ontelbare prachtige en soms onbegrijpelijke mythen. Ook deBijbelverhalen zijn schitterende voorbeelden van mythisch denken.Deeerste kennis die de mens over zichzelf en zijn omgeving vergaart, drukthij in een mythische vorm uit. In de mythe gaat de mens op zoek naarverklaringen over het ontstaan van de dood, de verschillen tussen man envrouw, mens en dier, menselijke relaties, verdriet, lijden, liefde, hoop en

verwachting. Dit geldt zowel historisch als ontwikkelingspsychologisch.Het gaat niet om causale verklaringen, maar om zoekontwerpen om eenantwoord op die vragen te vinden.

Toen de mens bewust ging nadenken over zijn bestaan en bestemming,kwamen allerlei vragen aan de oppervlakte. Bij het ontluikende bewustzijnvan de primitieve mens kwam er een breuk tot stand, op een meesterlijkewijze gemythologiseerd in het verhaal van het paradijs (de boom van kennisvan goed en kwaad, eigenlijk de boom van het bewustzijn en de zondeval).De mens ervoer, nu hij geen dierlijk bewustzijn meer had, dat hij moeststerven, dat hij moest lijden en vroeg zich in alle gemoede af wat hij hier opdeze aarde kwam doen. De ogenschijnlijke harmonie in de dierenwereld,waarin de mens ondergedompeld was, was verdwenen. Doordat de mens totik-bewustzijn kwam, is hij iemand geworden die afstand nam van dewerkelijkheid en zich daar vragend tegenover stelde. Hij werdgeconfronteerd met problemen, die existentieel van aard waren.Ook ontwikkelingspsychologisch komt dit terug. De baby ervaart zichzelfals onderdeel van de werkelijkheid en alles lijkt in volkomen harmonie. Hijis volkomen gentegreerd in deze wereld. Heel langzaam, met horten enstoten, met vallen en opstaan ontluikt het bewustzijn bij ieder kind. Maardan komt hij ook tot het inzicht dat hij tegenover de werkelijkheid staat; hijgaat de werkelijkheid op een afstand bekijken en raakt dan in de problemen.Hij ervaart voor het eerst dat er tweespalt bestaat tussen het pril ontluikende

ik-bewustzijn en de werkelijkheid. De eerste bewuste stappen naar dewerkelijkheid verbreken de integriteit, de symbiotische samenhang. Deze

4 de ware toedracht vertellen

8/3/2019 De Ware Toedracht Vertellen

3/5

eerste schreden naar de buitenwereld zijn spannend en bepalen ook eenbeetje de eerste contouren van zijn ik, zijn persoon.Dit is een pijnlijk groeiproces waarin de mens zich in de loop van zijn levenallerlei vragen stelt om de leemtes in zijn bestaan met antwoorden op tevullen. Het ik ontstaat als een mogelijk antwoord op dit conflict, de fun-

damentele tweeheid in de mens: mijn opvatting over mijzelf en de werke-lijkheid die daar andere opvattingen over heeft. Het antwoord op dit conflictwordt in een bepaalde narratieve vorm gegoten: de mythe.De mythe vormt, psychologisch gezien, een brug tussen de oorspronkelijkeoereenheid (symbiose) van het kind en de tweeheid (de binnen- en

buitenwereld), die ons leven kenmerkt. De eenheid die de mythe herstelt, isniet hetzelfde als de oereenheid.Het kind begint te veronderstellen, dat het zichzelf is, ontwerpt een cog-nitieve structuur, een zelfbeeld, waardoor hij in die spanning kan leven. Diestructuur krijgt vorm in een symbool of in een reeks symbolen(verhalenstructuur). De mythe is dan de weerslag van alle mogelij-ke symbolen om meer greep op zijn identiteit te krijgen. H et ik, dat

ontstaat als een antwoord op de tweespalt in de mens, presenteert zich alseenheid. Het ik zelf is eigenlijk een mythe. Kortom; ten diepste is en blijftde mens een mythisch wezen, ondanks de moderniteit.De mens wordt een verscheurde tweeheid en wil toch een eenheid (het

paradijs) blijven. In zijn psychische groei ontwikkelt een kind een conceptvan de werkelijkheid en een verbinding tussen binnenwereld (het ik) en de

buitenwereld (omgeving, het niet-ik). Heel zijn leven zal de mens de strijdmoeten leveren tussen zijn ik en niet-ik. De invloed van de buitenwereld kanzo groot worden, dat er een strijd ontstaat tussen de psyche van de mens enzijn omgeving. Hoe kan ik trouw blijven aan mijn eigen ik en toch een rolgaan spelen in de samenleving? Moet ik een gewaardeerd lid van de sa-

menleving worden en daarbij mij eigen identiteit prijsgeven?Een van de manieren om hier gezond en daadwerkelijkheid mee om te gaanis de mythe. De mythe brengt juist die eenheid tot stand, is een poging totherintegratie van het ik en het niet-ik. De mythe slaat een brug tussen deoereenheid die diep in de psyche van de mens aanwezig is en de tweeheiddie ons leven maar al te vaak kenmerkt.

Een doorleefde samenhang

3. De mythe is een poging tot herstel van de genomen afstand en van de ver-loren integratie. Het brengt het verlangen naar het verloren paradijs, hetheimwee naar de gouden tijden onder woorden en probeert de breuk dietussen mens en werkelijkheid ontstaan is, te helen. Heel goed kun je dat zien

bij de dagdromen van pubers: ze wanen zich in het verloren paradijs, datopnieuw herwonnen is paradise regained. Maar ook volwassenen hebbenzo hun dagdromen, netjes verpakt in utopien.De mythe is een doorleefde samenhang tussen de mens en de werkelijkheid.Daarin wordt de oorspronkelijke beleving van de integriteit tussen mens ennatuur beleefd: mensen worden bomen; dieren kunnen spreken en handelenals mensen; goden zijn mensen of mensen worden goden.De mythe kan gevaarlijk worden, als men zich in het herwonnen paradijs

blijft wanen of als men helemaal opgaat in dagdromen. Dan komt de mythe

eigenlijk niet tot zijn recht. De mythe kan dan geen verbinding vormentussen de mijn omringende werkelijkheid en mijn diepste innerlijke eenheid.

5 de ware toedracht vertellen

8/3/2019 De Ware Toedracht Vertellen

4/5

De mythe is eigenlijk een weerslag van de eerste vormen vandieptepsychologie. De ontwikkeling van het ik-bewustzijn wordt in eenmythische vorm gegoten. We zien dat ook terug m de klassieke mythen enin de wereldliteratuur. Prachtige voorbeelden zijn het verhaal van Psycheen Eros, waarin zij samen vanuit een romantisch ontluikend seksueel ik-

bewustzijn groeien naar een rijpe liefdesrelatie, het verhaal van DonQuichot, die steeds opnieuw het gevecht levert tussen binnen- enbuitenwereld en vele pogingen doet om aan zijn ik trouw te blijven en zichniet te laten opslokken door zijn omgeving, het verhaal van Faust, die erachter komt dat het onzegbare niet gezegd kan worden en dat hij nietsamenvalt met de rol die mensen hem toedichten. En niet te vergeten demythe van Don Juan, die een verwoed gevecht levert met het transcendenteen het grensoverschrijdende.

De poging die de mythe onderneemt, is een cognitieve activiteit. Door eenverhaal te construeren zoekt men naar een oplossing van een probleem.Symbolen worden aangereikt om de verloren eenheid tussen mens en natuur

te beleven. Het is een retourtje naar het aards paradijs, waarin God, mens endier in harmonie met elkaar leefden. De mythe maakt gebruik van denk- enverhaalstructuren en roept met name die cognitieve systemen op, die in staatzijn om de breuk te kunnen herstellen.De mythen, waarin participatie, terugkeer naar de gouden tijden, animismeen totemisme een rol spelen, willen de gebroken eenheid herstellen, althansleefbaar maken op cognitief en emotioneel niveau.

De mythe en de werkelijkheid

4. In het mythisch denken is de werkelijkheid nooit uitgangspunt, maarhoogstens eindpunt. Uitgangspunt is de onzichtbare werkelijkheid, waarinde zichtbare verborgen zit. Het is de wereld van het transcendente, hetnumineuze of het goddelijke. In het mythisch denken is de zichtbare werke-lijkheid een theofanie, een zichtbaar geworden mysterieuze werkelijkheid.De mens beleeft zichzelf en de werkelijkheid als theofaan, als een aan hetlicht komen van het mysterieuze en het goddelijke.Het mythisch denken heeft een platonische denkstructuur. De mythischemens heeft geen neutrale distantie ten aanzien van de werkelijkheidaangenomen. Hij beleeft het zichtbare als uitdrukking van de onzichtbarewerkelijkheid en probeert te achterhalen wat hiervan de zin en betekenis is.

De werkelijkheid is voor de mythisch denkende mens n geheel, heel,heilig en transcendent, zoals hij ook zelf in zijn diepste binnenste trans-cendent is. De mythische mens geeft geen pseudo-wetenschappelijke ver-klaring van de werkelijkheid, maar hij probeert tot een zinvolle verklaring tekomen.

Doordat de mens tot bewustzijn kwam, was het hem mogelijk om een schei-ding te maken tussen datgene wat mogelijk en datgene wat werkelijk was.Het dier is daar waar hij is, en doet er, voor zover we het weten, niet moei-lijk over. Zijn leven en dood zijn verbonden met het ritme van de natuur.De mens is deel van de natuur en is aan alle natuurwetten onderhevig, maar

hij overschrijdt ook de natuur. Hij staat apart, maar blijft er toch deel vanuitmaken. De mens breidt zijn landschap onbegrensd uit. Zijn horizon is niet

6 de ware toedracht vertellen

8/3/2019 De Ware Toedracht Vertellen

5/5

afgegrensd zoals bij het dier, maar onbegrensd. Hij is een wezen van dewijkende horizon. Aan deze behoefte komt de mythe tegemoet. De mytheconcretiseert het verlangen naar onsterfelijkheid, naar eeuwige jeugd, dewens om opgenomen te worden in de goddelijke wereld. De mythe laat demens even nippen aan de beker vol nectar, de godendrank, die onster-

felijkheid belooft. De mythe pendelt tussen tijd en eeuwigheid.In de werkelijkheid waarin de mens zich onveilig voelt en door de doodbedreigd wordt, biedt de mythe perspectief. Zij is als een tweede huid, eenbeschermend omhulsel, die de mens in deze bittere wereld beschermt. Demens is de eeuwige zwerver, een Odysseus, Faust, Abraham, gedwongenom verder te gaan, maar een blijvende zoeker naar antwoorden op het

probleem van zijn bestaan. De mens heeft de mythe nodig om staande teblijven.

Zinzoeken

5. De mythe is een creatief denkproces, waarin de fantasie gebruikt wordtom de onbegrensde mogelijkheden binnen en buiten de mens te verkennen.Het is een fantastisch verhaal, maar wel een verhaal over iets waars, het isgeen verzonnen verhaal. Integendeel, in de mythe wordt de ware toedrachtverteld () - muthologein = 'de ware toedracht vertellen') over demens, over zijn bestaan, zijn relaties met anderen over zijn relatie met dewerkelijkheid en zijn relatie met het transcendente. De mythische be-nadering van de werkelijkheid, (en de psychoanalytische lezing van mythenen Bijbelverhalen) kan een belangrijke bijdrage leveren tot het zinzoeken indeze soms onherbergzame wereld.

7 de ware toedracht vertellen