DE STERRENHEMEL

OBSERVEREN Peter van Kessel

Het is donker, koud en helder. Een mooie avond om naar een televisieprogramma of computer­beeldbuis te kijken7 Of vandaag maar wat anders7 Je hebt in Universum gelezen dat je met helder weer kunt waarnemen. In dit artikel zal ik vertellen waar en wanneer je klint gaan waarnemen, al of niet met telescoop.

WANNEER KUN JE WAARNEMEN7 met bijvoorbeeld Siberie (vrijwel iedere nacht koud en helder) en landen hoog

HELDERHEID EN BEWOLKING boven de zeespiegel (bv. Zwitserland, Allereerst moet het natuurlijk helder zijn . De Oostenrijk, Chili) -bitter weinig! hoeveelheid bewolking moet niet te groot zijn. Het beste kun je onbewolkt weer hebben, maar een paar wolkjes zijn ook niet erg.

Wat ook voorkomt is dat een groot gedeelte van de hemel bedekt is met wolken die dun zijn, waar de Zon of het hemelobject wei doorheen schijnt. Het is dan niet half tot zwaar bewolkt, maar licht bewolkt. Heldere objecten, met name de Maan en de Zon schijnen hier doorheen. Lichtzwakkere hemellichamen zoals nevels, sterren- en bolhopen ziet men dan nauwelijks meer.

Helaas zijn heldere avonden en nachten in ons land betrekkelijk zeldzaam; gemiddeld ongeveer 1 keer per week is het voldoende helder om waar te nemen. Dat is vergeleken

UNTVERSUM 4 - 2000

Figuur I : Astronomische Duisternis

ASTRONOMISCHE DUISTERNIS Moet het ook perse donker zijn wil je iets zien? Dat hangt van je waarneemdoel af, oftewel wat wil je observeren? Ais je de Zon en zijn zonnevlekken wilt waarnemen, moet je dit doen wanneer de zon aan de hemel staat, het liefst niet te laag . Ais de zon hoog staat, kun je deze beter waarnemen omdat licht dan weinig verstrooid wordt en het beeld minder trilt. Ki jk echter nooit direct naar de zon, zeker niet met een kijker! Projecteer de zon op een stuk wit papier. Dan is het bovendien ook makkelijker om hem over te tekenen.

Ais je wat anders dan onze energie­verschaffer wilt zien, dan zorg je dat pakweg 1,5 uur na zonsondergang je telescoop en/of verrekijker gereed staat. Helaas moet men in Nederland (of juister: op deze breedte-graad) zolang wachten tot het voldoende donker is. Aan de evenaar duurt het aanmerkelijk korter. Dit kun je in figuur 2 duidelijker zien. Het is voor astronomen pas donker genoeg als de zon 18 graden onder de horizon staat; het is dan pas astronomisch donker. Zie ook figuur 1.

Vanaf half mei tot eind juli wordt het niet eens meer "echt" donker op onze breedte, het waarnemen van deepsky-objecten (nevels, sterrenhopen e.d .) is dan onmo­gelijk. Aileen de maan en planeten en heldere nevels e.d. zijn dan nog te zien.

10 graden

-10 graden

- 20 graden

waarneemdoel overbelicht. Tijdens volle maan komt de Maan ongeveer op zodra de Zon ondergaat en andersom. We kunnen dan geen deepsky-objecten waarnemen, maar planeten zijn dan nog uitstekend te bekijken. Wanneer het Nieuwe Maan is komt de Maan op zodra de Zon dat ook t10et en vice versa. Onze trouwe metgezel, de Maan is een boeiend hemellichaam. Het beste kun je die rondom eerste en laatste kwartier bekijken, omdat de kraters dan laag door de zon belicht worden. Hierdoor krijgen ze lange schaduwen en zijn ze goed te zien. Elke dag zijn de kraters anders. Vooral het gebied tussen het verlichte en onverlichte deel (de terminator) is de moeite waard, vanwege het schaduweffect. Voor de verrekijker- en telescoopbezitters blijft de Maan fraai .

Baan zon aan evenaar Figuur 2: lnvloed van breedtegraad

op schemering. , hellingshoek = 90 - breedtegread

een gel dig tot ongeveer de 60s ~edtegraad.

FACTOREN DIE HET WAARNEMEN BE'iNVLOEDEN

DE MAAN ALS LANTAARN Ais je aan het waarnemen bent, kan de Maan (Iichtzwakke) meteoren, deepsky­objecten en sterren overbelichten. Dat wil zeggen dat je aileen het maanlicht nog ziet en de overige objecten niet meer. Het is dus uiterst vervelend als de Maan je

Wanneer de Maan voor minder dan 20% verlicht is, is het asgrauwe schijnsel zicht­baar. Dit is het licht dat van de Zon komt, op de Aarde weerkaatst wordt naar de Maan en vervolgens weer teruggekaatst wordt naar de aarde. Vanaf de Maan gezien is de aarde dan bijna vol en het donkere deel van de maan wordt hierdoor verlicht. Een boeiend fenomeen voor de verrekijker. Het asgrauwe schijnsel is in de

LJiiiTVERSlJM 4 - 2 000

i L I,

! j · h

i'l

Ii

I ~

lente het beste '5 avonds te zien een of twee hoge waarneemhorizon met zich mee­dagen na nieuwe maan, omdat de maan brengt en het op platteland een lage. dan hoog staat. In de herfst kun je beter '5

ochtends kijken, een of twee dagen voor SEEING nleuwe maan.

LlCHlVERZWAKKING Zonlicht is wit, maar dit "wit" is eigenlijk een mengsel van aile kleuren van de regenboog. Ais het licht van de zon door onze atmos­feer reist, wordt een deel verstrooid. Oat wil zeggen dat het licht wordt afgebogen. Rood licht wordt het minst verstrooid. Geel iets meer en blauw het meest. Ais je dus naar de zon kijkt overdag is deze geel omdat rood, geel en een beetje groen ons oog direct bereiken . Blauw wordt het meest verstrooid en dat is de reden waarom de rest van de hemel blauw gekleurd is. Dit zijn allemaal omgebogen blauwe lichtstralen die van de zon afkomen. Een gevolg hiervan is dat de zonsopgang en zonsondergang rood gekleurd zijn. Het zonlicht legt dan een langere weg af door de atmosfeer en zowel blauw als geel licht wordt dan verstrooid. De zon staat laag en het licht moet door meer lucht heen reizen, zodat aileen het rode licht onze ogen bereikt. Bovendien wordt een groot deel van het licht opgenomen door de atmos­feer zodat de zon ook nog een stuk zwakker is. Ais een ster of ander object dat dicht bij de horizon staat, wordt zijn licht ook voor een deel verstrooid. Ook wordt een groot deel van zijn licht opgenomen door de atmos­feer. Hij wordt hierdoor dus een stuk zwakker. Ook trilt een object meer als deze laag boven de horizon staat. Het is dus aan­bevolen een object te gaan observeren als deze wat hoger staat aan de hemel.

WAARNEMINGSHORIZON De hoogte (in graden) gemeten vanaf de "gewone" horizon vanwaar men naar de hemel kan kijken. Dus een hoge waarneemhorizon betekent b.v. hoge flats, bomen en huizen, waardoor laagstaande objecten niet te zien zijn. Het moge duidelijk zijn dat wonen in een stad een

~ 4-2000

Dit is de trillingstoestand van de atmosfeer. Een goede seeing betekent dat bij grote vergrotingen het beeld niet trilt en alles nog goed te zien is. Vergelijk de trillingen maar met hete of vochtige lucht die langs je ogen stroomt, je ziet dan alles trillen en je beeld wordt wazig. (heb je wei eens warme lucht boven een verwarming of kaars zien opstij­gen? Je ziet dan een soort stromingspatro­nen in de lucht) Er is een schaal bedacht waarop de seeing op een bepaald moment wordt weergegeven, de schaal van Antoniadi. Deze begint bij het 1 en eindigt bij 5, waar­bij 5 een zeer onrustige atmosfeer is en 1 een stabiele lucht, waarin zeer grote ver­grotingen mogelijk zijn. In de praktijk komt het erop neer of men een grote vergroting toe kan passen of niet. Bij planeten is ver­groten nodig omdat ze heel klein zijn gezien door een telescoop. Daar vochtige lucht van de zee de seeing verslechtert, is het aanbevolen om in het platteland waar te gaan nemen uit de buurt van grote wateroppervlakten. In de winter is het zeewater nog relatief warm, het water kan dan verdampen en zodoende daar de seeing verslechteren.

LlCHlVERVU III NG Helaas komt dit steeds vaker voor, zeker in Nederland. Lichtvervuiling houdt in dat het licht dat van de hemellichamen afkomstig is, overstraald wordt door het licht van lichtmasten, straatlantaarns en fabrieken enz. Hierdoor is het voor astronomen niet meer (zo goed) mogelijk lichtzwakke deep­sky-objecten waar te nemen. Op het platte­land is de lichtvervuiling een stuk minder dan in de stad. Voor een echt donkere hemel moet je vaak naar het buitenland, ver van de steden. Aanbevolen wordt dus om daar te gaan waarnemen, als je de kans hebt.

~----~---------------------------------------------------------------------------,.

WAT VAll ER WAAR TE NEMEN AAN DE STERRENHEMEL?

STERREN Wat direct opvalt zijn de vele sterren aan het firmament. Sommige mensen hebben hoopvol een poging gedaan ze te tellen: het zijn er ettelijke honderden welke in ons land aan de hemel te zien zijn met het blote oog . Vroeger waren het er veel meer; Men had toen minder last van lichtvervuiling. De sterrenbeelden zijn leuk om te zien eve­nals de Melkweg. De Melkweg is zomers een van noordoost naar zuidwest trekkende wazige wolk; Een verrekijker verraadt duizenden sterren. Wie de sterrenbeelden wil leren moet het sterrenkaartje in de ster­rengids of Un iversum bestuderen.

Een ster blijft zelfs in een telescoop een puntje en is op zich dus niet interessant voor de waarnemers; voor wetenschappers is een ster een bron van informatie.

Onze Zon zien we elke dag; niets nieuws

zou je denken. Dit verandert al snel als je de zon door een telescoop bekijkt. Hiermee wordt bedoeld: wanneer je het beeld op een vel papier projecteert. Je ziet dan de zonnevlekken . Dit zijn koelere plaatsen op de Zon waar minder licht de zon verlaat. Soms zijn er veel vlekken te zien, en soms helemaal geen. Het aantal zonnevlekken vertoont een periode van ongeveer elf jaar. In het jaar 2000 is er een zonnevlekken­maximum en nu is het dan ook ideaal om zonnevlekken waar te nemen. Over vijf of

. . . zes Jaar IS er weer een minimum en zlen we geen of nauwelijks vlekken op de Zon. Kijk nooit direct naar de Zon, zeker niet m.b.v. een optisch instrument als een ver­rekijker of telescoop. Permanente blindheid kan het gevolg zijn.

BOL- EN STERRENHOPEN NEVELS: DE MESSIER- EN NGC-NUMMERS Deze objecten horen tot de fraaiste objecten die te bestuderen zijn. Sommigen zien eruit als wazige vlekjes, maar anderen zijn zeker de moeite waard. Wie zich w il

.~r 'T':= _______________ _

lJ'iiIiVEFi'S[J 4 - 2000

wagen op het scherp in beeld krijgen van deze objecten, moet in het bezit zijn van een zoekkaartje/sterrenkaartje, een krachtige telescoop en geduld. Bedenk wei dat in het echt waarnemen van objecten nooit zulke mooie resultaten weergeeft als een foto of een opname van een CCD-camera.

KOMETEN EN METEOREN Helaas zijn deze boeiende objecten slechts enkele malen te iien. Kometen zijn bolvormige ijsklom­pen gevuld met allerlei gruis. Zodra de komeer te dicht bij de zon komt, wordt hij warmer en gaat het ijs smelten, ja zelfs verdampen. Hierdoor ontstaat er een nevel van gas rondom de komeet die we vanaf de aarde kunnen zien, vaak slechts met de telescoop. Door de zonnewind wordt deze gaswolk zelfs uitgerekt tot een staart. Een komeet die met het ongewapende oog zichtbaar is geldt als zeldzaam!

wolkenbanden zijn -afhankelijk van de telescoop­goed te zien. Mars wordt door een telescoop een oranjerood bolletje met donkere vlekken, als je goed kijkt. Saturnus heeft een prachtige ring en wolken ban­den. Met een sterke vergroting zijn de wolken­banden gedetailleerder te zien, ook de Cassini­scheiding (de grootste scheiding tussen de ringen) is dan zichtbaar. Ais je geluk hebt zie je Titan of Rhea, de helderste twee satellieten van de ger­ingde planeet. Venus schittert IS morgens of IS avonds aan de hemel. Met een telescoop kan het felle licht soms hinderlijk zijn; een lichtfilter is dan nodig. Veel details op Venus biedt de telescoop niet; Aileen een wolkendek is te zien met geen of nauwelijks detail. De overige planeten zijn erg klein door een tele­scoop en hier valt dan ook niets aan te zien, behalve misschien de kleur.

Meteoren komen regelmatiger voor. Elk jaar zijn In de sterrengids en Universum staat aangegeven er wei enige meteorenregens te bekijken. wanneer het de moeite loont om een planeet te Halverwege augustus, november en begin januari bestuderen en wat voor een telescoop vereist is. zijn er meteorenregens. Een meteoor schiet door Ook hier geldt dat planeten het beste te bekijken de schijnbare sterrenbeelden heen. Ais je geluk zijn, wanneer deze het hoogste staan. Dit hebt, blijft het lichtspoor enkele second en zicht- betekent voor de buitenplaneten in de praktijk baar. Wanneer er sprake is van een meteorenzw- rondom de oppositie van de planeet. Zie de erm, lijken verschillende meteoren uit een zelfde onderstaande figuur. De binnenplaneten zijn over punt te komen; de radiant. Een zwerm laat soms het algemeen het beste te zien rondom de groot­meerdere meteoren per minuut zien . Het aan- ste elongaties. schouwen hiervan is dan zeker de moeite waard. In de sterrengids en Universum staat aangegeven wanneer het de moeite loont.

PLANETEN Deze objecten staan te brullen aan de hemel, wanneer ze te zien zijn. Dit geldt trouwens aileen voor Jupiter, Venus, Saturnus en Mars. De planeten Mercurius, Neptunus, Uranus en Pluto zijn moeilijker te zien. Voor de laatst genoemde drie heb je zeker een verrekijker of zelfs een telescoop nodig om ze te vinden. Wanneer een planeet te zien is, is het observeren ervan een aanrader. Met een verrekijker ziet men soms wat details; je ziet bv. de vier heldere manen van Jupiter. Een telescoop ontschaduvvt details op de planeet zelf, Jupiters

lJNilIERSfJM 4 -: 2000